4 Książka Nauczyciela materiały dydaktyczne do PRZYRODY DLA SZKOŁY PODSTAWOWEJ „Książka Nauczyciela” została przygotowana do podręcznika „Tajemnice przyrody” klasa 4 o numerze ewidencyjnym w wykazie MEN: 863/2017, rok dopuszczenia 2017. Nabyta przez Ciebie publikacja jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy o przestrzeganie praw, jakie im przysługują. Zawartość publikacji możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie umieszczaj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, to nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. Możesz skopiować część publikacji jedynie na własny użytek. Szanujmy cudzą własność i prawo. Więcej na www.legalnakultura.pl © Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. 2017 ISBN 978-83-267-3208-9 Autorzy: Jolanta Golanko – rozkład materiału i plan wynikowy; Karty pracy: Barbara Albercka – 1–9, 12–18, 46–50, 55; Hanna Będkowska – 58–62; Piotr Chruściel – 22, 23, 54, 56, 57; Anna Kłopotek – 25; Agnieszka Niewińska – 24; Janina Szarkowska – 21; Iwona Wróbel – gry dydaktyczne. Opracowanie redakcyjne i redakcja merytoryczna: Katarzyna Górska-Golon. Współpraca redakcyjna: Anna Kłopotek, Lucyna Głębocka, Justyna Leszko. Redakcja językowa: Aleksandra Kowalczyk-Pryczkowska, Katarzyna Miller, Agnieszka Szymanowska-Pancer. Nadzór artystyczny: Kaia Juszczak. Projekt okładki: Maciej Galiński, Wojtek Urbanek. Projekt graficzny: Małgorzata Gregorczyk, Wojtek Urbanek. Opracowanie graficzne: Klaudia Jarocka, Ewa Kaletyn, Sławomir Włodarczyk. Realizacja projektu graficznego: Dorota Domagała. Ilustracje: Ewelina Baran, Elżbieta Buczkowska, Dorota Domagała, Robert Dzwonkowski, Adam Gierasimiuk, Wioleta Herczyńska, Marta Tarkowska, Katarzyna Tomaszewska, Magdalena Wolnicka-Maryniak. Fotoedycja: Beata Chromik, Bogdan Wańkowicz, Katarzyna Iwan-Malawska. Mapy: zespół kartograficzny. Fotografie: BE&W – ALAMY LIMITED (deszczomierz); Adam Brzoza (miarka); Getty Images – Stockbyte (kompas), iStockphoto (mikroskop, lornetka); PantherMedia – Lynne Carpenter (sok pomarańczowy), jirkaejc (tabletki), Marek Kosmal (buk), Daniel Loretto (chmury burzowe); Shutterstock – Denis Selivanov (lupa), HomeArt (taboret), hypnotype (grab), iwka (modrzew), Milosz Maslanka (Tatry), monticello (kapusta), mylisa (cebula), Nattika (ziemniaki), PHOTOCREO Michal Bednarek (Pałac Kultury i Nauki w Warszawie), Pkruger (świerk), Richard Peterson (cis), Sony Ho (klon), Subbotina Anna (brzoza), Yaroslava (por), zebra0209 (chmury pierzaste); Studio DigiTouch (pomidor, seler); Thinkstock/Getty Images: aarrows (ser), iStockphoto - Bigmouse108 (pociąg), Chris_Tefme (papierosy), CherriesJD (koszyk z zakupami 1), connect11 (barometr), EHStock (kieliszek wina), GeoM (sosna), Gonzalo1978 (chmury warstwowe), graphic-bee (biegnące dzieci), jgroup (wanna), ivanastar (chmury kłębiaste), mady70 (lipa), nito100 (marchew), Nivellen77 (elektrownia), Rtimages (koszyk z zakupami 2), ValentynVolkov (jagody), ysuel (krajobraz rolniczy). Wydawnictwo dołożyło wszelkich starań, aby odnaleźć posiadaczy praw autorskich do wszystkich utworów zamieszczonych w publikacji. Pozostałe osoby prosimy o kontakt z wydawnictwem. Nowa Era Sp. z o.o. Aleje Jerozolimskie 146 D, 02-305 Warszawa www.nowaera.pl, e-mail: [email protected], tel. 801 88 10 10 Druk i oprawa: Drukarnia Księży Werbistów RozkładSpis materiału treści Informacja o dodatkowych materiałach Dodatkowe materiały są dostępne na portalu Szanowni Państwo! Zachęcamy do odwiedzania naszej strony www.dlanauczyciela.pl Znajdą tam Państwo wiele dodatkowych materiałów przydatnych w pracy nauczyciela. Są to m.in.: • scenariusze lekcji z kartami pracy w dwóch wersjach – otwartej (pliki word), umożliwiającej edycję i dostosowanie kart do własnych potrzeb, oraz zamkniętej (pliki pdf), • edytowalne sprawdziany do wszystkich działów, • odpowiedzi do zeszytu ćwiczeń, • wykazy zasobów znajdujących się w multibooku i na stronie docwiczenia.pl Spis treści 1 Wstęp 4 2 Rozkład materiału 5 3 Plan wynikowy 21 4 Karty pracy i gry dydaktyczne 33 Dział 1. Poznajemy warsztat przyrodnika Karty pracy ..................................................................................................... Gra dydaktyczna ............................................................................................ 33 45 Dział 2. Poznajemy pogodę i inne zjawiska przyrodnicze Karty pracy ..................................................................................................... Gra dydaktyczna ............................................................................................ 48 62 Dział 3. Poznajemy świat organizmów Karty pracy ..................................................................................................... Gra dydaktyczna ............................................................................................ 66 74 Dział 4. Odkrywamy tajemnice ciała człowieka Karty pracy ..................................................................................................... Gra dydaktyczna ............................................................................................ 76 88 Dział 5. Odkrywamy tajemnice zdrowia Karty pracy ..................................................................................................... Gra dydaktyczna ............................................................................................ 91 98 Dział 6. Poznajemy krajobraz najbliższej okolicy Karty pracy ..................................................................................................... Gra dydaktyczna ............................................................................................ 101 110 Dział 7. Odkrywamy tajemnice życia w wodzie i na lądzie Karty pracy ..................................................................................................... Gra dydaktyczna ............................................................................................ 112 123 3 4 Wstęp Wstęp „Książka Nauczyciela” jest częścią obudowy dydaktyczno-metodycznej wchodzącej w skład pakietu do nauczania przyrody w klasie 4 szkoły podstawowej „Tajemnice przyrody”. Zawartość tej publikacji z pewnością ułatwi pracę wszystkim nauczycielom, zarówno tym z niedużym doświadczeniem zawodowym, jak i tym z dłuższym stażem. Mamy nadzieję, że książka będzie pomocna w planowaniu pracy, a potem w realizacji planu, a więc w nauczaniu, sprawdzaniu wiedzy i umiejętności uczniów oraz w ich ocenianiu. „Książka Nauczyciela” zawiera gotowe do wykorzystania materiały dydaktyczne: • Rozkład materiału – skorelowany z podręcznikiem „Tajemnice przyrody” i nową podstawą programową („Rozporządzenie Ministerstwa Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej” – Dz.U. z 2017 r., poz. 356). Materiał nauczania jest w nim podzielony na 64 jednostki lekcyjne, wśród których uwzględniliśmy także 5 lekcji w terenie. Treści nadobowiązkowe, wykraczające poza podstawę programową, zostały umieszczone przy odpowiednich jednostkach lekcyjnych i wyróżnione gwiazdką. Przy każdym temacie znajdują się odwołania do treści nauczania zawartych w podstawie programowej, co ułatwia sprawdzanie stopnia jej realizacji, a także informacje o warunkach i sposobach osiągania celów oraz potrzebnych pomocach dydaktycznych; • Plan wynikowy – ze szczegółowymi wymaganiami stawianymi uczniom. Wymaganiom zostały przypisane kategorie taksonomiczne celów kształcenia: A – zapamiętywanie wiadomości, B – rozumienie wiadomości, C – stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych, D – stosowanie wiadomości w sytuacjach nietypowych (problemowych) (wg: B. Niemierko, „Między oceną szkolną a dydaktyką. Bliżej dydaktyki”, Warszawa 1997); • Karty pracy do każdej lekcji – z propozycjami zadań do samodzielnej pracy uczniów w czasie zajęć. Stanowią element scenariuszy lekcji zamieszczonych na stronie dlanauczyciela.pl, mogą być również źródłem inspiracji do realizacji własnych pomysłów. Przygotowano je tak, aby ułatwić ich kserowanie. Numery i tytuły kart są zgodne z numerami lekcji podanymi w rozkładzie materiału; • Gry dydaktyczne – propozycja podsumowania wiadomości i umiejętności po każdym dziale podręcznika. Mają atrakcyjną formę, uczą współzawodnictwa, a także współpracy w grupie. Integrują uczniów i są doskonałą odskocznią od szkolnej codzienności. Mamy nadzieję, że przygotowane przez nas materiały spełnią Państwa oczekiwania. Redakcja Rozkład materiału Treści nauczania w podstawie programowej – wymagania szczegółowe. Uczeń: 3. Przyrządy i pomoce • przyrządy i pomoce niezbędne ułatwiające prowadzepodczas obserwacji terenowych nie obserwacji • obserwacje za pomocą lupy • mikroskop – budowa, przeznaczenie • taśma miernicza – przeznaczenie i korzystanie 3. Przyrządy i pomoce przyrodnika • rola zmysłów w poznawaniu przyrody • obserwacje przyrodnicze • plan doświadczenia przyrodniczego • źródła wiedzy o przyrodzie • bezpieczeństwo podczas prowadzenia obserwacji i doświadczeń 2. Jakimi sposobami poznajemy przyrodę? 2. Jak poznawać przyrodę? Warunki i sposoby realizacji (procedury osiągania celów) I.2. podaje nazwy przyrządów stosowanych w poznawaniu przyrody, określa ich przeznaczenie (lupa, kompas, taśma miernicza) I.4. stosuje zasady bezpieczeństwa podczas obserwacji i doświadczeń przyrodniczych I.1. opisuje sposoby poznawania przyrody, podaje różnice między eksperymentem, doświadczeniem a obserwacją I.3. podaje przykłady wykorzystania zmysłów do prowadzenia obserwacji przyrodniczych I.4. stosuje zasady bezpieczeństwa podczas obserwacji i doświadczeń przyrodniczych I.5. wymienia różne źródła wiedzy o przyrodzie I.6. korzysta z różnych źródeł wiedzy o przyrodzie • rozpoznawanie elementów przyrody i ich cech za pomocą zmysłów • omówienie sposobów obserwowania przyrody • analiza etapów planowania, przeprowadzania i dokumentowania doświadczeń oraz eksperymentów • samodzielne zaplanowanie i przeprowadzenie doświadczenia • rozmowa na temat bezpieczeństwa podczas prowadzenia doświadczeń i eksperymentów • obserwacja obiektów przyrodniczych za pomocą lupy • rozmowa na temat możliwości i przeznaczenia poszczególnych przyrządów • wykonanie rysunku obiektu obserwowanego za pomocą lupy • omówienie budowy mikroskopu • pokaz przygotowania mikroskopu do obserwacji • samodzielna obserwacja mikroskopowa VI.1. rozpoznaje składniki przyrody • wskazywanie w najbliższym ożywionej i nieożywionej w najbliżotoczeniu składników przyrody szej okolicy szkoły i wytworów działalności człowieka VII.1. wskazuje w terenie składniki • wskazywanie różnic między środowiska antropogenicznego nieożywionymi a ożywionymi w najbliższej okolicy składnikami przyrody Dział 1. Poznajemy warsztat przyrodnika Treści nauczania w podręczniku 1. Poznajemy składniki • nieożywione składniki przyrody przyrody • ożywione składniki przyrody • cechy życia • wytwory działalności człowieka Numer i temat lekcji 1. Przyroda i jej składniki Tytuł rozdziału w podręczniku *Treści nadobowiązkowe, wykraczające poza podstawę programową. Zawiera 64 jednostki lekcyjne, w tym 5 lekcji w terenie. 1 • • • • • • • • • • • • • • • mapa kompas lupa taśma miernicza mikroskopy preparaty mikroskopowe lornetka ołówek multibook roślina doniczkowa owoce nagrania głosów zwierząt zwierzęta hodowane w pracowni podręcznik multibook • okazy lub zdjęcia roślin, zwierząt, skał i innych elementów przyrody oraz wytworów działalności człowieka • atlas „Przyroda. Świat wokół nas”, s. 3 • multibook Pomoce dydaktyczne i materiały pomocnicze Rozkład materiału 5 6. Co to jest plan? 5. Określamy kierunki geograficzne za pomocą kompasu i gnomonu – lekcja w terenie 4. W jaki sposób określamy kierunki geograficzne? Numer i temat lekcji Treści nauczania w podręczniku • • • • • • II.1. opisuje przebieg linii widnokręgu, wymienia nazwy kierunków głównych II.2. wyznacza kierunki główne za pomocą kompasu oraz kierunek północny za pomocą gnomonu i wskazuje je w terenie Treści nauczania w podstawie programowej – wymagania szczegółowe. Uczeń: • pogadanka na temat głównych kierunków geograficznych • wskazywanie przez uczniów głównych kierunków geograficznych • omówienie budowy kompasu Warunki i sposoby realizacji (procedury osiągania celów) II.2. wyznacza kierunki główne za pomocą kompasu oraz kierunek północny za pomocą gnomonu i wskazuje je w terenie • omówienie sposobu wyznaczania głównych kierunków geograficznych za pomocą kompasu • praktyczne wyznaczanie głównych kierunków geograficznych za pomocą kompasu zgodnie z instrukcją z podręcznika • omówienie etapów wyznaczania głównych kierunków geograficznych za pomocą gnomonu zgodnie z instrukcją z podręcznika • praktyczne wyznaczanie głównych kierunków za pomocą gnomonu plan przedmiotu II.3. podaje różnice między planem • pogadanka wyjaśniająca pojęcie przedstawianie przedmiotów a mapą plan i obiektów na planie II.4. rysuje plan różnych • wykonywanie pomiarów plany niewielkich obszarów przedmiotów przedmiotów, np. podręcznika, Ziemi II.5. wykonuje i opisuje szkic okolicy ławki rysowanie szkicu okolic szkoły szkoły • rysowanie planów wybranych przedmiotów • rysowanie szkicu okolic szkoły mapa II.6. odczytuje informacje z planu • pogadanka wyjaśniająca pojęcie znaki kartograficzne na mapie i mapy, posługując się legendą mapa elementy mapy: tytuł, skala, • omówienie legendy mapy legenda • odszukiwanie na mapie rodzaje map: plan, mapa wskazanych obiektów przy turystyczna wykorzystaniu legendy mapy zasady korzystania z planu miasta • prezentacja różnych rodzajów i mapy turystycznej map • widnokrąg • nazwy głównych kierunków geograficznych • sposoby wyznaczania kierunków geograficznych w terenie (za pomocą kompasu, za pomocą gnomonu) • nazwy kierunków pośrednich • róża kierunków geograficznych • *wyznaczanie kierunków geograficznych w terenie za pomocą Gwiazdy Polarnej i innych obiektów w otoczeniu • etapy wyznaczania głównych kierunków geograficznych za pomocą kompasu • praktyczne wyznaczanie kierunków geograficznych • etapy wyznaczania kierunków geograficznych za pomocą gnomonu • wyznaczanie kierunków pośrednich 6. Jak czytamy plany 7. Czytamy plan miasta • i mapy? i mapę turystyczną • • 5. Co pokazujemy na planach? 4. Określamy kierunki geograficzne Tytuł rozdziału w podręczniku • • • • • • • • plan miejscowości mapa turystyczna multibook atlas „Przyroda. Świat wokół nas”, s. 10–11 linijka, taśma miernicza kartki z bloku, ołówki multibook atlas „Przyroda. Świat wokół nas”, s. 6–7 • materiały do ćwiczeń: kompasy, karton z bloku, duży cyrkiel, kijek długości 10 cm, plastelina, ołówek, linijka • multibook • atlas „Przyroda. Świat wokół nas”, s. 4–5 • kompasy • multibook • atlas „Przyroda. Świat wokół nas”, s. 4–5 Pomoce dydaktyczne i materiały pomocnicze 6 Rozkład materiału Numer i temat lekcji 1. Substancje wokół nas Podsumowanie działu 1 12. Otaczają nas substancje 11. Sprawdzian z działu 1 • • • • • Warunki i sposoby realizacji (procedury osiągania celów) I.1, I.2, I.3, I.4, I.5, I.6, II.1, II.2, II.3, II.4, II.5, II.6, II.7, II.8, VI.1, VI.2 • porównanie zakresu informacji (legend) przedstawionych na poszczególnych rodzajach map • omówienie zasad korzystania z planu miasta i mapy turystycznej • planowanie trasy pieszej wycieczki z wykorzystaniem planu II.7. wskazuje na planie i mapie • wskazywanie głównych miejsce obserwacji i obiekty kierunków geograficznych w najbliższym otoczeniu szkoły na mapie II.8. korzysta z planu i mapy wielko- • omówienie sposobu orientowania mapy za pomocą skalowej podczas planowania kompasu wycieczki • omówienie sposobu orientowania mapy za pomocą obiektów w terenie • praktyczne ćwiczenia w orientowaniu mapy za pomocą kompasu i obiektów w terenie Treści nauczania w podstawie programowej – wymagania szczegółowe. Uczeń: mapa lub plan miasta, okolicy kompas multibook atlas „Przyroda. Świat wokół nas”, s. 4, 8 • mapa lub plan miasta, okolicy • kompas • atlas „Przyroda. Świat wokół nas”, s. 8 • • • • Pomoce dydaktyczne i materiały pomocnicze • sprawdzenie stopnia opanowania • pomoce dydaktyczne wymagań szczegółowych wykorzystywane w trakcie • pogadanka uzupełniająca realizacji lekcji z działu 1 • rozwiązywanie zadań • multibook utrwalających w zeszycie • atlas „Przyroda. Świat wokół ćwiczeń nas”, s. 3–8 badanie stopnia opanowania treści nauczania (wymagań szczegółowych) ujętych w następujących punktach podstawy programowej: I.1, I.2, I.3, I.4, I.5, I.6, II.1, II.2, II.3, II.4, II.5, II.6, II.7, II.8, VI.1, VI.2 Dział 2. Poznajemy pogodę i inne zjawiska przyrodnicze stany skupienia substancji V.3. podaje przykłady przedmiotów • obserwacja substancji w różnych • plastelina przykłady substancji wykonanych z substancji sprężystanach skupienia (ciało stałe, • kreda występujących w stanie stałym, stych, kruchych i plastycznych ciecz i gaz – inne niż woda) • gąbka ciekłym i gazowym i uzasadnia ich zastosowanie • badanie właściwości wybranych • blaszka lub drut aluminiowy właściwości substancji w przedmiotach codziennego substancji: plasteliny, kredy lub • sok występujących w stanie stałym, użytku różnych przedmiotów (np. gąbki) • gaz (np. tlenek siarki) ciekłym i gazowym • rozmowa na temat • multibook wpływ temperatury na ciała występowania w najbliższym stałe, ciecze i gazy otoczeniu przedmiotów wykonanych z różnych substancji • kierunek północny i pozostałe kierunki geograficzne na mapie • sposoby orientowania mapy: za pomocą kompasu, za pomocą obiektów w terenie Treści nauczania w podręczniku 10. Poznajemy warsz- • utrwalenie i uzupełnienie tat przyrodnika – wiadomości z działu 1 podsumowanie działu 1 9. Ćwiczymy orientowanie się w terenie – lekcja w terenie 7. Jak się orientować 8. Jak się orientować w terenie? w terenie? Tytuł rozdziału w podręczniku Rozkład materiału 7 4. Obserwujemy pogodę 3. Składniki pogody 2. Woda występuje w trzech stanach skupienia Tytuł rozdziału w podręczniku Treści nauczania w podręczniku • przyrządy służące do pomiaru składników pogody: termometr, deszczomierz, wiatromierz • prognoza pogody • obserwacja składników pogody • pomiary: temperatury, ilości opadów, kierunku i siły wiatru • dziennik pogody 15. Obserwujemy pogodę 16. Obserwacja i pomiar składników pogody – lekcja w terenie • stany skupienia wody • budowa i zasada działania termometru • zjawiska parowania, skraplania, krzepnięcia i topnienia • czynniki wpływające na szybkość parowania • *obieg wody w przyrodzie 14. Poznajemy składniki • pogoda pogody • składniki pogody: temperatura powietrza, ciśnienie atmosferyczne, kierunek i prędkość wiatru, zachmurzenie, rodzaje zachmurzenia, opady i osady atmosferyczne • rodzaje opadów i osadów atmosferycznych • zjawiska pogodowe: deszcze nawalne, zamieć, burza, tęcza 13. Poznajemy stany skupienia wody Numer i temat lekcji Warunki i sposoby realizacji (procedury osiągania celów) Pomoce dydaktyczne i materiały pomocnicze III.5. podaje przykłady zastosowania • doświadczalne wykazanie • termometr zaokienny termometru w różnych sytuacjach wpływu temperatury na szybkość • materiały do doświadczeń: życia codziennego parowania wody zgodnie dwa spodki, łyżka, woda, z instrukcją z podręcznika szklanka, płaski talerz, pisak • obserwacja zjawiska skraplania wodoodporny, trzy kostki lodu, pary wodnej woda, termometr laboratoryjny, niewielki słoik • multibook • termometry zaokienny • wyjaśnienie pojęcia pogoda III.1. wymienia składniki pogody i pokojowy • omówienie składników pogody i podaje nazwy przyrządów służą• deszczomierz cych do ich pomiaru (temperatura • wskazanie przykładów wpływu zmian temperatury powietrza na • multibook powietrza, zachmurzenie, opady organizmy (w tym na człowieka) i osady atmosferyczne, ciśnienie • prezentacja termometru atmosferyczne, kierunek wiatru) III.4. podaje przykłady opadów i osadów atmosferycznych oraz wskazuje ich stan skupienia III.6. nazywa zjawiska pogodowe: burza, tęcza, deszcze nawalne, huragan, zawieja śnieżna, i opisuje ich następstwa III.2. odczytuje wartości pomiaru • pogadanka na temat przyrządów • termometr zaokienny składników pogody, stosując służących do pomiaru składników • deszczomierz właściwe jednostki pogody • wiatromierz III.3. prowadzi obserwacje składni- • konstruowanie wiatromierza • mapa pogody ków pogody, zapisuje i analizuje ich i deszczomierza • multibook wyniki oraz dostrzega zależności • odczytywanie prognozy pogody III.5. podaje przykłady zastosowania z mapy pogody termometru w różnych sytuacjach życia codziennego III.2. odczytuje wartości pomiaru • odczytywanie i zapisywanie • termometr zaokienny składników pogody, stosując wskazań termometru • deszczomierz właściwe jednostki • obserwacja i określanie stopnia • wiatromierz III.3. prowadzi obserwacje składnizachmurzenia • ciśnieniomierz ków pogody, zapisuje i analizuje ich • rozpoznawanie rodzajów • dzienniczek pogody wyniki oraz dostrzega zależności opadów i osadów zamieszczony w zeszycie III.5. podaje przykłady zastosowania atmosferycznych ćwiczeń termometru w różnych sytuacjach • pomiar ilości opadów życia codziennego • zapisywanie wyników pomiarów temperatury powietrza i ilości opadów • określanie kierunku wiatru z wykorzystaniem wiatromierza • omówienie zasad prowadzenia dziennika pogody Treści nauczania w podstawie programowej – wymagania szczegółowe. Uczeń: 8 Rozkład materiału 1. Organizmy mają wspólne cechy Podsumowanie działu 2 5. „Wędrówka” Słońca po niebie Tytuł rozdziału w podręczniku • wschód, górowanie i zachód Słońca • południe słoneczne • doba • zmiany długości cienia w ciągu dnia • zmiany temperatury powietrza w ciągu dnia • cztery pory roku • równonoc jesienna • daty rozpoczęcia pór roku • przesilenie zimowe • równonoc wiosenna • przesilenie letnie • przyczyny zmian temperatury w poszczególnych porach roku • przyroda ożywiona jesienią, zimą, wiosną i latem • obserwacje wysokości Słońca nad widnokręgiem, pogody oraz roślin i zwierząt Treści nauczania w podręczniku 21. Poznajemy budowę i czynności życiowe organizmów 20. Sprawdzian z działu 2 II.9, II.10, II.11, III.1, III.2, III.3, III.4, III.5, III.6, V.3 III.2. odczytuje wartości pomiaru składników pogody, stosując właściwe jednostki III.3. prowadzi obserwacje składników pogody, zapisuje i analizuje ich wyniki oraz dostrzega zależności II.9. wyjaśnia zależność między wysokością Słońca a długością i kierunkiem cienia II.10. opisuje zmiany w położeniu Słońca nad widnokręgiem w ciągu doby i w ciągu roku II.11. wskazuje w terenie oraz na schemacie (lub horyzontarium) miejsca wschodu, zachodu i górowania Słońca w ciągu dnia i w różnych porach roku Treści nauczania w podstawie programowej – wymagania szczegółowe. Uczeń: • rozmowa na temat przyczyn zmian pór roku oraz związanych z nimi zmian zachodzących w pogodzie i przyrodzie • pogadanka objaśniająca zależność między wysokością Słońca a długością dnia w ciągu roku • sprawdzenie stopnia opanowania wymagań szczegółowych • pogadanka uzupełniająca • rozwiązywanie zadań utrwalających w zeszycie ćwiczeń • pogadanka objaśniająca „wędrówkę” Słońca po niebie • omówienie zmian długości cienia w ciągu dnia • omówienie zmian temperatury powietrza w ciągu dnia Warunki i sposoby realizacji (procedury osiągania celów) • pomoce dydaktyczne wykorzystywane w trakcie realizacji lekcji z działu 2 • multibook • atlas „Przyroda. Świat wokół nas”, s. 40–43 • materiały do prowadzenia obserwacji: gnomon, centymetr krawiecki • notatnik • atlas „Przyroda. Świat wokół nas”, s. 42–43 • materiały do prowadzenia obserwacji: gnomon, centymetr krawiecki • notatnik • multibook • atlas „Przyroda. Świat wokół nas”, s. 40–41 Pomoce dydaktyczne i materiały pomocnicze Dział 3. Poznajemy świat organizmów • budowa komórkowa VI.1. rozpoznaje składniki przyrody • obserwacja organizmu organizmów ożywionej i nieożywionej w najbliżjednokomórkowego • hierarchiczna budowa szej okolicy szkoły • omówienie hierarchicznej organizmów wielokomórkowych: budowy organizmów komórka, tkanka, narząd lub organ, organizm • mikroskop • preparat mikroskopowy organizmu jednokomórkowego (np. chlorella) • badanie stopnia opanowania treści nauczania (wymagań szczegółowych) ujętych w następujących punktach podstawy programowej: II.9, II.10, II.11, III.1, III.2, III.3, III.4, III.5, III.6, V.3 19. Poznajemy pogodę • utrwalenie i uzupełnienie i inne zjawiska przywiadomości z działu 2 rodnicze – podsumowanie działu 2 18. „Wędrówka” Słońca po niebie – lekcja w terenie 17. „Wędrówka” Słońca po niebie Numer i temat lekcji Rozkład materiału 9 Numer i temat lekcji 4. Rośliny i zwierzęta 25. Obserwujemy wokół nas rośliny i zwierzęta wokół nas 3. Zależności pokarmowe między organizmami • organizmy samożywne lub cudzożywne • sposób wytwarzania pokarmu przez rośliny • roślinożercy • czynności życiowe organizmów • *podział organizmów na pięć królestw Treści nauczania w podręczniku • rośliny doniczkowe uprawiane w domu • zwierzęta hodowane przez człowieka 23. W jaki sposób • zwierzęta mięsożerne: drapieżniki i padlinożercy organizmy cudzożywne zdobywa- • wszystkożercy • przykłady organizmów ją pokarm? odżywiających się szczątkami glebowymi • pasożyty • przystosowania zwierząt do pobierania pokarmu 24. Poznajemy • zależności pokarmowe zależności pokarmowe • producenci i konsumenci między organizmami • ogniwa łańcucha pokarmowego • rola destruentów • sieć pokarmowa • *sposoby obrony przed naturalnymi wrogami 2. Organizmy 22. Jak odżywiają się różnią się sposobem rośliny i dla jakich odżywiania organizmów są pożywieniem? Tytuł rozdziału w podręczniku VI.7. rozpoznaje i nazywa pospolite organizmy występujące w najbliższej okolicy szkoły VI.6. wymienia i opisuje czynniki warunkujące życie na lądzie oraz przystosowania organizmów do życia VI.7. rozpoznaje i nazywa pospolite organizmy występujące w najbliższej okolicy szkoły VI.9. odróżnia organizmy samożywne i cudzożywne, podaje podstawowe różnice w sposobie ich odżywiania się, wskazuje przystosowania w budowie organizmów do zdobywania pokarmu Treści nauczania w podstawie programowej – wymagania szczegółowe. Uczeń: • obserwacja organizmu zwierzęcego hodowanego w pracowni – omówienie czynności życiowych • *pogadanka na temat różnorodności organizmów i konieczności ich pogrupowania • obserwacja przedstawicieli wybranych królestw – wskazywanie ich cech charakterystycznych • wyjaśnienie istoty samożywności i cudzożywności • wskazywanie w najbliższym otoczeniu przykładów organizmów samożywnych • wskazywanie przykładów i cech roślinożerców • rozmowa na temat klasyfikacji zwierząt mięsożernych • wskazywanie cech drapieżników i padlinożerców • obserwacja organizmów glebowych • podawanie przykładów organizmów wszystkożernych • pogadanka na temat