kompedium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie kordela marzena
advertisement
Autorzy Jarosław Mikołajewicz Rozdziały: VII, Vill, IX Marzena Kordela Rozdziały: 11.1 -6, IV.1,2, X Rozdziały: IV.1,2, VI Jerzy Matecki Rozdział: Anna Michalska i Anna Natalia Schulz Rozdziały: 1.5, 111.6, IV.3 Piotr Gabriel XI Sławomira Wronkowska Rozdziały: 11.1 -5, 111. 1 -5 Zygmunt Ziembiński Rozdziały: l. 1-4,6-7, 11.7 Maria Zmierczak Rozdziały: 11. 1-5, v Kompendium wied o społeczeństwie, państwie 1 prawie praca zbiorowa WydawnictwoNaukowe PWN pod redakcją Marzeny Kordeli Warszawa 2011 wydanie XI, zmienione Zgodnie z art. 25 Konstytucji RP: „Władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w wach przekonań religijnych, aviatopoglądowych i filozotîcl. nych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publîC/. nym”, natomiast: „Stosunki między państwem a kościołami kształtowane na zasadach poszanowania ich autonołnii wzajemnej niezależności każdego w swoiłn zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wsłWl. nego” 111. PRAWO 1. O PRAWIE W OGÓLNOŚCI Uporządkowane życie społeczne, toczące się według pewnych stabilnych norm postępowania, pozwałających przewidywać poczynania członków danej społeczności i na tej podstawie kształtować swoje plany i zamierzenia, bywa przeciwstawiane życiu w takich społecznościach, w których powstające konflikty rozwiązuje się doraźnie, niekiedy wręcz samowolnie, w których nie ma wyraźnego podziału ról społecznych i panuje stan niepewności. Prawo jest wyrazem potrzeby, a niektórzy utrzymują, że konieczności uporządkowania życia społecznego i poddania go pewnym regułom, by umożliwiało istnienie i moż- Prawo jako czynnik ładu 103 liwie należyte funkcjonowanie społeczności państwowej, bardzo przecież zróżnicowanej, której członkowie mają odmienne potrzeby i aspiracje, w których dochodzi do rozmaitych konfliktów i zagrożeń, zarówno biologicznej, jak i społecznej egzystencji grupy. Element ładu (zob. ład społeczny) we wzajemnych stosunkach między ludźmi wprowadzają różne systemy norm: prawnych (zob. normy prawne), moralnych (zob. normy moralne), obyczajowych (zob. normy obyczajowe) czy religijnych (zob. normy religijne). Żaden z tych systemów nie ma wyłączności na regulowanie ludzkich zachowań; nie ma jej także system prawny, choć prawo normuje dziś niemal wszystkie dziedziny życia społecznego: od stwarzania gwarancji dla podstawowych praw człowieka po szczegółowe wyznaczanie sposobu produkcji tytoniu, rejestrowanie pąjazdów mechanicznych i wyznaczanie miejsc publicznych, w których dozwolona jest kąpiel. Jego adresatem może być każdy, kto przebywa na terytorium danego państwa, a spełnianie jego nakazów może być egzekwowane siłą. społecznego 104 Podstawowe znaczenie słowa „prawo” W podstawowym znaczeniu słowo „prawo” (prawo przedmiotowe) oznacza uporządkowany formalnie i treściowo zbiór norm postępowania, odróżniających się od innych nortil postępowania pewnymi szczególnyłni cechałni. Od prawa pojmowanego jako zbiór norm odróżnia si prawo jakiejś osoby (czyjeś prawo), na przykład prawo obywatela do udziału w głosowaniu, prawo właściciela do sprzedania należącej do niego rzeczy, prawo Prezydenta d!) zarządzenia wyborów do Sejmu i Senatu. W tyrn znaczenill „prawo” jest pewną sytuacją tej osoby, która powstaje dla niej ze względu na pewne normy prawne (zob. prawa i obowiązki) i która jest zazwyczaj korzystna dla tej osoby. Prawo pojmowane jako zespół nornł na różne sposoby porządkuje zachowania ludzi lub ich zespołów w ramach danego państwa (prawo wewnętrzne) lub współżycie różnych państw, stosunki między organizacjami międzynarodowymi czy stosunki między państwałni a organizagjanłi międzyĂ narodowymi (prawo międzynarodowe publiczne, zob. prawo międzynarodowe). Prawo wewnętrzne określa, kto i w jakich forłnach sprawuje władzę w państwie, wyznacza struktury organizacyjne państwa, sposób powoływania organów pałistwa (parlałnentllă rządu, sądów, zob. organy państwa), określa, w jakich przypałL kach organy państwa są upoważnione do ingerowania w sprawy obywateli, do nakładania na nich obowiązków i ograniczania ich wolności itp. (prawo konstytucyjne, zwane też prawem państwowym). Prawo wyznacza także nakazy i zakazy określonego postępowania i formy, w jakich ma być egzekwowane ich realizowanie, upoważniając organy państwa do tego, by w skrajnych przypadkach zastosowały przełnoe wobec niespełniających tych nakazów (np. zakazuje zabijać, naruszać nietykalność innej osoby, zakazuje pozbawiać kogoś dobrego mienia, ale też nakazuje przestrzegać określonych reguł przy produkcji żywności i budowie elektrowni jądrowych czy nakazuje poddać się szczepieniom ochronnym). Taki sposób 105 porządkowania ludzkich zachowań jest właściwy prawu karnemu (zob. elementarne wiadomości o prawie karnym). Prawo stwarza także formy organizowania się ludzi — na przykład w stowarzyszenia, w których zbiorowym wysiłkiem mogliby osiągać wyznaczone sobie cele społeczne, gospodar104 cze, zawodowe, polityczne — wyznaczając nieprzekraczalne granice tej aktywności. Przewiduje także formy, w których państwo ma organizować zaspokajanie potrzeb zbiorowych (np. komunikacyjnych, oświatowych, zdrowotnych) oraz rozstrzygać indywidualne sprawy obywateli (np. udzielać im zezwoleń czy koncesji). Taki sposób organizowania życia społecznego przewiduje przede wszystkim prawo administracyjne (zob. elementarne wiadomości o prawie administracyjnym). Prawo wyznacza także różne formy, w których zainteresowani — zgodnie z własną wolą — mogą zadbać o swoje sprawy, na przykład rozporządzać swoimi rzeczami, zobowiązywać się do wykonywania usług, zaciągać kredyty. W takim przypadku prawo daje obywatelowi jedynie pewne środki działania, jego decyzji pozostawia natomiast to, czy i jak z nich skorzysta (prawo cywilne, zob. elementarne wiadomości o prawie cywilnym). W niektórych przypadkach prawo nie decyduje za członków społeczeństwa, jak być powinno, nie rozwiązuje powstających konfliktów, a jedynie wyznacza możliwe sposoby rozwiązywania tych konfliktów (np. w drodze pertraktacji), stwarza więc różnego rodzaju proced u r y, z których obywatel może skorzystać. Prawo jest związane ze stosunkiem podległości władzy państwowej (zob. władza). Jest ono tworzone celowo, zazwyczaj przez organy państwa (parlament, prezydenta, rząd), a współcześnie także coraz częściej we współdziałaniu organów państwa i pewnych organizacji społecznych, na przykład zrzeszeń, związków zawodowych, by porządkować współżycie w ramach bardzo wysoko zorganizowanych organizacji społecznych, jakimi są państwa. Inne normy postępowania, w szczególności normy moralne (zob. normy moralne) czy obyczajowe (zob. normy obyczajowe), nie są związane z władzą państwową; państwo ich nie tworzy i nie wymusza ich realizowania. Bywa jednak tak, że normy prawne odsyłają do nornł obyczajowych, moralnych czy ukształtowanych zwyczajowo, na przykład normy prawne nakazują sędziemu, by rozstrzygając określoną sprawę, wziął pod uwagę, czy zachowanie dłużnika odpowiadało zwyczajom przyjętym w środowisku rzetelnych kupców. W odróżnieniu od norm obyczajowych czy nłoralnych, które kształtują się powoli, w narastającej praktyce życiowej 107 danej grupy normy prawne mogą być tworzone i zmieniarwĂ przez organy państwa stosunkowo szybko i dzięki terłlh dostosowywane do dokonujących się zmian społecznych Dlatego też prawo tworzone przez państwo stało się podN stawowym czynnikiem wyznaczającym zachowania ludzi w świecie współczesnym: od czasu gdy zaczęły następowaęî bardzo szybkie zmiany warunków życia, gdy zwiększyła siț ruchliwość społeczna, powstały ogromne skupiska ludzkie złożone z ludzi wywodzących się z różnych grup społecznych i uznających odmienne normy moralne, religijne, obyczajowe, i gdy wzrosła zależność ludzi od siebie. Normy prawne Mimo że norłny prawne nie są jedynymi normami, które porządkują współżycie w ranułch społeczności państwowej, to jednak mają one bardzo szeroki zakres odniesienia i mogą być adresowane do każdego członka tej społeczności, bez względu na jego światopogląd, przekonania moralne czy poglądy polityczne. Realizowanie tych norm jest zabezpieczone groźbą użycia przez państwo przymusu, gdyż za przekroczenie jakiejś normy prawnej państwo przewiduje zazwyczaj wyrządzenie jakiegoś zła, jakiejś dolegliwości (sankcja za przekroczenie tej normy). Normy prawne