pasożytów • omówienie struktury łańcucha pokarmowego • układanie przykładowych łańcuchów i sieci pokarmowych • analiza sytuacji, kiedy zostaje wyeliminowane któreś ogniwo łańcucha pokarmowego • omówienie roli destruentów w przyrodzie • rozmowa na temat sposobów obrony różnych organizmów przed naturalnymi wrogami • wskazywanie przykładów obrony • rozmowa na temat roślin uprawianych przez człowieka w domu i ogrodzie Warunki i sposoby realizacji (procedury osiągania celów) • rośliny doniczkowe znajdujące się w pracowni przyrodniczej • zdjęcia lub okazy wybranych roślin trujących • przygotowane przez uczniów koła z rysunkami lub ze zdjęciami organizmów roślinnych i zwierzęcych • prostokąty z nazwami ogniw łańcucha pokarmowego • multibook • przygotowane przez uczniów koła z rysunkami lub ze zdjęciami organizmów roślinnych i zwierzęcych • prostokąty z nazwami ogniw łańcucha pokarmowego • multibook • okazy roślin doniczkowych, zdjęcia zwierząt roślinożernych • multibook • organizm zwierzęcy hodowany w pracowni • multibook • atlas „Przyroda. Świat wokół nas”, s. 44–47 Pomoce dydaktyczne i materiały pomocnicze 10 Rozkład materiału • przykłady innych zwierząt występujących w domach • rośliny i zwierzęta naszych ogrodów • dzikie zwierzęta w mieście Treści nauczania w podręczniku • rozmowa na temat zasad pielęgnacji roślin doniczkowych • omówienie zasad pielęgnacji roślin • rozmowa na temat hodowanych zwierząt, ich wymagań i zasad opieki nad nimi • sprawdzenie stopnia opanowania wymagań szczegółowych • pogadanka uzupełniająca • rozwiązywanie zadań utrwalających w zeszycie ćwiczeń Warunki i sposoby realizacji (procedury osiągania celów) • pomoce dydaktyczne wykorzystywane w trakcie realizacji lekcji z działu 3 • multibook • atlas „Przyroda. Świat wokół nas”, s. 44–47 • okazy zwierząt hodowanych w pracowni • zdjęcia zwierząt hodowanych przez uczniów • atlasy zwierząt • multibook Pomoce dydaktyczne i materiały pomocnicze • rodzaje i funkcje naczyń krwionośnych • rola serca • tętno • zadania układu krwionośnego • higiena układu krwionośnego 29. Jak przebiega • narządy budujące układ trawienie i wchłanianie pokarmowy pokarmu? • rola poszczególnych narządów przewodu pokarmowego • etapy trawienia pokarmu • wchłanianie pokarmu • podstawowe zasady higieny układu pokarmowego • *rola narządów wspomagających trawienie IV.1. wymienia układy budujące organizm człowieka: układ kostny, oddechowy, pokarmowy, krwionośny, rozrodczy, nerwowy, i podaje ich podstawowe funkcje IV.1. wymienia układy budujące organizm człowieka: układ kostny, oddechowy, pokarmowy, krwionośny, rozrodczy, nerwowy, i podaje ich podstawowe funkcje IV.2. wskazuje na planszy, modelu i własnym ciele układy budujące organizm człowieka oraz narządy zmysłów IV.6. opisuje podstawowe zasady dbałości o ciało i otoczenie • omówienie klasyfikacji pokarmów ze względu na ich pochodzenie • pokaz przykładowych produktów żywnościowych • omówienie roli oraz skutków niedoboru i nadmiaru poszczególnych składników pokarmowych • analiza położenia poszczególnych narządów układu pokarmowego • opis etapów trawienia pokarmu • omówienie wchłaniania pokarmu • wskazywanie na planszy lub modelu położenia narządów przewodu pokarmowego i narządów wspomagających trawienie • rozmowa na temat zasad higieny układu pokarmowego • *omówienie roli narządów wspomagających trawienie • wskazywanie na planszy narządów budujących układ krwionośny • pomiar tętna własnego oraz tętna kolegi • zegarek z sekundnikiem lub stoper • stetoskop • model tułowia człowieka • model serca człowieka • plansza dydaktyczna „Układ pokarmowy” • model tułowia człowieka • multibook • atlas „Przyroda. Świat wokół nas”, s. 8 • produkty spożywcze bogate w wybrane składniki pokarmowe (lub opakowania po tych produktach) oraz ich zdjęcia • badanie stopnia opanowania treści nauczania (wymagań szczegółowych) ujętych w następujących punktach podstawy programowej: I.4, IV.1, VI.6, VI.1, VI.7, VI.9 Dział 4. Odkrywamy tajemnice ciała człowieka I.4, IV.1, VI.6, VI.1, VI.7, VI.9 Treści nauczania w podstawie programowej – wymagania szczegółowe. Uczeń: 28. Poznajemy składniki • podział składników V.10. opisuje zasady zdrowego pokarmowych pokarmowe stylu życia (w tym zdrowego • źródła składników pokarmowych odżywiania się) • znaczenie poszczególnych składników pokarmowych dla organizmu 27. Sprawdzian z działu 3 26. Poznajemy świat • utrwalenie i uzupełnienie organizmów – wiadomości z działu 3 podsumowanie działu 3 Numer i temat lekcji 2. Układ krwionośny 30. Jaką rolę odgrywa układ krwionośny? transportuje krew 1. Trawienie i wchłanianie pokarmu Podsumowanie działu 3 Tytuł rozdziału w podręczniku Rozkład materiału 11 budowa układu nerwowego zadania nerwów i mózgu rola narządów zmysłów budowa oka droga promieni świetlnych w oku powstawanie obrazu 33. Jak organizm odbiera informacje z otoczenia? Narząd wzroku 5. Układ nerwowy kontroluje pracę organizmu • • • • • • • elementy budujące układ ruchu • główne elementy budowy szkieletu • połączenia kości • kształty kości • rola szkieletu • praca mięśni szkieletowych • higiena układu ruchu • *przykłady pracy mięśni budujących narządy wewnętrzne 32. Jakie układy narządów umożliwiają organizmowi ruch? 4. Szkielet i mięśnie umożliwiają ruch budowa układu oddechowego rola układu oddechowego budowa i rola płuc wymiana gazowa w płucach higiena układu oddechowego Treści nauczania w podręczniku • • • • • Numer i temat lekcji 3. Układ oddechowy 31. Jak oddychamy? zapewnia wymianę gazową Tytuł rozdziału w podręczniku IV.1. wymienia układy budujące organizm człowieka: układ kostny, oddechowy, pokarmowy, krwionośny, rozrodczy, nerwowy, i podaje ich podstawowe funkcje IV.2. wskazuje na planszy, modelu i własnym ciele układy budujące organizm człowieka oraz narządy zmysłów IV.1. wymienia układy budujące organizm człowieka: układ kostny, oddechowy, pokarmowy, krwionośny, rozrodczy, nerwowy, i podaje ich podstawowe funkcje IV.2. wskazuje na planszy, modelu i własnym ciele układy budujące organizm człowieka oraz narządy zmysłów IV.6. opisuje podstawowe zasady dbałości o ciało i otoczenie V.2. wskazuje na planszy, modelu i własnym ciele układy budujące organizm człowieka oraz narządy zmysłów IV.6. opisuje podstawowe zasady dbałości o ciało i otoczenie IV.1. wymienia układy budujące organizm człowieka: układ kostny, oddechowy, pokarmowy, krwionośny, rozrodczy, nerwowy i podaje ich podstawowe funkcje IV.2. wskazuje na planszy, modelu i własnym ciele układy budujące organizm człowieka oraz narządy zmysłów IV.6. opisuje podstawowe zasady dbałości o ciało i otoczenie Treści nauczania w podstawie programowej – wymagania szczegółowe. Uczeń: • omówienie położenia i roli poszczególnych narządów układu oddechowego • wskazywanie na planszy położenia narządów układu oddechowego • analiza schematu wdechu i wydechu • obserwacja ruchów klatki piersiowej podczas wdechu i wydechu • omówienie przebiegu wymiany gazowej w płucach • rozmowa na temat zasad higieny układu oddechowego • omówienie współdziałania układów kostnego i mięśniowego podczas wykonywania ruchów • wskazywanie na modelu lub planszy dydaktycznej głównych elementów budowy szkieletu, przykładów połączeń kości, kości o różnych kształtach • omówienie sposobu pracy mięśni szkieletowych • omówienie zasad higieny układu ruchu • *omówienie przykładów działania mięśni budujących narządy wewnętrzne • omówienie zadań nerwów i mózgu • omówienie roli narządów zmysłów • wskazywanie na planszy dydaktycznej lub na modelu głównych elementów budowy oka • „wysłuchanie” pracy serca • pogadanka na temat zadań układu krwionośnego • rozmowa na temat zasad higieny układu krwionośnego Warunki i sposoby realizacji (procedury osiągania celów) • plansza dydaktyczna „Budowa ucha” • model budowy ucha • multibook • atlas „Przyroda. Świat wokół nas”, s. 84–86 • plansza dydaktyczna „Budowa oka” • model budowy oka • multibook • atlas „Przyroda. Świat wokół nas”, s. 87 • model tułowia człowieka • plansza dydaktyczna „Układ oddechowy” • multibook • atlas „Przyroda. Świat wokół nas”, s. 82 • plansza dydaktyczna „Układ krążenia” • atlas „Przyroda. Świat wokół nas”, s. 83 Pomoce dydaktyczne i materiały pomocnicze 12 Rozkład materiału • cechy kobiety i mężczyzny • zmiany fizyczne w okresie dojrzewania u chłopców i dziewcząt • dojrzewanie psychiczne i emocjonalne • higiena okresu dojrzewania 36. Dojrzewanie to czas wielkich zmian 7. Dojrzewanie to czas wielkich zmian • budowa i rola ucha • droga dźwięku w uchu • rola skóry w procesie odbierania wrażeń czuciowych • rola narządów odbierających wrażenia smakowe i węchowe • higiena narządów zmysłów 34. Jak organizm odbiera informacje z otoczenia? Narządy węchu, smaku, słuchu i dotyku 35. Jak jest zbudowany • budowa i funkcje męskiego układ rozrodczy? układu rozrodczego • budowa i funkcje żeńskiego układu rozrodczego • zapłodnienie i ciąża • higiena układu rozrodczego Treści nauczania w podręczniku Numer i temat lekcji 6. Układ rozrodczy umożliwia wydawanie na świat potomstwa Tytuł rozdziału w podręczniku IV.1. wymienia układy budujące organizm człowieka: układ kostny, oddechowy, pokarmowy, krwionośny, rozrodczy, nerwowy, i podaje ich podstawowe funkcje IV.2. wskazuje na planszy, modelu i własnym ciele układy budujące organizm człowieka oraz narządy zmysłów IV.3. opisuje zmiany zachodzące w organizmach podczas dojrzewania płciowego IV.6. opisuje podstawowe zasady dbałości o ciało i otoczenie IV.1. wymienia układy budujące organizm człowieka: układ kostny, oddechowy, pokarmowy, krwionośny, rozrodczy, nerwowy, i podaje ich podstawowe funkcje IV.2. wskazuje na planszy, modelu i własnym ciele układy budujące organizm człowieka oraz narządy zmysłów IV.4. wymienia podstawowe zasady ochrony zmysłów wzroku i słuchu IV.6. opisuje podstawowe zasady dbałości o ciało i otoczenie IV.1. wymienia układy budujące organizm człowieka: układ kostny, oddechowy, pokarmowy, krwionośny, rozrodczy, nerwowy, i podaje ich podstawowe funkcje IV.2. wskazuje na planszy, modelu i własnym ciele układy budujące organizm człowieka oraz narządy zmysłów IV.4. wymienia podstawowe zasady ochrony zmysłów wzroku i słuchu IV.5. bada współdziałanie zmysłu smaku i węchu IV.6. opisuje podstawowe zasady dbałości o ciało i otoczenie Treści nauczania w podstawie programowej – wymagania szczegółowe. Uczeń: • spotkanie z pielęgniarką – rozmowa na temat zmian zachodzących w organizmie w okresie dojrzewania oraz na temat zasad higieny • omówienie roli narządów zmysłów: słuchu, dotyku, smaku i węchu • współdziałanie zmysłów smaku i węchu – wykonanie doświadczenia • wskazywanie na planszy głównych elementów budowy ucha • omówienie drogi dźwięku w uchu • rozmowa na temat roli zmysłów w odbieraniu wrażeń ze środowiska zewnętrznego • rozmowa na temat higieny narządów wzroku i słuchu • omówienie różnic w budowie sylwetki kobiety i mężczyzny • wskazywanie na planszy położenia narządów rozrodczych żeńskich i męskich • omówienie funkcji układów rozrodczych • rozmowa na temat zasad higieny układu rozrodczego • objaśnienie istoty widzenia – analiza drogi promienia świetlnego Warunki i sposoby realizacji (procedury osiągania celów) klips do zatkania nosa szalik do przewiązania oczu łyżeczka kilka świeżych owoców i warzyw (np. brzoskwinia, banan, marchewka, ogórek) kilka miseczek nóż widelec tarka multibook • plansza dydaktyczna „Budowa układu rozrodczego” • multibook • atlas „Przyroda. Świat wokół nas”, s. 80 • • • • • • • • • Pomoce dydaktyczne i materiały pomocnicze Rozkład materiału 13 39. Na czym polega zdrowy styl życia? 40. Poznajemy choroby zakaźne i pasożytnicze 2. Choroby, którymi można się zarazić 38. Sprawdzian z działu 4 37. Odkrywamy tajemnice ciała człowieka – podsumowanie działu 4 Numer i temat lekcji 1. Zdrowy styl życia Podsumowanie działu 4 Tytuł rozdziału w podręczniku IV.3. opisuje zmiany zachodzące w organizmach podczas dojrzewania płciowego IV.6. opisuje podstawowe zasady dbałości o ciało i otoczenie IV.1, IV.2, IV.3, IV.4, IV.5, IV.6, V.10 Treści nauczania w podstawie programowej – wymagania szczegółowe. Uczeń: Warunki i sposoby realizacji (procedury osiągania celów) Pomoce dydaktyczne i materiały pomocnicze • przyczyny chorób zakaźnych i pasożytniczych • drogi wnikania drobnoustrojów chorobotwórczych • choroby przenoszone z wdychanym powietrzem i sposoby zapobiegania im • zatrucia pokarmowe, pasożyty przewodu pokarmowego i sposoby ich unikania • choroby wywoływane przez drobnoustroje wnikające do organizmu przez uszkodzoną skórę i zapobieganie im zasady zdrowego stylu życia odpoczynek aktywny i bierny racjonalne odżywianie się znaczenie aktywności fizycznej w profilaktyce zdrowia • higiena jamy ustnej • pielęgnacja skóry, włosów i paznokci • • • • • kosmetyki do pielęgnacji skóry V.1. proponuje rodzaje wypoczynku • pogadanka na temat zdrowego stylu życia w okresie dojrzewania i określa zasady bezpieczeństwa z nimi związane • omówienie zasad prawidłowego • preparaty do pielęgnacji cery żywienia trądzikowej (zdjęcia lub ulotki V.10. opisuje zasady zdrowego stylu tych produktów) życia • zademonstrowanie przykładowej • pasty do zębów, szczotki, nici gimnastyki porannej dentystyczne • model czaszki (do pokazu mycia zębów) • multibook V.2. opisuje drogi wnikania czynni- • rozmowa na temat • plansze dydaktyczne ków chorobotwórczych do orgadrobnoustrojów przedstawiające kleszcze nizmu człowieka, opisuje sposoby chorobotwórczych i dróg ich • preparat mokry kleszcza zapobiegania chorobom wnikania do organizmu • opakowania po różnych • omówienie objawów grypy, ospy, produktach spożywczych anginy • multibook • sporządzenie mapy myśli pt. „Choroby zakaźne” • odczytywanie informacji z opakowań produktów spożywczych • rozmowa na temat właściwego postępowania z produktami spożywczymi • omówienie objawów zatruć • rozmowa na temat chorób wywoływanych przez drobnoustroje wnikające przez uszkodzoną skórę i sposobów zabezpieczania się przed nimi Dział 5. Odkrywamy tajemnice zdrowia • sprawdzenie stopnia opanowania • pomoce dydaktyczne wymagań szczegółowych wykorzystywane w trakcie • pogadanka uzupełniająca realizacji lekcji z działu 4 • multibook • rozwiązywanie zadań • atlas „Przyroda. Świat wokół utrwalających w zeszycie nas”, s. 78–87 ćwiczeń • badanie stopnia opanowania treści nauczania (wymagań szczegółowych) ujętych w następujących punktach podstawy programowej: IV.1, IV.2, IV.3, IV.4, IV.5, IV.6, V.10 • utrwalenie i uzupełnienie wiadomości z działu 4 Treści nauczania w podręczniku 14 Rozkład materiału • uzależnienia • wpływ na organizm: dymu papierosowego, alkoholu, narkotyków • uzależnienie od internetu i telefonu • asertywność • wybrane sposoby zachowań asertywnych V.8. wyjaśnia, co to są uzależnienia, podaje ich przykłady i opisuje konsekwencje; uzasadnia, dlaczego nie należy przyjmować używek i środków energetyzujących oraz zbyt długo korzystać z telefonów komórkowych 43. Uzależnienia i ich skutki 4. Uzależnienia są groźne Treści nauczania w podstawie programowej – wymagania szczegółowe. Uczeń: III.7. opisuje zasady bezpiecznego zachowania się podczas występowania niebezpiecznych zjawisk pogodowych (burzy, huraganu, zamieci śnieżnej) V.5. podaje zasady zachowania się i udzielania pierwszej pomocy w wypadku ugryzienia, użądlenia, oraz spożycia lub kontaktu z roślinami trującymi V.6. rozpoznaje rośliny trujące oraz zwierzęta jadowite i inne stanowiące zagrożenie dla życia i zdrowia V.7. prezentuje podstawowe zasady opatrywania uszkodzeń skóry V.4. interpretuje oznaczenia sub42. Niebezpieczeń• niebezpieczne substancje stancji szkodliwych dla zdrowia: stwa i pierwsza pomoc w domu drażniących, trujących, żrących w domu • zatrucia: znaczenie wybranych symboli umieszczanych i wybuchowych na opakowaniach środków V.5. podaje zasady zachowania się chemicznych używanych w domu i udzielania pierwszej pomocy • pierwsza pomoc w przypadku w wypadku ugryzienia, użądlenia skaleczenia, oparzenia, użądlenia oraz spożycia lub kontaktu z roślinami trującymi V.7. prezentuje podstawowe zasady opatrywania uszkodzeń skóry V.9. odszukuje na opakowaniach oznaczenia substancji szkodliwych dla zdrowia: drażniących, trujących, żrących i wybuchowych, i wyjaśnia ich znaczenie • niebezpieczne zjawiska pogodowe i unikanie ich skutków • zagrożenia ze strony jadowitych zwierząt • pierwsza pomoc w przypadku użądlenia • postępowanie w przypadku ukąszenia przez żmiję • zatrucia grzybami • przykłady roślin trujących Treści nauczania w podręczniku 41. Jak uniknąć niebezpiecznych sytuacji w naszym otoczeniu? Numer i temat lekcji 3. Jak sobie radzić w niebezpiecznych sytuacjach? Tytuł rozdziału w podręczniku trójkątna chusta deszczułki bandaż woda utleniona plansze dydaktyczne z opisami roślin trujących i grzybów • multibook • opakowania po środkach czystości • plansze dydaktyczne z instrukcjami udzielania pierwszej pomocy • multibook • analiza zagrożeń występujących w domu i sposobów zapobiegania im • rozmowa na temat zagrożeń wynikających z niewłaściwego używania urządzeń elektrycznych • odczytywanie symboli umieszczanych na opakowaniach wybranych środków chemicznych • rozmowa na temat sposobu udzielania pierwszej pomocy w przypadku zatruć środkami chemicznymi • prezentacja zdjęć trujących roślin doniczkowych • prezentacja informacji na temat postępowania z roślinami trującymi • spotkanie z psychologiem lub pielęgniarką – rozmowa na temat szkodliwości uzależnień • sporządzenie listy przyczyn, dla których dzieci i młodzież sięgają po środki niedozwolone • analiza negatywnego wpływu na organizm substancji uzależniających • ćwiczenie zachowań asertywnych • wykonanie plakatu „Stop uzależnieniom” • materiały do wykonania plakatu • ulotki i artykuły na temat uzależnień • multibook • • • • • Pomoce dydaktyczne i materiały pomocnicze • rozmowa na temat przyczyn i skutków upadków • pokaz unieruchamiania kończyny, pokaz zakładania opatrunku • spotkanie z pielęgniarką • wskazywanie przykładowych sytuacji, w których korzystamy z numerów alarmowych • odgrywanie scenek kształcących umiejętność informowania o urazach (rodzaj urazu, zachowanie poszkodowanego, pomoc, która już została udzielona itp.) Warunki i sposoby realizacji (procedury osiągania celów) Rozkład materiału 15 47. Poznajemy formy terenu 48. Czy wszystkie skały są twarde? 2. Ukształtowanie terenu 3. Czy wszystkie skały są twarde? • • • • • • • • • • • • • • • 45. Sprawdzian z działu 5 46. Co to jest krajobraz? • utrwalenie i uzupełnienie wiadomości z działu 5 V.1, V.2, V.4, V.5, V.6, V.7, V.8, V.9, V.10 Treści nauczania w podstawie programowej – wymagania szczegółowe. Uczeń: Warunki i sposoby realizacji (procedury osiągania celów) Pomoce dydaktyczne i materiały pomocnicze • sprawdzenie stopnia opanowania • pomoce dydaktyczne wymagań szczegółowych wykorzystywane w trakcie • pogadanka uzupełniająca realizacji lekcji z działu 5 • rozwiązywanie zadań • multibook utrwalających w zeszycie ćwiczeń badanie stopnia opanowania treści nauczania (wymagań szczegółowych) ujętych w następujących punktach podstawy programowej: V.1, V.2, V.4, V.5, V.6, V.7, V.8, V.9, V.10 Dział 6. Poznajemy krajobraz najbliższej okolicy • zdjęcia wybranych typów VI.1. rozpoznaje składniki przyrody • rozmowa na temat składników elementy krajobrazu: naturalne krajobrazów krajobrazu ożywionej i nieożywionej w najbliżi antropogeniczne • multibook • rozpoznawanie i wskazywanie szej okolicy szkoły zmiany w krajobrazie • atlas „Przyroda. Świat wokół cech charakterystycznych VII.1. wskazuje w terenie składniki rodzaje krajobrazu: naturalny nas”, s. 2, 54–55 różnych rodzajów krajobrazu środowiska antropogenicznego i kulturowy • omówienie cech krajobrazu w najbliższej okolicy rodzaje krajobrazów naturalnego i kulturowego kulturowych VII.2. rozpoznaje w terenie i nazywa składniki środowiska antropo• wskazywanie korzystnych i niekorzystnych zmian, które genicznego i określa ich funkcje zaszły w krajobrazie najbliższej VII.3. określa zależności między okolicy pod wpływem składnikami środowiska przyrodnidziałalności człowieka czego i antropogenicznego formy terenu VI.2. rozpoznaje główne formy • pogadanka na temat rodzajów • podręcznik rodzaje form terenu: wypukłe ukształtowania powierzchni w najform terenu • plastelina (masa solna, glina) i wklęsłe bliższej okolicy szkoły i miejscu • wskazywanie przykładów form • podkładki elementy wzniesienia oraz doliny zamieszkania wypukłych i wklęsłych • multibook rzecznej VI.3. tworzy model pagórka i doliny • podpisywanie elementów równiny rzecznej oraz wskazuje pagórka i doliny rzecznej wykonywanie modeli wzniesienia ich elementy • wykonanie modelu wzniesienia i doliny i doliny • wskazywanie poznanych form terenu na mapie hipsometrycznej składniki skał – minerały VI.4. rozpoznaje skały występu• oglądanie kolekcji skał • kolekcja skał i minerałów podział skał jące w okolicy swojego miejsca w pracowni przyrodniczej znajdująca się w pracowni cechy oraz przykłady skał litych, zamieszkania • omówienie charakterystycznych przyrodniczej zwięzłych i luźnych cech poszczególnych grup skał • atlas „Przyroda. Świat wokół gleba i jej składniki • obserwacja skał w najbliższej nas”, s. 56, 58 znaczenie gleby okolicy • multibook • pogadanka na temat budowy i rodzajów skał • przygotowanie kolekcji skał występujących w najbliższej okolicy Treści nauczania w podręczniku 44. Odkrywamy tajemnice zdrowia – podsumowanie działu 5 Numer i temat lekcji 1. Co to jest krajobraz? Podsumowanie działu 5 Tytuł rozdziału w podręczniku 16 Rozkład materiału 49. Wody słodkie i wody słone Numer i temat lekcji 53. Sprawdzian z działu 6 52. Poznajemy • krajobraz najbliższej okolicy – podsumowanie działu 6 Podsumowanie działu 6 • • • • • 51. Obszary i obiekty chronione • • • • VI.5. rozróżnia wody stojące i płynące, podaje ich nazwy oraz wskazuje naturalne i sztuczne zbiorniki wodne Treści nauczania w podstawie programowej – wymagania szczegółowe. Uczeń: Warunki i sposoby realizacji (procedury osiągania celów) Pomoce dydaktyczne i materiały pomocnicze • mapa ogólnogeograficzna świata • pogadanka na temat rodzajów • podręcznik wód na Ziemi • wskazywanie na mapie rzek, • multibook • atlas „Przyroda. Świat wokół jezior, mórz i oceanów • odczytywanie nazw oceanów, nas”, s. 57 jezior i rzek • wykonanie schematu przedstawiającego podział wód występujących na Ziemi • fotografie i widokówki • rozmowa na temat zmian krajobraz kulturowy VII.4. charakteryzuje współczesny miejscowości dawniej i dziś w krajobrazie miejscowości oraz zmiany w krajobrazie krajobraz najbliższej okolicy • projektor terenów do niej przylegających kulturowym spowodowane VII.5. opisuje dawny krajobraz • laptop spowodowanych działalnością najbliższej okolicy, np. na podstawie działalnością człowieka • pamiątki przyniesione przez człowieka pochodzenie nazw miejscowości opowiadań rodzinnych, starych uczniów • wyróżnienie zmian pozytywnych fotografii najbliższa okolica w przeszłości • multibook i negatywnych VII.6. ocenia zmiany zagospodaroi obecnie wania terenu wpływające na wygląd • prezentacja historii miejscowości • atlas „Przyroda. Świat wokół nas”, s. 63, 59 (prezentacje przygotowane krajobrazu najbliższej okolicy przez uczniów w ramach pracy VII.7. wyjaśnia pochodzenie nazwy w grupach, zapowiedziane własnej miejscowości z odpowiednim wyprzedzeniem) VII.9. ocenia krajobraz pod wzglę• pogadanka lub wywiad na temat dem jego piękna oraz dziedzictwa historii miejscowości – spotkanie kulturowego i przyrodniczego z regionalistą „małej ojczyzny” sposoby ochrony obszarów VII.8. wskazuje miejsca wystę• pogadanka na temat form • zdjęcia chronionych gatunków cennych przyrodniczo powania obszarów chronionych, ochrony przyrody w Polsce roślin i zwierząt występujących ochrona całkowita i częściowa pomników przyrody, obiektów • wskazywanie na mapie położenia w najbliższej okolicy obiekty i obszary chronione zabytkowych w najbliższej okolicy, wybranych obszarów i obiektów • multibook w Polsce uzasadnia potrzebę ich ochrony chronionych • atlas „Przyroda. Świat wokół zasady zachowywania się • opracowanie zasad nas”, s. 64–65 na obszarze chronionym zachowywania się na obszarach chronionych • rozpoznawanie gatunków roślin i zwierząt chronionych występujących w najbliższej okolicy utrwalenie i uzupełnienie VI.1, VI.2, VI.3, VI.4, VI.5, VII.1, • sprawdzenie stopnia opanowania • pomoce dydaktyczne wiadomości z działu 6 VII.2, VII.3, VII.4, VII.5, VII.6, VII.7, wymagań szczegółowych wykorzystywane w trakcie VII.8 • pogadanka uzupełniająca realizacji lekcji z działu 6 • rozwiązywanie zadań • multibook utrwalających w zeszycie • atlas „Przyroda. Świat wokół ćwiczeń nas”, s. 54–59, 64–65 badanie stopnia opanowania treści nauczania (wymagań szczegółowych) ujętych w następujących punktach podstawy programowej: VI.1, VI.2, VI.3, VI.4, VI.5, VII.1, VII.2, VII.3, VII.4, VII.5, VII.6, VII.7, VII.8 Treści nauczania w podręczniku • występowanie wód słonych i słodkich na Ziemi • klasyfikacja wód słonych • klasyfikacja wód słodkich • wody stojące i płynące • *lądolody i lodowce górskie 6. Obszary i obiekty chronione 5. Krajobraz wczoraj 50. Krajobraz wczoraj i dziś i dziś 4. Wody słodkie i wody słone Tytuł rozdziału w podręczniku Rozkład materiału 17 4. Warunki życia na lądzie 3. Życie w jeziorze 2. Z biegiem rzeki 1. Warunki życia w wodzie Tytuł rozdziału w podręczniku Treści nauczania w podręczniku Treści nauczania w podstawie programowej – wymagania szczegółowe. Uczeń: Warunki i sposoby realizacji (procedury osiągania celów) Dział 7. Odkrywamy tajemnice życia w wodzie i na lądzie VI.12. określa warunki życia w wo- • pogadanka na temat warunków 54. Poznajemy warunki • czynniki warunkujące życie życia w wodzie dzie (nasłonecznienie, zawartość życia w wodzie w wodzie tlenu, opór wody) i wskazuje przy- • obserwacja przystosowań ryby • opór wody stosowania organizmów (np. ryby) do życia w wodzie • ruch wody do środowiska życia • obserwacja sposobu poruszania • zasoby tlenowe wód się ryby • zmiany temperatury • obserwacja wody z jeziora w środowisku wodnym (stawu) i porównanie jej wyglądu • warunki świetlne panujące z wyglądem wody wodociągowej w wodzie i ich wpływ na występowanie organizmów • rozmowa na temat elementów 55. Poznajemy rzekę • elementy rzeki: bieg górny, bieg VI.5. rozróżnia wody stojące doliny rzeki i płynące, podaje ich nazwy oraz środkowy, bieg dolny • pogadanka na temat warunków wskazuje naturalne i sztuczne • przystosowania organizmów panujących w poszczególnych zbiorniki wodne do życia w poszczególnych odcinkach rzeki VI.13. rozpoznaje organizmy żyjące odcinkach rzeki • rozpoznawanie organizmów • organizmy charakterystyczne dla w wodzie poszczególnych biegów rzeki żyjących w poszczególnych odcinkach rzeki • wskazywanie przystosowań organizmów do warunków panujących w biegu górnym, środkowym i dolnym rzeki • omówienie rzeźbotwórczej działalności rzeki 56. Poznajemy warunki • strefy życia w jeziorze: VI.5. rozróżnia wody stojące • rozmowa na temat życia w jeziorze przybrzeżna, otwartej toni i płynące, podaje ich nazwy oraz warunków życia w jeziorze wodnej, wód głębokich wskazuje naturalne i sztuczne w poszczególnych porach roku • czynniki warunkujące życie zbiorniki wodne • omówienie warunków w poszczególnych strefach VI.13. rozpoznaje organizmy żyjące panujących w poszczególnych jeziora w wodzie strefach życia w jeziorze • cechy charakterystyczne • wskazywanie cech organizmów organizmów żyjących żyjących w poszczególnych w poszczególnych strefach strefach • organizmy charakterystyczne dla poszczególnych stref życia 57. Warunki życia • czynniki warunkujące życie VI.6. wymienia i opisuje czynniki • rozmowa na temat cech na lądzie na lądzie warunkujące życie na lądzie oraz budowy umożliwiających • przystosowania organizmów przystosowania organizmów roślinom i zwierzętom lądowym lądowych do oszczędnego do życia oszczędne gospodarowanie gospodarowania wodą wodą Numer i temat lekcji • okazy zielnikowe roślin wykazujących wybrane przystosowania • zdjęcia zwierząt lądowych, u których dobrze widać przystosowania do środowiska życia • multibook • zdjęcia lub plansze dydaktyczne przedstawiające organizmy żyjące w jeziorze • multibook • atlas „Przyroda. Świat wokół nas”, s. 12–13 • multibook • plansza dydaktyczna przedstawiająca budowę zewnętrzną ryby • podręcznik • akwarium, w którym żyją ryby • woda z jeziora (stawu) • woda wodociągowa • zlewki • multibook Pomoce dydaktyczne i materiały pomocnicze 18 Rozkład materiału 6. Jakie drzewa rosną w lesie? 5. Las ma budowę warstwową Tytuł rozdziału w podręczniku 60. Poznajemy różne drzewa 59. Jakie organizmy spotykamy w lesie? – lekcja w terenie • • • • • • • • • • Treści nauczania w podstawie programowej – wymagania szczegółowe. Uczeń: Warunki i sposoby realizacji (procedury osiągania celów) • obserwacja przystosowań wybranych organizmów roślinnych do warunków środowiska lądowego (krótka wycieczka do parku lub ogrodu szkolnego albo wykorzystanie okazów znajdujących się w pracowni przyrodniczej) • omówienie cech budowy i przykładów zachowań zwierząt związanych ze środowiskiem lądowym • rozmowa na temat znaczenia znaczenie lasu VI.8. podaje nazwy warstw lasu, lasów budowa lasu porównuje warunki abiotyczne • analiza budowy lasu – charakterystyka warunków w nich panujące; rozpoznaje podwyróżnianie warstw lasu panujących w poszczególnych stawowe gatunki roślin i zwierząt • określanie warunków warstwach lasu żyjących w lesie oraz przyporządabiotycznych panujących w lesie kowuje je do odpowiednich warstw przykładowe organizmy żyjące • wskazywanie organizmów lasu; wymienia zasady właściwego w poszczególnych warstwach roślinnych i zwierzęcych zachowania w lesie pospolite grzyby jadalne występujących w poszczególnych zasady zachowywania się w lesie VI.10. rozpoznaje pospolite grzyby warstwach jadalne i trujące, opisuje znacze• sformułowanie zasad nie grzybów w przyrodzie i dla zachowywania się w lesie człowieka obserwacja organizmów VI.8. podaje nazwy warstw lasu, • wycieczka do pobliskiego lasu poszczególnych warstw lasu porównuje warunki abiotyczne • rozpoznawanie roślin i zwierząt w nich panujące; rozpoznaje podleśnych stawowe gatunki roślin i zwierząt • wyróżnianie warstw lasu żyjących w lesie oraz przyporząd• wykonywanie dokumentacji kowuje je do odpowiednich warstw z wycieczki (karty pracy, zdjęcia, lasu; wymienia zasady właściwego zielniki, opisy) zachowania w lesie • obserwacja drzew w lesie VI.10. rozpoznaje pospolite grzyby jadalne i trujące, opisuje znaczenie grzybów w przyrodzie i dla człowieka cechy drzew liściastych i iglastych VI.7. rozpoznaje i nazywa pospolite • wyróżnianie cech typy lasów w Polsce organizmy występujące w najbliżcharakterystycznych roślin cechy budowy wybranych drzew szej okolicy szkoły iglastych i liściastych iglastych • przyporządkowywanie cechy budowy wybranych drzew wybranych gatunków drzew liściastych do typów lasów charakterystyczne drzewa lasów • zbieranie informacji na temat liściastych i iglastych w Polsce lasów rosnących w najbliższej *odmiany lasów występujących okolicy w Polsce Treści nauczania w podręczniku • przystosowania organizmów do zmian temperatury • wpływ wiatru na życie organizmów • wymiana gazowa • dostęp do światła 58. Poznajemy • budowę lasu i panujące • w nim warunki • Numer i temat lekcji • zdjęcia pospolitych drzew iglastych i liściastych • okazy zielnikowe • multibook • atlas „Przyroda. Świat wokół nas”, s. 18–21, 23 • materiały do prowadzenia obserwacji: papier śniadaniowy, taśma samoprzylepna, kredka świecowa, ołówek, notes • atlasy drzew • lornetki, lupy, kompasy • kartki i przybory do pisania • atlasy roślin i zwierząt, aparaty fotograficzne • multibook • atlas „Przyroda. Świat wokół nas”, s. 14–15 Pomoce dydaktyczne i materiały pomocnicze Rozkład materiału 19 Podsumowanie działu 7 • pogadanka na temat cech łąki • rozpoznawanie wybranych roślin łąkowych • rozpoznawanie wybranych zwierząt łąkowych • wskazywanie zależności pokarmowych między organizmami żyjącymi na łące • rozpoznawanie pospolitych drzew iglastych i liściastych • gromadzenie informacji na temat typów lasów w najbliższej okolicy • *omówienie cech charakterystycznych borów, grądów, łęgów i buczyny Warunki i sposoby realizacji (procedury osiągania celów) • okazy zielnikowe pospolitych roślin łąkowych • zdjęcia zwierząt mieszkających na łące i zwierząt żerujących na niej • multibook • atlas „Przyroda. Świat wokół nas”, s. 24, 27, 28, 31, 32, 34, 36–39 • kłosy zbóż • zdjęcia lub okazy warzyw, roślin oleistych • przykładowe produkty spożywcze uzyskiwane z upraw • zdjęcia szkodników i sprzymierzeńców człowieka w walce ze szkodnikami • multibook • atlas „Przyroda. Świat wokół nas”, s. 25, 29, 33, 34, 36, 38 Pomoce dydaktyczne i materiały pomocnicze • pogadanka na temat klasyfikacji roślin uprawianych przez człowieka (zboża, warzywa, rośliny oleiste) • rozpoznawanie zbóż i warzyw uprawianych przez rolników • rozmowa na temat zagrożeń upraw (chwastów, szkodników) i sposobów ich zwalczania • wskazywanie zależności pokarmowych między organizmami żyjącymi na polach 63. Odkrywamy tajem- • utrwalenie i uzupełnienie VI.5, VI.7, VI.11, VI.8, VI.7, VI.6, • sprawdzenie stopnia opanowania • pomoce dydaktyczne nice życia w wodzie wiadomości z działu 7 VI.13, VI.10 wymagań szczegółowych wykorzystywane w trakcie i na lądzie – podsumo• pogadanka uzupełniająca realizacji lekcji z działu 7 wanie działu 7 • rozwiązywanie zadań • multibook utrwalających w zeszycie • atlas „Przyroda. Świat wokół ćwiczeń nas”, s. 12–39 64. Sprawdzian • badanie stopnia opanowania treści nauczania (wymagań szczegółowych) ujętych w następujących punktach podstawy programowej: VI.5, VI.7, z działu 7 VI.11, VI.8, VI.7, VI.6, VI.13, VI.10 VI.11. obserwuje i podaje nazwy typowych organizmów łąki i pola uprawnego, podaje ich znaczenie dla człowieka VI.11. obserwuje i podaje nazwy typowych organizmów łąki i pola uprawnego, podaje ich znaczenie dla człowieka Treści nauczania w podstawie programowej – wymagania szczegółowe. Uczeń: 8. Na polu uprawnym • wygląd łąki w różnych porach roku • przykłady roślin łąkowych • cechy budowy wybranych roślin łąkowych • zwierzęta żyjące na łące • znaczenie łąk • zagrożenia dla organizmów łąkowych 62. Na polu uprawnym • uprawy zbożowe • cechy budowy zbóż • warzywa uprawiane na polach i ich wykorzystanie • rośliny oleiste • chwasty i szkodniki • ochrona upraw • zależności pokarmowe między organizmami żyjącymi na polu Treści nauczania w podręczniku 61. Na łące Numer i temat lekcji 7. Na łące Tytuł rozdziału w podręczniku 20 Rozkład materiału 2. Jakimi sposobami poznajemy przyrodę? 3. Przyrządy i pomoce ułatwiające prowadzenie obserwacji 2. Jak poznawać przyrodę? 3. Przyrządy i pomoce przyrodnika Numer i temat lekcji 1. Poznajemy składniki przyrody Tytuł rozdziału w podręczniku Plan wynikowy (propozycja) 1. Przyroda i jej składniki 2 Wymagania podstawowe (ocena dostateczna). Uczeń: Wymagania rozszerzające (ocena dobra). Uczeń: podaje nazwy przyrządów służących do prowadzenia obserwacji w terenie (A); przeprowadza obserwację za pomocą lupy lub lornetki (C); notuje dwa–trzy spostrzeżenia dotyczące obserwowanych obiektów (C); wykonuje schematyczny rysunek obserwowanego obiektu (C); wykonuje pomiar przy użyciu taśmy mierniczej (C) wymienia zmysły umożliwiające poznawanie otaczającego świata (A); podaje dwa przykłady informacji uzyskanych dzięki wybranym zmysłom (A); wyjaśnia, czym jest obserwacja (B) wymienia dwa elementy przyrody nieożywionej (A); wymienia dwa elementy przyrody ożywionej (A) przyporządkowuje przyrząd do obserwowanego obiektu (C); proponuje przyrządy, które należy przygotować do prowadzenia obserwacji w terenie (D); określa charakterystyczne cechy obserwowanych obiektów (C); opisuje sposób użycia taśmy mierniczej (B) omawia na przykładach rolę poszczególnych zmysłów w poznawaniu świata (B); wymienia źródła informacji o przyrodzie (A); omawia najważniejsze zasady bezpieczeństwa podczas prowadzenia obserwacji i wykonywania doświadczeń (B) wyjaśnia znaczenie pojęcia przyroda (B); wymienia trzy składniki przyrody nieożywionej niezbędne do życia (A); podaje trzy przykłady wytworów działalności człowieka (A) Wymagania dopełniające (ocena bardzo dobra). Uczeń: planuje miejsca dwóch– –trzech obserwacji (D); proponuje przyrząd odpowiedni do obserwacji konkretnego obiektu (C); wymienia najważniejsze części mikroskopu (A) planuje obserwację dowolnego obiektu lub organizmu w terenie (D); uzasadnia celowość zaplanowanej obserwacji (D); omawia sposób przygotowania obiektu do obserwacji mikroskopowej (B) podaje przykłady powiązań przyrody nieożywionej z przyrodą ożywioną (A); klasyfikuje wskazane elementy na ożywione i nieożywione składniki przyrody oraz wytwory działalności człowieka (C) porównuje ilość i rodzaj wyjaśnia, w jakim celu prowadzi się informacji uzyskiwanych za pomocą poszczególnych doświadczenia i eksperymenty zmysłów (C); wymienia przyrodnicze (B); cechy przyrodnika (A); określa rolę obserwacji wyjaśnia różnice między eksperymentem w poznawaniu przyrody (B); omawia etapy a doświadczeniem (B) doświadczenia (B) wymienia cechy ożywionych elementów przyrody (A); wskazuje w najbliższym otoczeniu wytwory działalności człowieka (C) Dział 1. Poznajemy warsztat przyrodnika Wymagania konieczne (ocena dopuszczająca). Uczeń: na podstawie obserwacji podejmuje próbę przewidzenia niektórych sytuacji i zjawisk (np. dotyczących pogody, zachowania zwierząt) (D); przeprowadza dowolne doświadczenie, posługując się instrukcją, oraz zapisuje obserwacje i wyniki (D); wyjaśnia, dlaczego do niektórych doświadczeń należy używać dwóch zestawów (D) przygotowuje notatkę na temat innych przyrządów służących do prowadzenia obserwacji, np. odległych obiektów lub głębin (D) wyjaśnia, w jaki sposób zmiana jednego elementu przyrody może wpłynąć na wybrane pozostałe elementy (B) Wymagania wykraczające (ocena celująca). Uczeń: Plan wynikowy 21 1. Substancje wokół nas 12. Otaczają nas substancje Podsumowanie działu 1 7. Jak się orientować w terenie? 6. Jak czytamy plany i mapy? wskazuje w najbliższym otoczeniu przykłady ciał stałych, cieczy i gazów (B); wskazuje w najbliższym otoczeniu dwa przykłady wymienia stany skupienia, w jakich występują substancje (A); podaje dwa–trzy przykłady wykorzystania wyjaśnia, na czym polega zjawisko rozszerzalności cieplnej (B); podaje przykłady występowania zjawiska rozszerzalności Dział 2. Poznajemy pogodę i inne zjawiska przyrodnicze wyjaśnia, jak powstaje plan (B); rysuje plan dowolnego przedmiotu (wymiary przedmiotu podzielne bez reszty przez 10) w skali 1 : 10 (C) wyjaśnia, co to jest widnokrąg (B); omawia budowę kompasu (B); samodzielnie wyznacza kierunki geograficzne za pomocą kompasu (C); wyjaśnia, w jaki sposób wyznacza się kierunki pośrednie (B) Wymagania rozszerzające (ocena dobra). Uczeń: wyjaśnia pojęcie skala liczbowa (B); oblicza wymiary przedmiotu w różnych skalach, np. 1 : 5, 1 : 20, 1 : 50; wykonuje szkic terenu szkoły (D) 7. Czytamy plan miasta wymienia rodzaje map wyjaśnia pojęcia: mapa opisuje słowami fragment i mapę turystyczną (A); odczytuje informacje i legenda (B); określa terenu przedstawiony zapisane w legendzie przeznaczenie planu na planie lub mapie (D); planu (C) miasta i mapy turystycznej przygotowuje zbiór (B); rozpoznaje obiekty znaków kartograficznych przedstawione na planie dla planu lub mapy lub mapie za pomocą najbliższej okolicy (C) znaków kartograficznych (C/D) 8. Jak się orientować wskazuje kierunki określa położenie innych wyjaśnia, na czym polega w terenie? geograficzne na mapie obiektów na mapie orientowanie planu lub (C); odszukuje na planie w stosunku do podanego mapy (B); orientuje plan 9. Ćwiczymy orientowaokolicy wskazany obiekt, obiektu (C); opowiada, jak lub mapę za pomocą nie się w terenie – lekcja np. kościół, szkołę (C) zorientować plan lub mapę kompasu (C) w terenie za pomocą kompasu (B) 10.,11. Podsumowanie i sprawdzian z działu: „Poznajemy warsztat przyrodnika” 6. Co to jest plan? podaje nazwy głównych kierunków geograficznych (A); przyporządkowuje skróty do nazw głównych kierunków geograficznych (A); określa warunki korzystania z kompasu (A); posługując się instrukcją, wyznacza główne kierunki geograficzne za pomocą gnomonu (C) Wymagania podstawowe (ocena dostateczna). Uczeń: 5. Co pokazujemy na planach? podaje nazwy głównych kierunków geograficznych wskazanych przez nauczyciela na widnokręgu (A); wyznacza główne kierunki geograficzne za pomocą kompasu na podstawie z instrukcji słownej (C); określa warunki wyznaczania kierunku północnego za pomocą gnomonu (prosty patyk lub pręt, słoneczny dzień) (B) oblicza wymiary biurka w skali 1 : 10 (C); rysuje plan biurka w skali 1 : 10 (C) Wymagania konieczne (ocena dopuszczająca). Uczeń: 4. W jaki sposób określamy kierunki geograficzne? 5. Określamy kierunki geograficzne za pomocą kompasu i gnomonu – lekcja w terenie Numer i temat lekcji 4. Określamy kierunki geograficzne Tytuł rozdziału w podręczniku rysuje fragment drogi do szkoły, np. ulicy, zmniejszając jej wymiary (np. 1000 razy) i używając właściwych znaków kartograficznych (D) wyjaśnia pojęcia: skala mianowana, podziałka liniowa (B) podaje historyczne i współczesne przykłady praktycznego wykorzystania umiejętności wyznaczania kierunków geograficznych (A); omawia sposób wyznaczania kierunku północnego za pomocą Gwiazdy Polarnej oraz innych obiektów w otoczeniu (B) Wymagania wykraczające (ocena celująca). Uczeń: klasyfikuje ciała stałe ze względu na właściwości (B); wyjaśnia, na czym polega kruchość, plastyczność uzasadnia, popierając przykładami z życia, dlaczego ważna jest znajomość właściwości ciał (D) orientuje mapę za pomocą dostosowuje sposób obiektów w terenie (C) orientowania mapy do otaczającego terenu (D) porównuje dokładność planu miasta i mapy turystycznej (D); odszukuje na mapie wskazane obiekty (C) rysuje plan pokoju w skali 1 : 50 (C); dobiera skalę do wykonania planu dowolnego obiektu (D); wykonuje szkic okolic szkoły (D) podaje przykłady wykorzystania w życiu umiejętności wyznaczania kierunków geograficznych (B); porównuje dokładność wyznaczania kierunków geograficznych za pomocą kompasu i gnomonu (D); wyjaśnia, w jaki sposób tworzy się nazwy kierunków pośrednich (B) Wymagania dopełniające (ocena bardzo dobra). Uczeń: 22 Plan wynikowy 13. Poznajemy stany skupienia wody 14. Poznajemy składniki pogody 2. Woda występuje w trzech stanach skupienia 3. Składniki pogody wymienia przynajmniej trzy składniki pogody (A); rozpoznaje na dowolnej ilustracji rodzaje opadów (C); wyjaśnia, dlaczego burze są groźne (B) ciał plastycznych, kruchych i sprężystych (B); podaje dwa przykłady występowania zjawiska rozszerzalności cieplnej ciał stałych (A); porównuje ciała stałe z cieczami pod względem jednej właściwości (kształt) (C) wymienia stany skupienia wody w przyrodzie (A); podaje przykłady występowania wody w różnych stanach skupienia (A); omawia budowę termometru (B); odczytuje wskazania termometru (C); wyjaśnia, na czym polega krzepnięcie i topnienie (B) Wymagania konieczne (ocena dopuszczająca). Uczeń: 4. Obserwujemy pogodę 15. Obserwujemy pogodę dobiera przyrządy do pomiaru trzech składników pogody (A); odczytuje temperaturę powietrza z termometru cieczowego (C); na podstawie instrukcji buduje wiatromierz (C); odczytuje symbole umieszczone na mapie pogody (C); przedstawia stopień zachmurzenia za pomocą symboli (C); Numer i temat lekcji Tytuł rozdziału w podręczniku zapisuje temperaturę dodatnią i ujemną (C); omawia sposób pomiaru ilości opadów (B); podaje jednostki, w których wyraża się składniki pogody (A); na podstawie instrukcji buduje deszczomierz (C); prowadzi tygodniowy kalendarz pogody na podstawie obserwacji wyjaśnia zasadę działania termometru (B); przeprowadza, zgodnie z instrukcją, doświadczenia wykazujące: – wpływ temperatury otoczenia na parowanie wody (C), – obecność pary wodnej w powietrzu (C); wyjaśnia, na czym polega parowanie i skraplanie wody (B) wyjaśnia, co nazywamy pogodą (B); wyjaśnia pojęcia: upał, przymrozek, mróz (B); podaje nazwy osadów atmosferycznych (A) właściwości ciał stałych w życiu codziennym (C) Wymagania podstawowe (ocena dostateczna). Uczeń: Wymagania dopełniające (ocena bardzo dobra). Uczeń: podaje, z czego mogą być zbudowane chmury (A); rozróżnia rodzaje osadów atmosferycznych na ilustracjach (C); wyjaśnia, czym jest ciśnienie atmosferyczne (B); wyjaśnia, jak powstaje wiatr (B) wymienia przyrządy służące do obserwacji meteorologicznych (A); dokonuje pomiaru składników pogody – prowadzi kalendarz pogody (C); przygotowuje możliwą prognozę pogody na następny dzień dla swojej miejscowości (C) wymienia czynniki wpływające na szybkość parowania (A); formułuje wnioski na podstawie przeprowadzonych doświadczeń (D); przyporządkowuje stan skupienia wody do wskazań termometru (C) wyjaśnia, jak się tworzy nazwę wiatru (B); rozpoznaje na mapie rodzaje wiatrów (C); wykazuje związek pomiędzy porą roku a występowaniem określonego rodzaju opadów i osadów (D) odczytuje prognozę pogody przedstawioną za pomocą znaków graficznych (C); na podstawie obserwacji określa kierunek wiatru (C) dokumentuje doświadczenia według poznanego schematu (D); podaje przykłady z życia codziennego zmian stanów skupienia wody (C); przedstawia w formie schematu zmiany stanu skupienia wody w przyrodzie (C) cieplnej ciał stałych i sprężystość (B); i cieczy (C) oraz gazów (D) porównuje właściwości ciał stałych, cieczy i gazów (C); opisuje zasadę działania termometru cieczowego (B) Wymagania rozszerzające (ocena dobra). Uczeń: przygotowuje i prezentuje informacje na temat rodzajów wiatru występujących na świecie (C); na podstawie opisu przedstawia, w formie mapy, prognozę pogody dla Polski (D) wyjaśnia różnice między opadami a osadami atmosferycznymi (D) przedstawia zmiany stanów skupienia wody podczas jej krążenia w przyrodzie, posługując się wykonanym przez siebie prostym rysunkiem (D) Wymagania wykraczające (ocena celująca). Uczeń: Plan wynikowy 23 określa zależność między wysokością Słońca a temperaturą powietrza (C); określa zależność między wysokością Słońca a długością cienia (C); wyjaśnia pojęcie górowanie Słońca (B); omawia zmiany w pozornej wędrówce Słońca nad widnokręgiem w poszczególnych porach roku (B) Wymagania rozszerzające (ocena dobra). Uczeń: 1. Organizmy mają wspólne cechy 21. Poznajemy budowę i czynności życiowe organizmów wyjaśnia, po czym rozpozna organizm (B); wymienia przynajmniej trzy czynności życiowe organizmów (A); omawia jedną wybraną przez siebie czynność życiową organizmów (B); odróżnia przedstawione na ilustracji organizmy jednokomórkowe od wielokomórkowych (C) wyjaśnia pojęcia: organizm jednokomórkowy, organizm wielokomórkowy (B); podaje charakterystyczne cechy organizmów (A); wymienia czynności życiowe organizmów (A); rozpoznaje na ilustracji wybrane organy/narządy (C) omawia hierarchiczną budowę organizmów wielokomórkowych (B); charakteryzuje czynności życiowe organizmów (B); omawia cechy rozmnażania płciowego i bezpłciowego (B) Dział 3. Poznajemy świat organizmów 19., 20. Podsumowanie i sprawdzian z działu: „Poznajemy pogodę i inne zjawiska przyrodnicze” omawia pozorną wędrówkę Słońca nad widnokręgiem (B); omawia zmiany temperatury powietrza w ciągu dnia (B); wyjaśnia pojęcia: równonoc, przesilenie (B); omawia cechy pogody w poszczególnych porach roku (B) wybranych składników pogody (C); określa aktualny stopień zachmurzenia nieba na podstawie obserwacji (C); opisuje tęczę (B) prowadzi tygodniowy kalendarz pogody na podstawie obserwacji wybranych składników pogody (C); określa aktualny stopień zachmurzenia nieba na podstawie obserwacji (C); opisuje tęczę (B) Wymagania podstawowe (ocena dostateczna). Uczeń: Podsumowanie działu 2 wyjaśnia pojęcia: wschód Słońca, zachód Słońca (B); rysuje „drogę” Słońca na niebie (C); podaje daty rozpoczęcia kalendarzowych pór roku (A); podaje po trzy przykłady zmian zachodzących w przyrodzie ożywionej w poszczególnych porach roku (C) przedstawia rodzaj opadów za pomocą symboli (C) (C); przedstawia stopień zachmurzenia za pomocą symboli (C); przedstawia rodzaj opadów za pomocą symboli (C) Wymagania konieczne (ocena dopuszczająca). Uczeń: 17. „Wędrówka” Słońca po niebie 18. „Wędrówka” Słońca po niebie – lekcja w terenie 16. Obserwacja i pomiar składników pogody – lekcja w terenie Numer i temat lekcji 5. „Wędrówka” Słońca po niebie Tytuł rozdziału w podręczniku podaje przykłady różnych sposobów wykonywania tych samych czynności przez organizmy (np. ruch, wzrost) (C); porównuje rozmnażanie płciowe z rozmnażaniem bezpłciowym (C) omawia zmiany długości cienia w ciągu dnia (B); porównuje wysokość Słońca nad widnokręgiem oraz długość cienia podczas górowania w poszczególnych porach roku (C) Wymagania dopełniające (ocena bardzo dobra). Uczeń: prezentuje informacje na temat najmniejszych i największych organizmów żyjących na Ziemi (D); omawia podział organizmów na pięć królestw (A) podaje przykłady praktycznego wykorzystania wiadomości dotyczących zmian temperatury i długości cienia w ciągu dnia (np. wybór ubrania, pielęgnacja roślin, ustawienie budy dla psa) (B); wymienia fenologiczne pory roku, czyli te, które wyróżnia się na podstawie fazy rozwoju roślinności (A) Wymagania wykraczające (ocena celująca). Uczeń: 24 Plan wynikowy 26., 27. Podsumowanie i sprawdzian z działu: „Poznajemy świat organizmów” rozpoznaje wybrane rośliny doniczkowe (C); wyjaśnia, jakie znaczenie ma znajomość wymagań życiowych uprawianych roślin (D); określa cel hodowania zwierząt w domu (B); wyjaśnia, dlaczego nie wszystkie zwierzęta możemy hodować w domu (B); wskazuje źródła informacji na temat hodowanych zwierząt (C); wyjaśnia, dlaczego coraz więcej dzikich zwierząt przybywa do miast (B) Podsumowanie działu 3 podaje trzy przykłady roślin stosowanych jako przyprawy do potraw (B); wyjaśnia, dlaczego decyzja o hodowli zwierzęcia powinna być dokładnie przemyślana (B); omawia zasady opieki nad zwierzętami (B); podaje przykłady dzikich zwierząt żyjących w mieście (A) wykonuje zielnik (pięć okazów) (D) wymienia korzyści wynikające z uprawy roślin w domu i ogrodzie (A); podaje przykłady zwierząt hodowanych w domach przez człowieka (A); podaje przykład drobnego zwierzęcia żyjącego w domach (A); rozpoznaje trzy zwierzęta żyjące w ogrodach (C) Wymagania rozszerzające (ocena dobra). Uczeń: 25. Obserwujemy rośliny i zwierzęta wokół nas dzieli organizmy cudzożywne ze względu na rodzaj pokarmu (A); podaje przykłady organizmów roślinożernych (B); dzieli mięsożerców na drapieżniki i padlinożerców (B); wyjaśnia, na czym polega wszystkożerność (B) Wymagania podstawowe (ocena dostateczna). Uczeń: 4. Rośliny i zwierzęta wokół nas 3. Zależności pokarmowe 24. Poznajemy zależności między organizmami pokarmowe między organizmami określa, czy podany organizm jest samożywny, czy cudzożywny (B); podaje przykłady organizmów cudzożywnych: mięsożernych, roślinożernych i wszystkożernych (B); wskazuje na ilustracji charakterystyczne cechy drapieżników (C) Wymagania konieczne (ocena dopuszczająca). Uczeń: wyjaśnia pojęcia: organizm samożywny, organizm cudzożywny (B); wymienia cechy roślinożerców (B); wymienia, podając przykłady, sposoby zdobywania pokarmu przez organizmy cudzożywne (B); podaje przykłady zwierząt odżywiających się szczątkami glebowymi (B); wymienia przedstawicieli pasożytów (A) wyjaśnia nazwy ogniw układa łańcuch pokarmowy wyjaśnia, czym są zależności pokarmowe łańcucha pokarmowego z podanych organizmów (B); wyjaśnia, co to jest (C); analizując sieć po(B); podaje nazwy ogniw łańcucha pokarmowego (A) sieć pokarmowa (B) karmową, układa jeden łańcuch pokarmowy (D) Numer i temat lekcji 2. Organizmy różnią się 22. Jak odżywiają się roślisposobem odżywiania ny i dla jakich organizmów są pożywieniem? 