charakteryzują się również tym, że wska Ă zują swoich adresatów poprzez ich cechy (generalni e). Norma prawna jest więc adresowana do każdego, kto ukończył 18 lat, do każdego ucznia, do każdego kierującego pojazdem czy do najstarszego posła w Sejmie (choć najstarszy może być tylko jeden). Nie jest natołniast adresowana imiennie, na przykład do Jana Pawlaka. Od norm prawnych wymaga się bowiem, by ró w no traktowały swoich adresatów, co znaczy między innymi, by przyznawały określone prawa lub nakładały określone obowiązki na każdego, kto ma określone cechy — wszak każdy może być kierującyłn pojazdem, ukończyć 18 lat czy stać się kiedyś najstarszym posłem na Sejm. Normy prawne przy tym nie wyznaczają swoim adresatom jakichś konkretnych, niepowtarzalnych zachowań, ale wyznaczają pewne obowiązki określonego zachowania się, i le kroć wystąpią okoliczności wskazane w normie, na przykład nakazują płacić podatki, ilekroć czyjś dochód roczny przekroczy pewną sumę, zakazują w każdych okolicznościach znieważać innego człowieka. Ich zadaniem jest bowiem stwarzanie wzorów zachowań dla każdego, kto znajduje się w określonych okolicznościach, a nie doraźne rozwiązanie jakiejś sprawy według doraźnego polecenia. W odróżnieniu od innych norm postępowania, zwłaszcza norm moralnych i religijnych, normy prawne regulują tylko takie zachowania, które znajdują swój „zewnętrzny” wyraz. Nierozsądnie byłoby bowiem nakazywać normą prawną, by ktoś obdarzał sąd szacunkiem, choć można mu nakazać (i wyegzekwować), by podczas rozprawy toczącej się przed sądem zachowywał się przyzwoicie; nierozsądne jest formułować normę prawną nakazującą dorosłym już dzieciom, by kochały swych rodziców, choć można wyznaczyć im obowiązek łożenia na utrzymanie rodziców, jeśli znajdują się w niedostatku. Prawo pojmowane jako zespół norm postępowania ustanowionych lub uznanych przez organizację państwową (prawo pozytywne), czyli prawo. obowiązujące w jakimś państwie Prawo pozytywne a prawo 109 w określonym czasie, bywa zestawiane z prawem naturalnym, pojmowanym jako zespół norm wiążących wszystkich członków społeczeństwa oraz władzę państwową, niezależnie od tego, czy zostały one przez tę władzę ustanowione lub uznane. Treść prawa naturalnego ani jego obowiązywanie nie są zależne od aktu woli ludzkiej, a więc na przykład od woli wyrażonej przez parlament. Za źródło prawa naturalnego uważa się bowiem Boga, naturę ludzką, naturę społeczności czy godność człowieka, a samo prawo naturalne uważa się za niezmienne lub co najmniej za znacznie bardziej trwałe niż prawo ustanowione przez ludzi. Według dawniejszych poglądów prawo tworzone przez władzę państwową niezgodne z prawem naturalnym w ogóle nie może być uznane za prawo. Według poglądów rozpowszechnionych współcześnie prawo naturalne uważane jest za wzór, któremu prawo stanowione przez ludzi powinno odpowiadać. Koncepcja prawa naturalnego jako prawa obowiązującego niezależnie od jakiejkolwiek władzy państwowej i w jakimś sensie nadrzędnego nad prawem tworzonym przez ludzi wyraża bardzo dawną i niezmiennie aktualną potrzebę, by prawo ludzkie było prawem dobrym, aby więc nie było po prostu wyrazem arbitralnej decyzji władzy, która je tworzy. Poglądy na to, jakie prawo jest prawem dobry m, jakie wzorce moralne powinno realizować, ulegały pewnym zmianom. Współcześnie jesteśmy skłonni uważać, że dobrym naturalne Prawo w państwie prawnym Podstawowa idea państwa prawnego jest prosta: ten, kto sprawuje władzę państwową, nie jest upował_ niony do tego, by sprawować ją arbitralnie, by rozstrzygnięcia o dowolnej treści i w dowolnej formi w szczególności jest obowiązany respektować prawa jednostki, zwłaszcza jej wolnoś,ć. Historia kształtowania się koncepcji państwa prawnego jest w znacznym stopniu historią wzbogacania treści pojęcia „niearbitralne działanie państwa”. Współczesna koncepcja państwa prawnego jest rezultatem długiego rozwoju, w toku którego kształtowały się poszczególne jej elementy. l. Początkowy okres walki o państwo prawne był okreselil walki o pań s two k o n s t y t u c yj n e, w którylîl stosunki między obywatelami a organami państwa oraz między różnyłhi organami państwa byłyby wyznaczone przez stabilne norm prawne, sformułowane w konstytucji: organy państwa liliałyby sprawować władzę na podstawie upoważnień udzielonych przez konstytucję, w granicach przyznanych im upoważnień i nie naruszając obowiązujących norm prawnych. Mówiąc obrazowo, państwo ma się „rządzić prawem” (ma być prawo. rządne), przy czym przez prawo rozumie się ustawę. 2. Ustawa jako akt pochodzący od organu przedstawicielskiego (parlamentu) zajmuje najwyższe miejsce w hierarchii aktów prawnych, a wszystkie inne akty prawne mają być z nio zgodne (zasada prymatu ustawy). 3. Z czasem, w związku ze wzrostem zadań państwłl i rozbudową administracji państwowej, koncepcja państw(l prawnego została uzupełniona o postulat, by adłninistracjłi działała na podstawie ustaw, a legalność jej decyzji podlegał(l kontroli sprawowanej przez niezawisłe sądy (sądowa kontrolłž administracji). 4. Koncepcja państwa prawnego nie była, a tym bardziej nie jest obecnie, koncepcją formalną, głoszącą, że wprawdzie organy państwa mają działać na podstawie ustaw, ale treśc< tych ustaw może być dowolna. Zgodnie ze współczesną koncepcją państwa prawnego obowiązek niearbitralnego cľ/.itL łania odnosi się do wszystkich organów państwa, a zatem także do demokratycznie powołanego parlamentu jako władzy prawodawczej. Przyjmuje się bowiem, że n i e p rze k ra c zal n ą gra n i c ą władzy prawodawczej są prawa człowieka (zob. prawa człowieka). Wszelkie ograniczenia tych praw 110 mogą być dokonywane jedynie ustawą, a obowiązujące normy mają gwarantować prawo wniesienia skargi do sądu każdemu, kto uważa, że jego prawa zostały naruszone. Wreszcie w razie jakichkolwiek wątpliwości, czy organy państwa są upoważnione do wkraczania w sferę wolności i praw jednostki, należy przyjąć, że brak jest takiego upoważnienia. 5. Władza prawodawcza nie jest też legityłnowana, by dokonywać arbitralnych zmian prawa, zwłaszcza jeśli wiązać by się to miało z pogorszeniem sytuacji prawnej obywatela. Państwo prawne respektuje bowiem zasadę zaufania obywatela do prawa. 6. Nie jest możliwe, by normy prawne wyznaczały ściśle treść rozstrzygnięć podejłnowanych przez organy prawodawcze. Poza wyznaczeniem granic, których prawodawcy przekraczać nie wolno, normy prawne nłogą formułować pewne standardy, to znaczy wskazywać, jakie rozstrzygnięcia uważa się za poprawne w typowych sytuacjach. Według współczesnej koncepcji państwa prawnego odstępstwa od przyjmowanych qtandardów w dziedzinie tworzenia prawa dopuszczalne są tylko wtedy, gdy da się je usprawiedliwić nadzwyczajnymi okolicznościami, których ustawodawca nie mógł przewidzieć. 2. TWORZENIE AKTÓW PRAWNYCH. RODZAJE AKTÓW PRAWNYCH Treść prawa, czyli to, komu i jakie wyznacza ono obowiązki i jakie gwarantuje lub przyznaje uprawnienia, czy przewiduje mniej czy bardziej surowe sankcje karne, jakie przewiduje formy własności i sposoby jej ochrony, jakie formy działalności gospodarczej, jakie role wyznacza organom państwa i jakie przewiduje relacje między tymi organami a obywatelami itp., zależy od wielu 111 czynników. Zależy ona przede wszystkim od układu sił politycznych w państwie, od systemów wartości i ideologii przyjmowanych przez liczące się partie polityczne, od wpływu, jaki na działalność państwa mają poszczególne grupy społeczne reprezentujące różne interesy ekonomiczne, od wyobrażeń społeczeństwa o tym, jakie prawo być powinno, od tego, w jakim stopniu proces tworzenia prawa przebiega demokratycznie, pozwalając uwzględnić interesy i aspiracje całego społeczeństwa, od tradycji danego państwa. Wyróżnić można dwa podstawowe t y py pra woda w st wa (tworzenia prawa): demokratyczne (zob. reżiJ1i demokratyczny), w którym w kształtowaniu celów praWăl uczestniczy, w mniejszym czy większym stopniu, cała społecn nośc< państwowa, i a u tory tarn e, w którym cele prawa kształtowane przez ośrodek decyzji politycznych (monarchę wodza, panującą partię polityczną), który sam określa, czy i w jakim stopniu będzie brać pod uwagę oczekiwania i aspiracjex społeczeństwa, przyjmując, iż nie jest ono w stanie rozeznać, jest dla niego dobre (p a te r n a I i z m, zob. reżim autorytarny). Formy Prawo powstaje w określonych fornłach. Owe formy tworzenia prawa tworzenia