23. W jaki sposób organizmy cudzożywne zdobywają pokarm? Tytuł rozdziału w podręczniku prezentuje, w dowolnej formie, informacje na temat pasożytnictwa w świecie roślin (D) Wymagania wykraczające (ocena celująca). Uczeń: podaje przykłady obrony przed wrogami w świecie roślin i zwierząt (C); uzasadnia, że zniszczenie jednego z ogniw łańcucha pokarmowego może doprowadzić do wyginięcia innych ogniw (D) opisuje szkodliwość prezentuje jedną zwierząt zamieszkujących egzotyczną roślinę nasze domy (C); formułuje (ozdobną lub apel do osób mających przyprawową), omawiając zamiar hodować zwierzę jej wymagania życiowe lub podarować je (D); przygotowuje w prezencie (D) ciekawostki i dodatkowe informacje na temat zwierząt (np. najszybsze zwierzęta) (D) omawia rolę destruentów w łańcuchu pokarmowym (B) omawia sposób wytwarzania pokarmu przez rośliny (B); określa rolę, jaką odgrywają w przyrodzie zwierzęta odżywiające się szczątkami glebowymi (C); wyjaśnia, na czym polega pasożytnictwo (B) Wymagania dopełniające (ocena bardzo dobra). Uczeń: Plan wynikowy 25 3. Układ oddechowy zapewnia wymianę gazową 2. Układ krwionośny transportuje krew 1. Trawienie i wchłanianie pokarmu Tytuł rozdziału w podręczniku 31. Jak oddychamy? Wymagania podstawowe (ocena dostateczna). Uczeń: Wymagania rozszerzające (ocena dobra). Uczeń: wyjaśnia pojęcie trawienie (B); opisuje drogę pokarmu w organizmie (B); omawia, co się dzieje w organizmie po zakończeniu trawienia pokarmu (B) wymienia funkcje układu krwionośnego (B); wyjaśnia, czym jest tętno (B); omawia rolę układu krwionośnego w transporcie substancji w organizmie (C); proponuje zestaw prostych ćwiczeń poprawiających funkcjonowanie układu krwionośnego (D) pokazuje na modelu lub wymienia narządy określa cel wymiany planszy dydaktycznej budujące drogi gazowej (B); omawia rolę położenie narządów budu- oddechowe (A); wyjaśnia, poszczególnych narządów jących układ oddechowy co się dzieje z powietrzem układu oddechowego (B); (C); wymienia zasady podczas wędrówki wyjaśnia, dlaczego drogi higieny układu oddechoprzez drogi oddechowe oddechowe są wyściełane wego (B) (B); określa rolę układu przez komórki oddechowego (A); opisuje z rzęskami (B) zmiany w wyglądzie części piersiowej tułowia podczas wdechu i wydechu (C) omawia rolę serca i naczyń krwionośnych (B); na schemacie pokazuje poszczególne rodzaje naczyń krwionośnych (C) wymienia narządy budujące przewód pokarmowy (A); omawia rolę układu pokarmowego (B); podaje zasady higieny układu pokarmowego (A) Dział 4. Odkrywamy tajemnice ciała człowieka omawia rolę składników podaje przykłady produk- wymienia składniki tów bogatych w białka, pokarmowe (A); pokarmowych cukry, tłuszcze, witaminy przyporządkowuje podane w organizmie (B); (A); omawia znaczenie pokarmy do wskazanej wymienia produkty wody dla organizmu (B) grupy pokarmowej (C) zawierające sole mineralne (A) Wymagania konieczne (ocena dopuszczająca). Uczeń: 29. Jak przebiega trawienie wskazuje na modelu i wchłanianie pokarmu? położenie poszczególnych narządów przewodu pokarmowego (C); wyjaśnia, dlaczego należy dokładnie żuć pokarm (B); uzasadnia konieczność mycia rąk przed każdym posiłkiem (C) 30. Jaką rolę odgrywa wskazuje na schemacie układ krwionośny? serce i naczynia krwionośne (C); wymienia rodzaje naczyń krwionośnych (A); mierzy puls (C); podaje dwa przykłady zachowań korzystnie wpływających na pracę układu krążenia (C) 28. Poznajemy składniki pokarmowe Numer i temat lekcji wyjaśnia, na czym polega współpraca układów pokarmowego, krwionośnego i oddechowego (B); wykonuje schematyczny rysunek ilustrujący wymianę gazową zachodzącą w płucach (C) wyjaśnia, jak należy dbać o układ krwionośny (B); podaje przykłady produktów żywnościowych korzystnie wpływających na pracę układu krwionośnego (C) wyjaśnia rolę enzymów trawiennych (B); wskazuje narządy, w których zachodzi mechaniczne i chemiczne przekształcanie pokarmu (C) omawia rolę witamin (B); wymienia wybrane objawy niedoboru jednej z poznanych witamin (B); omawia rolę soli mineralnych w organizmie (B) Wymagania dopełniające (ocena bardzo dobra). Uczeń: ilustruje wymianę gazową zachodzącą w komórkach ciała (C); planuje i prezentuje doświadczenie potwierdzające obecność pary wodnej w wydychanym powietrzu (D) prezentuje, w dowolnej formie, informacje na temat; składników krwi (B) i grup krwi (D) przedstawia krótkie informacje na temat sztucznych barwników, aromatów identycznych z naturalnymi i konserwantów znajdujących się w żywności (D) omawia rolę narządów wspomagających trawienie (B); wymienia czynniki, które mogą szkodliwie wpłynąć na funkcjonowanie wątroby lub trzustki (A) Wymagania wykraczające (ocena celująca). Uczeń: 26 Plan wynikowy 35. Jak jest zbudowany układ rozrodczy? 6. Układ rozrodczy umożliwia wydawanie na świat potomstwa Podsumowanie działu 4 7. Dojrzewanie to czas wielkich zmian 33. Jak organizm odbiera informacje z otoczenia? Narząd wzroku 34. Jak organizm odbiera informacje z otoczenia? Narządy: węchu, smaku, słuchu i dotyku 5. Układ nerwowy kontroluje pracę organizmu Wymagania podstawowe (ocena dostateczna). Uczeń: wskazuje na planszy lub modelu położenie narządów układu rozrodczego (C); rozpoznaje komórki rozrodcze: męską i żeńską (C); wyjaśnia pojęcie zapłodnienie (B) wymienia elementy budujące układ ruchu (A); podaje nazwy i wskazuje główne elementy szkieletu (C); wymienia 3 funkcje szkieletu (A); wymienia zasady higieny układu ruchu (A) omawia rolę wskazuje na planszy lub modelu położenie układu poszczególnych narządów nerwowego (C); wskazuje zmysłów (B); omawia rolę skóry jako narządu zmysłu na planszy lub modelu (B); wymienia zasady położenie narządów higieny oczu i uszu (B) zmysłów (C); wymienia zadania narządów smaku i powonienia (A); wymienia, podając przykłady, rodzaje smaków (A); wymienia dwa zachowania niekorzystnie wpływające na układ nerwowy (A) wskazuje na sobie, modelu lub planszy elementy szkieletu (C); wyjaśnia pojęcie stawy (B); omawia dwie zasady higieny układu ruchu (B) Wymagania konieczne (ocena dopuszczająca). Uczeń: Wymagania dopełniające (ocena bardzo dobra). Uczeń: wyjaśnia na przykładach czym jest odpowiedzialność (B) wyjaśnia przyczyny różnic w budowie układu rozrodczego żeńskiego i męskiego (C); omawia przebieg rozwoju nowego organizmu (A); wskazuje na planszy narządy układu rozrodczego męskiego i żeńskiego (C) porównuje zakres ruchów stawów: barkowego, biodrowego i kolanowego (D); na modelu lub planszy wskazuje kości o różnych kształtach (C); omawia pracę mięśni szkieletowych (C) wymienia zadania mózgu, omawia, korzystając rdzenia kręgowego i nerwów z planszy, w jaki (A); wyjaśnia, w jaki sposób sposób powstaje obraz układ nerwowy odbiera oglądanego obiektu (C); informacje z otoczenia (B); wskazuje na planszy podaje wspólną cechę elementy budowy oka: narządów zmysłu węchu soczewkę, siatkówkę i źrenicę (C); wskazuje na i smaku (A); wskazuje planszy małżowinę uszną, na planszy drogę przewód słuchowy i błonę informacji dźwiękowych (C); uzasadnia, że układ bębenkową (C); omawia nerwowy koordynuje zasady higieny układu pracę wszystkich narządów nerwowego (B) zmysłów (D); na podstawie doświadczenia formułuje wniosek dotyczący zależności między zmysłem smaku a zmysłem powonienia (C) rozróżnia rodzaje połączeń kości (C); podaje nazwy głównych stawów u człowieka (A); wyjaśnia, w jaki sposób mięśnie są połączone ze szkieletem (B) Wymagania rozszerzające (ocena dobra). Uczeń: wymienia narządy omawia rolę tworzące żeński i męski poszczególnych narządów układ rozrodczy (A); układu rozrodczego (C) określa rolę układu rozrodczego (A); omawia zasady higieny układu rozrodczego (B); wskazuje na planszy miejsce rozwoju nowego organizmu (C) 36. Dojrzewanie to czas podaje przykłady zmian wymienia zmiany fizyczne opisuje zmiany psychiczne wielkich zmian w organizmie świadczązachodzące w okresie zachodzące w okresie cych o rozpoczęciu okresu dojrzewania u dziewcząt dojrzewania (B) dojrzewania u własnej płci (A); i chłopców (A); omawia podaje dwa przykłady zasady higieny, których zmian w funkcjonowaniu skó- należy przestrzegać ry w okresie dojrzewania (B) w okresie dojrzewania (B) 37., 38. Podsumowanie i sprawdzian z działu: „Odkrywamy tajemnice ciała człowieka” 32. Jakie układy narządów umożliwiają organizmowi ruch? Numer i temat lekcji 4. Szkielet i mięśnie umożliwiają ruch Tytuł rozdziału w podręczniku prezentuje informacje dotyczące zagrożeń, na które mogą być narażone dzieci w okresie dojrzewania (D) prezentuje informacje na temat roli kobiet i mężczyzn w rodzinie i społeczeństwie na przestrzeni kilku pokoleń (np. zajęcia prababci, babci, mamy, starszej siostry itp.) (D) podaje przykłady skutków uszkodzenia układu nerwowego (A); prezentuje informacje na temat wad wzroku lub słuchu (D) wyjaśnia, dlaczego w okresie szkolnym należy szczególnie dbać o prawidłową postawę ciała (B); omawia działanie mięśni budujących narządy wewnętrzne (B) Wymagania wykraczające (ocena celująca). Uczeń: Plan wynikowy 27 39. Na czym polega zdrowy styl życia? 40. Poznajemy choroby zakaźne i pasożytnicze. 41. Jak uniknąć niebezpiecznych sytuacji w naszym otoczeniu? 2. Choroby, którymi można się zarazić 3. Jak sobie radzić w niebezpiecznych sytuacjach? Numer i temat lekcji 1. Zdrowy styl życia Tytuł rozdziału w podręczniku Wymagania podstawowe (ocena dostateczna). Uczeń: Wymagania rozszerzające (ocena dobra). Uczeń: wymienia zjawiska pogodowe, które mogą stanowić zagrożenie (A); odróżnia muchomora sromotnikowego od innych grzybów (C); określa sposób postępowania po użądleniu (A) określa zasady postępowania w czasie burzy, gdy przebywa się w domu lub poza nim (A); rozpoznaje owady, które mogą być groźne (C) wymienia charakterystyczne cechy muchomora sromotnikowego (A); wymienia objawy zatrucia grzybami (A) Dział 5. Odkrywamy tajemnice zdrowia wymienia (wszystkie) wymienia co najmniej trzy podaje zasady prawidłowego odżywiania zasady zdrowego stylu zasady zdrowego stylu życia (A); wyjaśnia (A); wyjaśnia, dlaczego życia (A); korzystając rolę aktywności należy dbać o higienę z piramidy zdrowego skóry (B); opisuje sposób fizycznej w zachowaniu żywienia i aktywności zdrowia (B); opisuje pielęgnacji paznokci (B); fizycznej, wskazuje wyjaśnia, na czym polega sposób pielęgnacji produkty, które należy skóry ze szczególnym właściwy dobór odzieży spożywać w dużych (B) podaje przykłady uwzględnieniem okresu i w małych ilościach (C); dojrzewania (C); wyjaśnia, wyjaśnia, dlaczego ważna wypoczynku czynnego na czym polega higiena jest czystość rąk (B); oma- i biernego (B) jamy ustnej (B) wia sposób dbania o zęby (C); wymienia dwie zasady bezpieczeństwa podczas zabaw na świeżym powietrzu (A) wymienia drogi wnikania wymienia przyczyny wyjaśnia, czym są do organizmu człowieka chorób zakaźnych szczepionki (B); wymienia drobnoustrojów chorobo- (A); wymienia nazwy sposoby zapobiegania twórczych (A); wymienia chorób przenoszonych chorobom przenoszonym trzy zasady, których drogą oddechową (A); drogą oddechową (A); przestrzeganie pozwoli omawia objawy wybranej wymienia szkody, które uniknąć chorób przenochoroby przenoszonej pasożyty powodują szonych drogą oddechową drogą oddechową (B); w organizmie (A); omawia (A); wymienia trzy zasady, omawia przyczyny zatruć objawy zatruć (B) których przestrzeganie (B); określa zachowania pozwoli uniknąć chorób zwierzęcia, które mogą przenoszonych drogą świadczyć o tym, że jest ono pokarmową (A) chore na wściekliznę (C) Wymagania konieczne (ocena dopuszczająca). Uczeń: porównuje objawy przeziębienia z objawami grypy i anginy (C); klasyfikuje pasożyty na wewnętrzne i zewnętrze, podaje przykłady pasożytów (C); charakteryzuje pasożyty wewnętrzne człowieka (C); opisuje objawy wybranych chorób zakaźnych (B); wymienia drobnoustroje mogące wnikać do organizmu przez uszkodzoną skórę (B) omawia sposób postępowania po ukąszeniu przez żmiję (B); rozpoznaje dziko rosnące rośliny trujące (C) wyjaśnia, czym jest zdrowy styl życia (B); omawia skutki niewłaściwego odżywiania się (B); wyjaśnia, na czym polega higiena osobista (B); podaje sposoby uniknięcia zakażenia się grzybicą (A) Wymagania dopełniające (ocena bardzo dobra). Uczeń: prezentuje plakat ostrzegający o niebezpieczeństwach w swojej okolicy (D) przygotowuje informacje na temat objawów boreliozy i sposobów postępowania w przypadku zachorowania (D) przygotowuje propozycję prawidłowego jadłospisu na trzy dni, odpowiedniego w okresie dojrzewania (D) Wymagania wykraczające (ocena celująca). Uczeń: 28 Plan wynikowy 2. Ukształtowanie terenu 1. Co to jest krajobraz? Podsumowanie działu 5 4. Uzależnienia są groźne Tytuł rozdziału w podręczniku Wymagania konieczne (ocena dopuszczająca). Uczeń: Wymagania podstawowe (ocena dostateczna). Uczeń: Wymagania rozszerzające (ocena dobra). Uczeń: 42. Niebezpieczeństwa omawia zasady postępoi pierwsza pomoc w domu wania podczas pielęgnacji roślin hodowanych w domu (B); podaje przykłady środków czystości, które stwarzają zagrożenia dla zdrowia (A); wymienia rodzaje urazów skóry (A) omawia zasady pierwszej podaje przykłady pomocy po kontakcie ze trujących roślin hodowanych w domu (A); środkami czystości (B) przyporządkowuje nazwę zagrożenia do symboli umieszczanych na opakowaniach (C); omawia sposób postępowania przy otarciach i skaleczeniach (B) wyjaśnia, na czym podaje przykłady 43. Uzależnienia i ich podaje przynajmniej dwa polega palenie bierne substancji, które mogą skutki przykłady negatywnego (B); wymienia skutki wpływu dymu tytoniowego uzależniać (A); podaje przyjmowania narkotyków przykłady skutków i alkoholu na organizm (B); wyjaśnia, czym jest działania alkoholu człowieka (B); opisuje na organizm (B); podaje asertywność (B) zachowanie świadczące o mogącym rozwinąć się przykłady sytuacji, uzależnieniu od komputera w których należy zachować lub telefonu (B); prezentuje się asertywnie (C) zachowanie asertywne w wybranej sytuacji (C) 44., 45. Podsumowanie i sprawdzian z działu „Odkrywamy tajemnice zdrowia” Dział 6. Poznajemy krajobraz najbliższej okolicy 46. Co to jest krajobraz? rozpoznaje na zdjęciach wyjaśnia, do czego wyjaśnia pojęcie rodzaje krajobrazów (C); odnoszą się nazwy krajobraz (B); wymienia podaje przykłady krajokrajobrazów (B); wymienia składniki, które należy brazu naturalnego (B); rodzaje krajobrazów uwzględnić, opisując wymienia nazwy krajo(naturalny, kulturowy) (A); krajobraz (A); omawia brazów kulturowych (B); wyjaśnia pojęcie krajobraz cechy poszczególnych określa rodzaj krajobrazu kulturowy (B); wskazuje krajobrazów kulturowych najbliższej okolicy (D) w krajobrazie najbliższej (B); wskazuje składniki okolicy składniki, które są naturalne w krajobrazie wytworami człowieka (C) najbliższej okolicy (D) 47. Poznajemy formy rozpoznaje na ilustraomawia na podstawie opisuje wklęsłe formy terenu cji formy terenu (C); ilustracji elementy terenu (B); opisuje formy wyjaśnia, czym są równiny wzniesienia (C); terenu dominujące (B); wykonuje modele wskazuje formy terenu w krajobrazie najbliższej wzniesienia i doliny (C) w krajobrazie najbliższej okolicy (D) okolicy (D) Numer i temat lekcji klasyfikuje wzniesienia na podstawie ich wysokości (A); omawia elementy doliny (A) opisuje krajobraz najbliższej okolicy (D) wyjaśnia, czym jest uzależnienie (B); charakteryzuje substancje znajdujące się w dymie papierosowym (C); uzasadnia konieczność zachowań asertywnych (D); uzasadnia, dlaczego napoje energetyzujące nie są obojętne dla zdrowia (C) omawia zasady postępowania w przypadku oparzeń (B) Wymagania dopełniające (ocena bardzo dobra). Uczeń: przygotuje krótką prezentację o najciekawszych formach terenu (w Polsce, w Europie, na świecie) (D) wskazuje pozytywne i negatywne skutki przekształcenia krajobrazu najbliższej okolicy (D) przygotowuje informacje na temat pomocy osobom uzależnionym (D); prezentuje informacje na temat możliwych przyczyn, postaci i profilaktyki chorób nowotworowych (D) Wymagania wykraczające (ocena celująca). Uczeń: Plan wynikowy 29 1. Warunki życia w wodzie Podsumowanie działu 6 6. Obszary i obiekty chronione omawia zmiany w krajobrazie wynikające z rozwoju rolnictwa (B); omawia zmiany w krajobrazie związane z rozwojem przemysłu (A); wyjaśnia pochodzenie nazwy swojej miejscowości (C) 51. Obszary i obiekty wymienia dwie–trzy formy wyjaśnia, co to są parki wyjaśnia cel ochrony chronione ochrony przyrody w Pol- narodowe (B); podaje przyrody (B); wyjaśnia, co sce (A); podaje dwa–trzy przykłady obiektów, które to są rezerwaty przyrody przykłady ograniczeń obo- są pomnikami przyrody (B); wyjaśnia różnice wiązujących na obszarach (B); omawia sposób między ochroną ścisłą chronionych (B); wyjaśnia, zachowania się a ochroną czynną (B); na czym polega ochrona na obszarach podaje przykład obszaru ścisła (B) chronionych (B) chronionego lub pomnika przyrody znajdującego się w najbliższej okolicy (A) 52.,53. Podsumowanie i sprawdzian z działu „Poznajemy krajobraz najbliższej okolicy” Dział 7. Odkrywamy tajemnice życia w wodzie i na lądzie 54. Poznajemy warunki podaje trzy przystosowa- omawia, popierając omawia, popierając życia w wodzie nia ryb do życia w wodzie przykładami, przykładami, (A); wymienia dwa przyprzystosowania zwierząt przystosowania roślin kłady innych przystosowań do życia w wodzie (B); do ruchu wód (B); organizmów do życia wyjaśnia, dzięki czemu omawia sposób w wodzie (A) zwierzęta wodne mogą pobierania tlenu przez przetrwać zimę (B) organizmy wodne (B) 50. Krajobraz wczoraj i dziś 5. Krajobraz wczoraj i dziś podaje przykłady wód słodkich (w tym wód powierzchniowych) (B); wskazuje różnice między oceanem a morzem (B); na podstawie ilustracji rozróżnia rodzje wód stojących i płynących (C/D); wymienia różnice między jeziorem a stawem (C) rozpoznaje na zdjęciach wymienia, podając krajobraz kulturowy (C); przykłady, od czego podaje dwa–trzy przykłady pochodzą nazwy miejscowości (A); zmian w krajobrazie najpodaje przykłady bliższej okolicy (D) zmian w krajobrazach kulturowych (B) podaje przykłady wód słonych (B); wskazuje na mapie przykład wód stojących i płynących w najbliższej okolicy (D) opisuje budowę skał litych, zwięzłych i luźnych (C); rozpoznaje co najmniej jedną skałę występującą w najbliższej okolicy (C/D) wyjaśnia pojęcia: wody słodkie, wody słone (B); wykonuje schemat podziału wód powierzchniowych (C); omawia warunki niezbędne do powstania jeziora (B); porównuje rzekę z kanałem śródlądowym (C) Wymagania rozszerzające (ocena dobra). Uczeń: 49. Wody słodkie i wody słone podaje nazwy grup skał (A); podaje przykłady skał litych, zwięzłych i luźnych (B) Wymagania podstawowe (ocena dostateczna). Uczeń: 4. Wody słodkie i wody słone przyporządkowuje okazane skały (jedną–dwie) do poszczególnych grup (C) Wymagania konieczne (ocena dopuszczająca). Uczeń: 48. Czy wszystkie skały są twarde? Numer i temat lekcji 3. Czy wszystkie skały są twarde? Tytuł rozdziału w podręczniku wyjaśnia pojęcie plankton (B); charakteryzuje, na przykładach, przystosowania zwierząt do ruchu wody (B) wskazuje różnice między parkiem narodowym a parkiem krajobrazowym (C); na podstawie mapy w podręczniku lub atlasie podaje przykłady pomników przyrody ożywionej i nieożywionej na terenie Polski i swojego województwa (D) podaje przykłady działalności człowieka, które prowadzą do przekształcenia krajobrazu (B); wskazuje źródła, z których można uzyskać informacje o historii swojej miejscowości (A) charakteryzuje wody słodkie występujące na Ziemi (C); omawia, jak powstają bagna (B); charakteryzuje wody płynące (C) opisuje skały występujące w najbliższej okolicy (D); omawia proces powstawania gleby (B) Wymagania dopełniające (ocena bardzo dobra). Uczeń: prezentuje informacje o największych organizmach żyjących w środowisku wodnym (D) prezentuje w dowolnej formie informacje na temat ochrony przyrody w najbliższej okolicy (gminie, powiecie lub województwie) (D) przygotowuje plakat lub prezentację multimedialną na temat zmian krajobrazu na przestrzeni dziejów (A); przygotuje prezentację multimedialną lub plakat „Moja miejscowość dawniej i dziś” (D) prezentuje informacje typu „naj” (najdłuższa rzeka, największe jezioro, największa głębia oceaniczna) (D); wyjaśnia, czym są lodowce i lądolody (B) przygotowuje kolekcję skał z najbliższej okolicy wraz z ich opisem (D) Wymagania wykraczające (ocena celująca). Uczeń: 30 Plan wynikowy 5. Las ma budowę warstwową 4. Warunki życia na lądzie 3. Życie w jeziorze 2. Z biegiem rzeki Tytuł rozdziału w podręczniku wskazuje na ilustracji elementy rzeki: źródło, bieg górny, środkowy, dolny, ujście (C/D) Wymagania konieczne (ocena dopuszczająca). Uczeń: podaje po dwie–trzy nazwy organizmów żyjących w górnym, środkowym i dolnym biegu rzeki (A); omawia warunki panujące w górnym biegu rzeki (A) Wymagania podstawowe (ocena dostateczna). Uczeń: Wymagania rozszerzające (ocena dobra). Uczeń: wymienia cechy, którymi różnią się poszczególne odcinki rzeki (B); porównuje warunki życia w poszczególnych biegach rzeki (C); omawia przystosowania organizmów żyjących w górnym, środkowym i dolnym biegu rzeki (B) charakteryzuje podaje nazwy stref życia 56. Poznajemy warunki przyporządkowuje przystosowania roślin do życia w jeziorze na schematycznym rysun- w jeziorze (A); wymienia życia strefie przybrzeżnej grupy roślin żyjących ku nazwy do stref życia w jeziorze (C); odczytuje w strefie przybrzeżnej (A); (C); wymienia czynniki z ilustracji nazwy dwóch- rozpoznaje na ilustracjach warunkujące życie w poszczególnych pospolite rośliny wodne -trzech organizmów żyjących w poszczególprzytwierdzone strefach jeziora (A); wymienia zwierzęta żyjące do podłoża (C) nych strefach jeziora (C) w strefie przybrzeżnej (A); charakteryzuje przystosowania ptaków i ssaków do życia w strefie przybrzeżnej (C) 57. Warunki życia na lądzie wymienia czynniki warun- omawia przystosowania charakteryzuje kujące życie na lądzie (A); roślin do niskiej lub przystosowania roślin omawia przystosowania wysokiej temperatury (B) i zwierząt zabezpieczające zwierząt do zmian tempeprzed utratą wody (B); ratury (B) wymienia przykłady przystosowań chroniących zwierzęta przed działaniem wiatru (A); opisuje sposoby wymiany gazowej u zwierząt lądowych (B) 58. Poznajemy budowę wskazuje warstwy lasu podaje nazwy warstw omawia wymagania lasu i panujące w nim na planszy dydaktycznej lasu (A); omawia środowiskowe wybranych warunki lub ilustracji (C); wymienia zasady zachowania się gatunków zwierząt po dwa gatunki organiw lesie (B); rozpoznaje żyjących w poszczególnych 59. Jakie organizmy zmów żyjących w dwóch pospolite organizmy warstwach lasu (C) spotykamy w lesie? – wybranych warstwach lasu żyjące w poszczególnych lekcja (A); podaje trzy zasady warstwach lasu (C); w terenie zachowania się w lesie (A) rozpoznaje pospolite grzyby jadalne (C) 55. Poznajemy rzekę Numer i temat lekcji charakteryzuje poszczególne warstwy lasu, uwzględniając czynniki abiotyczne oraz rośliny i zwierzęta żyjące w tych warstwach (C) omawia negatywną i pozytywną rolę wiatru w życiu roślin (B); charakteryzuje wymianę gazową u roślin (B); wymienia przystosowania roślin do wykorzystania światła (A) wyjaśnia pojęcie plankton (B); charakteryzuje poszczególne strefy jeziora (C); rozpoznaje na ilustracjach pospolite zwierzęta związane z jeziorami (C); układa z poznanych organizmów łańcuch pokarmowy występujący w jeziorze (C) porównuje świat roślin i zwierząt w górnym, środkowym i dolnym biegu rzeki (C); rozpoznaje na ilustracjach organizmy charakterystyczne dla każdego z biegów rzeki (C) Wymagania dopełniające (ocena bardzo dobra). Uczeń: prezentuje informacje o życiu wybranych organizmów leśnych (innych niż omawiane na lekcji) z uwzględnieniem ich przystosowań do życia w danej warstwie lasu (C) prezentuje informacje na temat przystosowań dwóch-trzech gatunków zwierząt lub roślin do życia w ekstremalnych warunkach lądowych (C) przygotowuje prezentację na temat trzech-czterech organizmów tworzących plankton (D); prezentuje informacje „naj” na temat jezior w Polsce, w Europie i na świecie (D) podaje przykłady pozytywnego i negatywnego wpływu rzek na życie i gospodarkę człowieka (D) Wymagania wykraczające (ocena celująca). Uczeń: Plan wynikowy 31 Podsumowanie działu 7 8. Na polu uprawnym 7. Na łące 6. Jakie drzewa rosną w lesie? Tytuł rozdziału w podręczniku podaje po dwa przykłady drzew iglastych i liściastych (A); rozpoznaje dwa drzewa iglaste i dwa liściaste (C) Wymagania konieczne (ocena dopuszczająca). Uczeń: Wymagania podstawowe (ocena dostateczna). Uczeń: Wymagania rozszerzające (ocena dobra). Uczeń: porównuje drzewa porównuje wygląd igieł liściaste z iglastymi (C); sosny i świerka (C); rozpoznaje rosnące wymienia cechy budowy roślin iglastych ułatwiające w Polsce rośliny iglaste (C); rozpoznaje ich rozpoznawanie, przynajmniej sześć np. kształt i liczba igieł, kształt i wielkość szyszek gatunków drzew liściastych (C); wymienia (B); wymienia cechy ułatwiające rozpoznawanie typy lasów rosnących w Polsce (A) drzew liściastych (B) omawia zmiany 61. Na łące podaje dwa przykłady zna- wymienia cechy łąki (A); zachodzące na łące wymienia zwierzęta czenia łąki (A); wyjaśnia, w różnych porach dlaczego nie wolno wypa- mieszkające na łące roku (B); rozpoznaje i żerujące na niej (A); lać traw (B); rozpoznaje przynajmniej pięć przynajmniej trzy gatunki przedstawia w formie gatunków roślin poznanych roślin łańcucha pokarmowego występujących na łące (C); proste zależności łąkowych (C) wyjaśnia, w jaki sposób pokarmowe między ludzie wykorzystują organizmami żyjącymi łąki (B) na łące (C) 62. Na polu uprawnym wymienia nazwy zbóż (A); omawia sposoby wyjaśnia pojęcia: zboża rozpoznaje na ilustracjach wykorzystywania ozime, zboża jare (B); owies, pszenicę i żyto (C); roślin zbożowych (B); podaje przykłady podaje przykłady warzyw rozpoznaje nasiona wykorzystywania uprawianych na polach trzech zbóż (C); uprawianych warzyw (A); wymienia dwa szkod- wyjaśnia, które rośliny (B); wymienia niki upraw polowych (A) nazywamy chwastami sprzymierzeńców (B); uzupełnia brakujące człowieka w walce ogniwa w łańcuchach ze szkodnikami upraw pokarmowych polowych (B) organizmów żyjących na polu (C) 63., 64. Podsumowanie i sprawdzian z działu „Odkrywamy tajemnice życia w wodzie i na lądzie” 60. Poznajemy różne drzewa Numer i temat lekcji podaje przykłady innych upraw niż zboża i warzywa oraz określa sposoby ich wykorzystywania (B); przedstawia zależności występujące na polu w formie co najmniej dwóch łańcuchów pokarmowych (C); rozpoznaje zboża rosnące w najbliższej okolicy (D) przyporządkowuje nazwy gatunków roślin do charakterystycznych barw łąki (C); uzasadnia, że łąka jest środowiskiem życia wielu zwierząt (C) podaje przykłady drzew rosnących w lasach liściastych, iglastych i mieszanych (A) Wymagania dopełniające (ocena bardzo dobra). Uczeń: wyjaśnia, czym jest walka biologiczna (B); prezentuje informacje na temat korzyści i zagrożeń wynikających ze stosowania chemicznych środków zwalczających szkodniki (D) wykonuje zielnik z roślin łąkowych poznanych na lekcji (C) lub innych (D) prezentuje informacje na temat roślin iglastych pochodzących z innych regionów świata, uprawianych w ogrodach (D) Wymagania wykraczające (ocena celująca). Uczeń: 32 Plan wynikowy Dział 1 Dział 1. Poznajemy warsztat przyrodnika 1. Poznajemy składniki przyrody 1 Rozwiąż krzyżówkę i zapisz hasło. 1. 1. Najlepszy przyjaciel człowieka. 2. 2. Daje mleko. 3. Największe rośliny w lesie. 4. Często zakrywają niebo. 3. 4. 5. Tworzy „zielony dywan”. 5. 6. Świeci na niebie. 6. 7. Do życia, picia i mycia. 7. 8. Rosną w niej rośliny. 8. Hasło: 2 Wykonaj polecenia. a) Zamaluj na zielono okienka, w których są zapisane nazwy ożywionych składników przyrody, a na niebiesko – okienka, w których są zapisane nazwy nieożywionych składników przyrody. Słońce powietrze kamienie zwierzęta skały gwiazdy domy grzyby Księżyc ludzie góry trawa mosty woda chmury rośliny drogi samoloty bakterie rzeki drzewa b) Wyjaśnij, dlaczego część okienek została niepokolorowana. 3 Wyjaśnij, po czym rozpoznasz ożywione składniki przyrody. 33 34 Karty pracy 2. Jakimi sposobami poznajemy przyrodę? 1 Uzupełnij tabelę. Wpisz brakujące informacje. Zmysł Narząd zmysłu Przykłady odbieranych informacji o przyrodzie 2 Każdego dnia w drodze do szkoły mijasz rozłożystą roślinę z zielonymi igłami i czerwonymi owocami. Chcesz wiedzieć, jak się nazywa, jak duża może urosnąć, czy rośnie wolno czy szybko. Napisz, gdzie można znaleźć informacje na temat interesującej cię rośliny. 3 Napisz, na czym polega różnica między eksperymentem a doświadczeniem. 4 Wstaw znak X obok prawdziwych informacji. Najwięcej informacji o otaczającym nas świecie dostarcza nam zmysł smaku. Najcenniejszym źródłem wiedzy o przyrodzie jest bezpośrednia obserwacja. Wyprawy do lasu są doskonałą okazją do próbowania nieznanych wcześniej owoców. Książki, filmy i programy przyrodnicze oraz edukacyjne strony internetowe są znakomitym źródłem informacji o przyrodzie. Obserwacja to uważne przyglądanie się wybranemu obiektowi. Dział 1 3. Przyrządy i pomoce ułatwiające prowadzenie obserwacji Stanowisko 1. Mikroskop Dzięki mikroskopowi można zobaczyć szczegóły budowy organizmów niewidoczne gołym okiem. 1. Zapisz nazwę obserwowanego preparatu. 2. Oblicz powiększenie otrzymanego obrazu. Odczytaj z okularu i obiektywu potrzebne informacje, a następnie skorzystaj z podanego wzoru. Powiększenie oglądanego obrazu = powiększenie obiektywu x powiększenie okularu Powiększenie oglądanego obrazu = x = Stanowisko 2. Lornetka Za pomocą lornetki można obserwować obiekty znacznie oddalone od obserwatora, między innymi niebezpieczne. Zapisz nazwy obserwowanych obiektów. Stanowisko 3. Lupa Lupa umożliwia obserwowanie obiektów o małych rozmiarach. Dzięki niej można dostrzec także wiele szczegółów niewidocznych gołym okiem. Zapisz nazwy obserwowanych obiektów. Stanowisko 4. Taśma miernicza Taśma miernicza jest długą, nawiniętą na rolkę i schowaną w obudowie linijką. Można nią zmierzyć na przykład grubość pnia drzewa lub wymiary szkolnego boiska. Wykonaj pomiary i zapisz w tabeli ich wyniki. Nazwa mierzonego obiektu Podłoga w klasie Uczniowska ławka Długość Szerokość 35 36 Karty pracy 4. W jaki sposób określamy kierunki geograficzne? 1 Wykonaj polecenia. a) Podpisz zaznaczone kierunki główne polskimi oraz angielskimi nazwami. W kwadraty wpisz ich międzynarodowe skróty. b) Zaznacz zielonymi strzałkami kierunki pośrednie. Podpisz je polskimi nazwami oraz międzynarodowymi skrótami. 2 Na podstawie rysunku uzupełnij zdania nazwami kierunków geograficznych. N Szkoła Dom Hani Gdy Hania idzie z domu do szkoły, wędruje w kierunku . Dom Hani leży na od biblioteki. Stadion Droga ze szkoły na stadion sportowy wiedzie na Centrum handlowe . Biblioteka Na znajduje się biblioteka. od centrum handlowego Dział 1 3 Wykonaj rysunek. Przesuwaj się o określoną liczbę kratek w kierunku podanym w instrukcji zamieszczonej w ramce. Rozpocznij rysowanie od miejsca wskazanego strzałką. N 2 kratki na północny zachód • 3 kratki na zachód • 3 kratki na południowy zachód • 11 kratek na południe • 1 kratka na wschód • 6 kratek na północ • 1 kratka na północny wschód • 1 kratka na wschód • 2 kratki na południowy wschód • 5 kratek na południe • 3 kratki na wschód • 6 kratek na północ • 2 kratki na południowy wschód • 5 kratek na wschód • 2 kratki na północny wschód • 6 kratek na południe • 3 kratki na wschód • 10 kratek na północ • 2 kratki na północny zachód • 10 kratek na zachód 4 Wykonaj polecenia. a) Wykonaj rysunek. Przesuwaj się o określoną liczbę kratek w kierunku podanym w instrukcji. Rozpocznij rysowanie od miejsca oznaczonego kropką. 3 SE, 2 S, 1 SE, 4 S, 1 NW, 3 S, 2 SW, 2 SE, 6 W, 2 NE, 2 NW, 3 N, 1 SW, 4 N, 1 NE, 2 N, 3 NE b) Napisz instrukcję, na podstawie której wykonano rysunek domu. Użyj międzynarodowych skrótów nazw kierunków. N 37 38 Karty pracy 5. Określamy kierunki geograficzne za pomocą kompasu i gnomonu – lekcja w terenie 1 Wybierzcie na boisku jakieś charakterystyczne miejsce lub przedmiot (np. kamień, bramkę, kosz na śmieci). Będzie to punkt P. Wyznaczcie kierunki główne za pomocą kompasu i uzupełnijcie zdania. Naszym punktem P jest . Na północ od punktu P znajduje się . Na południe od punktu P znajduje się . Na wschód od punktu P znajduje się . Na zachód od punktu P znajduje się . 2 Wyznaczcie za pomocą gnomonu główne kierunki geograficzne. Postępujcie zgodnie z poniższą instrukcją. 1. Ułóżcie na płaskiej powierzchni kartkę z narysowanymi okręgami. 2. W środku najmniejszego okręgu (to środek wszystkich okręgów) przymocujcie za pomocą plasteliny kijek długości około 10 cm. 3. Około godziny 11.40 zaznaczcie kropką koniec cienia rzucanego przez kijek na jednym z narysowanych kół. 4. Obserwujcie cień. Około godziny 12 będzie najkrótszy. 5. Po godzinie 12 cień ponownie zacznie się wydłużać. Gdy dotknie tego samego okręgu, ponownie zaznaczcie punkt. 6. Połączcie oba punkty linią, wyznaczcie na niej środek i połączcie ten środek z podstawą kijka. Ta nowa linia wyznacza kierunek północny. 7. Zaobserwujcie, czy kierunek północny wskazany przez kompas pokrywa się z kierunkiem północnym wyznaczonym za pomocą gnomonu. Napiszcie wnioski ze swojej obserwacji. 3 Zadanie dla chętnych Znajdźcie samotnie rosnące, wysokie drzewo. Obejrzyjcie jego korę dookoła pnia, zwróćcie uwagę, czy porastają ją mchy. Stańcie po tej stronie drzewa, po której występuje ich najwięcej. Za pomocą kompasu ustalcie, która to jest strona drzewa. Zapiszcie swoje ustalenia i zaproponujcie wyjaśnienie swoich wyników. Dział 1 6. Co to jest plan? 1 Przeczytaj uważnie zdania, a następnie popraw je tak, aby zawierały informacje prawdziwe. Plan to obraz widzianego z góry przedmiotu, pomieszczenia lub niewielkiego obszaru. Aby poprawnie narysować plan biurka, wystarczy podzielić długość jednego boku przez liczbę zapisaną w postaci skali liczbowej. 2 Wykonaj plan ławki w skali 1 : 20 według poniższej instrukcji. a) Zmierz długość i szerokość blatu swojej ławki. Zapisz wyniki pomiarów w tabeli. b) Oblicz, jakie wymiary będzie miała ławka na planie. Zapisz wyniki w tabeli. Wymiary ławki Rzeczywiste w skali 1 : 1 Pomniejszone w skali 1 : 20 Długość Szerokość c) Narysuj plan ławki. 3 Pokój Tomka ma szerokość 5 m i długość 10 m. Zapisz w tabeli, jaką długość i szerokość będzie miał ten pokój w wymienionych skalach. Wymiary Długość Szerokość 1:1 1:5 1 : 10 1 : 50 1 : 100 39 Karty pracy 40 4 Na planie gospodarstwa zaznaczono między innymi budynek mieszkalny, który w rzeczywistości ma długość 30 m i szerokość 15 m. Zmierz jego wymiary na planie i oblicz, ile razy je pomniejszono. Zapisz skalę, w jakiej wykonano plan. . 5 Poniżej przedstawiono dwa plany – plan osiedla i plan jednego z mieszkań znajdujących się na tym osiedlu. Przyjrzyj się planom i odpowiedz na pytania. a) W jakiej skali wykonano plan mieszkania, jeśli w rzeczywistości ma ono szerokość 6 m i długość 8 m? b) Na którym planie rzeczywiste wymiary obiektów zostały bardziej pomniejszone? Dział 1 7. Czytamy plan miasta i mapę turystyczną 1 Uzupełnij schemat. Wpisz w puste miejsca nazwy elementów, które znajdują się na planach i mapach. 100 ZE DM IEJtereny zielone SK IE Toka rska Tande ta Mo tław a Bos mań ska Przęd za nicza l- Mokra Chm ieln a ra Pożarn icza Poń czo ków szni- Chle bnic ka Dzia na Dłu gie Pob rzeż Sta e Maria cka Grzą ska Kles za Św. Duc ha Dłu gi T arg 200 Stągie wna 300 m Chm ieln a 0 Ry backie Pobrzeże Gro bla II Og arn a Mies zcza ńska Za Mu ram i 2 Sze roka Pow roź nic za Kra ma rsk a 1 Ła wn icz a Og arn a Sze roka Podkra marsk a G robla I Plebania Krow ia Złotników Koz ia Lek tyka rska Piw na Sło do wn ikó w Rze źnic ka Kła dki OKOPOWA ulice pozostałe Św .D uch a Dłu ga PO 100 Skala 1 : 7 000 DWAL EP R ulice główne Święto jańska Poc zto wa Za Mu ram i Koz ia Ko łod zie jsk a Tea tra lna We łnia rsk a Tka cka Dług a Gar bary 3 Zby tki OKOP OWA Targ Sienny Targ Węglowy W. Bog usławs kiego Po dg arb ary WAŁY JAGIEL LOŃSKIE Plac Kobzdeja La ta rn ian a Wę gla rsk a 2 Na podstawie fragmentu planu wykonaj polecenia. Warzyw nicza Elementy planu i mapy teatry Spichrz owa Żytnia kościoły zabytkowe hotele zabudowa muzea informacja turystyczna zabudowa zabytkowa pomniki poczty; przystanie a) Podaj nazwy obiektów oznaczonych cyframi. 1. 2. 3. b) Napisz nazwę ulicy, przy której znajduje się przystań. c) Podaj liczbę urzędów pocztowych przedstawionych na planie. d) Napisz, czy na planie jest więcej niż sześć hoteli. e) Napisz, ile muzeów można odwiedzić, idąc ulicami Długi Targ i Długą. 41 Karty pracy 3 Wyobraź sobie, że twój wujek, który uwielbia obserwować przyrodę, a szczególnie ptaki, zabrał cię na wycieczkę. Chciał pokazać ci wschód Słońca i miejsca, gdzie ptaki zakładają gniazda. Na podstawie tekstu i mapy wykonaj polecenia. N 100 15 0 J. Chechło Rez. Ptasie Bagno J. Ciche n a Stru ga Zamek Rogowiec Leś 42 Skala 1 : 50 000 1 cm – 0,5 km 250 0 250 500 750 1000 m drogi główne drogi drugorzędne 100 drogi gruntowe rzeki, jeziora bagna J. Długie lasy zamki Bystrz yca muzea parkingi rezerwaty przyrody a) Pierwszy postój zrobiliście na dużym parkingu przy głównej drodze. Otocz to miejsce na mapie kółkiem. b) W dniu waszej wycieczki Słońce wschodziło niemal dokładnie na wschodzie. Aby obserwować wschód Słońca nad jeziorem, trzeba być na jego zachodnim brzegu. Zaznacz na mapie parking w pobliżu tego jeziora, z którego brzegu można obejrzeć wschód Słońca. c) Narysuj na mapie trasę, jaką musicie pokonać drogami z dużego parkingu na wybrany parking w pobliżu jeziora. 4 Przyporządkuj podane informacje do planu lub mapy. Uwaga! Jedna informacja pasuje do obu haseł. Obraz niewielkiego przedmiotu widzianego z góry, przedstawiony np. na papierze. Plan Obraz ogromnego obszaru widzianego z góry, narysowany np. na papierze. Wymiary przedstawionego obszaru są pomniejszone nawet kilka milionów razy. Mapa Przedstawia na płaszczyźnie niewielki, pomniejszony obszar Ziemi, np. gospodarstwo. Wiele elementów przedstawia się za pomocą znaków kartograficznych. Dział 1 8. Jak się orientować w terenie? 1 Uporządkuj czynności, które należy wykonać, aby poprawnie zorientować mapę za pomocą kompasu. Wpisz cyfry od 1 do 4 we właściwe okienka. Przyłóż kompas do lewej ramki mapy lub do strzałki wskazującej północ. Odszukaj na mapie miejsce, w którym jesteś. Ułóż mapę poziomo, na przykład na ziemi. Obracaj mapę tak długo, aż jej lewa ramka (lub strzałka) znajdzie się na jednej linii z kierunkiem północnym wyznaczonym przez igłę magnetyczną. 2 Zaznacz rysunek, na którym prawidłowo zorientowano plan za pomocą kompasu (czerwona część igły magnetycznej wskazuje północ). 3 Przeanalizuj rozmieszczenie obiektów na mapie A, która jest poprawnie zorientowana. Następnie uzupełnij różę kierunków obok mapy B. N W E S A. B. 4 Napisz, w jaki sposób można zorientować mapę za pomocą obiektów w okolicy. 43 Karty pracy 44 . 9. Ćwiczymy orientowanie się w terenie – lekcja w terenie 1 Zatrzymajcie się w pobliżu wyróżniającego się obiektu (na przykład skrzyżowanie ulic, kościół, pomnik). Zapiszcie jego nazwę. 2 Zapiszcie cel waszej wycieczki. 3 Narysujcie na mapie trasę waszej wycieczki. Zaznaczcie miejsca planowanych postojów. 4 Za pomocą kompasu wyznaczcie w terenie północ geograficzną i ustawcie mapę tak, aby kierunek północny na mapie pokrywał się z północą geograficzną w terenie. 5 Na podstawie mapy wskażcie wyróżniający się obiekt, który znajduje się: • na północ od miejsca, w którym jesteście – • na zachód od miejsca, w którym jesteście – 6 Zapiszcie kierunek geograficzny, w którym należy iść, aby dojść do miejsca pierwszego postoju. 7 Podczas pierwszego postoju na podstawie mapy wskażcie wyróżniający się obiekt, który znajduje się: • na wschód od miejsca, w którym jesteście – • na południe od miejsca, w którym jesteście – 8 Zapiszcie kierunek geograficzny, w którym należy iść, aby dojść do miejsca postoju. 9 Podczas drugiego postoju opiszcie ślady działalności człowieka widoczne w okolicy. Ustalcie, czy dokonane zmiany są odwracalne, czy nieodwracalne. 10 Zapiszcie kierunek geograficzny, w którym należy iść, aby dojść do celu. Dział 1 10. Poznajemy warsztat przyrodnika – podsumowanie działu 1 Cel ogólny Utrwalenie wiadomości i umiejętności z działu 1. Uwagi do realizacji zajęć Przed zajęciami nauczyciel przygotowuje kolorowe kartoniki do losowania grup. Odpowiednio ustawia i oznacza stoliki. Przygotowuje także 5 kompletów puzzli – po jednym dla każdej grupy (zdjęcia z załącznika 4 należy powiększyć, skserować i pociąć) oraz mikroskopy i preparaty mikroskopowe. Przebieg zajęć Faza wprowadzająca 1. Nauczyciel zapowiada przeprowadzenie na lekcji gry „Moje hobby – przyroda”. 2. Uczniowie zostają podzieleni na grupy w wyniku losowania i zajmują miejsca w swoich grupach. Dokonują podziału prac – wybierają lidera, ustalają, kto będzie odpowiadał na pytania. 3. Nauczyciel wyjaśnia zasady gry. Przygotowuje tabelę wyników do zapisywania punktacji (załącznik 3). Faza realizacyjna 1. Grupy losują po jednym pytaniu z puli. Do wyboru są pytania i polecenia za 2 lub 3 p. (załącznik 1). Uczniowie ustalają poprawną odpowiedź, której udziela wyznaczona osoba. 2. Nauczyciel rozdaje koperty z nazwami obiektów (załącznik 2). Uczniowie przyporządkowują je do trzech kategorii: elementów przyrody ożywionej lub nieożywionej oraz wytworów działalności człowieka (do zdobycia 4 p.). 3. Nauczyciel rozdaje koperty zawierające puzzle z przyrządami do obserwacji przyrody – po 2 zdjęcia w każdej kopercie (załącznik 4). Uczniowie układają obrazki (1 min). Następnie ustalają, co przedstawia dany przyrząd i do czego służy. Wyznaczony uczeń udziela odpowiedzi (do zdobycia 4 p.). 4. Każda grupa otrzymuje mikroskop i preparat mikroskopowy. Zadanie polega na przygotowaniu mikroskopu do pracy (do zdobycia 2 p.) oraz właściwym ustawieniu ostrości obrazu preparatu (do zdobycia 2 p.). 5. Każda grupa otrzymuje kompas i mapę okolicy. Zadanie polega na prawidłowym zorientowaniu mapy z wykorzystaniem kompasu (do zdobycia 2 p.). 6. Grupy losują po jednym pytaniu z puli (do wyboru są pytania za 2 lub 3 p.; załącznik 1). Ustalają poprawną odpowiedź, której udziela wyznaczona osoba. Faza podsumowująca 1. Nauczyciel podsumowuje liczbę punktów zdobytych przez poszczególne grupy. 2. Nauczyciel dokonuje ewaluacji zajęć – przeprowadza krótką dyskusję na temat mocnych i słabych stron uczniów. Pytania i polecenia (2 p.) Lp. Pytania i polecenia 1. Podajcie trzy sposoby poznawania świata przyrody. 2. 7. Wymieńcie dwa składniki przyrody ożywionej znajdujące się w sali lekcyjnej. Wymieńcie zmysły, za których pomocą możemy poznawać przyrodę. Jakie elementy przyrody można obserwować za pomocą lupy? W jakiej sytuacji obserwator przyrody powinien użyć lornetki? Podajcie przynajmniej dwa sposoby wyznaczania kierunków w terenie. Jakimi międzynarodowymi symbolami oznacza się główne i pośrednie kierunki geograficzne? 8. Czym jest plan? 3. 4. 5. 6. 9. 10. Załącznik 1 Możliwe odpowiedzi Obserwacja bezpośrednia, doświadczenia, internet, telewizja, lekcje przyrody. Rośliny doniczkowe, zwierzęta hodowane w pracowni, ludzie. Wzrok, węch, dotyk, smak, słuch. O niewielkich rozmiarach, widoczne gołym okiem, ale niezbyt dokładnie. Na przykład podczas obserwacji ptaka na wysokim drzewie lub w powietrzu. Kompas, cień w południe, słoje na pniu, mech na kamieniach i drzewach, gałęzie na samotnym drzewie. N, NE, E, SE, S, SW, W, NW Plan to przedstawiony w pomniejszeniu obraz przedmiotu, pomieszczenia lub niewielkiego obszaru widzianego z góry. podzielić wszystkie jego wymiary przez Co należy zrobić, aby narysować plan biurka w zeszycie? Należy tę samą liczbę. Jak zaznacza się kierunek północny na mapach Za pomocą strzałki. Jeśli nie jest oznaczony, to północ i planach? znajduje się na górze arkusza planu lub mapy. 45 46 Gra dydaktyczna Pytania i polecenia (3 p.) Lp. Załącznik 1 Pytania i polecenia Możliwe odpowiedzi 6. Należy ułożyć poziomo kompas na dłoni i obracać nim aby kierunek północny na tarczy pokrył się Jak wyznaczyć kierunek północny za pomocą kompasu? tak, z kierunkiem północnym wskazanym przez igłę magnetyczną. 1. Sformułowanie pytania. 2. Sformułowanie hipotezy. 3. Przygotowanie potrzebnych materiałów. Z jakich etapów składa się doświadczenie? 4. Wykonanie doświadczenia. 5. Przeprowadzenie obserwacji i zapisanie wyników. 6. Sformułowanie wniosków na podstawie obserwacji. Zawiera znaki kartograficzne użyte na mapie wraz Jakie informacje zawiera legenda mapy? z wyróżnieniem. Podajcie dwie przykładowe zasady, których Należy właściwie zaplanować obserwacje, zadbać przestrzeganie jest konieczne podczas obserwacji o własne bezpieczeństwo, zabrać niezbędny przyrody. ekwipunek. Polega na rozpoznaniu obiektów terenowych na planie lub mapie oraz odpowiednim ustawieniu planu Na czym polega orientowanie mapy w terenie? lub mapy, tak aby kierunki geograficzne na planie lub mapie pokrywały się z kierunkami w terenie. Jakie przyrządy i pomoce powinno się mieć ze sobą Powinno się mieć lupę, lornetkę, kompas i mapę. podczas obserwacji terenowych? 7. Czym się różni plan od szkicu? Plan jest wykonany w skali, a szkic – nie. 8. Narysowane na kartce biurko w skali 1 : 10 ma długość 10 cm i szerokość 5 cm. Jakie są jego rzeczywiste wymiary? Długość 100 cm, szerokość 50 cm. 9. Jakie elementy powinny się znaleźć na mapie i planie? Tytuł mapy lub planu, informacja o skali, legenda. Który przedmiot został bardziej pomniejszony: narysowany w skali 1 : 10 czy narysowany w skali 1 : 50? Narysowany w skali 1 : 50. 1. 2. 3. 4. 5. 10. Załącznik 2 Podzielcie kartki z nazwami różnych obiektów na następujące kategorie: przyrodę ożywioną, przyrodę nieożywioną oraz wytwory działalności człowieka. Most Autostrada Bakterie Chodniki Chmury Wiejski dom Piasek i żwir Rzeka Powietrze Trawa Góry Bloki mieszkalne Ptaki Grzyby Słońce Dział 1 Tabela wyników do gry „Moje hobby – przyroda” Test Grupa wiedzy (2 lub 3 p.) Przyroda ożywiona i nieożywiona (0–4 p.) Puzzle – przyrządy (0–4 p.) Mikroskop (0–4 p.) Orientowanie mapy (0–2 p.) Załącznik 3 Test wiedzy (2 lub 3 p.) Suma punktów Ocena 1. 2. 3. 4. 5. Załącznik 4 Ułóżcie z fragmentów zdjęć dwa obrazki przedstawiające przyrządy do obserwacji przyrody. Podajcie ich nazwy oraz wyjaśnijcie, do czego służą. 47 48 Karty pracy Dział 2. Poznajemy pogodę i inne zjawiska przyrodnicze 12. Otaczają nas substancje Stanowisko 1. Ustalanie stanu skupienia substancji W słoikach znajdują się trzy różne substancje. Przyjrzyjcie się im i uzupełnijcie tabelę. Substancja Stan skupienia Kształt Plastik Woda Powietrze Stanowisko 2. Badanie właściwości ciał stałych Zbadajcie właściwości ciał stałych i uzupełnijcie tabelę. Przedmiot (ciało) Plastelina Kreda Spinacz biurowy Gąbka Gumka recepturka Styropian Jak na kształt przedmiotu wpływa rozciągnięcie, ściśnięcie i uderzenie? (zaznaczcie właściwe określenie) Wykryte właściwości Wraca do pierwotnego kształtu. sprężystość Trwale zmienia swój kształt. plastyczność Rozpada się na kawałki. kruchość Wraca do pierwotnego kształtu. sprężystość Trwale zmienia swój kształt. plastyczność Rozpada się na kawałki. kruchość Wraca do pierwotnego kształtu. sprężystość Trwale zmienia swój kształt. plastyczność Rozpada się na kawałki. kruchość Wraca do pierwotnego kształtu. sprężystość Trwale zmienia swój kształt. plastyczność Rozpada się na kawałki. kruchość Wraca do pierwotnego kształtu. sprężystość Trwale zmienia swój kształt. plastyczność Rozpada się na kawałki. kruchość Wraca do pierwotnego kształtu. sprężystość Trwale zmienia swój kształt. plastyczność Rozpada się na kawałki. kruchość Dział 2 Stanowisko 3. Obserwacje wpływu temperatury na ciała stałe, ciecze i gazy Wykreślcie ze zdań niepotrzebne wyrazy tak, aby wnioski były prawdziwe. 1. Pod wpływem ogrzewania ciała stałe zajmują coraz więcej / mniej miejsca. 2. Pod wpływem ogrzewania ciecze zajmują coraz więcej / mniej miejsca. 3. Pod wpływem ogrzewania gazy zajmują coraz więcej / mniej miejsca. Stanowisko 4. Określanie, czy ciecze mają swój kształt Na stanowisku macie do dyspozycji cztery naczynia różniące się kształtem. Do każdego naczynia wlejcie szklankę wody. Zwróćcie uwagę na kształt cieczy w naczyniach, a następnie sformułujcie i zapiszcie wniosek. Wniosek: Rozwiążcie krzyżówkę. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 1. Właściwość ciał stałych, polegająca na tym, że łatwo można im nadać dowolny kształt. 2. Ciała stałe, które łatwo złamać, odznaczają się… 3. Przezroczysta część okna. 4. Ciała … same wracają do dawnego kształtu. 5. Lód jest ciałem… 6. Cecha substancji to inaczej jej… 7. Woda występuje w trzech stanach… 8. Można ją przelewać z naczynia do naczynia. 9. Sprężysty przyrząd przydatny do nauki matematyki. 10.… cieplna to zjawisko kurczenia się i rozszerzania substancji pod wpływem zmian temperatury. 49 50 Karty pracy 13. Poznajemy stany skupienia wody 1 Pokoloruj na ilustracji wodę w stanie ciekłym na niebiesko, a w stanie stałym – na szaro. Wody w stanie gazowym nie możemy zobaczyć, dlatego pozostaw ją niezamalowaną. 2 Zamaluj rurki w termometrach, tak aby termometr A wskazywał temperaturę 20°C, termometr B – temperaturę –20°C, termometr C – temperaturę 5°C, a termometr D – temperaturę –15°C. A. B. C. D. 3 Dokończ zdania. W sytuacji przedstawionej na fotografii woda występuje w stanie i . Obserwujemy tu dwa przeciwne procesy. Są to: oraz Im wyższa jest temperatura, tym woda szybciej . . Dział 2 14. Poznajemy składniki pogody 1 Połącz strzałkami pojęcia pogoda i atmosfera z właściwymi opisami. Powietrze otaczające kulę ziemską. Pogoda Można ją przewidzieć na podstawie zachowania niektórych zwierząt. Atmosfera Zjawiska zachodzące w powietrzu otaczającym kulę ziemską. 2 Uzupełnij schemat nazwami składników pogody. Pogoda 3 Uzupełnij schemat. Ciśnienie Wiatr to Ciśnienie 51 52 Karty pracy 4 Na poniższych ilustracjach wiatr oznaczono strzałkami. Wpisz pod każdą ilustracją odpowiednią nazwę wiatru. 5 Rozwiąż krzyżówkę. Odczytaj hasło i napisz, o czym nas informuje. 1. Powietrze przemieszczające się poziomo nad powierzchnią Ziemi. 2. Gdy jego opadom towarzyszy silny wiatr, mówimy o zamieci. 3. Chmura, która powstaje tuż nad ziemią i nie przynosi opadów. 4. Zaliczamy do nich deszcz, śnieg i grad. 5. Naciskanie powietrza na powierzchnię Ziemi. 6.Pojawia się, gdy nocą temperatura powietrza na krótko spada poniżej 0°C. Może zniszczyć niektóre rośliny. 7. Deszcz … to wyjątkowo obfity opad, który może doprowadzić do powodzi. 8. Wielobarwny łuk na niebie, pojawiający się po burzy. 9. Może być małe, średnie, duże lub całkowite. 10. Spadające z nieba grudki lodu. 11.Powstaje w wyniku skraplania się pary wodnej zawartej w powietrzu w kontakcie z chłodnym podłożem, na przykład trawą. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Hasło: 8. 9. 10. 11. Dział 2 15. Obserwujemy pogodę 1 Uzupełnij tabele. Składnik pogody Opis Przyrząd do obserwacji Jednostka pomiarowa Zjawiska pogodowe Symbol w dzienniku pogody Informacje dodatkowe 53 54 Karty pracy 16. Obserwacja i pomiar składników pogody – lekcja w terenie Stanowisko 1. Pomiar temperatury powietrza (miejsce nasłonecznione) 1. Macie do dyspozycji: kompas, planszę z różą kierunków, pudełko z patykiem oraz dwa termometry. 2. Wyznaczcie za pomocą kompasu kierunek północny. Następnie ułóżcie planszę z różą kierunków na podłożu i zorientujcie ją zgodnie z kierunkami geograficznymi. 3. Ustalcie, w jakim kierunku na widnokręgu znajduje się w tej chwili Słońce. Zapiszcie nazwę kierunku. Położenie Słońca: 4. W pudełku znajdziecie dwa jednakowe termometry. Bok pudełka, blisko mniejszej ścianki, przebito patykiem, który posłuży jako haczyk do zawieszenia termometrów. Postawcie pudełko na ziemi, tak aby patyk wystający z pudełka znalazł się na górze (tak jak na rysunku). Jeden termometr zawieście na patyku w pudełku (termometr 1), a drugi – na zewnątrz (termometr 2). Ustawcie pudełko w taki sposób, aby zewnętrzny termometr oświetlało Słońce. patyk termometr 1 termometr 2 pudełko 5. Odczekajcie 3 minuty i odczytajcie temperaturę na obu termometrach. Zapiszcie wyniki w tabeli. Następnie niech jedna osoba uniesie pudełko nad głowę, na wysokość wyciągniętych rąk, ale bez zmiany położenia pudełka względem Słońca. Ponownie odczekajcie 3 minuty, odczytajcie temperaturę na obu termometrach i zapiszcie wyniki w tabeli. Termometr Przy ziemi W górze, na wysokości wyciągniętych rąk 1. Pomiar temperatury powietrza w cieniu 2. Pomiar temperatury powietrza w słońcu 6. Na podstawie wyników zapisanych w tabeli wykonajcie polecenia. a) Porównajcie wartości temperatury odczytane z termometrów zawieszonych w słońcu i w cieniu. Zapiszcie wniosek. b) Porównajcie wartości temperatury odczytane z obu termometrów przy powierzchni ziemi, a następnie na wysokości wyciągniętych rąk. Sformułujcie i zapiszcie wniosek. Dział 2 Stanowisko 2. Określanie kierunku i siły wiatru (miejsce na otwartej przestrzeni) 1. M acie do dyspozycji: planszę z różą kierunków, nożyczki, kompas oraz dwa patyki ze wstążkami. 2. Zróbcie niewielki otwór w środku planszy z różą kierunków. W tym celu złóżcie planszę na pół i jeszcze raz na pół, a następnie odetnijcie róg powstały ze złożenia. 3. Wyznaczcie za pomocą kompasu kierunek północny, a następnie ułóżcie planszę na podłożu i zorientujcie ją zgodnie z kierunkami geograficznymi. 4. Macie do dyspozycji dwa patyki różnej długości z przywiązaną długą wstążką. Włóżcie w otwór planszy krótki patyk (wiatromierz 1) i wbijcie go w ziemię. 5. P opatrzcie uważnie i ustalcie, z którego kierunku wieje wiatr. Zapiszcie wynik obserwacji w tabeli. Obserwując wstążkę, oceńcie siłę wiatru – im mocniej podnosi się wstążka, tym większa jest siła wiatru. 6. Wyciągnijcie z ziemi krótki patyk, a na jego miejsce wbijcie długi (wiatromierz 2) i powtórzcie obserwację. Jej wynik zapiszcie w tabeli. Rodzaj wiatromierza Kierunek wiatru Siła wiatru Uwagi Wiatromierz 1 (krótki patyk) Wiatromierz 2 (długi patyk) 7. Na podstawie zapisanych w tabeli wyników wykonajcie polecenia. a) Porównajcie kierunki, z których wiał wiatr. Sformułujcie i zapiszcie wniosek. b) Porównajcie siłę wiatru na różnych wysokościach. Sformułujcie i zapiszcie wniosek. 8. Zastanówcie się i napiszcie, czy wyniki obserwacji byłyby takie same, gdyby stanowisko obserwacyjne znajdowało się za wysokim murem. Uzasadnijcie swoją odpowiedź. 55 56 Karty pracy Stanowisko 3. Obserwacja zachmurzenia nieba i rodzajów chmur 1. Macie do dyspozycji: planszę z różą kierunków, kompas oraz tabelę z opisem rodzajów chmur. 2. Wyznaczcie za pomocą kompasu kierunek północny, a następnie ułóżcie planszę z różą kierunków na podłożu i zorientujcie ją zgodnie z kierunkami geograficznymi. 