i zmiany prawa są we współczesnych państwach wyznaczane przez ich konstytucje. Wyróżnia się cztery pods stawowe formy tworzenia prawa: stanowienie, umowę (są t!) tzw. p i s a ne źródła p ra w a) oraz kształtowanie się prawą zwyczajowego i precedensy prawotwórcze (tzw. n i e p i s a źródła p rawa). Stanowienie prawa polega na tym, że upoważniony d!) tego organ państwa (parlałnent, prezydent, rząd) dokonuje pewnej czynności umownej (konwencjonalnej), która reguł konstytucji uważana jest za akt kreowania prawa o okreśĂ lonej treści. Parlament ustanawia ustawę, gdy w głosowaniu uchwala przedłożony mu projekt (właśnie akt głosowania jest w tym przypadku umowną czynnością upoważnionego organu państwa); minister ustanawia rozporzadzenie, gdy podpisuje jego projekt. Zgodnie z dawnymi koncepcjałni prawa natury prawodawca nie kształtuje treści prawa, a jedynie „odkrywa” norłny prawa naturalnego. Według poglądów rozpowszechnionych zwłaszcza w XIX w. i na początku XX w. tre<ć prawa jest wyłącznie aktem woli prawodawcy — jest on władny ustanowić norłny o dowolnej treści. Zgodnie z poglądałni współczesnymi prawodawca nie jest upoważniony do arbitralnego tworzenia prawa. Nawet dełnokratycznie wybrany pars lament jest obowiązany respektować pewne reguły: zakaz wstecznego praw człowieka (zob. państwo prawne). Przez akt stanowienia dany organ łnoże także zobowiązać samego siebie do przestrzegania określonych norm postępowania. Na przykład parlament może ustanowić dla siebie nornły wskazujące, w jaki sposób powinien postępować przy rozpatrywaniu projektów ustaw (zob. regulamin parlałnentu); walne zgrołnadzenie spółdzielni może ustanowić dla siebie normy wskazujące, jak powinno przeprowadzać swoje obrady. 112 113 Umowa jako fo r m a tworzenia prawa polega na tym, że co najmniej dwie upoważnione strony (np. dwa państwa, organ państwa i organ związku zawodowego) w drodze porozumienia kształtują wiążące je normy postępowania. Umowa tworząca prawo różni się tym od stanowienia prawa, że twórcy norm są zarazem adresatami owych norm: tworzą je dla siebie samych i wyrażają zgodę na ich treść, podczas gdy dla ważnego ustanowienia ustawy, rozporządzenia czy zarządzenia nie jest wymagana zgoda ich adresatów. Prawo zwyczajowe, w odróżnieniu od stanowienia prawa i umów, kształtuje się spontanicznie. W jakiejś społeczności powstaje najpierw praktyka postępowania w określony sposób oraz przekonanie członków tej społeczności, że takie postępowanie jest zgodne z wiążącymi normami. Te właśnie normy nazywa się normami zwyczaj owy m i. Jeżeli przy tym w danej społeczności ukształtuje się przekonanie, że określone normy zwyczajowe powinny być realizowane jako normy obowiązujące prawnie i że za przekroczenie tych norm organy państwa powinny wymierzać sankcje (np. sąd powinien wymierzać kary za przekroczenie tych norm), to wtedy norma zwyczajowa staje się normą prawa zwyczajowego. Organy państwa nie kształtują więc treści norm prawa zwyczajowego, mogą jedynie takie normy stosować i w ten sposób włączać je do zbioru obowiązujących norm prawnych. Normy prawa zwyczajowego spotyka się współcześnie przede wszystkim w prawie międzynarodowym publicznym (zob. zwyczaj łniędzynarodowy), ale także w prawie morskim czy handlowym. Jednakże przez wieki kształtowanie się prawa zwyczajowego było podstawową fornłą powstawania prawa: organy państwa podejmowały decyzje, a zwłaszcza sądy — wydawały wyroki, na podstawie uświęconych tradycją norm zwyczajowych. Normy te z czasem spisywano, tworząc zbiory prawa zwyczajowego (zbiorami polskiego prawa zwyczajowego są np. Księga Elbląska z początku XIV w. i Statuty Kazinłierza Wielkiego). Przez długi czas prawo zwyczajowe, jako prawo „dawne”, było uważane za prawo lepsze, prawo o wyższej mocy niż prawo stanowione, któremu — w razie konfliktu z prawem stanowionym należy dawać pierwszeństwo. Stanowienie prawa stało się dominującą [orłną tworzenia prawa dopiero w nowoczesnych scentralizowanych państwach. Precedens prawotwórczy to decyzja organu państwa, zwłaszcza sądu (precedens sądowy) albo parlamentu (precedens konstytucyj n y), podjęta bez należytej podstawy w prawie stanowionym czy w zwyczaju, ale co do której wytworzyło się przekonanie, że powinna ona być podstawą rozstrzygania w przyszłości wszystkich przypadków podobnych. Państwa kontynentu europejskiego mają tak zwany system prawa stanowionego, co znaczy, że podstawową formą tworzenia prawa jest w tych państwach akt stanowienia ustaw i innych aktów prawnych. Natomiast w Wielkiej Brytanii czy w Stanach Zjednoczonych nadal istotną formą tworzenia prawa są precedensy prawotwórcze i stąd systenły prawne tych państw zalicza się do systemów prawa precedensowego. Polski system prawny kształtuje się przede wszystkiłn w forłnie stanowienia prawa przez organy państwa: Sejn), Prezydenta, rząd, poszczególnych ministrów, wojewodów oraz przez organy jednostek samorządu terytorialnego. Przygotowanie i stanowienie aktów prawnych Stanowienie aktów prawnych jest poprzedzone pracami przygotowawczymi, w przypadku ustaw — pracami zazwyczaj długimi i żmudnymi. Cały ten proces, począwszy od wysunięcia pomysłu wydania aktu prawnego poprzez jego opracowanie, a następnie wystąpienie z inicjatywą prawodawczą (zob. inicjatywa ustawodawcza), rozpatrzenie projektu przez kompetentny organ oraz ustanowienie i ogłoszenie nazywa się procesem prawodawczym, a w przypadku tworzenia ustaw procesem ustawodawczym. Na rezultat tego procesu, a więc na gotową ustawę (czy inny akt prawny), składa się w praktyce wysiłek bardzo wielu osób, chociaż, za ustawodawcę uważa się jedynie parlament, ponieważ jedynie on jest upoważniony do stanowienia ustaw i właśnie on ponosi odpowiedzialność za zgodność stanowionych ustaw z konstytucją oraz odpowiedzialność za to, czy stanowione ustawy są zgodne ze społecznymi oczekiwaniami i społecznie akceptowanym systemem wartości oraz za ich skuteczność. Proj e kły u s t a w są zazwyczaj opracowywane przez rząd (mający do pomocy wyspecjalizowanych w tworzeniu prawa prawników), przez specjalnie powołane 115 do tego komisje kodyfikacyjne, przez grupy posłów lub zespoły ekspertów. Prace przygotowawcze kończą się przedłożeniełn projektu 1 14 temu organowi państwa, który jest upoważniony do jego uchwalenia. Oficjalne przedłożenie przez podmiot do tego upoważniony gotowego projektu ustawy parlamentowi (w Polsce Sejłnowi) z takim skutkiem, że parlament zobowiązany jest wszcząć nad nim prace ustawodawcze kończące się uchwaleniem albo odrzuceniem projektu, nazywa się inicjatywą ustawodawczą. W Rzeczypospolitej Polskiej inicjatywa ustawodawcza przysługuje posłom (którzy wykonują ją jako grupa co najmniej 15 posłów albo jako kołnisja sejnłowa), Senatowi (jako całej izbie), Prezydentowi, Radzie Ministrów, a nadto także grupie co najmniej 1()0()0() obywateli, którzy mają czynne prawo wyborcze do Sejnuł (zob. prawo wyborcze czynne). Przyznanie obywatelom prawa wystąpienia z inicjatywą ustawodawczą jest nowynł rozwiązaniem konstytucyjnym i bywa określane jako „inicjatywa ludowa”. Wystąpienie z inicjatywą ustawodawczą kończy przedparlanłentarny etap prac nad ustawą. Dalsze prace toczą się, zgodnie z polskim prawem, w Sejmie: zarówno na jego posiedzeniach plenarnych, to znaczy na posiedzeniu całego Sejmu, jak i przede wszystkim w poszczególnych komisjach sejmowych (zob. komisja parlamentarna). Debatę parlałnentu nad przedłożonym mu projektem ustawy nazywa się czytaniem ustawy, a polska procedura uchwalania ustaw przewiduje trzy „czytania” projektu ustawy. Pierwsze „czytanie” nra liliejsce na plenum Sejmu albo w komisji. Drugie „czytanie” polega zawsze na wysłuchaniu przez Sejm sprawozdania konłisji, która szczegółowo rozważała projekt, i dyskusji nad sprawozdanienł. Trzecie „czytanie” kończy się głosowaniem. Ustawę uchwala się zwykłą większością głosów w obecności co najłnniej połowy ustawowej liczby posłów. Konstytucja przewiduje też wyjątki od tej zasady. Ustawę uchwaloną przez Sejm Marszałek Sejmu przekazuje Senatowi. Senat rozpatruje uchwaloną przez Sejnł ustawę i w terminie 30 dni nłoże ją przyjąć, zgłosić do niej poprawki albo ją odrzucić. Uchwała Senatu o wniesieniu do ustawy poprawek lub o jej odrzuceniu nie jest ostateczna — Sejm ma bowiem prawo taką uchwałę Senatu odrzucić, ale musi to uczynić bezwzględną większo,ścią głosów. Przyjętą przez Sejłn i Senat ustawę Marszałek Sejnłu