3. Popatrzcie na chmury i określcie, czy się poruszają. Jeżeli tak, to korzystając z kompasu i róży kierunków, określcie, z jakiego kierunku napływają. Zapiszcie wyniki obserwacji w tabeli. 4. Porównajcie chmury widoczne na niebie z rodzajami chmur opisanymi w tabeli. Zaznaczcie, które rodzaje chmur widzicie, a następnie wykonajcie prosty rysunek tych chmur. Czy chmury poruszają się z wiatrem? Tak Nie Trudno powiedzieć Kierunek, z którego napływają chmury Zachmurzenie: Zamalujcie część koła, tak aby przedstawiało stopień zachmurzenia nieba. małe Stopień zachmurzenia nieba umiarkowane duże całkowite Chmury: Rodzaj chmur widocznych na niebie pierzaste warstwowe kłębiaste różne rodzaje chmur 5. Napiszcie, czy na podstawie widocznych chmur możecie przewidzieć zbliżające się opady deszczu. Uzasadnijcie odpowiedź. Dział 2 Tabela chmur Rodzaj chmur Ilustracja Opis Chmury pierzaste Powstają bardzo wysoko (6–12 km nad powierzchnią Ziemi). Składają się z bardzo delikatnych igiełek lodu, które powstają, gdy para wodna zamienia się w lód. Nie przynoszą opadów. Chmury kłębiaste Tworzą się wysoko nad powierzchnią Ziemi (1–4 km). Mają postać kłębów o wyraźnie ciemniejszej podstawie. Zazwyczaj występują podczas pięknej pogody i zwykle nie przynoszą opadów. Chmury warstwowe Rozciągają się nisko (0,5–1 km) nad powierzchnią Ziemi. Najczęściej występują jako jednolita warstwa pokrywająca całe niebo. Czasami wyglądają jak warstwa mgły, która nie sięga gruntu. Przynoszą długotrwałe opady deszczu lub śniegu. Chmury burzowe Są bardzo mocno rozbudowane pionowo, spiętrzone na podobieństwo gór lub wież. U góry mają znacznie rozszerzoną część, nazywaną kowadłem. W chmurach burzowych przeważnie dochodzi do wyładowań elektrycznych nazywanych piorunami, co widzimy jako błyskawice i słyszymy jako grzmoty. Nierzadko spada z nich też grad – wtedy chmura wyróżnia się szczególnie ciemnym odcieniem. 57 58 Karty pracy Stanowisko 4. Symulacja opadu deszczu 1. Macie do dyspozycji: deszczomierz, konewkę z wodą, kompas, plansze z różą kierunków oraz stoper (może być stoper w telefonie lub zegarek) i kalkulator. 2. Wyznaczcie za pomocą kompasu kierunek północny, a następnie ułóżcie planszę na podłożu i zorientujcie ją zgodnie z kierunkami geograficznymi. 3. W bijcie w ziemię patyk z deszczomierzem, tak aby nie przechylał się w żadną stronę. 4. Unieście do góry konewkę z wodą, tak aby wylewająca się przez sitko woda spływała na deszczomierz od północnego zachodu. Z tego kierunku najczęściej napływają do Polski chmury przynoszące opady. 5. Przed rozpoczęciem wylewania wody przygotujcie stoper, aby zmierzyć czas trwania opadu. 6. Mierzcie czas i obserwujcie wnętrze deszczomierza do zakończenia „opadu deszczu”. 7. Gdy wylejecie z konewki całą wodę, zatrzymajcie stoper. Następnie odczytajcie czas, a z podziałki linijki – wysokość opadu deszczu. Zapiszcie wyniki pomiarów w pierwszym wierszu tabeli. Wielkość opadu Czas trwania opadu Wysokość opadu Rzeczywista (na stanowisku w terenie) Obliczona* 8.* Obliczcie, jaka byłaby wielkość opadu deszczu w ciągu godziny, a następnie uzupełnijcie tabelę. Skorzystajcie z podpowiedzi: • Pamiętajcie, że godzina ma 60 minut. • Najpierw obliczcie, ile deszczu spadło średnio w ciągu minuty. Skorzystajcie ze wzoru: wysokość opadu w milimetrach : czas trwania opadu w minutach = średni opad w milimetrach na minutę • Teraz obliczcie, ile wyniosłaby wysokość tego opadu, gdybyście wylewali wodę z konewki przez godzinę. Skorzystajcie ze wzoru: średni opad w milimetrach na minutę x 60 minut = opad w ciągu godziny Rozwiążcie krzyżówkę. 1. Gdy chmury zakrywają całe niebo, mówimy, że dzień jest… 2. Błyskawica i grzmot razem. 1. 3. Chmura powstająca tuż nad gruntem. 2. 3. 4. Deszcz, śnieg i grad. 5. Osad atmosferyczny w postaci długich lodowych igieł. 6. Przemieszczanie się powietrza poziomo nad powierzchnią Ziemi. 4. 5. 6. Dział 2 17. „Wędrówka” Słońca po niebie 1 Uzupełnij ilustrację. a) Zaznacz kolorem niebieskim łuk drogi Słońca nad widnokręgiem w pierwszym dniu zimy, kolorem zielonym – w pierwszym dniu wiosny i jesieni, a kolorem czerwonym – w pierwszym dniu lata. wschód Słońca, górowanie, południe słoneczne, zachód Słońca NE, E, SE, S, SW, W, NW 21.03, 23.09, 22.06, 22.12 b) Wpisz w odpowiednie miejsca na ilustracji wyrażenia określające momenty podczas „wędrówki” Słońca po niebie, międzynarodowe skróty kierunków geograficznych oraz daty z ramki. 2 Wpisz literę P (prawda) obok informacji prawdziwych, a literę F (fałsz) – obok informacji fałszywych. Im wyżej znajduje się Słońce, tym krótsze cienie rzucają oświetlane przez nie przedmioty. Dniem nazywamy część doby od zachodu do wschodu Słońca. Południe słoneczne to moment, w którym Słońce znajduje się najwyżej nad widnokręgiem. Cień rzucany przez przedmioty podczas górowania Słońca wskazuje kierunek północny. Droga Słońca nad widnokręgiem w zależności od pory roku jest dłuższa lub krótsza. 59 60 Karty pracy 3 Na podstawie treści z podręcznika (s. 54–59) uzupełnij tabelę. Wędrówka Słońca po niebie – łuk drogi Pora roku: Data rozpoczęcia: Pora roku: Data rozpoczęcia: Pora roku: Data rozpoczęcia: Pora roku: Data rozpoczęcia: Zmiany długości dnia i nocy Zmiany w pogodzie Zmiany w przyrodzie ożywionej Dział 2 61 18. „Wędrówka” Słońca po niebie – lekcja w terenie 1. M acie do dyspozycji: kartkę z narysowanymi okręgami, plastelinę, patyczek do szaszłyków, kompas, linijkę oraz długopis. 2. Ułóżcie na płaskiej powierzchni kartkę z okręgami narysowanymi jeden w drugim. W środku najmniejszego okręgu (to środek wszystkich okręgów) przymocujcie za pomocą plasteliny gnomon (patyczek długości około 10 cm, można wykorzystać część patyka do szaszłyków). 3. Wyznaczcie za pomocą kompasu główne kierunki geograficzne. Następnie w niewielkiej odległości na południe od gnomonu narysujcie linię przebiegającą z zachodu na wschód (tak jak na rysunku). Podpiszcie na linii kierunki. Obserwacja nr 1 E W Miejsce obserwatora 4. Zaznaczcie gwiazdką na linii kierunek, w którym w przybliżeniu znajduje się Słońce. 5. Zaznaczcie dużą kropką miejsce, do którego sięga cień gnomonu. 6. C zynności z punktów 3 i 4 powtórzcie kilka razy w odstępach co 5 minut. Obserwacje Słońca prowadźcie zawsze z jednego miejsca. 7. Po zakończeniu obserwacji połączcie linią miejsca, do których sięgał cień gnomonu. W pobliżu linii narysujcie strzałkę wskazującą stronę, w którą przesuwał się cień. Na końcach linii napiszcie nazwy kierunków geograficznych – początku i końca „drogi” cienia. 8. Uzupełnijcie zdania podsumowujące wasze obserwacje. Cień gnomonu w ciągu dnia przemieszczał się z na . Położenie Słońca w ciągu dnia zmieniało się ze na . 62 Gra dydaktyczna 19. Poznajemy pogodę i inne zjawiska przyrodnicze – podsumowanie działu 2 Cel ogólny Utrwalenie wiadomości i umiejętności z działu 2. Integracja zespołu klasowego. Uwagi do realizacji zajęć W celu utrwalenia wiadomości z działu 2 proponujemy grę typu memo. Przed zajęciami nauczyciel drukuje na grubszym, nieprześwitującym papierze karty do gry (załącznik 3) dla każdej grupy i rozcina je. Może też wydrukować je na cienkim papierze i przykleić na kartonikach. Nauczyciel drukuje również tabelę z pytaniami i odpowiedziami (załącznik 2) – tyle, ile jest grup. Przebieg zajęć Faza wprowadzająca i realizacyjna Nauczyciel dzieli uczniów na 3–5-osobowe grupy. W każdej grupie uczniowie wyznaczają osobę odpowiedzialną za czuwanie nad poprawnym przebiegiem gry, zapisującą punkty i sprawdzającą poprawność udzielanych odpowiedzi. Nauczyciel wyjaśnia zasady gry i rozdaje komplety materiałów. Zasady gry 1. Na kartach znajdują się pytania podzielone na dwie części. Potasowane karty z pierwszą częścią są ułożone w stos. Karty z drugą częścią pytań należy rozłożyć na ławce jak karty memo, czyli pytaniami do dołu. 2. Uczeń losuje kartę ze stosu i wykłada na stół pytaniem do góry, następnie odwraca jedną kartę spośród kart rozłożonych na stole. Jeżeli trafi na kartę z drugą częścią pytania, zdobywa punkt. 3. Następnie uczeń odczytuje pytanie z obu kart. Jeżeli zna odpowiedź, udziela jej i zdobywa kolejny punkt, jeżeli nie – pytanie przechodzi na kolejną osobę w grupie, która może zdobyć punkt, udzielając poprawnej odpowiedzi. Jeżeli żadna z osób w grupie nie udzieli odpowiedzi, karty są odkładane na bok. 4. Jeżeli uczeń nie trafi na kartę z drugą częścią pytania, odkłada ją pytaniem do dołu na miejsce, z którego wziął. Karta z pierwszą częścią pytania nadal leży odkryta, a próbę odnalezienia drugiej części podejmuje kolejny uczeń. 5. Wygrywa osoba, która zdobędzie najwięcej punktów. Faza podsumowująca 1. Nauczyciel zbiera informacje o wynikach gry i ogłasza zwycięzców w poszczególnych grupach oraz w całej klasie. 2. Uczniowie rozwiązują rebus (załącznik 1) i zadania utrwalające w zeszycie ćwiczeń. Załącznik 1 1 Rozwiąż rebus i zapisz hasło. ja ołek midor sień mek Hasło: pier a=e Dział 2 Załącznik 2 Numer pytania Pytania i polecenia Poprawne odpowiedzi 1. Jak nazywa się woda w stanie stałym? lód 2. Plastelina i surowe ciasto to przykłady ciał stałych o właściwościach… plastycznych 3. sprężystość 4. Właściwość ciała stałego polegająca na tym, że po odkształceniu wraca ono do poprzedniego kształtu, to… Właściwość ciała stałego polegająca na tym, że tłucze się ono lub pęka, kiedy próbujemy zmienić jego kształt, to… 5. Kurczenie się lub rozszerzanie substancji pod wpływem zmian temperatury to… rozszerzalność cieplna 6. W jakim stanie skupienia substancje przyjmują kształt naczynia, w którym się znajdują? w stanie ciekłym i gazowym 7. W jakim stanie skupienia substancja wypełnia całą dostępną jej przestrzeń? w stanie gazowym 8. Jak nazywa się przyrząd do pomiaru temperatury? termometr 9. W jakich jednostkach mierzy się temperaturę powietrza w Polsce? w stopniach Celsjusza 10. Jak nazywa się woda w stanie gazowym? para wodna 11. Jak nazywa się proces przemiany cieczy w gaz, na przykład wody w parę wodną? parowanie 12. Jak nazywa się proces przemiany ciała stałego w ciecz, na przykład lodu w wodę? topnienie 13. Jak nazywa się proces przemiany gazu w ciecz, na przykład pary wodnej w wodę? skraplanie 14. Jak nazywa się nacisk powietrza na powierzchnię Ziemi? ciśnienie atmosferyczne 15. Powietrze przemieszczające się poziomo nad powierzchnią Ziemi to… wiatr 16. Chmura rozciągająca się tuż nad powierzchnią Ziemi to… mgła 17. Opad złożony z kropelek wody to… deszcz 18. Rosa, szron i szadź to … atmosferyczne. osady 19. Deszcz i śnieg to … atmosferyczne. opady 20. Powstaje, gdy w kropelkach deszczu rozdziela się światło słoneczne. tęcza 21. Przyrząd do pomiaru wielkości opadów to… deszczomierz 22. W jakich jednostkach wyrażamy prędkość wiatru? kilometrach na godzinę lub metrach na sekundę 23. Który przyrząd służy do pomiaru ciśnienia atmosferycznego? barometr 24. W jakich jednostkach mierzy się ciśnienie atmosferyczne? w hektopaskalach 25. Jak nazywa się moment dnia, w którym Słońce jest najwyżej nad widnokręgiem? południe słoneczne lub górowanie Słońca 26. Część doby, w której Słońce nie jest widoczne nad linią widnokręgu, to… noc 27. Który kierunek geograficzny wskazują cienie przedmiotów w południe? północ 28. Którego dnia zaczyna się kalendarzowe lato? 22 czerwca 29. Którego dnia zaczyna się kalendarzowa wiosna? 21 marca 30. Jak długo trwa dzień podczas równonocy jesiennej? 12 godzin kruchość 63 64 Gra dydaktyczna Załącznik 3 1. Jak nazywa się woda 1. w stanie stałym? 6. W jakim stanie skupienia substancje 6. przyjmują kształt naczynia, w którym się znajdują? 2. Plastelina i surowe ciasto to przykłady 2. ciał stałych o właściwościach… 7. W jakim stanie skupienia substancja 7. wypełnia całą dostępną jej przestrzeń? 3. Właściwość ciała stałego polegająca na tym, że 3. po odkształceniu wraca ono do poprzedniego kształtu, to… 8. Jak nazywa się przyrząd 8. do pomiaru temperatury? 4. 4. Właściwość ciała stałego kiedy próbujemy zmienić polegająca na tym, że tłucze jego kształt, to… się ono lub pęka wtedy, 9. W jakich jednostkach mierzy się 9. temperaturę powietrza w Polsce? 5. Kurczenie się lub rozszerzanie substancji 5. pod wpływem zmian temperatury to… 10. Jak nazywa się woda 10. w stanie gazowym? 11. Jak nazywa się proces przemiany cieczy 11. w gaz, na przykład wody w parę wodną? 16. Chmura rozciągająca się 16. tuż nad powierzchnią Ziemi to… 12. Jak nazywa się proces przemiany ciała stałego 12. w ciecz, na przykład lodu w wodę? 17. Opad złożony z 17. kropelek wody to… Dział 2 13. Jak nazywa się proces przemiany gazu 13. w ciecz, na przykład pary wodnej w wodę? 18. Rosa, szron i szadź 18. to … atmosferyczne. 14. Jak nazywa się nacisk powietrza 14. na powierzchnię Ziemi? 19. Deszcz i śnieg 19. to … atmosferyczne. 15. Powietrze przemieszczające się 15. poziomo nad powierzchnią Ziemi to… 20. Powstaje, gdy w kropelkach deszczu 20. rozdziela się światło słoneczne. 21. Przyrząd do pomiaru 21. wielkości opadów to… 26. Część doby, w której 26. Słońce nie jest widoczne nad linią widnokręgu, to… 22. W jakich jednostkach wyrażamy 22. prędkość wiatru? 27. Który kierunek geograficzny 27. wskazują cienie przedmiotów w południe? 23. Który przyrząd służy do pomiaru 23. ciśnienia atmosferycznego? 28. Którego dnia 28. zaczyna się kalendarzowe lato? 24. W jakich jednostkach 24. podaje się ciśnienie atmosferyczne? 29. Którego dnia zaczyna się 29. kalendarzowa wiosna? 25. Jak nazywa się moment dnia, 25. w którym Słońce jest najwyżej nad widnokręgiem? 30. Jak długo trwa dzień 30. podczas równonocy jesiennej? 65 66 Karty pracy Dział 3. Poznajemy świat organizmów 21. Poznajemy budowę i czynności życiowe organizmów 1 Rozwiąż rebus. Uzupełnij zdanie odgadniętym hasłem. to najmniejsza część organizmu. 2 Uzupełnij schemat podziału organizmów ze względu na liczbę komórek budujących ich ciało. Podaj po jednym przykładzie każdego organizmu. ORGANIZMY Na przykład Na przykład 3 Uzupełnij schemat, tak aby przedstawiał poziomy organizacji budowy organizmu od najniższego do najwyższego. W tym celu wskaż strzałkami miejsca rysunków zamieszczonych pod schematem i uzupełnij podpisy. komórka układ narządów Dział 3 4 U zupełnij tabelę, tak aby przedstawiała cztery czynności życiowe dwóch wybranych organizmów. dwutlenek węgla woda i sole mineralne tlen dwutlenek węgla oddychanie wzrost ruch 5 Połącz strzałkami nazwy czynności życiowych z odpowiednimi opisami. Oddychanie Zwiększanie rozmiarów ciała oraz zmiany w budowie i funkcjonowaniu organizmu. Rozmnażanie Pobieranie pokarmu lub jego samodzielne wytwarzanie. Wzrost i rozwój Usuwanie z organizmu substancji zbędnych lub szkodliwych. Ruch Wydawanie na świat potomstwa. Odżywianie Uwalnianie energii z pokarmu, związane z pobieraniem tlenu i usuwaniem z organizmu dwutlenku węgla. Wydalanie Zdolność przemieszczania się z miejsca na miejsce lub poruszania częściami ciała. 67 68 Karty pracy 6 Odpowiedz na pytania i wykonaj polecenia na podstawie tekstu z podręcznika (s. 66). a) Na czym polega rozmnażanie bezpłciowe? b) Podaj przykład organizmu rozmnażającego się bezpłciowo. c) Na czym polega rozmnażanie płciowe? d) Jak się nazywają komórki rozrodcze? e) Podaj przykład organizmu rozmnażającego się płciowo. 7 Rozwiąż krzyżówkę. 1. Miejsce występowania organizmów (może być wodne lub lądowe). 2. Zdolność organizmu do zmiany miejsca. 3. Usuwanie z organizmu zbędnych produktów. 4. Pobieranie pokarmu przez organizm. 5. Do tego procesu jest potrzebny tlen. 6. Zwiększanie rozmiarów ciała przez organizm. 7. Wydawanie na świat potomstwa. 1. 2. G 3. 4. 5. 6. 7. Dział 3 22. Jak odżywiają się rośliny i dla jakich organizmów są pożywieniem? 1 Uzupełnij schemat podziału organizmów ze względu na sposób odżywiania się. ORGANIZMY 2 Wyjaśnij, co to są organizmy samożywne. 3 Uzupełnij tabelę. Produkty powstające w wyniku fotosyntezy Składniki potrzebne do fotosyntezy 1. 1. 2. 2. 3. 4 Uzupełnij obserwacje i wnioski z doświadczenia z siewkami rzeżuchy. Obserwacje: Wnioski: 5 S pośród wymienionych w ramce organizmów wypisz te, które odżywiają się wyłącznie roślinami. ryś, jeleń, słoń, niedźwiedź, bocian, wilk, łoś, lis, żyrafa, koń Przykłady roślinożerców: 69 70 Karty pracy 23. W jaki sposób organizmy cudzożywne zdobywają pokarm? 1 Wyjaśnij, na czym polega cudzożywny sposób odżywiania się. 2 P rzyporządkuj wymienione pokarmy do odpowiednich grup organizmów cudzożywnych zjadających inne organizmy. Niektóre z pokarmów pasują do więcej niż jednej grupy. liście, owoce, nasiona, nektar kwiatów, żywe zwierzęta, martwe zwierzęta Organizmy roślinożerne Organizmy mięsożerne Organizmy wszystkożerne 3 Narysuj i podpisz po jednym dowolnym organizmie roślinożernym, mięsożernym i wszystkożernym. Organizm roślinożerny Organizm mięsożerny Organizm wszystkożerny 4 Wyjaśnij, w jaki sposób dżdżownice przyczyniają się do zwiększania żyzności gleby. Dział 3 71 24. Poznajemy zależności pokarmowe między organizmami 1 Uzupełnij zdania. Rośliny wytwarzają (produkują) pokarm z i , w obecności światła. Dlatego są nazywane , czyli organizmami . Zwierzęta nie potrafią wytwarzać pokarmu, muszą go pobierać (konsumować) w gotowej postaci. Są to , czyli organizmy cudzożywne. Do organizmów cudzożywnych należą między innymi bakterie i grzyby, które powodują rozkład (destrukcję) martwych szczątków roślin i zwierząt do postaci soli mineralnych. Dlatego nazywamy je . 2 Połącz strzałkami rysunki, tak aby pokazać zależności pokarmowe między organizmami przedstawionymi na rysunkach. Zieloną pętlą otocz producenta, niebieską – konsumenta, który zjada rośliny, a czerwoną – konsumenta, który zjada zwierzęta. Zależności pokarmowe między organizmami zostały przedstawione w postaci 3 Podpisz rysunki nazwami organizmów tworzących łańcuchy pokarmowe. 72 Karty pracy 4 Z sylab zapisanych pod rysunkami ułóż dwuwyrazowe hasło. Następnie wpisz w kółka nazwy organizmów, pod którymi są zapisane sylaby, zgodnie z kolejnością sylab w haśle. KAR ŁAŃ MO CHY WE CU PO Hasło: 5 Uzupełnij zdanie. Na początku każdego łańcucha pokarmowego znajduje się a na końcu jest , . 6 W każdym środowisku rośliny, roślinożercy i mięsożercy żyją obok siebie. Napisz, co by się stało, gdyby w środowisku zabrakło: a) roślin – b) roślinożerców – c) mięsożerców – Dział 3 25. Obserwujemy rośliny i zwierzęta wokół nas 1 Wyjaśnij, dlaczego warto uprawiać rośliny doniczkowe w domu. Uzupełnij schemat. Dlaczego uprawiamy rośliny doniczkowe? Uwalniają tlen 2 Wykonaj polecenia. a) Połącz wyrazy w kolumnach, tak aby powstały nazwy zwierząt, które można spotkać w naszych domach. kosarz mączny mklik prusak karaczan zbożowy wołek zwyczajny rybik domowy mól włosienniczek kątnik cukrowy b)Zamaluj na zielono nazwy tych zwierząt, które nie stanowią zagożenia dla człowieka, a na czerwono – tych, których obecność stanowi takie zagrożenie. 3 Podaj po trzy przykłady roślin i zwierząt, które można spotkać w ogrodach lub parkach. 4 Wyjaśnij, dlaczego dzikie zwierzęta coraz częściej żyją w miastach. 73 74 Gra dydaktyczna 26. Poznajemy świat organizmów – podsumowanie działu 3 Cel ogólny Utrwalenie i uzupełnienie wiadomości z działu 3, kształcenie umiejętności w zakresie komunikowania się, współpracy i działania w grupie. Przebieg zajęć Faza realizacyjna W celu utrwalenia wiadomości z działu 3 proponujemy przyrodniczą odmianę gry, która popularnie jest nazywana grą w statki. Pod „masztami statków” kryją się pytania dotyczące wiadomości z lekcji o organizmach. Nauczyciel określa zasady gry, dzieli klasę na grupy, podaje kolejność udziału w grze, a następnie kontroluje jej przebieg i pełni funkcję jurora. Rekwizyty do gry •p usta plansza narysowana na tablicy, podzielona na 100 pól (10 kratek x 10 kratek), kolumny oznaczone liczbami 1–10, rzędy oznaczone literami A–J •p lansza z zaznaczonymi „statkami” (załącznik 2) – dla nauczyciela • zestaw pytań i poleceń (załącznik 1) •k olorowe kółka – punkty (każdy zespół ma inny kolor) • t aśma lub plastelina do przyklejania kolorowych kółek do tablicy Zasady gry 1. W grze bierze udział cała klasa podzielona na kilkuosobowe grupy. Klasę liczącą trzydzieści osób można podzielić na pięć grup. 2.K ażda grupa otrzymuje kółka – punkty w jednym kolorze. 3.K ażda grupa wybiera lidera, który odpowiada za pracę i dyscyplinę pozostałych członków zespołu. 4.Nauczyciel ustala kolejność udziału poszczególnych grup w grze, z kolei każda grupa ustala kolejność grających (np. według wskazówek zegara, zaczynając od lidera). 5.Gracz wskazuje pole, na którym może być jakiś „statek” i podaje jego współrzędne: literę z rzędu i liczbę z kolumny, np. A5. 6.Nauczyciel sprawdza, czy na wybranym polu znajduje się „statek” i pytanie, czy też jest to puste pole, tzw. pudło. 7. Jeżeli jest to pudło, nauczyciel informuje o tym ucznia, a na planszy zaznacza to pole znakiem „x”. 8.Jeżeli na wybranym polu jest „statek” i pytanie, nauczyciel informuje ucznia, w jak duży „statek” trafił. Odczytuje mu pytanie. 9.Jeśli uczeń udzieli poprawnej i wyczerpującej odpowiedzi (musi być samodzielna), umieszcza kółko, czyli punkt dla swojej drużyny, na planszy na tablicy. 10.W takiej sytuacji drużyna ma prawo wyboru następnego pola na planszy i dokonuje tego następny gracz z tej drużyny. 11.Jeżeli uczeń nie potrafił podać dobrej lub wyczerpującej odpowiedzi, grupa traci prawo wyboru pola i do gry przystępuje gracz kolejnego zespołu. Może on wybrać to samo pole, co poprzednik, i próbować odpowiedzieć na to samo pytanie. Może też wybrać inne pole. 12.Gra trwa do momentu odkrycia wszystkich pól z pytaniami. 13.Uczniowie danego zespołu mogą się krótko naradzać nad wyborem pola na planszy, ale odpowiedź na pytanie podaje samodzielnie jeden uczeń. 14.Wygrywa grupa, która zdobyła najwięcej punktów, czyli ta, która ma najwięcej kółek na planszy. Uwagi do gry 1. Warto wprowadzić punkty karne za brak dyscypliny w zespole, np. za podpowiadanie. 2. „Statki” nie powinny się ze sobą łączyć, każdy należy ustawić tylko w poziomie lub tylko w pionie. 3. Na grę trwającą 35–40 min wystarczają: jeden czteromasztowiec, dwa trzymasztowce, pięć dwumasztowców, sześć jednomasztowców. 4. Taka forma utrwalania wiadomości jest świetną zabawą dla dzieci, stanowi atrakcyjną metodę aktywizującą, integruje uczniów i budzi wiele emocji. Faza podsumowująca 1. Nauczyciel podsumowuje zajęcia i zapowiada pracę klasową. Dział 3 Gra w statki – przykładowy zestaw pytań i poleceń Załącznik 1 Al. Z jakich najmniejszych elementów są zbudowane wszystkie organizmy? A2. Dlaczego rośliny nazywamy organizmami samożywnymi? A7. Podaj dwa powody, dlaczego warto hodować w domu zwierzęta. A9. Na czym polegają zależności pokarmowe między organizmami? A10. Jak podzielisz organizmy ze względu na liczbę budujących je komórek? C3. Wymień dwa podstawowe sposoby rozmnażania się organizmów. C4. Podaj dwa przykłady ruchu roślin. C5. Do czego organizmom jest potrzebny tlen? C6. Wymień czynności życiowe charakterystyczne dla wszystkich organizmów. D8. Wymień dwa przykłady organizmów, które możemy obserwować w ogrodzie. D9. Po czym poznasz roślinę zielną? El.Dlaczego rozmnażanie się organizmów jest ważną czynnością życiową? E3. Wyjaśnij, czym jest tkanka. F6. Podaj dwa przykłady drobnych zwierząt żyjących w naszych domach. F9.Dokończ zdanie: Ze względu na to, czym się odżywiają, zwierzęta dzielimy na... G1. Wyjaśnij, które organizmy określamy mianem destruentów. G3. Zapisz na tablicy łańcuch pokarmowy składający się z trzech organizmów. G6. Jak nazywamy organizmy, które rozkładają martwe szczątki roślin i zwierząt? G9. Dokończ zdanie: Organizmy, które nazywamy producentami, to... H6.Uporządkuj na tablicy podane hasła – układ narządów, organizm, komórka, narząd, tkanka – od najwyższego do najniższego poziomu organizacji budowy organizmu. H9. Podaj po jednym przykładzie organizmu roślinożernego i organizmu mięsożernego. I4.Podaj dwa powody przybywania dzikich zwierząt do miast. J1.Podaj przykład organizmu rozmnażającego się płciowo. J2.Podaj przykład organizmu rozmnażającego się bezpłciowo. J9.Jakie organizmy są zawsze pierwszym ogniwem łańcucha pokarmowego? J10. Czemu służy proces oddychania? Plansza dla nauczyciela A Załącznik 2 1. 2. * * 3. 4. 5. 6. 7. 8. * 9. 10. * * B C * * * * D E * * * F G * * H I J * * * * * * * * * * * * 75 76 Karty pracy Dział 4. Odkrywamy tajemnice ciała człowieka 28. Poznajemy składniki pokarmowe 1 Wpisz do tabeli nazwy produktów spożywczych zakupionych przez Jasia i Małgosię, które oznaczono cyframi od 1 do 6. Następnie na podstawie podręcznika (s. 84–85) zapisz, jakie zawierają składniki pokarmowe. 2 3 4 6 Numer produktu 1 Nazwa produktu 5 Główny składnik zawarty w produkcie 1. 2. 3. 4. 5. 6. 2 Zamaluj odpowiednimi kolorami podane przykłady produktów żywnościowych zgodnie z poniższą instrukcją. Produkty bogate w: • białka – kolor żółty, • witaminy – kolor czerwony, • cukry – kolor brązowy, • tłuszcze – kolor niebieski. • sole mineralne – kolor zielony, kasza mąka ziemniaki słodycze smalec oliwa masło słonina warzywa owoce mleko mięso jaja mleko fasola kakao orzechy nasiona Dział 4 3 Połącz strzałkami nazwy składników pokarmowych z funkcjami, które składniki te pełnią w organizmie człowieka. Woda Niektóre budują nasz organizm (np. kości), inne wpływają na właściwą pracę naszego ciała. Białka Są materiałem budulcowym komórek naszego ciała oraz mogą transportować różne substancje. Tłuszcze Regulują pracę naszego organizmu. Oznacza się je wielkimi literami alfabetu. Cukry Dostarczają organizmowi energii i ułatwiają wchłanianie niektórych witamin. Są materiałem zapasowym. Witaminy Dostarczają organizmowi energii, ich nadmiar powoduje otyłość. Sole mineralne Jest głównym składnikiem naszego ciała i stanowi ponad połowę jego masy. 4 Przeczytaj wypowiedzi dzieci, a następnie uzupełnij zalecenia lekarza. Wpisz w miejsce kro- pek oznaczenia literowe witamin oraz po jednym przykładzie produktu, w którm witaminy te się znajdują. Kiedy się skaleczę, to długo krwawię. Moje kości oraz zęby są słabe i niewłaściwie się rozwijają. Prawdopodobnie masz niedobór witaminy Powinieneś wzbogacić swoją dietę o Prawdopodobnie masz niedobór witaminy Powinnaś wzbogacić swoją dietę o Prawdopodobnie masz niedobór witaminy Powinnaś wzbogacić swoją dietę o Czasami nie widzę dobrze o zmierzchu. . . . 77 jelito cienkie, gardło, żołądek, jama ustna, jelito grube, odbyt, przełyk Następnie zapisz w ramkach nad wagonami funkcje poszczególnych narządów. 1 Wpisz w okienka wagonów podane nazwy narządów układu pokarmowego zgodnie z kolejnością przesuwania się pokarmu. 29. Jak przebiega trawienie i wchłanianie pokarmu? 78 Karty pracy Dział 4 30. Jaką rolę odgrywa układ krwionośny? 1 Wykonaj polecenia. a) Wpisz obok strzałek nazwy wskazanych elementów układu krwionośnego. b) Przyporządkuj podane informacje do odpowiednich elementów układu krwionośnego oznaczonych na rysunku. Wpisz w puste miejsca odpowiednie litery. A. Oplatają komórki narządów i tworzą wokół nich gęste sieci, aby dostarczyć komórkom tlen i składniki pokarmowe. B. Pełni funkcję pompy tłoczącej krew do tętnic. C. Doprowadzają krew z komórek ciała do serca. D. Odprowadzają krew z serca do komórek ciała. 79 80 Karty pracy 31. Jak oddychamy? 1 W diagramie ukryto nazwy czterech narządów człowieka. Aby je odnaleźć, skorzystaj z opi- sów, a następnie wykreśl je z diagramu. Pozostałe litery czytane kolejno utworzą hasło – nazwy dwóch gazów oddechowych. Zapisz je. 1. T Ż O L E Ł Ą N D E K 2. T R D Z W U S T U K A 3. S T E L E R C E N E K 4. W G A R Ę G D Ł O L A 1. Zachodzi w nim mieszanie i trawienie pokarmu. 2. Jest jednym z narządów wspomagających trawienie. 3. Tłoczy krew do tętnic. 4. Kieruje pokarm z jamy ustnej do przełyku. Hasło: 2 Zaobserwuj pracę swojej klatki piersiowej. Zmierz jej obwód podczas wdechu i wydechu, a następnie zapisz otrzymane wyniki. Obwód: cm Obwód: cm 3 Uzupełnij luki w zdaniach wyrazami wybranymi z ramki. tlen, dwutlenku węgla, się nie zmienia, się zmniejsza, się zwiększa, oddychaniem, wymianą gazową, para wodna Podczas wdechu objętość klatki piersiowej . Do płuc dostaje się wtedy . Podczas wydechu objętość klatki piersiowej . Następuje usunięcie z płuc szkodliwego . Pobieranie tlenu do organizmu i usuwanie z niego dwutlenku węgla nazywa się . Dział 4 32. Jakie układy umożliwiają organizmowi ruch? 1 Uzupełnij mapę myśli określeniami z ramki. kości kończyn górnych, kości kończyn dolnych, mięśnie szkieletowe, szkielet, kręgosłup, czaszka, klatka piersiowa Są przymocowane do kości ścięgnami Ich praca jest zależna od naszej woli UKŁAD RUCHU Chroni serce i płuca Chroni mózg 81 82 Karty pracy 33. Jak organizm odbiera informacje z otoczenia? Narząd wzroku 1 Uzupełnij infografikę dotyczącą budowy układu nerwowego. W tym celu wykonaj polecenia. a) Ułóż z rozsypanych liter nazwy narządów należących do układu nerwowego człowieka, a następnie wpisz je w odpowiednie miejsca obok rysunku. E n Y w r z G m ó E R z ń D ę R k o w G Y b) Przyporządkuj podane niżej funkcje do odpowiednich narządów układu nerwowego. Wpisz cyfry we właściwe gwiazdki. 1. Łączą mózgowie i rdzeń kręgowy z innymi narządami. 2. Pośredniczy w wymianie informacji między mózgowiem a innymi częściami ciała. 3. Zbiera i analizuje informacje oraz wysyła polecenia do innych narządów. Dział 4 34. Jak organizm odbiera informacje z otoczenia? Narządy słuchu, węchu, smaku i dotyku 1 Przeprowadź doświadczenie Jak powstają wrażenia słuchowe? zgodnie z poniższą instrukcją. Następnie zapisz wynik i wyjaśnienie. 1. Złóż sznurek na pół i w wyznaczonym środku sznurka przywiąż uchwyt łyżki. 2. Końce sznurka owiń na palcach wskazujących. Upewnij się, że oba odcinki sznurka mają tę samą długość. 3. Włóż do uszu koniuszki palców wskazujących. 4. Pochyl się tak, aby łyżka zwisała swobodnie i uderzaj nią o blat stołu. Wynik: Wyjaśnienie: 2 Wykonaj doświadczenie Jak działa węch? zgodnie z poniższą instrukcją. Następnie zapisz wynik i wyjaśnienie. 1. Zasłoń opaską oczy swojemu pomocnikowi. 2. Przystaw połówkę pomarańczy w pobliżu nosa swojego pomocnika. 3. Zapytaj, czy rozpoznał zapach. 4. Powtórz doświadczenie z użyciem czosnku. 5. Ponownie zapytaj, czy twój pomocnik rozpoznał zapach. Wynik: Wyjaśnienie: 3 Wykonaj doświadczenie Jak działa zmysł smaku? zgodnie z poniższą instrukcją. Następnie zapisz wynik i wyjaśnienie. 1. Poproś swojego pomocnika, aby usiadł na krześle. Zasłoń mu oczy opaską. 2. Za pomocą łyżeczki daj pomocnikowi do spróbowania wodę z cukrem. 3. Poproś, aby pomocnik określił smak. 4. Powtórz doświadczenie, podając wodę z solą, a następnie wodę z kwaskiem. Za każdym razem poproś pomocnika o określenie smaku. Wynik: Wyjaśnienie: 83 84 Karty pracy 4 Wykonaj doświadczenie Czy skóra jest wrażliwa tylko na dotyk? zgodnie z poniższą instrukcją. Następnie zapisz wynik i wyjaśnienie. 1. Połącz ołówki taśmą w taki sposób, żeby ich czubki znalazły się na takiej samej wysokości. 2. Zasłoń opaską oczy swojemu pomocnikowi. Delikatnie dotknij jego przedramienia zaostrzonymi końcami ołówków. Upewnij się, że końce ołówków dotykają skóry jednocześnie. 3. Zapytaj, ile ukłuć poczuł twój pomocnik. 4. Powtórz doświadczenie, dotykając ołówkami koniuszków kciuka i pozostałych palców dłoni. 5. Ponownie spytaj o liczbę ukłuć. 6. Umieść dłoń pomocnika w pojemniku z lodem, po czym poproś, aby określił, co czuje. 7. Następnie umieść dłoń pomocnika w pojemniku z ciepłą wodą. Wynik doświadczenia z ołówkami: Wyjaśnienie: Wynik doświadczenia z lodem i ciepłą wodą: Wniosek: 5 Uzupełnij luki w zdaniach, wpisując wyrazy z ramki w odpowiedniej formie gramatycznej. ciepło, przedramię, komórki węchowe, małżowina uszna, słodki, zimno, słony, ciałka czuciowe, smak, palce, kwaśny, dotyk, gorzki, węch, dźwięki, kubki smakowe, skóra, język, nos, ucho Zewnętrzną częścią narządu słuchu jest ona z otoczenia . Zbiera , czyli rozchodzące się w przestrzeni drgania powie- trza, i kieruje je w głąb . Narządem dotyku jest . Dzięki obecności w niej milionów , możemy odczuwać i . Ciałka czuciowe są rozmiesz- czone w skórze nierównomiernie. Bardzo dużo jest ich na . Smaki rozpoznajemy dzięki się wiele , a mniej na , na którym znajduje . Człowiek potrafi rozpoznawać następu- jące smaki: , , Natomiast zapachy rozpoznajemy dzięki i . . W jego wnętrzu znajdują się , dzięki którym rozróżniamy tysiące zapachów. Zmysły i współpracują ze sobą. Dział 4 35. Jak jest zbudowany układ rozrodczy? 1 Podpisz wskazane na rysunkach elementy żeńskiego i męskiego układu rozrodczego, a następnie uzupełnij tabele. Żeński układ rozrodczy Nazwa narządu Funkcja narządu Narząd parzysty Wytwarza komórki jajowe. Jajowód TAK Macica Jest przewodem, do którego dostają się plemniki podczas intymnego zbliżenia kobiety z mężczyzną. NIE Męski układ rozrodczy Nazwa narządu Funkcja narządu Narząd parzysty Wyprowadza plemniki na zewnątrz ciała. NIE Worek mosznowy Nasieniowód TAK Wytwarza plemniki. 2 Przyporządkuj odpowiednie opisy do podanych pojęć. Zapłodnienie Okres, w którym młody organizm rozwija się w macicy matki, trwający 9 miesięcy. Miesiączka (menstruacja) Wydostawanie się dziecka na świat z macicy przez pochwę. Ciąża Połączenie komórki jajowej z plemnikiem. Poród Kilkudniowe krwawienie z pochwy, występujące u kobiet co około 28 dni. 85 86 Karty pracy 36. Dojrzewanie to czas wielkich zmian Na podstawie podręcznika (s. 108–109) wykonajcie polecenia. Grupa 1 Uzupełnijcie tabelę, wpisując charakterystyczne cechy budowy zewnętrznej kobiet. Charakterystyczne cechy budowy zewnętrznej kobiet 1. 2. 3. Grupa 2 Uzupełnijcie tabelę, wpisując charakterystyczne cechy budowy zewnętrznej mężczyzn. Charakterystyczne cechy budowy zewnętrznej mężczyzn 1. 2. 3. Grupa 3 Uzupełnijcie tabelę, wpisując oznaki dojrzewania u dziewcząt. Oznaki dojrzewania u dziewcząt 1. 2. 3. 4. 5. Grupa 4 Uzupełnijcie tabelę, wpisując oznaki dojrzewania u chłopców. Oznaki dojrzewania u chłopców 1. 2. 3. 4. 5. Dział 4 Rozwiążcie krzyżówkę i zapiszcie hasło. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 1.Środek higieniczny o przyjemnym zapachu stosowany na przykład na skórę pach; występuje w sztyfcie lub w sprayu. 2. Obniża się u chłopców w okresie dojrzewania. 3.Wydostawanie się plemników podczas snu, pojawiające się w okresie dojrzewania. 4. Pojawia się na twarzy chłopców podczas dojrzewania. 5. Krwawienie z pochwy pojawiające się u kobiet co około 28 dni. 6. Męska komórka rozrodcza. 7. Żeńska komórka rozrodcza to komórka… 8. U kobiet są szersze i bardziej zaokrąglone niż u mężczyzn. 9. Inna nazwa miesiączki. 10. Choroba skóry występująca w okresie dojrzewania. 11. Narządy kobiet, w których wytwarzane jest mleko. Hasło: 87 88 Gra dydaktyczna 37. Odkrywamy tajemnice ciała człowieka – podsumowanie działu 4 Cel ogólny Utrwalenie i uzupełnienie wiadomości z działu 4, kształcenie umiejętności w zakresie komunikowania się, współpracy i działania w grupie, integracja zespołu klasowego. Przebieg zajęć Faza realizacyjna W celu utrwalenia wiadomości z działu 4 proponujemy grę planszową pod tytułem „Bieg po zdrowie”. Nauczyciel omawia zasady gry. Dzieli klasę na 3–5-osobowe grupy. W każdej grupie wyznacza osobę, która będzie prowadziła grę i zapisywała punkty, rozdaje niezbędne rekwizyty. Rekwizyty do gry • plansze (załącznik 2) – tyle, ile jest grup • t abela z opisami sytuacji (załącznik 3) – tyle, ile jest grup • pionki – tyle, ile osób liczy grupa • kostki do gry – jedna na grupę •k artki do zapisywania punktów – jedna kartka na grupę Zasady gry 1. W grze bierze udział 3–5 osób. 2. Każdy gracz otrzymuje 15 punktów. 3.Gracze rzucają kostką. Grę rozpoczyna osoba, która wyrzuci największą liczbę oczek. 4.Następnie gracze przesuwają pionki na planszy zgodnie z wyrzuconą na kostce liczbą oczek. 5.Jeżeli gracz zatrzyma się na polu oznaczonym cyfrą, prowadzący odczytuje z listy opis sytuacji i liczbę zdobytych lub utraconych punktów. 6.Punkty są dopisywane do otrzymanej puli lub z niej wykreślane. 7.Jeżeli gracz zatrzyma się na polu superbonus, otrzymuje 2 punkty. 8.Aby ukończyć grę, trzeba wyrzucić dokładnie tyle oczek, ile pól pozostało do mety. 9.Gracz, który pierwszy dotrze do mety, zdobywa 2 dodatkowe punkty. 10.Wygrywa osoba, która zdobędzie najwięcej punktów. Faza podsumowująca 1.Pogadanka na temat wpływu, jaki mamy na własne zdrowie oraz właściwych i niewłaściwych zachowań. Po zakończeniu pogadanki uczniowie rozwiązują zadanie 1 (załącznik 1). 2.Utrwalenie wiadomości poprzez rozwiązywanie zadań w zeszycie ćwiczeń. 3.Nauczyciel podsumowuje zajęcia i zapowiada pracę klasową. Załącznik 1 1 Wykreśl co drugą literę. Pozostałe litery czytane zgodnie z kierunkiem pokazanym przez strzałki utworzą hasło. Hasło: Z O N E A Ą M D S K T C L E R J E O E W I B A Z Ł E O J I K O J A M U E C I K W A B K T O M N Z I U Ć D A T B J D O E Dział 4 Bieg po zdrowie START Załącznik 2 4 16 12 27 5 22 28 8 17 1 25 STOP SUPERBONUS 14 3 29 2 STOP 20 9 13 6 11 21 24 26 23 SUPERBONUS 7 10 15 18 19 30 META 89 90 Gra dydaktyczna Załącznik 3 Nr pytania Opis sytuacji Punktacja 1. Zjadłeś/-aś za dużo słodyczy. – 2 p. 2. Zjadłeś/-aś dzisiaj pięć porcji warzyw i owoców. + 3 p. 3. Zjadłeś/-aś dzisiaj zbyt dużo tłustych potraw. – 3 p. 4. Pijesz wodę zamiast słodkich napojów. + 3 p. 5. Jesz produkty naturalnego pochodzenia. + 2 p. 6. Nadmiernie solisz potrawy. – 2 p. 7. Właściwie gryziesz pokarm. + 1 p. 8. Zjadłeś/-aś zbyt dużo – żołądek jest przeciążony. – 3 p. 9. Nie zapomniałeś/-aś o śniadaniu i kanapce do szkoły. + 3 p. 10. Nie umyłeś/-aś rąk przed posiłkiem. – 1 p. 11. Uprawiasz sport. + 2 p. 12. Ciągle się stresujesz – serce bije za szybko. – 2 p. 13. Zrezygnowałeś/-aś z chipsów i słonych przekąsek. + 2 p. 14. Przebywasz w zadymionym pomieszczeniu. – 3 p. 15. Oddychasz przez nos. + 1 p. 16. Po lekcjach wypoczywasz na świeżym powietrzu. + 3 p. 17. Nie wywietrzyłeś/-aś pokoju. – 2 p. 18. W twojej diecie jest dużo pokarmów zawierających wapń. + 1 p. 19. Masz przy biurku krzesło niedostosowane do twojego wzrostu. – 3 p. 20. Nosisz nieodpowiednie obuwie. – 2 p. 21. Kucasz przy podnoszeniu ciężkich przedmiotów. + 1 p. 22. Rozwiązujesz dużo zagadek logicznych – główka pracuje. + 2 p. 23. Zbyt dużo czasu spędzasz przed komputerem. – 3 p. 24. Za głośno słuchasz muzyki. – 2 p. 25. Śpisz co najmniej 8 godzin w ciągu doby. + 2 p. 26. Nie rozmawiasz z rodzicami o dojrzewaniu. – 2 p. 27. Dbasz o higienę miejsc intymnych. + 2 p. 28. Ups! Usiadłeś/-aś na desce w toalecie publicznej. – 1 p. 29. Używasz dezodorantu. + 1 p. 30. W sprawie problemów z cerą konsultujesz się z dermatologiem. + 3 p. Dział 5 Dział 5. Odkrywamy tajemnice zdrowia 39. Na czym polega zdrowy styl życia? 1 Uzupełnij mapę myśli informacjami na temat zdrowego stylu życia. Właściwe odżywianie się Aktywność fizyczna co najmniej trzy razy w tygodniu ZDROWY STYL ŻYCIA Odpowiednia ilość snu w ciągu doby Utrzymywanie swojego ciała i otoczenia w czystości Unikanie niebezpiecznych zachowań 91 92 Karty pracy 40. Poznajemy choroby zakaźne i pasożytnicze 1 Uzupełnij tabelę dotyczącą chorób poznanych na lekcji. Nazwa choroby Przyczyna Sposób wniknięcia do organizmu z wdychanym powietrzem Objawy choroby Sposoby zapobiegania chorobie ostry ból gardła, zwłaszcza podczas przełykania, gorączka wirusy wietrzenie pomieszczeń, stosowanie szczepionek, ubieranie się stosownie do pogody Tasiemczyca spożywanie mięsa przebadanego przez lekarza weterynarii wirusy lub bakterie biegunka, mdłości, wymioty Owsica mycie rąk przed posiłkami, mycie warzyw, owoców, jajek przed spożyciem bakterie przez uszkodzoną skórę mimowolne skurcze mięśni, nieleczona – prowadzi do śmierci przez uszkodzoną skórę (ze śliną chorego zwierzęcia) pobudzenie, wodowstręt, złe samopoczucie, paraliż mięśni zaczerwienie skóry wokół miejsca ukąszenia Dział 5 41. Jak uniknąć niebezpiecznych sytuacji w naszym otoczeniu? 1 Przeczytaj poniższe historie. Zapisz w dymkach po dwa przykłady wypowiedzi dzieci opisujące właściwe zachowanie się w przedstawionych sytuacjach. Roztropna Amelia Amelia z rodziną wybrała się w słoneczne wakacyjne popołudnie nad jezioro, aby poćwiczyć z bratem grę w siatkówkę plażową. Kiedy oboje nieco już zmęczeni usiedli, żeby chwilę odpocząć i ugasić pragnienie, zauważyli nadciągające ciemne chmury. Zanim zdążyli się spakować, niebo przecinały już długie błyskawice, a tuż po nich słychać było potężne grzmoty. Zabierając z plaży koszyk z podwieczorkiem, dziewczynka powiedziała do brata… Nierozważny Karol Tomek i Karol postanowili poszukać ukrytych skarbów w pobliskim sadzie. Kiedy poszukiwania nie przynosiły żadnych rezultatów, znudzeni chłopcy usiedli w cieniu wysokiej starej gruszy. Nagle Karol zauważył, że ze szczeliny w pniu drzewa wydostają się czarno-żółte brzęczące owady. – Sprawdzimy patykiem, ile ich tam jest? – zapytał chłopiec. – Lepiej nie – odpowiedział Tomek. – To chyba osy. Kiedyś jedna użądliła moją siostrę. – Eeee tam, będziemy uważać – uciął krótko Karol i sięgnął po leżący obok kij, który zaczął kierować w stronę owadów. Nawet nie zauważył, gdy jedna z os usiadła na jego przedramieniu i wbiła żądło w skórę. – Auuuu! – krzyknął chłopiec. – Dobrze, że na przyrodzie uczyliśmy się, jak postępować w takich sytuacjach – pocieszał kolegę Tomek. – Chodź… 93 94 Karty pracy Wrażenia ze szkoły – Co mamy dziś na obiad? – zapytał Marcin, wchodząc do kuchni. – Zupę pieczarkową i spaghetti – odpowiedziała mama. – Dziś chyba obchodzimy dzień grzybów: w szkole – na przyrodzie pogadanka o zatruciach grzybami, na stołówce krem z borowików, a w domu – zupa pieczarkowa. To jakaś zmowa? – dziwił się chłopiec. – To się nazywa zbieg okoliczności – oznajmiła z uśmiechem mama. – A co zapamiętałeś z tej pogadanki? – Najbardziej utkwiły mi w pamięci sposoby udzielania pierwszej pomocy komuś, kto zjadł trujące grzyby. Trzeba wtedy… Nie wszystko zdrowe, co ładnie wygląda Kuba z młodszą siostrą Julią uwielbiają rodzinne wyprawy do lasu. – Zobacz, Kuba, jakie śliczne czerwone jagódki! Jeszcze nigdy takich nie widziałam, ale na pewno są pyszne – zachwycała się dziewczynka. – Podaj mi koszyk, zerwę kilka dla mamy i taty – prosiła. – Kuba chwycił siostrę za ramię i powiedział… Dział 5 42. Niebezpieczeństwa i pierwsza pomoc w domu 1 Podaj nazwy dwóch doniczkowych roślin trujących i narysuj te rośliny. 2 Napisz, co oznaczają poniższe symbole. 3 Pomóż dzieciom rozpoznać rodzaje urazów na podstawie krótkich opisów. Zapisz, w jaki sposób należy udzielić pomocy w podanych sytuacjach. Kasia Przecięcie skóry na palcu, rana nie jest głęboka i lekko krwawi. Emilia Zaczerwienie skóry dłoni na skutek kontaktu z gorącą wodą. Zaczerwienione miejsce jest bolesne. Tomek Upadek z roweru i pojawienie się głębokiej rany, która obficie krwawi. Uraz: Pierwsza pomoc: Uraz: Pierwsza pomoc: Uraz: Pierwsza pomoc: Uraz: Wiktor Przypadkowe połknięcie środka do dezynfekcji. Pierwsza pomoc: 95 96 Karty pracy 43. Uzależnienia i ich skutki 1 Uzupełnij mapę myśli informacjami na temat skutków uzależnień. • uszkodzenie wątroby • rak płuc Skutki uzależnienia komputer i internet narkotyki i dopalacze Dział 5 2 Przeczytaj propozycje, jakie otrzymały dzieci w przedstawionych scenkach. W odpowiednich miejscach wpisz asertywne odpowiedzi. Zobacz, co mam – gdy połkniesz dwie takie tabletki, poczujesz się tak dobrze, jak nigdy wcześniej. Spróbuj! Piłeś już kiedyś takie wino? Na pewno nie! Jest pyszne! Napij się, nie bądź dzieckiem! Zabrałam mamie dwa papierosy, gdy nie było jej w domu. Chodź, zapalimy sobie! Chyba się nie boisz?! 97 98 Gra dydaktyczna 44. Odkrywamy tajemnice zdrowia – podsumowanie działu 5 Cel ogólny Utrwalenie i uzupełnienie wiadomości o chorobach człowieka, higienie i zasadach bezpieczeństwa. Uwagi do realizacji zajęć Uczniowie przygotowują się do turnieju, powtarzając omawiany na lekcjach materiał z działu 5. Przebieg zajęć Faza realizacyjna Nauczyciel zaprasza uczniów do udziału w grze Primus inter pares (łac. „Pierwszy wśród równych sobie”). Omawia zasady gry. Zasady gry 1. Turniej składa się z eliminacji i czterech etapów, podczas których uczestnicy wykonują polecenia z różnych kategorii: polecenia ustne, polecenia związane z ilustracją, słowa z rozsypanki, pytania związane z oglądanym fragmentem filmu. 2. Wszystkie etapy turnieju są rozgrywane według zasady: kto pierwszy, ten lepszy. Uczeń, który pierwszy zgłosi gotowość do odpowiedzi, uzyskuje przywilej jej udzielenia. Jeśli odpowiedź jest poprawna, uzyskuje punkt. Jeśli odpowiedź jest błędna, głos uzyskuje osoba, która podniosła rękę jako druga. 3. Udzielane odpowiedzi powinny być poprawne, krótkie i rzeczowe. Etap eliminacji 1. Do gry przystępuje dwunastu uczestników wyłonionych w drodze eliminacji ze wszystkich uczniów klasy. Są to uczniowie, którzy jako pierwsi poprawnie rozwiązali na kartkach pięć krótkich zadań testowych (załącznik 1). Odpowiedzi do zadań: 1–C, 2–D, 3–C, 4–B, 5–A. Etap poleceń ustnych 1. Prowadzący zadaje kolejno pytania (załącznik 2). Każdy z uczestników gry może zgłaszać gotowość do odpowiedzi przez podniesienie ręki. 2. Czas do namysłu oraz rozpoczęcia odpowiedzi wynosi 3 s. 3. Ośmioro uczniów z największą liczbą poprawnych odpowiedzi przechodzi dalej. 4. Jeśli są uczniowie zajmujący ex aequo ósme miejsce lub mniej niż ośmioro uczniów udzieliło poprawnych odpowiedzi, prowadzący daje dodatkowe polecenia (załącznik 3). Etap pytań związanych z ilustracją 1. Prowadzący, za pomocą projektora multimedialnego, pokazuje kolejno osiem slajdów z ilustracjami i odnoszącymi się do nich pytaniami (załącznik 4, do pobrania na stronie www.dlanauczyciela.pl). 2. Czworo uczniów z największą liczbą poprawnych odpowiedzi przechodzi dalej. 3. Jeśli są uczniowie zajmujący ex aequo czwarte miejsce, otrzymują dodatkowe polecenie (załącznik 3). Etap układania słów z rozsypanki 1. Prowadzący, za pomocą projektora multimedialnego, pokazuje kolejno trzy rozsypanki literowe (załącznik 5, do pobrania na stronie www.dlanauczyciela.pl). Zadaniem uczniów jest jak najszybsze ułożenie haseł – ZDROWIE, SZCZEPIONKA, ASERTYWNOŚĆ. 2. Dwoje uczniów z największą liczbą poprawnych odpowiedzi przechodzi dalej. 3. Jeśli są uczniowie zajmujący ex aequo drugie miejsce, otrzymują dodatkowe polecenie (załącznik 3). Etap pytań związanych z filmem – finał 1. Prowadzący, za pomocą projektora multimedialnego, pokazuje fragment filmu „Zwalczanie chorób” (0:00–0:55) i zadaje związane z nim kolejno trzy pytania (załącznik 6, do pobrania na stronie www.dlanauczyciela.pl). 2. Uczeń z największą liczbą poprawnych odpowiedzi wygrywa turniej, uzyskuje tytuł Primus inter pares i otrzymuje dyplom (załącznik 7, do pobrania na stronie www.dlanauczyciela.pl). Faza podsumowująca 1. Nauczyciel podsumowuje wyniki gry. 2. Nauczyciel dokonuje ewaluacji zajęć. Dział 5 Etap eliminacji 1. Podstawę piramidy żywienia i aktywności fizycznej stanowią A. warzywa i owoce. B. pieczywo i kasze. C. mięso i ryby. D. ćwiczenia fizyczne. 2. Do chorób wywoływanych przez bakterie należy A. grypa. B. grzybica. C. wścieklizna. D. salmonelloza. 3. Oparzone miejsce trzeba natychmiast A. zakleić plastrem. B. zawinąć bandażem. C. schłodzić zimną wodą. D. owinąć czystą chusteczką. 4. Aby przeciwdziałać próchnicy, należy A. pielęgnować paznokcie. B. dbać o higienę jamy ustnej. C. regularnie myć całe ciało. D. zmieniać bieliznę osobistą. 5. Numer europejskiego telefonu alarmowego to A. 112. B. 997. C. 998. D. 999. Załącznik 1 99 100 Gra dydaktyczna Etap poleceń ustnych 1. Na czym polega prawidłowe odżywianie się? 2.Wymień co najmniej pięć składników pokarmowych. 3.Jakie są skutki spożywania nadmiaru cukrów i tłuszczów zwierzęcych? 4.Co pokazuje piramida zdrowego żywienia i aktywności fizycznej? 5.Jak należy odpocząć po odrabianiu lekcji? Podaj dwa przykłady. 6.Wymień trzy zasady bezpiecznej zabawy na świeżym powietrzu. 7.Podaj trzy drogi wnikania drobnoustrojów chorobotwórczych do organizmu. 8.Podaj jeden przykład pasożyta zewnętrznego i jeden – pasożyta wewnętrznego. 9.W jaki sposób dochodzi do zarażenia tasiemcem? 10.Podaj przykład choroby przenoszonej drogą oddechową. 11.Wymień trzy działania, które ograniczają przenoszenie chorób drogą oddechową. 12.Podaj przykład choroby przenoszonej drogą pokarmową. Polecenia dodatkowe 1.Wymień co najmniej pięć zasad zdrowego stylu życia. 2.Dlaczego barszcz Sosnowskiego jest jedną z najniebezpieczniejszych roślin? 3. Jakie są skutki niedoboru witaminy A? 4. Wyjaśnij, czym są szczepionki. 5.Wyjaśnij, dlaczego kleszcze to niebezpieczne zwierzęta? 6.Jakie są skutki niewystarczającego spożywania białek przez dzieci i młodzież? Załącznik 2 13.Wymień trzy działania, które ograniczają przenoszenie chorób drogą pokarmową. 14.Podaj przykład choroby, którą można się zarazić przez uszkodzoną skórę. 15.Wymień trzy działania, które pozwalają uniknąć chorób przenoszonych przez uszkodzoną skórę. 16.Wyjaśnij, jak powinna się zachować osoba, którą burza zaskoczy na łące. 17.Wymień nazwy trzech zwierząt, które atakują żądłem. 18.Opisz, co należy zrobić w przypadku użądlenia przez osę. 19.Opisz, co należy zrobić w przypadku zatrucia grzybami. 20.Podaj przykład rośliny trującej, którą możemy spotkać poza domem. 21.Opisz, co należy zrobić w przypadku połknięcia środków czystości. 22. Wyjaśnij, czym jest uzależnienie. 23. Wymień co najmniej trzy skutki picia alkoholu. 24.Wymień co najmniej trzy skutki palenia tytoniu. Załącznik 3 7.Jak nazywa się jedyny żyjący w Polsce jadowity wąż? 8. Podaj przykład trującej rośliny doniczkowej. 9.Opisz, co należy zrobić w przypadku głębokiej rany ciętej. 10. Wyjaśnij, co oznacza termin palenie bierne. 11.Wyjaśnij, na czym polega asertywne zachowanie. 12.Wymień cztery rzeczy, od których można się uzależnić. Dział 6 Dział 6. Poznajemy krajobraz najbliższej okolicy 46. Co to jest krajobraz? 1 Zaznacz nazwy krajobrazu przedstawionego na zdjęciach. Obok wpisz jego charakterystyczne elementy. Fotografia Typ krajobrazu krajobraz naturalny krajobraz górski krajobraz leśny krajobraz bagienny krajobraz kulturowy krajobraz rolniczy krajobraz przemysłowy krajobraz miejski krajobraz naturalny krajobraz górski krajobraz leśny krajobraz bagienny krajobraz kulturowy krajobraz rolniczy krajobraz przemysłowy krajobraz miejski krajobraz naturalny krajobraz górski krajobraz leśny krajobraz bagienny krajobraz kulturowy krajobraz rolniczy krajobraz przemysłowy krajobraz miejski krajobraz naturalny krajobraz górski krajobraz leśny krajobraz bagienny krajobraz kulturowy krajobraz rolniczy krajobraz przemysłowy krajobraz miejski Charakterystyczne elementy krajobrazu 101 102 Karty pracy 47. Poznajemy formy terenu 1 Który rysunek przedstawia wzniesienie, który – zagłębienie, a który – równinę? Wpisz pod każdym rysunkiem odpowiednią nazwę formy terenu. 2 Rozwiąż krzyżówkę. Zapisz i wyjaśnij hasło. 1. Wygląd poszczególnych obszarów Ziemi o charakterystycznych cechach. 1. 2. Wypukła forma terenu o wysokości powyżej 300 m. 2. 3. Wzniesienie wyższe niż 50 m, ale niższe niż 300 m. 4. Zagłębienie terenu otoczone 4. niemal ze wszystkich stron wzniesieniami. 5. Podłużne zagłębienie terenu, w którym często płynie rzeka. 6. Podstawa wzniesienia. 7. Wzniesienie o wysokości do 50 m. 3. 5. 6. 7. Hasło: 3 Określ, który rysunek przedstawia dolinę, a który – kotlinę. Uzasadnij swoją decyzję. A. B. Dział 6 48. Czy wszystkie skały są twarde? 1 Połącz nazwy grup skał z odpowiednimi opisami. Skały lite Można je kruszyć w dłoni lub, gdy są wilgotne, ugniatać jak plastelinę, ponieważ tworzące je okruchy skalne i minerały są ze sobą słabo zespolone. Skały luźne Nie da się ich łatwo rozkruszyć, ponieważ budujące je minerały mocno do siebie przylegają. Skały zwięzłe Tworzące je okruchy i minerały w ogóle nie są ze sobą zespolone, ponieważ powstały w wyniku rozpadu litej skały. 2 Ze szkolnej kolekcji skał wybierz dwa, twoim zdaniem najciekawsze, okazy. Następnie uzupełnij tabelę. Nazwa skały Zaobserwowane cechy skały Rodzaj skały: Barwa: Czy skała ma połysk? Czy gołym okiem widać jej składniki? Rodzaj skały: Barwa: Czy skała ma połysk? Czy gołym okiem widać jej składniki? 3 Odpowiedz na pytania i wykonaj polecenie. a) Od czego zależy, czy gleba jest mniej, czy bardziej użyteczna do uprawy roślin? b) W jaki sposób powstaje w glebie próchnica? c) Jakie organizmy żyją w glebie? Podaj trzy przykłady. 103 104 Karty pracy 49. Wody słodkie i wody słone 1 Połącz nazwy wód z odpowiednimi opisami. Większość z nich występuje w stanie stałym w postaci lodowców. Wody słone Należą do nich wody powierzchniowe, na przykład jeziora, rzeki i bagna. Zawierają niewielką ilość rozpuszczonej soli. Wody słodkie Zawierają dużą ilość rozpuszczonej soli. Występują w morzach i oceanach. 2 Rozwiąż krzyżówkę i zapisz hasło. 1.Sztuczny zbiornik wodny o geometrycznym kształcie. 1. 2.Obszar, na którym wierzchnia 2. warstwa jest stale nasycona wodą. 3. 3.Pokrywa większą część powierzchni Ziemi. 4. 5. 4.Najczęściej hodowane w stawach organizmy. 5.Niewielki ciek wodny, który płynie po słabo nachylonym terenie. 6.Morze … – zbiornik wody słonej na północy Polski. 6. 7. 8. 9. 10. 7.Niewielki ciek wodny, 11. płynący po znacznie nachylonym terenie. 8. Zawierają wodę w postaci lodu. 9. Woda płynąca w podłużnym zagłębieniu terenu, uchodząca na przykład do morza. 10.Naturalny lub sztuczny zbiornik wodny, powstający w zagłębieniu terenu o nieprzepuszczalnym dnie. 11. Wody …, na przykład rzeki, strumienie i potoki. Hasło: Dział 6 3 Oceń, czy zdania zawierają prawdziwe informacje. Wpisz w okienka P (prawda) lub F (fałsz). Woda pokrywa większą część powierzchni Ziemi niż lądy. Wraz z wodą z rzek do mórz i oceanów trafia sól. Większą część wody występującej na Ziemi stanowi woda słodka. 