przedkłada Prezydentowi do podpisu. Prezydent podpisuje ustawę w ciągu 21 dni od jej przedłożenia i zarządza jej ogłoszenie w Dzienniku Ustaw. Przed podpisaniem ustawy Prezydent może podjąć jedną z dwóch decyzji. Może mianowicie wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiełn o stwierdzenie, czy ustawa jest zgodna z Konstytucją, albo może odmówić podpisania ustawy i przekazać ją Sejmowi do ponownego rozpatrzenia. Jeżeli jednak Trybunał Konstytucyjny uzna zaskarżoną przez Prezydenta ustawę za zgodną z Konstytucją albo jeżeli Sejm ponownie uchwali tę ustawę większością 3/5 głosów w obecno<ci co nąjnłniej połowy ustawowej liczby posłów, Prezydent obowiązany jest ustawę podpisać i zarządzić jej ogłoszenie w Dzienniku Ustaw. Podpisanie i ogłoszenie ustawy kończy prace ustawodawcze, to znaczy, że dopiero od tego łuołnentu ustawa jest obowiązująca. Akty prawne będące rezultatem tworzenia prawa, obo s wiązujące w jakimś państwie, tworzą zbiór u p o r zad kowany h i erarc h i c zn i e, to znaczy, że każdy z nich zajmuje określoną pozycję w tyłn zbiorze. Pozycja ta jest w zasadzie zależna od tego, jaki organ państwa wydał dany akt prawny. Każdy rodzaj aktu prawnego Iłła swoją nazwęĂ (ustawa, dekret, rozporządzenie, uchwała, zarządzenie, rządzenie porządkowe) i może norłnować określony rodzaj spraw. Ów zbiór aktów prawnych kształtuje się przez tworzenie nowych aktów prawnych, przez zmianę aktów obowiązujących (nowelizacja prawa) oraz przez uchylanie jakichś aktów prawnych, to znaczy wycofywanie ich ze zbioru (derogacja prawa od łac. derogatio — uchylenie). Zbiór aktów prawnych można porównać do piramidy: na jej wierzchołku znajduje się akt prawny o najwyższej randze — konstytucja, a u podstawy akty prawne o randze najniższej. Każdy akt prawny musi być zgodny z aktami wyższej rangi. Rodzaje Konstytucja jest ustawą zajmującą naczelne miejsce aktów prawnych wśród innych aktów prawnych. Bywa nazywana ustawą zasadniczą państwa, ponieważ normuje sprawy dla społeczności państwowej najdonioślejsze. Jej szczególna pozycja uzasad â niona jest tym, że: l) wyznacza pozycję jednostki w państwie oraz określa podstawowe zasady ustroju politycznego oraz ustroju społecznego państwa; 2) wszystkie inne akty prawne muszą być z nią zgodne zarówno w tym sensie, że nie mogą naruszać wartości, których ochronę konstytucja poręcza, jak i w tym, że muszą być tworzone, zmieniane i uchylane zgodnie z jej postanowieniami; 3) konstytucję uchwala się i zmienia w specjalny sposób, odmienny niż w przypadku innych ustaw; zmiana konstytucji następuje zazwyczaj specjalną większościa głosów i w obecności większej niż przy innych ustawach (zwanych „zwykłymi”) liczby członków organu uchwalającego, 117 Konstytucje zmieniane w specjalnej procedurze nazywa się konstytucjami „sztywnymi” w odróżnieniu od konstytucji „elastycznych” zmienianych tak jak ustawy. To utrudnienie Ina zapewnić konstytucji stosunkowo dużą stabilność. 16 Konstytucja RP jest konstytucją „sztywną”, co wyraża się m.in. w tym, że inicjatywa jej zmiany (zob. inicjatywa ustawodawcza) przysługuje wyłącznie co najnłniej 1/5 ustawowej liczby posłów (czyli co najmniej 92 posłom), Senatowi i Prezydentowi, że zmiana musi być przyjęta w tym samym brznłieniu przez każdą z izb parlamentu, że dla przyjęcia zmiany wymagana jest kwalifikowana większość głosów (zob. większość głosów kwalifikowana). Szczególne utrudnienia są przewidziane dla zmiany następujących rozdziałów Konstytucji: rozdz. I („Rzeczpospolita"), rozdz. II („Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela”) oraz rozdz. XII („Zmiana Konstytucji”) i polegają m.in. na tym, że w sprawie ich znłiany może być przeprowadzone referendum. Z wnioskiem o jego przeprowadzenie wystąpić podłniot upoważniony do zainicjowania zmiany Konstytucji. Konstytucja określa podstawowe organy państwa, sposób ich powoływania, zakres ich upoważnień i stosunki między nimi, podstawowe cele i metody sprawowania władzy państwowej, a współcześnie wyznacza zazwyczaj pozycję jednostki w państwie, zwłaszcza jej prawa i obowiązki, ich gwarancje i dopuszczalne ograniczenia. Konstytucja określa także podstawy ustroju społecznego państwa, zwłaszcza formy własności, dopuszczalność ograniczania czy pozbawiania własności, a zazwyczaj także finanse państwa. Współczesne państwa mają na ogól ko n s t y tu ej e p i s a n e, ujęte właśnie w fornłę specjalnej ustawy. Konstytucje pisane są jednak wynalazkiełn XVIII w. i epoki Oświecenia: najstarszą konstytucją pisaną jest konstytucja Stanów Zjednoczonych z 1787 r., drugą polska Konstytucja 3 maja z 1791 r., a trzecią konstytucja francuska z września tegoż, roku. Są jednak także państwa (np. Wielka Brytania), które nie nrają konstytucji pisanej: ich działalność opiera się na normach prawa zwyczajowego oraz kilku ustawach zwykłych, regulujących podstawy ustroju państwa. W celu przygotowania i uchwalenia konstytucji tworzy się zazwyczaj specjalny organ przedstawicielski, pochodzący z wyboru (konstytuanta). W Polsce konstytuanta nosiła tradycyjnie nazwę „Sejm Ustawodawczy”. Po spełnieniu wyznaczonego jej zadania konstytuanta zostaje rozwiązana i następuje wybór parlamentu (zob. parlament), zgodnie z postanowieniami nowej konstytucji. Sposób przygotowania i uchwalenia nowej konstytucji jest bardzo ważny: decyduje o udziale całej społeczności państwowej w rozstrzyganiu o przyszłym kształcie państwa, może być czynnikiem legitymującym nową konstytucję i pozyskującym dla niej społeczną akceptację. Prace nad przygotowaniełn nowej Konstytucji RP były długie i towarzyszyła im burzliwa dyskusja. Rozpoczął je jeszcze Sejm i Senat wyłonione w wyborach czerwcowych w 1989 r. Rychło je jednak przerwano, ponieważ w opinii znacznej części polityków Sejm, jako niepochodzący z wolnych wyborów, nie łniał denłokratycznej legitymacji do uchwalenia nowej ustawy zasadniczej. Kolejny parlament rozpoczął prace konstytucyjne od uchwalenia w dniu 23 kwietnia 1992 r. ustawy o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Określała ona, że prawo wniesienia projektu konstytucji przysługuje Kołnisji Konstytucyjnej, grupie 56 członków Zgromadzenia Narodowego oraz Prezydentowi RP. Ustawa powierzała prace przygotowawcze Kołnisji Konstytucyjnej oraz przewidywała, że konstytucję uchwali Zgronładzenie Narodowe (połączone obie izby parlamentu), a następnie przyjnłie ją naród w referendum konstytucyjnym (zob. referendunł). Zgodnie z tą procedurą do Zgromadzenia Narodowego wpłynął projekt konstytucji Prezydenta RP oraz grup parlałnentarnych PSL-UP, UW, SLD, PC i KPN, a nadto projekt Kołnisji Konstytucyjnej Senatu I kadencji. I te prace zostały przerwane rozwiązaniem Sejmu. Podjęto je jesienia 1993 r., po kolejnych wyborach, które zmieniły układ sił politycznych w parlamencie. Ażeby uczynić zadość wyłnaganiom reprezentatywności różnych ugrupowań politycznych w uchwaleniu konstytucji, przyjęto, że przedmiotełn prac Kołnisji Konstytucyjnej będą wszystkie wniesione uprzednio projekty konstytucji (nawet jeżeli osoby, które projekt podpisały, nie są już członkanłi parlałnentu), a nadto że może zostać wniesiony projekt z inicjatywy 500 tys. obywateli. Projekt taki wniesiono i określono go jako obywatelski projekt NSZZ „Solidarno<ć”. Na podstawie tych projektów Kołnisja Konstytucyjna opracowała jednolity projekt konstytucji (tzw. projekt Konłisji Konstytucyjnej). W dniu 2 kwietnia 1997 r. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło ogólnokrajowym. W latach 1952—1992 ustrój Polski oraz pozycję prawną jej obywateli normowała Konstytucja z 22 lipca 1952 r. Była ona 119 zmieniana niemal 2() razy. W latach osiemdziesiątych dokonano w niej bardzo istotnych zmian: Konstytucja wprowadziła nowe organy — Trybunał Konstytucyjny, Trybunał Stanu, Rzecznika Praw Obywatelskich. Radykalne zmiany zaczęto jednak wprowadzać do Konstytucji po zwycięstwie obozu „Solidarności” w wyborach czerwcowych w 1989 r. Zmieniono ją w latach: 1989, 199(), 1991 oraz 1992. Sejłn uchylił w szczególności niektóre przepisy dotyczące podstaw ustroju socjalistycznego i wprowadził nowe zasady oraz instytucje. Konstytucja zagwarantowała swobodę działalności gospodarczej, bez względu na formę własności (tzn. bez 118 względu na to, czy jest to własność prywatna czy społeczna) i poręczyła własność prywatną. Pozbawienie tej własności, poza przypadkami wskazanymi w prawie karnym, stało się dopuszczalne jedynie na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem. W ten sposób Konstytucja stworzyła podstawy gospodarki prywatnej. Konstytucja zagwarantowała także działalność różnych partii politycznych, stawiających sobie za cel wpływanie metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa, co oznaczało zerwanie z systemem praktycznie monopartyjnym (zob. monopartia) i ukształtowanie podstaw pluralizmu w życiu politycznym. Stworzyła także gwarancje udziału samorządu terytorialnego w sprawowaniu władzy państwowej (zob. samorząd). W zakresie organów państwa Konstytucja przywróciła instytucję Prezydenta oraz dokonała zmian w strukturze parlamentu wprowadzono Senat jako jego drugą izbę. Szczególnie doniosłą zmianą było wprowadzenie do Konstytucji zasady państwa prawnego: „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej” (zob. państwo prawne). Zmiana ta oznaczała samozobowiązanie się władzy państwowej do takiego przekształcenia ustroju państwa, by odpowiadał on wymaganiom państwa prawnego, oraz do tego, by sam proces przekształcenia dokonywał się według rygorystycznych reguł wiążących władzę w państwie prawnym, a więc z odrzuceniem rozstrzygnięć arbitralnych. W dniu 17 października 1992 r. uchwalono ustawę konstytucyjną o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym. Regulowała ona jedynie ustrój polityczny państwa i dlatego była nazywana Małą Konstytucją. Była też z założenia aktem tymczasowym, tym bardziej że w sprawach, których nie normowała, obowiązywały nadal przepisy Konstytucji z 1952 r., np. dotyczące praw i obowiązków obywateli, kompetencji Trybunału Konstytucyjnego, Trybunału Stanu czy Rzecznika Praw Obywatelskich. Zarówno Mała Konstytucja, jak i poszczególne przepisy Konstytucji lipcowej przestały obowiązywać z dniem wejścia w życie Konstytucji RP. Jej uchwalenie i przyjęcie w referendum zakończyło proces konstytucyjnych przeobrażeń państwa. 121 Konstytucja RP jest aktem bardzo obszernym. Składa się z uroczystego wstępu (preambuły) oraz 243 artykułów, wanych w XIII rozdziałów. Wstęp do Konstytucji daje wyraz tradycjom i wanościołn decydującym o tożsamości polskiego społeczeństwa. Wskazuje też wartości, na których mają opierać się prawo i podstawy porządku politycznego Rzeczypospolitej. Z prawnego punktu widzenia treśc< preambuły zawiera wiążące wskazówki dla interpretacji przepisów Konstytucji. W rozdziale I Konstytucji, zatytułowanym „Rzeczpospolita”, sformułowano podstawowe zasady określające charakter państwa. Należą do nich w szczególności: zasada republikańskiej fornły państwa (zob. republika), będącego wspólnotą wszystkich obywateli, zasada państwa prawnego (zob. państwo prawne) urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, zasada niepodzielności i integralności państwa, zasada suwerenności narodu (zob. suweren; reżim kratyczny), a także zasady podziału władzy (zob. zasada podziału władzy) oraz decentralizacji władzy publicznej i samorządności obywatelskiej. Wśród zasad wyznaczających podstawy państwa są też takie, które charakteryzują gospodarkę państwa; ujmują ją jako społeczną gospodarkę rynkową, wyrażają wolność gospodarczą, ochronę ści oraz deklarują, iż podstawą ustroju rolnego jest gospodarstwo rodzinne. Porządek polityczny i społeczny Rzeczypospolitej ma być, zgodnie z Konstytucją, oparty na zasadzie wolności partii politycznych i organizacji politycznych i społecznych oraz na wolnoś,ci mediów, natomiast konstytucyjnie zakazane są praktyki totalitarne. Wśród zasad konstytucyjnych określających charakter państwa są też przepisy o stosunku państwa do Kościołów i związków wyznaniowych; Konstytucja gwarantuje ich równouprawnienie, auto• nomie, bezstronność państwa w sprawach światopoglądowych orał współdziałanie państwa i Kościołów. Drugi rozdział Konstytucji norłnuje sytuację prawną człowieka i obywatela; jego wolności, prawa i obowiązki (zob. prawa człowieka; prawa obywatelskie). Kolejny rozdział III jest poavięcony systemowi aktów prawnych (zob. akty prawne) obowiązujących w państwie. Dalsze rozdziały normują ustrój władz publicznych, a więc w szczególności sposób wyboru, strukturę, organizację wewnętrzną i kompetencje Sejmu i Senatu oraz status posłów i senatorów (rozdz. IV), wybór i kompetencje Prezydenta RP (rozdz. V), skład, zasady funkcjonowania i kołnpetencje Rady Ministrów oraz adnłinistracji rządowej (rozdz. VI), a także podstawy działania sałnorządll terytorialnego (rozdz. VII). Kolejne rozdziały Konstytucji poświęcone są uregulowaniu sadownictwa, w tym Sądu Najwyższego, Trybunału Konstytucyjnego i Trybunału Stanu (rozdz. VIII), a także organów kontroli państwowej (Najwyższa Izba Kontroli) i ochrony prawa (Rzecznik Praw Obywatelskich) oraz Krajowej Radzie Radiofonii i Telewizji (rozdz. IX). Wreszcie następne rozdziały Konstytucji normują finanse publiczne (rozdz. X) i stany nadzwycząjne (rozdz. XI). Konstytucję zamyka rozdział o zmianie Konstytucji (rozdz. XII) oraz przepisy przejściowe i końcowe (rozdz. XIII). Te ostatnie regulują stan przejściowy, sposób i termin dostosowania prawa obecnie obowiązującego do nowej Konstytucji, wprowadzenie nowych instytucji prawnych, funkcjonowanie organów powołanych na podstawie dawnych przepisów konstytucyjnych itp. Ustawa jest aktem uchwalanym wyłącznie przez parlament i zajmującym w hierarchii aktów prawnych miejsce bezpośrednio po konstytucji. W Rzeczypospolitej Polskiej władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, choć udział w procesie ustawodawczym ma także Prezydent. Ustawą można normować wszystkie sprawy, jest ona wszak aktem pochodzącym od organu przedstawicielskiego, pod warunkiem zgodności tego unormowania z konstytucją. Konstytucja jest bowiem wiążąca także dla parlamentu. Niektóre ustawy, wyczerpująco normujące jakąś obszerną dziedzinę spraw, noszą nazwę kodeksu, na przykład kodeks karny, kodeks cywilny, ale niekiedy — w języku potocznym nazwy ustawy pochodzą od jej twórcy, jak Kodeks Napoleona, będący kodeksem cywilnym. Kodeksy są zazwyczaj stabilniejsze niż inne ustawy, niektóre z nich obowiązują kilkadziesiąt lat ze stosunkowo niewielkimi zmianami. Spełniają więc na ogół szczególną rolę w kształtowaniu ładu społecznego. Pod względem formalnym są jednak równe innym ustawom i łuogą być przez te ustawy zmieniane. 123 Obok ustaw mogą obowiązywać akty prawne mające moc prawną równą ustawie i regulujące w zasadzie te same sprawy, co ustawa, ale wydawane przez organ inny niż parlanłent (zazwyczaj przez głowę państwa). Akty takie mogą uchylać i zmieniać ustawy i dlatego w denłokratycznych państwach przewiduje się ich wydawanie jedynie w wyjątkowych okolicznościach. Akty prawne o mocy ustawy noszą rozmaite nazwy, np. dekret. W PRL aktami tego rodzaju były dekrety z mocą ustawy, a prawo ich wydawania przysługiwało Radzie Państwa. W czasie obowiązywania Małej Konstytucji Sejłn mógł w specjalnej ustawie upoważnić Radę Ministrów do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy. Nie doszło do uchwalenia takiej ustawy upoważniającej, a więc nie wydano też rozporządzeń z mocą ustawy. Obowiązująca Konstytucja przewiduje rozporządzenia z mocą ustawy i upoważnia ratyfikowane bez konieczności uzyskania na ratyfikację zgody wyrażonej w ustawie, Szczególnym rodzajem umów wskazanym w pkt (a) są te, na podstawie których RP może przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowe, mu „kompetencje organów władzy państwowej w niektóryeb sprawach”. W stosunku do tych umów Konstytucja przewiduje nawet możliwość przeprowadzenia referendum ogólnokrajowego w sprawie ich ratyfikacji. Jeżeli ratyfikowana umowa międzynarodowa zostanie ogłoszona w Dzienniku Ustaw (zob. ogłoszenie aktu prawnego), staje się częścią polskiego systemu prawnego („porządku prawnego”) i ma być stosowana b e zp o ś re d n i o. Gdyby umowa międzynarodowa ratyfikowana na podstawie zgody wyrażonej w ustawie była niezgodna z ustawami (nie dawała się z nimi „pogodzić”), to ma ona pierwszeństwo przed ustawą. Pierwszeństwo przed ustawami ma także prawo stanowione przez organizację międzynarodową — jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez nasze państwo umowy międzynarodowej. Ratyfikowane umowy łniędzynarodowe zajmuja więc w hierarchicznie uporządkowanym systemie prawa RP bardzo wysoką pozycję. Akty powszechnie obowiązujące mogą zawierać normy adresowane do k a ż d e g o podmiotu (obywateli, ich organizacji, jednostek gospodarczych, organów państwa) i wkraczać w sferę praw, wolności i obowiązków obywateli. Druga grupą aktów prawnych są w RP akty wewnętrzne. Akty te mogą być adresowane jedynie do jednostek organizacyjnie podległych organowi, który wydaje dany akt. Nie są one wiążące dla obywateli i ich organizacji, nie moga nakładać na obywateli obowiązków, ani ograniczać ich praw, Są to natomiast akty użyteczne dla należytego zorganizowania pracy administracji, np. jednostek organizacyjnych podległych ministrowi. W RP są dwa rodzaje aktów o charakterze wewnętrznym: uchwały oraz zarządzenia. 3. PRZESTRZEGANIE PRAWA Jeżeli jakaś osoba, będąca adresatem prawnej, nie spełnia wyznaczonych przez tę obowiązków, to mówimy, że przekracza ową (przekracza prawo). Można przekraczać jakąś nieświadomie. normy normę normę normę 125 Można bowiem nie wiedzieć, że dana norma obowiązuje lub nie znać jej treści. Jeżeli adresat normy prawnej zachowuje się zgodnie ze wskazaniami tej normy, to mówimy, że realizuje tę normę, choćby nawet nie zdawał sobie sprawy z jej obowiązywania. Świadome natomiast realizowanie normy prawnej nazywamy przestrzeganiem owej normy (p rzestrzeganiem p raw a). Jeżeli zatem ktoś, dowiedziawszy się, że obowiązuje norma zakazująca kąpieli w pewnym miejscu, pod wpływem tej normy zrezygnował z zamiaru wykąpania się właśnie tam, to powiemy, że zrealizował tę normę świadomie, a więc że przestrzega tej normy. Ażeby przestrzegać danej normy, by mogła ona w ogóle wpłynąć na nasze postępowanie, musimy ją znać, wiedzieć, że ona obowiązuje, oraz wiedzieć komu i w jakich okolicznościach wyznacza ona określone postępowanie. Wiadomości o prawie uzyskuje się z rozmaitych źródeł: komunikatów prasowych, radiowych i telewizyjnych, z książek, z różnego rodzaju broszur informacyjnych, z Internetu, zasięgając porady u prawnika, rozmawiając ze znajomymi, którzy załatwiali określone sprawy w urzędach czy w sądzie. Wszystkie te źródła informacji, bardzo ważne w codziennym życiu, nie mają jednak charakteru urzędowego. Są to źródła wiadomości o prawie; o tym, że zostało ono ustanowione lub uchylone, że wyznacza takie czy inne obowiązki, że tak właśnie jest interpretowane przez sędziów i urzędników. Urzędowe, oficjalne podanie do wiadomości publicznej faktu ustanowienia jakichś norm prawnych oraz treści tych norm nazywa się ogłoszeniem aktu prawnego (a potocznie publikacją Publikacja prawa prawa). Normy prawne zawarte są w aktach prawnych (zob. akty prawne). Ogłoszenia aktu prawnego dokonują jedynie specjalnie upoważnione do tego organy i w specjalnej formie wyznaczonej w przepisach prawnych. Nie jest więc ogłoszeniem aktu prawnego wydrukowanie tekstu nowej ustawy w poczytnej prasie, choć niewątpliwie jest to podanie treści owej ustawy do wiadołnošci publicznej. 125 Stanowiąc normy prawne, prawodawca życzy sobie, aby normy te były realizowane i przewiduje często różnego rodzaju dolegliwości za przekraczanie owych norm. Powinien więc podać te normy do wiadomości publicmej i stworzyć przez wszystkim zainteresowanym (a nie np. jedynie urzędnikom) możliwość zaznajomienia się z nowym prawem. Aby jednak prawodawca tworzący dany akt prawny nie mógł postępowaę< samowolnie, decydować o tym, czy chce, czy też nie chccĂ podać swój akt do wiadomości publicznej, przyjmuje siț zasadę głoszącą, że dany akt prawny nabywa mocy obowiąz1K jącej dopiero po jego urzędowym ogłoszeniu. Na przykład ustawa uchwalona przez parlament i podpisana już. przez Prezydenta nie jest jeszcze obowiązujaca, dopóki nie zostanieĂ ogłoszona zgodnie z przepisami prawnynłi danego kraju. Mówiąc obrazowo, proces tworzenia ustawy kończy się dopiero z chwilą jej ogłoszenia, a ustawa nieogłoszona jest flą razie niewiążąca i nikt nie ma obowiązku realizowania norm w niej zawartych. Ponadto tylko tekst ogłoszony urzęd0W() uważa się za tekst pochodzący od ustawodawcy. Gdyby wice powstały jakiekolwiek wątpliwości co do treś,ci obowiązujących norm, za miarodajne „źródło” prawa należy przyjąć tekst oficjalnie ogłoszony. Podstawową formą ogłaszania aktów prawnych jest we współczesnych państwach publikowanie ich w dziennikach urzędowych. Dzienniki urzędowe to specjalne wydawnictwa przeznaczone do zamieszczania w nich tekstów aktów nych (zob. Dziennik Ustaw; „Monitor Polski”). Dzienniki te mają w różnych krajach różne nazwy. Dwa najważniejsze dzienniki urzędowe wydawane w Polsce noszą nazwy Dziennik Ustaw i „Monitor Polski' Inną formą urzędowego ogłaszania aktów prawnych jest ogłaszanie ich w sposób zwyc zaj owo przyjęty w danej miej s c o wośc i (np. przez wywieszenie tekstu aktu prawnego na tablicy ogłoszeń znajdującej się w siedzibie miejscowego urzędu czy na tablicach ogłoszeń znajdujących się przy wejściu do lasów komunalnych). W tej forniie moż.na ogłaszać oficjalnie jedynie niektóre rodzaje lokalnych aktów prawnych (zob. prawo miejscowe), wydawanych zazwyczaj w nadzwyczajnych okolicznościach, uzasadniających pośpiech prawodawcy (np. wtedy, gdy na danym terenie istnieje nie dla zdrowia mieszkańców). 6 Dziennik Ustaw Rzeczy pospol i tej Polskiej jest wydawnictwem urzędowyłn, w którym ogłasza się ustawy, rozporządzenia Prezydenta, Rady Ministrów, Prezesa Rady Ministrów i poszczególnych ministrów oraz niektóre umowy nłiędzynarodowe. Dzi en n i k U rzęd owy Rzeczypospol i tej Pol s k i ej „Monitor Polski” jest wydawnictwem urzędowym, w którym ogłasza się przede wszystkim niektóre uchwały Sejmu, zarządzenia Prezydenta, Prezesa Rady Ministrów oraz poszczególnych ministrów, a także uchwały Rady Ministrów. Poza Dziennikiem Ustaw i „Monitorem Polskim” wydawane są liczne inne dzienniki urzędowe, zwłaszcza dzi e n n i ki poszc zegól nych mini strów (np. Dziennik Urzędowy Ministra Edukacji Narodowej), w których publikuje się przepisy wydawane przez danego ministra i adresowane wyłącznie do podległych mu jednostek organizacyjnych. Aby umożliwić zainteresowanym zapoznanie się z tekstami ogłoszonych aktów prawnych, oddziela się zazwyczaj moment oficjalnego ogłoszenia aktu prawnego od momentu, któły nazywa się wejściem danego aktu w życie. Akt prawny wchodzi w życie w terminie, który sam wyznacza. I dopiero od tego wyznaczonego momentu wszyscy adresaci norm zawartych w danym akcie mają obowiązek normy te realizować. Okres między ogłoszeniem aktu prawnego a jego wejściem w życie nazywa się vacatio legis. Jest to okres przeznaczony na to, by wszyscy zainteresowani mogli zaopatrzyć się w dzienniki urzędowe lub w inny sposób uzyskać informacje o nowych normach, przygotować się do realizowania nowych nomł, aby przygotować urzędy do sprawnego wydawania decyzji na podstawie nowych aktów prawnych itp. 127 Akt prawny może postanawiać, że wchodzi w życie z dniem ogłoszenia albo w jakimś terminie późniejszym niż dzień jego ogłoszenia (a więc z vacatio legis) i takie właśnie rozwiązanie jest w typowych przypadkach poprawne. We współczesnych państwach, w których obowiązują tysiące aktów prawnych, nie jest możliwe znać wszystkie z nich. Systemy prawa przyjmują jednak zasady głoszące, iż Nieznajomość prawa nie uspra- nieznajomość prawa szkodzi (ignorantia iuris nocet) oraz że wiedliwia nieznajomość prawa nikogo nie usprawiedliwia (ignorantia iuris neminem excusat), mimo że zasady te budzić mogą sprzeciw moralny. Normy prawne nie mogłyby skutecznie wpływać na zachowania ludzi i porządkować tych zachowań, gdyby każdy naruszający jakaś normę mógł się powoływać na to, że jej nie zna. System prawny, w którym usprawiedliwiano by każdą nieznajomość prawa, nie mógłby w ogóle funks cjonować. Dlatego, nie rezygnując z tych zasad, państwo powinno na różne sposoby łagodzić konsekwencje tego, że ludzie znają nie wszystkie obowiązujące ich normy prawne: zapewniać powszechną dostępnośc urzędowych dzienników publikacyjnych i należytą obsługę prawną (poprzez adwokatów, radców prawnych), formułować przepisy prawa w sposób komunikatywny i dbać o to, by prowadzący sprawy sędzia czy urzędnik informował zainteresowanych o przysługujących im prawach, zamieszczać w progranłach szkolnych elementarne wiadomo Ă ści o prawie, ułnożliwiające obywatelołn uczestniczenie w życiu publicznym i dbanie o swoje interesy. Zasady ignorantia iuris nocet i ignorantia iuris nenlinełžł excusat nie wyznaczają obowiązku znajomości prawa. Głoszą one jedynie, że prawo wiąże określone konsekwencje z zrealizowaniem norm