4 Uzupełnij mapę myśli wyrażeniami z ramki. potoki, kanały śródlądowe, oceany, rzeki, strumienie, wody słone, wody płynące, wody stojące, wody słodkie, jeziora, stawy, bagna, morza Wody na Ziemi 105 106 Karty pracy 50. Krajobraz wczoraj i dziś 1 Porównaj wybrane elementy krajobrazu twojej miejscowości dawniej i dziś. Sformułuj i zapisz trzy wnioski wynikające z tego porównania. Wybrane elementy krajobrazu mojej miejscowości Dawniej Dziś Ukształtowanie terenu Zbiorniki wodne Szata roślinna Zabudowa i sieć dróg Wnioski 1. 2. 3. 2 Zapisz nazwę miejscowości, w której mieszkasz. Spróbuj wyjaśnić pochodzenie tej nazwy. Miejscowość nazywa się Nazwa ta pochodzi Dział 6 3 Uzupełnij tabelę. Przykłady działalności człowieka Wpływ na krajobraz Polowanie na dzikie zwierzęta i zbieranie owoców Uprawa ziemi i zakładanie osad Rozwój przemysłu Przewożenie towarów i ludzi 4 Rozwiąż rebus. Wyjaśnij znaczenie otrzymanego hasła. o Hasło: w na – r=n 107 Karty pracy 51. Obszary i obiekty chronione 1 Zamaluj na czerwono informacje dotyczące parków narodowych, na żółto – informacje dotyczące rezerwatów przyrody, a na zielono – informacje dotyczące parków krajobrazowych. Tworzy się je na obszarach liczących co najmniej 1000 hektarów. Ich powierzchnia jest niekiedy większa niż powierzchnia parków narodowych. W Polsce istnieją obecnie 23 obiekty tego typu. Chronią wyjątkowo cenne elementy przyrody, na przykład rzadkie gatunki roślin. Obejmują na ogół znacznie mniejsze tereny niż parki narodowe. Można w nich uprawiać rośliny, hodować bydło i zakładać stawy rybne. 2 Porównaj poniższą mapę z mapą zamieszczoną w podręczniku (s. 157). Zapisz nazwy parków narodowych oznaczonych podanymi liczbami. 19° 15° 54° 23° 2 Gdańsk 4 1 Olsztyn 3 Szczecin O Bydgoszcz 8 dr Toruń Noteć a Gorzów 9 Wielkopolski O ra 16 Katowice 17 18 4– 7– 11 – 14 – 18 – 20 – 22 – 23 – 19° Rzeszów Kraków 19 22 n 3– Lublin 14 21 2– 12 Sa 100 km 11 Opole 50° 0 g Kielce 13 d 15° Wrocław 7 Bu Łódź Zielona Góra 15 6 Warszawa Warta 10 Białystok w Wis ła Poznań 54° 5 Na re 108 50° 20 23 23° Dział 6 3 Na obszarach chronionych obowiązują ściśle określone zasady zachowania. Napisz, co oznaczają poniższe znaki. A. B. C. D. A– B– C– 4 D– Uzupełnij schemat. Napisz, na czym polega ścisła ochrona przyrody, a na czym – ochrona czynna. Ochrona ścisła – Ochrona przyrody Ochrona czynna – 5 Napisz, gdzie można zobaczyć poniższą tabliczkę i co ona oznacza. 6 Podaj trzy przykłady pomników przyrody lub obszarów chronionych znajdujących się w twojej okolicy. 109 110 Gra dydaktyczna 52. Poznajemy krajobraz najbliższej okolicy – podsumowanie działu 6 Cel ogólny Utrwalenie i uzupełnienie wiadomości z działu 6. Przebieg zajęć Faza realizacyjna 1.Nauczyciel dzieli uczniów na dwie grupy i każdej daje planszę do gry (załącznik 1). 2.Nauczyciel wyjaśnia uczniom zasady gry „Trafiam i zgaduję”, zaprasza do wzięcia w niej udziału. W każdej grupie wyznacza osobę, która będzie zapisywała zdobyte przez zespół punkty, a w trakcie gry wyjaśnia wątpliwości. Zasady gry 1. W grze biorą udział dwie grupy. 2.Plansza dla nauczyciela (załącznik 2) przedstawia zabudowę miejską. Są na niej zaznaczone: cztery kamienice z jednym kominem, trzy kamienice z dwoma kominami, dwie kamienice z trzema kominami i jedna kamienica z czterema kominami. Budynki nie mogą się stykać ani ścianami, ani rogami. Każde pole, na którym stoi budynek, jest oznaczone odpowiednim numerem odpowiadającym konkretnemu pytaniu z puli. 3. Plansza dla uczniów jest pusta. 4.Grę rozpoczyna grupa wyznaczona jako pierwsza za pomocą dowolnej wyliczanki. 5.Pierwszy uczeń typuje pole (np. A10). Jeżeli trafi w to, na którym stoi jakiś budynek, zespół naby- Załącznik 1 Plansza dla uczniów A B C D E F G H I wa prawo do pytania (załącznik 3), które zostało zaznaczone na tym polu. Gdy zespół poprawnie odpowie na pytanie, otrzymuje punkt. 6.Jeżeli gracze trafią w kamienicę z jednym kominem, to po udzieleniu przez nich odpowiedzi, nauczyciel mówi: „Remont komina zakończony”. Jeżeli zaś trafią w kamienicę z więcej niż jednym kominem, to po udzieleniu odpowiedzi nauczyciel informuje: „Remont komina trwa”. 7.Po każdym trafieniu i udzieleniu poprawnej odpowiedzi grupa zdobywa punkt i jednocześnie nabywa prawo do kolejnego strzału, aż do momentu trafienia wszystkich pól budynku, zakończenia remontu komina lub trafienia w puste pole. 8.Hasło „Trawnik” oznacza, że uczniowie trafili w pole, na którym nie ma budynku. Grupa nie zdobywa wówczas punktu, a próbę trafienia podejmują przeciwnicy. 9.Na swoich planszach uczniowie kropkami zaznaczają pola, które były już wskazane. Jeśli na wskazanym polu stoi budynek, oznaczają je za pomocą krzyżyka. 10.Wygrywa grupa, która zdobędzie najwięcej punktów. Faza podsumowująca 1. Nauczyciel ocenia pracę uczniów. 2.Jako utrwalenie wiadomości nauczyciel proponuje uczniom rozwiązanie zadań w zeszycie ćwiczeń. Załącznik 2 Plansza dla nauczyciela J A B C 1. 1. 2. 2. 14 3. 3. 8 4. 4. 19 5. 5. 6. 6. 7. 7. 8. 8. 9. 9. 11 10. . 10. 20 10 D E F G H I J 1 9 16 2 13 7 6 17 15 3 5 12 4 18 Dział 6 Załącznik 3 „Trafiam i zgaduję” – pula pytań do gry 1.Głównymi elementami krajobrazu miejskiego są A. d omy, gęsta sieć ulic, linie tramwajowe oraz parki. B. f abryki, kopalnie, elektrownie i magazyny. C. pola uprawne, zabudowania i drogi. 2.Pola uprawne, sady i pastwiska to część krajobrazu A. miejskiego. B. rolniczego. C. naturalnego. 3. Najniższą wypukłą formą terenu jest A. góra. B. pagórek. C. wzgórze. 4. Wysokość wzniesienia mierzymy A. od stoku do szczytu. B. od podnóża do szczytu. C. od podnóża do stoku. 5. Elementem doliny rzecznej nie jest A. zbocze. B. stok. C. koryto. 6. Dolina oglądana z góry ma kształt A. podłużny. B. okrągły. C. trójkątny. 7. Wklęsłymi formami terenu są A. równiny. B. doliny i kotliny. C. pagórki i wzgórza. 8. Żyzność gleby zależy od zawartości A. próchnicy. B. wody. C. powietrza. 9. Ożywione składniki tworzące glebę to A. próchnica. B. woda. C. organizmy. 10. Skałą litą nie jest A. piaskowiec. B. glina. C. wapień. 11.Piasek i żwir to skały A. lite. B. zwięzłe. C. luźne. 12.Większość wody słodkiej na kuli ziemskiej znajduje się w A. rzekach. B. lodowcach. C. jeziorach. 13. Do wód płynących zaliczamy A. kanały śródlądowe i rzeki. B. strumienie i stawy. C. rzeki i morza. 14. Stawy to A. naturalne zagłębienia terenu wypełnione wodą. B. sztuczne zbiorniki wodne. C. obszary, na których wierzchnia warstwa podłoża jest stale nasączona wodą. 15.Międzyrzecz, Wiślica i Brzeziny to nazwy miejscowości nawiązujące do A. nazwiska założyciela. B. położenia i charakteru miejscowości. C. zawodu uprawianego przez wielu mieszkańców. 16.Forma ochrony przyrody utworzona na obszarze liczącym co najmniej 1000 ha to A. park narodowy. B. rezerwat przyrody. C. park krajobrazowy. 17. Ile jest w Polsce parków narodowych? A. 21 B. 22 C. 23 18. Przykładem pomnika przyrody może być A. las. B. jaskinia. C. zabytkowy budynek. 19.Największym parkiem krajobrazowym w Polsce jest A. Park Krajobrazowy Dolina Baryczy. B. Nadwarciański Park Krajobrazowy. C. Przedborski Park Krajobrazowy. 20.Na obszarach objętych ochroną czynną zabronione jest A. zwalczanie szkodników. B. odnawianie lasów. C. wypalanie łąk. 111 112 Karty pracy Dział 7. Odkrywamy tajemnice życia w wodzie i na lądzie 54. Poznajemy warunki życia w wodzie 1 Uzupełnij tabelę opisującą warunki życia w wodzie. Warunki środowiska wodnego Opis Przystosowania organizmów W wodzie poruszanie się jest o wiele trudniejsze niż na lądzie. Ruch wody Zimą organizmy wodne przemieszczają się bliżej dna zbiorników wodnych lub zakopują się w mule. Zawartość tlenu W zbiornikach wodnych na pewnej głębokości żyją wyłącznie organizmy cudzożywne. 2 Na podstawie obserwacji wyjaśnij przystosowania organizmów wodnych do przeciwstawiania się ruchom wody. Z kolegami i koleżankami z klasy przedyskutuj ten problem i ustalone wspólnie spostrzeżenia zapisz w tabeli. Organizm Ryba, np. Roślina, np. Ślimak, np. Plankton, np. Przystosowanie do przeciwstawiania się ruchom wody Dział 7 6 55. Poznajemy rzekę 1 Uzupełnij tabelę informacjami na temat wybranego przez siebie biegu rzeki. Bieg rzeki: Szerokość koryta Szybkość płynącej wody Siła płynącej wody Pokrycie dna Przykłady zwierząt i ich przystosowań do warunków życia w tym odcinku rzeki Przykłady roślin i ich przystosowań do warunków życia w tym odcinku rzeki Kraina: 113 114 Karty pracy 2 Wykonaj polecenia. a) Zamaluj każdy odcinek rzeki innym kolorem. b) Przyporządkuj informacje z ramek do właściwych biegów rzeki. Zamaluj ramki na kolory wybrane przez ciebie w poprzedniej części zadania. W tym odcinku rzeka ma swoje źródło. Żyją tu pstrągi i larwy chruścików. Koryto staje się kręte i tworzy zakola. Siła wody jest tak duża, że porywa leżące na dnie niewielkie kamienie. Czasami w tym odcinku występuje plankton. Tutaj świat organizmów jest najbujniejszy. Dominują rośliny zanurzone w wodzie. Na powierzchni wody można spotkać nartniki. Tu rzeka kończy swój bieg – wpływa do innej rzeki, jeziora lub morza. Panujące tu warunki są podobne jak w jeziorze. 3 Wyjaśnij, dlaczego: • larwy ważek mają na końcu ciała specjalne wyrostki. • pływak żółtobrzeżek przechowuje pod skrzydłami bąbelki powietrza. • pstrąg potokowy ma silnie umięśnione ciało. • jaja żab mają galaretowatą osłonę. Dział 7 6 56. Poznajemy warunki życia w jeziorze 1 Które czynniki środowiska mają największy wpływ na życie roślin i zwierząt w jeziorze? Rośliny Zwierzęta 1. 1. 2. 2. 3. 3. 4. 4. 5. 5. 6. 6. 2 Wykonaj polecenia. a) Podpisz wskazane na schemacie strefy jeziora. A. B. C. b) Przy każdej informacji zapisz, której strefy jeziora dotyczy. Wstaw w okienko odpowiednią literę ze schematu z poprzedniej części zadania. Uwaga! Niektóre informacje pasują do więcej niż jednej strefy. Ma kilka metrów głębokości. Obficie występuje tu plankton. Nie sięga dna. Woda jest dobrze natleniona. Światło sięga tu aż do dna. Występują tu wyłącznie organizmy cudzożywne. Jej granicą jest głębokość, do której dociera światło. Sięga dna. Najobficiej występują tu rośliny. Pojawiają się w niej zwierzęta okresowo związane z wodą. 115 116 Karty pracy 57. Warunki życia na lądzie 1 Uzupełnij tabelę opisującą warunki życia na lądzie. Czynnik środowiska lądowego Charakterystyka Jest najcenniejszym bogactwem w środowisku lądowym. Czasem jest trudna do zdobycia i organizmy muszą ograniczać jej straty. Może być dodatnia lub ujemna. Zmienia się w ciągu roku oraz w ciągu doby. Wiatr Jest go więcej na lądzie niż w wodzie. Jest niezbędny organizmom do oddychania. Światło 2 Uzupełnij tabelę. Podaj odpowiednie argumenty. Czy środowisko lądowe jest przyjazne organizmom? argumenty „za” argumenty „przeciw” 3 Zaznacz te z podanych cech, które umożliwiają organizmom życie na lądzie. Gromadzenie wody w łodydze. Skrzela jako narząd oddechowy. Oddychanie całą powierzchnią ciała. Gruba warstwa kory. Długie korzenie. Cudzożywność. Ciało pokryte łuskami i tarczkami. Dział 7 6 58. Poznajemy budowę lasu i panujące w nim warunki 1 Uzupełnij tabelę. Wybierz pięć dowolnych zwierząt żyjących w lesie. Nazwa zwierzęcia Warstwa, w której szuka schronienia podczas odpoczynku Warstwa, w której zdobywa pokarm 2 Wpisz we właściwe miejsca litery, które odpowiadają opisom poszczególnych warstw lasu. Uwaga! Niektóre informacje mogą pasować do kilku warstw. A. Dociera tu mało światła. B. Wilgotność jest tu największa. C. Swój dom ma tu wiele zwierząt. D. Żyje tu wiele bakterii i grzybów rozkładających szczątki. E. Rosną tu głównie rośliny zielne. F. Organizmy są tu narażone na silne podmuchy wiatru. G. W tej warstwie rosną krzewy i młode drzewa. H. Rośliny mają tu łatwy dostęp do światła. 117 118 Karty pracy 59. Jakie organizmy spotykamy w lesie? – lekcja w terenie 1 Wyznaczcie obszar badawczy. a)Za pomocą taśmy mierniczej wydzielcie w lesie kwadrat, którego boki będą miały długość 1 m. b)W miejsca wierzchołków wbijcie patyki. c)Otoczcie kwadrat sznurkiem. d) Obliczcie powierzchnię, na której będą prowadzone badania. Obszar badawczy ma powierzchnię m2 . Uwaga! Podczas obserwacji nie zrywajcie ani nie dotykajcie obserwowanych obiektów. 2 Policzcie i zapiszcie, ile różnych roślin występuje na obszarze waszych badań oraz ile jest tu osobników danej rośliny. Wykonajcie szkic rośliny występującej najliczniejszej i za pomocą atlasu ustalcie jej nazwę. Na naszym obszarze rośnie różnych roślin. Liczba osobników danego gatunku: Roślina 1 , osobników Roślina 2 , osobników Roślina 3 , osobników Roślina 4 , osobników Roślina 5 , osobników Szkic najliczniej występującej rośliny Nazwa rośliny: 3 Policzcie i zapiszcie, ile różnych zwierząt występuje na obszarze waszych badań oraz ile jest tu takich samych zwierząt. Wykonajcie szkic zwierzęcia występującego najliczniejszej i za pomocą atlasu ustalcie jego nazwę. Na naszym obszarze występuje różnych zwierząt. Liczba osobników danego gatunku: Zwierzę 1 , osobników Zwierzę 2 , osobników Zwierzę 3 , osobników Zwierzę 4 , osobników Zwierzę 5 , osobników Szkic najliczniej występującego zwierzęcia Nazwa zwierzęcia: Dział 7 6 119 4 Policzcie i zapiszcie, ile różnych grzybów występuje na obszarze waszych badań. Opiszciemiejsce występowania grzybów, naszkicujcie najliczniej występującego grzyba i ustalcie jego nazwę za pomocą atlasu grzybów. Na naszym obszarze rośnie różnych grzybów. Miejsce występownia grzybów . Liczba osobników danego gatunku: Grzyb 1 , osobników Grzyb 2 , osobników Grzyb 3 , osobników Grzyb 4 , osobników Grzyb 5 , osobników Szkic najliczniej występującego grzyba Nazwa grzyba: 5 Poruszając się po wyznaczonym terenie, zaobserwujcie ślady pozostawione przez zwierzęta (na przykład pióra, sierść, odciski kończyn, odchody, wypluwki, ogryzione liście lub pędy, poroże, nory, gniazda, żery owadów, pajęczyny). Opiszcie je i zastanówcie się, które zwierzęta mogły je zostawić. Ślad 1. Zostawiony przez: Ślad 2. Zostawiony przez: Ślad 3. Zostawiony przez: Ślad 4. Zostawiony przez: Ślad 5. Zostawiony przez: 120 Karty pracy 60. Poznajemy różne drzewa 1 Zaznacz poprawne zakończenia zdań. liście miękkie, płaskie, szerokie. Drzewa liściaste mają liście sztywne, długie, wąskie, ostro zakończone. liście miękkie, płaskie, szerokie. Drzewa iglaste mają liście sztywne, długie, wąskie, ostro zakończone. 2 Połącz nazwy lasu z drzewami, które je tworzą. Lasy iglaste Drzewa iglaste i liściaste Lasy liściaste Drzewa iglaste Lasy mieszane Drzewa liściaste 3 Rozwiąż krzyżówkę. Wpisz nazwy drzew, których fragmenty pokazano na fotografiach. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 7. L 8. 9. Y Dział 7 6 61. Na łące 1 Zakreśl litery, które są poprawnymi dokończeniami podanych zdań. Litery te, czytane od góry, utworzą hasło. Zapisz to hasło w kratkach. ! 1. Źdźbło to K. jeden z gatunków traw. N. łodyga trawy. R. roślina kwitnąca na niebiesko. 2. Trawy należą do I. roślin zielnych. O. krzewów. B. drzew. 3. Kwitnące wiosną mniszki lekarskie barwią łąkę na L.niebiesko. C. biało. E. żółto. 4. Pszczoły żywią się W. pyłkiem i nektarem. K. bakteriami. M. mrówkami. 5. Zapylenie to U. pylenie kwiatów leszczyny. Z. zanieczyszczenie powietrza. Y. przenoszenie pyłku z jednego kwiatu na inny. 6. Nektar we wnętrzu kwiatów zwabia owady, ponieważ jego smak jest B. kwaśny. P. słodki. C. gorzki. 7. Rosnące na łąkach goździki mają kolor A. różowy. F. biały. G. niebieski. 8. Pierwiosnek lekarski jest rośliną H. trującą. I. chronioną. L. leczniczą. 9. Łąkową rośliną trującą jest A. knieć błotna. W. jastrun właściwy. J. krwawnik pospolity. 10. Świergotek łąkowy ukrywa swoje gniazdo P. na drzewach. J. wśród wysokich traw. H. nad wodą. 11. Charakterystyczne kopce ziemi na łące to wynik działalności O. bobra. R. lisa. T. kreta. 12. Kuropatwy budują gniazda C. pod ziemią. R. na ziemi. K. na drzewach. 13. Bociany odżywiają się A. głównie owadami i myszami. P. wyłącznie żabami. F. tylko roślinami. 14. Siano to A. gatunek trawy. W. skoszona i wysuszona trawa. S. roślina łąkowa. 121 122 Karty pracy 61. Na polu uprawnym 1 Oceń prawdziwość podanych zadań. Wpisz w okienko literę P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub literę F – jeśli jest fałszywe. Pola uprawne istnieją dzięki ciągłej pracy człowieka. Żniwa to czas, w którym rolnicy obsiewają pola. Na polach oprócz zbóż uprawia się także warzywa. Rośliny oleiste, na przykład rzepak, zawierają dużą ilość tłuszczu. 2 Wykonaj polecenia na podstawie tekstu zamieszczonego w podręczniku (s. 198-201) oraz własnej wiedzy. a) Wymień zboża najczęściej uprawiane w Polsce. b) Podaj nazwy roślin, które oprócz zbóż uprawia się na polach. c) Podaj dwa przykłady wykorzystania roślin uprawnych przez człowieka. e) Wymień nazwy trzech zwierząt nazywanych szkodnikami upraw. f) Wymień nazwy trzech zwierząt odżywiających się szkodnikami upraw. 3 Rozpoznaj i zapisz nazwy warzyw uprawianych na polu. Następnie napisz, które ich części są jadalne. Dział 7 6 63. Odkrywamy tajemnice życia w wodzie i na lądzie – podsumowanie działu 7 Cel ogólny Utrwalenie i uzupełnienie wiadomości z działu 7. Przebieg zajęć Faza realizacyjna W celu utrwalenia wiadomości z działu 7 proponujemy grę planszową pod tytułem „Wyścig wodno-lądowy”. Nauczyciel omawia zasady gry. Dzieli klasę na 3–5-osobowe grupy. W każdej grupie wyznacza osobę, która będzie prowadziła grę i zapisywała punkty. Rozdaje niezbędne rekwizyty. Rekwizyty do gry • pytania (załącznik 2) – tyle kompletów, ile jest grup • plansze (załącznik 3) – tyle, ile jest grup • pionki – tyle, ile osób liczy grupa • kostki do gry – jedna na grupę • tabela wyników (załącznik 1) – jedna na grupę Zasady gry 1. W grze bierze udział 3–5 osób. 2.Gracze rzucają kostką. Grę rozpoczyna osoba, która wyrzuci największą liczbę oczek. 3.Gracze przesuwają pionki na planszy zgodnie z wyrzuconą na kostce liczbą oczek. 4.Jeżeli gracz zatrzyma się na polu oznaczonym znakiem zapytania, losuje pytanie z puli. Prowadzący odczytuje je, a gracz na nie odpowiada. 5.Za udzielenie poprawnej odpowiedzi na pytanie z odpowiedzią TAK gracz zdobywa 1 punkt. 6.Za udzielenie poprawnej odpowiedzi na pytanie z odpowiedzią NIE gracz zdobywa 1 punkt. Jeżeli gracz poda również poprawne wyjaśnienie, zdobywa kolejny punkt. 7.Jeżeli gracz zatrzyma się na polu oznaczonym jako bonus, zdobywa dodatkowy punkt i ma prawo do odpowiedzi na pytanie. Jeżeli odpowie poprawnie, zdobywa kolejny punkt. 8.Jeżeli gracz zatrzyma się na polu, od którego odchodzi strzałka, to przestawia swój pionek na wskazywane przez nią pole. 9.Aby ukończyć grę, trzeba wyrzucić dokładnie tyle oczek, ile pól pozostało do mety. 10.Wygrywa osoba, która zdobędzie najwięcej punktów. Faza podsumowująca 1. Nauczyciel ocenia pracę uczniów. 2.Jako utrwalenie wiadomości proponuje uczniom rozwiązanie zadań w zeszycie ćwiczeń. 3.Nauczyciel zapowiada przeprowadzenie sprawdzianu z poznanych wiadomości. Tabela wyników do gry „Wyścig wodno-lądowy” Imię gracza Zdobyte punkty Załącznik 1 Suma punktów 123 124 Gra dydaktyczna Pytania i odpowiedzi do gry Załącznik 2 1. Czy powietrze stawia mniejszy opór niż woda? TAK 2.Czy linia naboczna jest narządem, który umożliwia rybom poruszanie się? NIE; Umożliwia orientację w wodzie. 3. Czy płetwy umożliwiają rybie utrzymanie ciała w odpowiednim położeniu? TAK 4. Czy skrzela umożliwiają oddychanie w wodzie? TAK 5. Czy rozwielitka jest organizmem wodnym długości około 10 cm? NIE; Ma około 1 mm. 6. Czy łodygi roślin wodnych są sztywne? NIE; Są wiotkie i poddają się ruchom wody. 7. Czy wywłócznik jest rośliną wodną? TAK 8. Czy plankton to drobne organizmy, które unoszą się w wodzie? TAK 9. Czy toczek jest rośliną? TAK 10. Czy ryba oddycha płucami? NIE; Oddycha skrzelami. 11. Czy niewielkie zwierzęta mogą pobierać tlen z wody całą powierzchnią ciała? TAK 12.Czy wahania temperatury w wodzie są większe niż na lądzie? NIE; Są mniejsze, bo woda wolno się nagrzewa i wolno stygnie. o o 13. Czy temperatura wody może spaść do –10 C? NIE; Poniżej 0 C woda zamarza. o 14. Czy temperatura wody przy dnie większych zbiorników ma zawsze temperaturę 4 C? TAK 15. Czy granica przenikania światła jest jednocześnie granicą występowania roślin? TAK 16. Czy w wodzie jest mniej tlenu niż na lądzie? TAK 17.Czy głębokość, na jaką dociera światło, zależy tylko od przezroczystości wody? NIE; Zależy również od pory roku i pory dnia. 18.Czy zwierzęta wodne oddychające za pomocą płuc muszą co jakiś czas wynurzać się z wody? TAK 19.Czy szybkość płynącej wody jest największa w dolnym biegu rzeki? NIE; Najszybciej woda płynie w górnym biegu. 20. Czy szybkość płynącej wody jest największa w górnym biegu rzeki? TAK 21. Czy w środkowym biegu rzeki woda płynie zakolami? TAK 22. Czy rzeka to woda przemieszczająca się w jednym kierunku od źródła do ujścia? TAK 23.Czy w górnym biegu rzeki koryto jest szerokie, a dno – muliste? NIE; Koryto jest wąskie, a dno – kamieniste. 24. Czy w górnym biegu rzeki występuje mniej organizmów niż w biegu środkowym? TAK 25. Czy pstrągi żyją w górnym biegu rzeki? TAK 26.Czy drobne organizmy żyjące w górnym biegu rzeki przytwierdzają się do dna za pomocą przyssawek, haczyków lub szczecinek? TAK 27. Czy skrzek to jaja ryb? NIE; Skrzek to jaja żab. 28. Czy szczupak jest drapieżnikiem? TAK 29. Czy kijanki są młodocianymi postaciami żab? TAK 30.Czy grzybienie to rośliny występujące w górnym biegu rzeki? NIE; Występują w spokojnych wodach jezior i dolnym biegu rzek. 31. Czy nartniki żyją w dolnym biegu rzeki i w jeziorach? TAK 32. Czy rozwielitki są składnikiem planktonu? TAK Dział 7 6 33. Czy środkowy bieg rzeki jest nazywany krainą brzany? TAK 34. Czy rzęsa jest rośliną zakorzenioną w dnie? NIE; Unosi się na powierzchni wody. 35. Czy dolny bieg rzeki to kraina leszcza? TAK 36. Czy w strefie przybrzeżnej światło słoneczne dociera aż do dna? TAK 37.Czy w dużych, głębokich jeziorach występują strefy: przybrzeżna, otwartej toni wodnej i wód głębokich? TAK 38. Czy szuwary to rośliny o liściach pływających? NIE; Szuwary to rośliny wynurzone. 39. Czy pijawki żyją zarówno w rzekach, jak i jeziorach? TAK 40. Czy jeżogłówka to ptak żerujący w strefie przybrzeżnej jeziora? NIE; To roślina wodna. 41. Czy moczarka to gatunek ryby? NIE; To roślina wodna. 42. Czy ukleja to gatunek ryby? TAK 43. Czy perkoz jest ptakiem związanym ze środowiskiem wodnym? TAK 44. Czy wydra ma błonę pławną między palcami? TAK 45. Czy sieja i leszcz to ryby żyjące w strefie wód głębokich? TAK 46.Czy w strefie wód głębokich występują rośliny? NIE; W tej strefie nie ma światła, które jest niezbędne dla roślin. 47. Czy małże żywią się pokarmem, który odfiltrowują z wody? TAK 48.Czy rośliny lądowe pobierają wodę całą powierzchnią ciała? NIE; Pobierają wodę korzeniami. 49. Czy rurecznik mułowy to niewielkie zwierzę żyjące w mule? TAK 50. Czy istnieją rośliny nazywane żywymi kamieniami? TAK 51. Czy rośliny lądowe mają liście pokryte skórką zabezpieczającą przed utratą wody? TAK 52.Czy łuski i tarczki na skórze jaszczurki służą do obrony? NIE; Dzięki nim skóra nie przepuszcza wody. 53.Czy żaba rogata na czas suszy magazynuje wodę w mięśniach? NIE; Na czas suszy zakopuje się w ziemi i otacza warstwą śluzu. 54. Czy susły na czas suszy zapadają w odrętwienie? TAK 55. Czy szarotka to roślina pokryta gęstymi włoskami chroniącymi ją przed mrozem? TAK 56. Czy niedźwiedzie są aktywne w zimie? NIE; W zimie niedźwiedzie zapadają w sen. 57. Czy myszy chowają się w norach, żeby przetrwać upały? TAK 58. Czy gronostaj zmienia ubarwienie sierści w ciągu roku? TAK 59.Czy bocian gromadzi tłuszcz na porę zimową? NIE; Przed zimą odlatuje do ciepłych krajów. 60. Czy niektóre rośliny wykorzystują wiatr do rozsiewania nasion? TAK 61.Czy niewielkie zwierzęta pobierają tlen aparatami szparkowymi? NIE; Tylko rośliny mają aparaty szparkowe. 62. Czy zwierzęta lądowe oddychają płucami? TAK 63. Czy światło jest roślinom niezbędne do życia? TAK 64. Czy najwyższą warstwą lasu są korony drzew? TAK 65. Czy mrówki i krety żyją w warstwie podszytu? NIE; Żyją w ściółce. 66. Czy warstwę podszytu tworzą młode drzewa i krzewy? TAK 67. Czy kalina to krzew leśny? TAK 125 126 Gra dydaktyczna 68. Czy w warstwie runa jest cieplej i widniej niż w pozostałych warstwach lasu? NIE; Jest tam chłodniej i ciemniej. 69. Czy pieprznik to gatunek grzyba? TAK 70. Czy ściółkę tworzą opadłe liście drzew? TAK 71. Czy koźlarz babka to niewielki leśny chrząszcz? NIE; To grzyb. 72. Czy butelka pozostawiona w lesie może być przyczyną pożaru? TAK 73. Czy jałowiec rośnie w runie leśnym? NIE; Rośnie w podszycie. 74. Czy igły sosny są rodzajem liści? TAK 75. Czy jodła to najpospolitsze drzewo iglaste w Polsce? NIE; Najpospolitsza jest sosna. 76. Czy buk jest drzewem liściastym? TAK 77. Czy cis jest krzewem liściastym? NIE; Jest iglasty. 78. Czy owoce cisa są jadalne? NIE; Są trujące. 79. Czy bukiew to owoc buka? TAK 80. Czy grądy to lasy rosnące na podmokłych terenach? NIE; Grądy rosną na suchych terenach. 81. Czy buczyna to las, w którym rosną głównie buki? TAK 82. Czy w lasach liściastych rosną wyłącznie drzewa liściaste? NIE; Można w nich spotkać pojedyncze drzewa iglaste. 83. Czy na łące najliczniejszymi roślinami są trawy? TAK 84. Czy źdźbła to kwiaty traw? NIE; To łodygi traw. 85. Czy bodziszek jest rośliną łąkową? TAK 86. Czy zapylenie jest niezbędne roślinom do wytworzenia nasion? TAK 87. Czy jaskier ostry jest pospolitą rośliną leczniczą? NIE; Jest trujący. 88. Czy świergotek, czajka i kuropatwa to typowe ptaki leśne? NIE; To ptaki łąkowe. 89. Czy siano to wysuszona trawa? TAK 90. Czy najlepszym czasem na pierwsze sianokosy jest druga połowa września? NIE; Najlepszy czas na pierwsze sianokosy to koniec czerwca. 91. Czy w terminie od 15 marca do 15 kwietnia dozwolone jest wypalanie łąk? NIE; Jest zakazane przez cały rok. 92. Czy rumianek pospolity jest rośliną leczniczą? TAK 93. Czy kukurydzę i ryż zaliczamy do zbóż? TAK 94. Czy zboża jare wysiewa się jesienią? NIE; Zboża ozime wysiewa się jesienią, a jare – wiosną. 95. Czy żniwa to okres zbioru zbóż? TAK 96. Czy słonecznik i rzepak to rośliny oleiste? TAK 97. Czy chwasty to rośliny niepożądane na polu? TAK 98. Czy biedronka jest szkodnikiem upraw? NIE; Jest pożyteczna, bo zjada mszyce. 99. Czy bażanty żywią się larwami stonki? TAK 100. Czy jadalną częścią ziemniaka jest owoc? NIE; Jadalna jest bulwa, czyli podziemna łodyga. Dział 7 6 Załącznik 3 ? START ? ? ? ? ? ? BONUS ? ? ? ? ? STOP ? ? ? ? ? ? BONUS ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? STOP BONUS ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? META 127 Notatki