prawnych bez względu na to, czy normy te były, czy też, nie były znane ich adresatom. Ten, kto nie zna prawa, jest w gorszej sytuacji od tego, kto je zna. Nieznający prawa nie może bowiem dostosować swego zachowania do obowiązujących norm. Adresat normy prawnej może tę normę uznać, to znaczy przyjąć ją jako normę słuszną (zob. norma słuszna), bądź też może jedynie podporządkować się owej normie, to znaczy uznać ją za wiążącą, ponieważ taką normę ustanowił ktoś, kto ma nad nim władzę. W tym ostatnim przypadku nie wnikamy w to, czy zachowanie wyznaczone w danej normie jest dobre ani czy prowadzi do dobrych skutków. Motywy Podstawowymi motywami przestrzegania prawa są: przestrzegania aprobata treści norm prawnych i obawa przed sankcją grożącą prawa za ich przekroczenie. Bywa także, że przestrzeganie norm prawnych staje się dla nas nawykiem: tak zwykliśmy postępować i tak postępują osoby z naszego środowiska. Aprobata danej normy polega na tym, że dodatnio oceniamy zachowanie nakazywane przez normę (np. aprobujemy to, by udzielać pomocy osobie znajdującej się w potrzebie) lub —- co zdarza się częściej — aprobujemy konsekwencje zachowań, które ta norma wyznacza. Aprobata udzielana normom prawnym może się opierać na naszych ocenach moralnych: na gruncie tych ocen uważamy, że słusznie, dobrze, sprawiedliwie jest postępować w sposób wskazany w normie prawnej. Aprobata dla norm prawnych może mieć także swo.ie źródło w wierzeniach religijnych. Możemy przy tym aprobować nawet normy dla nas uciążliwe i niedogodne, jeśli uważamy, że realizując je, możemy rozwiązać jakieś doniosłe czy trudne sprawy społeczne. Sankcją nazywamy dolegliwość, która ma być wyrzą- Sankcja za dzona adresatowi normy w przypadku niezrealizowania owej nieprzestrzeganie normy. Przekraczający normę postępowania może się spotkać normy z sankcją rozsianą i sankcją zinstytucjonalizowaną. Sankcja rozsiana wyraża się w dezaprobacie, jaka spotyka naruszającego jakąś normę ze strony członków danego środowiska. Sankcja rozsiana może się wyrażać bojkotem osoby naruszającej normę, może przybrać formę potępienia tej osoby przez ludzi z jej środowiska, a w skrajnych przypadkach może się manifestować agresją w stosunku do nierealizującego normę. Za przekroczenie norm moralnych czy obyczajowych grozi zazwyczaj właśnie sankcja rozsiana. Jest ona potężnym środkiem skłaniającym do dawania posłuchu normom, zwłaszcza w małych, zamkniętych grupach społecznych, sprawujących silną kontrolę nad zachowaniami swych członków. Okazuje się jednak niewystarczająca w wielkich zbiorowościach o złożonej strukturze. 129 W przypadku norm prawnych sankcja jest wymierzana w sposób zorganizowany (sankcja zinstytucjonalizowana): państwo powołuje i utrzymuje zespół organów w celu wymuszania posłuchu dla norm prawnych. Sankcja może polegać na wyrządzeniu osobie przekraczającej normę określonej dolegliwości, na przykład na nałożeniu na nią grzywny lub pozbawieniu jej wolności (sankcja karna), może też sprowadzać się do zmuszenia adresata normy, by wykonał ciążący na nim obowiązek (np. spłacił dług) albo do zrealizowania tego obowiązku na jego koszt, na przykład przez sprzedaż należącej do niego rzeczy i spłacenie długu z uzyskanych w ten sposób pieniędzy (egzekucja). Często jednak przekroczenie normy prawnej spotyka się nadto z sankcją rozsianą. Dzieje się tak wtedy, gdy ludzie z danego środowiska aprobują normy prawne i oczekują od innych, że będą je realizować. Sankcja, którą wymierza państwo, staje się wtedy szczególnie dolegliwa, bo łączy się z potępieniem ze strony danego środowiska (np. kogoś spotyka kara pozbawienia wolności za fałszowanie dokumentów i zarazem potępienie ze strony grupy społecznej, w której żyje). Natomiast sankcja prawna staje się mniej dolegliwa, jeśli przekroczenie normy nie spotyka się z potępieniem danegț) środowiska, ponieważ ludzie uważają prawo za niesłuszne i nie dezaprobują czynów objętych zakazami prawnymi. Ażeby sankcja mogła skutecznie oddziaływać na chowanie adresatów norm (skłaniać ich do przestrzegania owych norm), musi być odpowiednio d o l e g I i w a. Adresąt normy powinien więc uznać, że postępowanie w sposób wskazany w normie (zrealizowanie normy) jest dla niego mniejszym złem niż dolegliwość grożąca mu w razie nieposłuszeństwa (np. mniejszym złem jest powstrzymanie się Od zaparkowania samochodu w miejscu niedozwolonym niż narażenie się na mandat za niepoprawne parkowanie, ponieważ mandat ten jest stosunkowo wysoki). Sankcja powinna być n i e uc h ro n n a: adresat normy powinien być przekonany, że w razie nieposłuszeństwa nie uda mu się jej uniknąć. Sankcja powinna być także p ro p orcj on a l na do czynu będącego przekroczeniem normy: nie powinna być zbyt surowa, aby nie przysparzać zbytnich cierpień, a zarazem powinna być odbierana jako „wymierzenie sprawiedliwości” a nie jako zastosowanie przemocy, wzbudzające współczucie w stosunku do naruszającego normę. Państwo rozmyślnie stwarza adresatom norm prawnych sytuacje przymusowe (zob. sytuacja przymusowa), posługuje się zatem przymusem. Od przymusu odróżnić należy przemoc, to znaczy użycie w stosunku do jakiejś osoby siły fizycznej (np. pozbawienie kogoś wolności na podstawie wyroku sądu wydanego za przekroczenie jakiejś normy, tymczasowe aresztowanie, eksmisja z budynku grożącego zawaleniem). Normy prawne określają, w jakich sytuacjach jest dopuszczalne stosowanie wobec kogoś przemocy oraz kto i w jakiej formie jest upoważniony do tego, by ją stosować. Środkami przemocy w celu wymuszenia posłuchu wobec prawa dysponują w zasadzie tylko organy państwa. Adresaci norm prawnych dają im często posłuch z pobudek oportunistycznych. Oportunistyczna postawa wobec prawa polega na skłonności do podporządkowania się obowiązującym normom, ponieważ uważamy, że może nas za to spotkać nagroda, lub ponieważ obawiamy się grożącej sankcji. Oportunista przestrzega więc prawa nie dlatego, że je aprobuje, ale z tego względu, że uważa, iż w danej sytuacji to mu się opłaca. 30 Ludzie skłonni są też przestrzegać norm postępowania tylko dlatego, że w danej sytuacji norm tych przestrzegają inni, do których chcemy dostosować nasze własne zachowanie. Skłonność do przystosowania swego postępowania do tego, jak w danej sytuacji uważają za właściwe postępować inni ludzie, na których opinii nam zależy, nazywa się konformizmem. Jeżeli ktoś jest gotów realizować wszelkie normy prawne po prostu dlatego, że są to właśnie normy prawne, tzn. że zostały ustanowione przez kogoś upoważnionego i nie jest dla niego ważne, jaka jest treść tych norm, to mówimy, że wykazuje on postawę legalistyczną. Postawa legalistyczna jest społecznie pożądana wtedy, gdy 131 obowiązujące prawo jest prawem, któremu udzielamy aprobaty. Jest wręcz nieodzowne, by urzędnicy państwowi wykazywali w określonym stopniu postawę legalistyczną, bo to zapewnia stabilność państwa. Ale z drugiej strony to niebezpieczne być bezkrytycznym wobec obowiązującego prawa, ponieważ może to prowadzić do ślepego posłuszeństwa wobec każdej normy, niezależnie od jej treści, byleby była ustanowiona przez kompetentną władzę. We współczesnym świecie coraz wyraźniej próbuje się przezwyciężać zarówno skrajny legalizm, jak i postawę odrzucenia wszelkich form podporządkowania się obowiązującym normom prawnym. Kształtuje się postawa krytycznego legalizmu —- skłonność do udzielania aprobaty normom prawnym jako normom niezbędnym do należytego czy choćby znośnego ułożenia współżycia między ludźmi w ramach społeczności państwowej, połączona z krytycyzmem wobec norm obowiązujących, dyktującym starania o ich zmianę, jeśli są niesprawiedliwe lub niesprawne i z gotowością sprzeciwu, jeśli normy te naruszają elementarne dobra moralne. Działanie obywatela będące naruszeniem jakiejś obowiązującej normy prawnej w tym celu, by zwrócić uwagę władz i opinii publicznej na niesprawiedliwe normy prawne lub nietrafne ich stosowanie i w ten sposób doprowadzić do zmiany niesłusznego prawa, podjęte bez użycia siły, jawnie i z gotowością poniesienia za nie odpowiedzialności prawnej nazywa się obywatelskim nieposłuszeństwem. Doktryna obywatelskiego nieposłuszeństwa ukształtowała się w Stanach Zjednoczonych, zwłaszcza w okresie walk o zrównanie praw ludności murzyńskiej z prawami białych i w okresie wojny w Wietnamie. Natomiast aktywność obywatelską manifestującą się w rč agowaniu na wszelkie najmniejsze przejawy naruszania prawa przez władzę państwową, przybierającą formy pokojowego protestu lub odmawiania władzy swego poparcia i podejmowaną w celu poszanowania konstytucji i ładu konstytucyjnego, nazywa się współcześnie prawem oporu „w drobnej monecie”. Prawo oporu „w drobnej monecie” jest formą współodpowiedzialności obywatela za ład konstytucyjny, wyrażającą się w tym, że pragnie on korygować poczynania władzy państwowej odbiegające od norm prawnych, które ten ład wyznaczają. Ani koncepcja obywatelskiego nieposłuszeństwa, ani koncepcja prawa oporu „w drobnej monecie” nie są rewolucyjne. Ich celem nie jest obalenie obowiązującego systemu prawa, ale jego ulepszenie (koncepcja obywatelskiego nieposłuszeństwa) lub skłonienie organów państwa do przestrzegania obowiązującej konstytucji, której udziela się aprobaty (prawo oporu „w drobnej monecie”). 4. KONFLIKT PRAWA 1 MORALNOŚCI Zgodność wskazań formułowanych przez normy prawne i normy moralne ma dużą doniosłość społeczna. Normy prawne zgodne z moralnością są bowiem wówczas przestrzegane zarówno ze względu na autorytet organów państwa, które te normy ustanowiły, i sankcje, które grożą za ich przekroczenie, jak i ze względu na wyrzuty sumienia, jakie wiązać się będą z przekraczaniem takich norm, czy ze względu na potępienie społeczeństwa, jeśli ukształtowały się w nim określone poglądy moralne. Przestrzeganie takich norm prawnych jest oczywistym obowiązkiem moralnym. Wskazania normy prawnej mogą dotyczyć czynów, które same przez się są obojętne moralnie. Jeżeli jednak realizowanie takich norm jest konieczne po to, by zaprowadzić niezbędny porządek w określonej dziedzinie życia społecznego (np. normy nakazujące zgłaszać pojazdy mechaniczne do rejestracji), to przestrzeganie ich jest również obowiązkienł moralnym, gdyż z•achowanie porządku w tej dziedzinie leży w inte132 133 resie społeczeństwa (utrudnia kradzieże pojazdów, ułatwia kontrolę ich sprawności technicznej czy ustalenie osoby odpowiedzialnej za pojazd itd.). Istotne napięcia społeczne powstają wtedy, gdy obowiązujące w danym kraju normy prawne są niezgodne z moralnością ludzi w tym państwie zamieszkujących. Może to być wynikiem narzucania norm prawnych przez na przykład władze okupacyjne lub ustanawiające prawo w sposób niedemokratyczny. Bywa również tak, że prawo ustanowione w sposób zgodny z wolą większości może budzić sprzeciwy moralne (np. w społeczeństwie o nastawieniu nacjonalistycznym parlament może ustanowić normy nakazujące dyskryminowanie mniejszości narodowych). Nie jest zadaniem prawa zakazywanie wszelkich czynów zasługujących na dezaprobatę moralną ani nakazywanie wszelkich czynów moralnie aprobowanych. Mogą być więc czyny prawnie dozwolone, które są godne potępienia moralnego, na przykład porzucenie przyjaciela w spotykających go nieszczęściach. Konflikt prawa i moralności ujawnia się dopiero wtedy, gdy normy prawne nakazują postępowanie niezgodne z moralnością lub gdy normy moralne nakazują przekraczanie prawa. Konflikty tego rodzaju mogą być następstwem ustanowienia norm prawnych przez prawodawcę nieliczącego się z systemem wartości obywateli, mogą jednak powstawać dlatego, że dane społeczeństwo jest zróżnicowane i jego członkowie uznają za obowiązujące normy moralne o różnej treści. Te groźne dla życia społecznego konflikty mogą być — i współcześnie coraz częściej bywają — w jakimś stopniu łagodzone. W pewnych przypadkach dopuszcza się mianowicie zwolnienie z określonego obowiązku prawnego przez zastąpienie go innym obowiązkiem (np. osobom, które ze względu na uznawane normy moralne nie chcą służyć z bronią w ręku, stwarza się możliwość zastępczej służby wojskowej, polegającej na pracy w innych służbach publicznych). Są jednak sytuacje, w których adresat normy sam musi podjąć decyzję: przestrzegać prawa niezgodnego z moralnością czy odmówić posłuszeństwa złemu prawu. Przy tym decyzja ta podlega ocenie moralnej — dawanie posłuchu takiemu prawu może zasługiwać na moralną dezaprobatę, a odmowa posłuszeństwa takiemu prawu może być moralnie usprawiedliwiona. W sytuacjach konfliktu norm moralnych i prawnych przyjmuje się zasadę, iż norma prawna niesłuszna moralnie nie wiąże w sumieniu, a należy jej przestrzegać tylko w tych przypadkach, gdy przekroczenie normy prawnej niezgodnej z moralnością (np. z prawem naturalnym) więcej by zła niż powstanie w wyniku jej przestrzegania, a więc na przykład gdy posłuszeństwo złemu prawu nie spowoduje szczególnego uszczerbku dla dobra powszechnego, natomiast nieposłuszeństwo spowodowałoby zamęt czy rozruchy. W żadnym jednak wypadku normy moralne nie dopuszczają, to znaczy nie usprawiedliwiają, popełnienia wielkiego zła przez realizowanie niesłusznych norm prawnych, na przykład niedopuszczalne jest karanie więzieniem człowieka, który niczego niespornie złego nie uczynił. Jest obowiązkiem moralnym przestrzeganie prawa bezpośrednio przyczyniającego się do dobra powszechnego czy zapewniającego niezbędny porządek społeczny. Moralne przyzwolenie na stawianie oporu władzy narzucającej normy prawne jaskrawie niezgodne z moralnością można dopuścić jedynie wtedy, gdy brak innych możliwości zaradzenia złu (zob. prawo oporu w „drobnej monecie”; obywatelskie nieposłuszeństwo). 5. PRAWA 1 OBOWIĄZKI Normy prawne mogą swoim adresatom nakazy- Obowiązek wać określone czynności albo zakazywać ich, wyznaczając im 135 prawny przez to obowiązek określonego postępowania. Może to być obowiązek zrealizowania jakiejś prostej czynności (np. zatrzymania samochodu przed znakiem „stop”) albo obowiązek osiągnięcia swoim postępowaniem jakiegoś stanu rzeczy (np. takiego utrzymania dróg, aby były one przejezdne, utrzymania wynajętego mieszkania w stanie niepogorszonym). W tych ostatnich przypadkach norma wskazuje wprawdzie tylko stan, który należy osiągnąć, ale znaczy to, że adresatom norm nakazane jest czynić wszystko, co jest konieczne, aby ów stan rzeczy powstał (np. nakazane jest zgromadzić sprzęt do naprawy dróg i ich odśnieżania, środki chemiczne niezbędne do zapewnienia bezpiecznej nawierzchni). W odróżnieniu od „prawa” rozumianego jako zbiór norm postępowania prawo jaki ej ś oso by, zatem „czyjeś prawo”, może polegać po prostu na wolności tej osoby, na jej 134 uprawnieniu albo jej upoważnieniu do dokonywania jakichś czynności umownych (kompetencja). Jakiejś osobie przysługuje wolność określonego za- Wolność chowania, jeżeli zachowanie to nie jest jej zakazane ani nakazane przez obowiązujące normy prawa (istnieje więc zarówno swoboda zrealizowania danego zachowania, jak i swoboda powstrzymania się od jego zrealizowania). Normy prawne zatem nie przyznają nikomu wolności określonego zachowania, mogą natomiast czyjąś wolność chronić, ograniczać, a nawet wykluczać lub uchylać istniejący dotąd zakaz jakiegoś zachowania — przez co zostaje przywrócona swoboda tego zachowania (np. norma prawna uchyla wprowadzony wcześniej zakaz przywożenia pewnych towarów z zagranicy). Każda czynność, która nie jest ani zakazana, ani nakazana przez obowiązujące normy prawne, jest czynnością należącą do sfery prawnej wolności jednostki. Czynności z tej sfery mogą zasługiwać na aprobatę moralną, mogą być moralnie obojętne albo mogą być przedmiotem dezaprobaty moralnej. Jednak za czyn moralnie naganny, który nie jest prawnie zakazany, nie można wymierzać sankcji prawnych. Niekiedy bywa tak, że normy prawne wiążą z zachowaniami należącymi do sfery wolności jednostki określone konsekwencje prawne. Zachowania takie są wolne, ale nie są prawnie obojętne. Na przykład korzystanie z telewizora nie jest nikomu nakazane ani zakazane; każda osoba ma więc w tej sprawie swobodę decyzji. Jeżeli jednak ktoś zamierza używać telewizora, to normy prawne nakazują mu zarejestrować odbiornik i uiszczać odpowiednią opłatę. Życie w społeczności wymaga zabezpieczenia jednostki przed zamachami ze strony innych (ochrony sfery wolności jednostki), ale także — wyznaczenia granicy tej wolności, jaką jest w państwach demokratycznych wolność innych ludzi, wymagająca takiego samego poszanowania. Inaczej powstałby stan anarchii. Jeżeli jakaś osoba ma wolność określonego zachowania, a zarazem innym osobom zakazana jest ingerencja w sferę tej wolności, to wolność tej osoby jest wolnością chronioną prawnie. Jeżeli więc jakaś osoba ma swobodę korzystania z ogrodu: uprawiania go, zbierania jego pożytków, odpoczywania w nim, 137
