Prawo Rzymskie skrypt kuryłowicz Wiliński

POJĘCIE , PODZIAŁY I SYSTEMETYKA PRAWA RZYMSKIEGO - ROZDZIAŁ I
&1. POJĘCIE I ZNACZENIE PRAWA RZYMSKIEGO.









Prawo rzymskie – to prawo wytworzone i obowiązujące w starożytnym państwie
rzymskim w czasie istnienia państwa. Jest to tzw. rzymskie prawo antyczne.
Prawo rzymskie :
1. przeżyło własne państwo i formację niewolniczą Było stosowane w następnych
wiekach na obszarach Europy i poza nią
2. obowiązywało przez 22 wieki ( od założenia Rzymu – 753 r. pne do upadku
cesarstwa bizantyjskiego- 1453.
3. swój rozwój przeżywało w epoce feudalizmu i kapitalizmu ; zachowało znaczenie
po czasy współczesne.
W rozwoju historycznym wyróżniamy :
a) rzymskie prawo antyczne
b) prawo rzymskie powszechne ( pospolite – ius commune ).
Ius commune ( prawo rzymskie pospolite) – zostało wypracowane na
uniwersytetach włoskich w XI – XIV w. przez szkołę glosatorów .
Ius commune – szkoła komentatorów dostosowała do potrzeb praktycznych.
W wyniku tego powstało wspólne , jednolite , powszechne prawo dla danego
kraju oparte na prawie rzymskim .
Nazywało się:
- we Włoszech ius commune
- w Niemczech – gemeines recht
- we Francji – droit commun .
Ius commune obejmowało elementy :
- prawa statutowego ( statutów miast włoskich)
- prawa lennego longobardzkiego ( libri feudorum )
Ius commune miało charakter międzynarodowy ze względu na zasięg.
Prawo rzymskie recypowane – to prawo rzymskie powszechne ( ius commune)
przyjęte w krajach Europy kontynentalnej w XV i XVI w. i obowiązujące przez 4
wieki. Do rozwoju rzymskiego prawa przyczyniła się niemiecka pandektystyka, dzięki
niej powstało prawo rzymskie pandektowe.
Rzymskie prawo pandektowe – to prawo rzymskie zaktualizowane i
zmodernizowane przez niemiecką szkołę prawa w XVIII i XIX w.
Prawo rzymskie recypowane w Europie ustąpiło , kiedy pojawiły się kodyfikacje
cywilne w XIX w. . Znane są kodeksy austriacki, francuski kodeks Napoleona ,
niemiecki kodeks cywilny. Kodeksy były tworzone w oparciu o prawo rzymskie i
teorie romanistyczne
Prawo rzymskie ze względu na oryginalność i wartość rzeczową stało się przedmiotem
romanistyki prawniczej . Wykładane jest też na studiach prawniczych
Prawo rzymskie , jako europejska tradycja romanistyczna, uważane jest za fundament
prawa prywatnego , element dorobku kulturalnego, cywilizacyjnego, symbol wiedzy
prawniczej, etycznej
Prawo rzymskie wywarło ogromny wpływ na kształtowanie się duchowego ,
intelektualnego i kulturalnego wizerunku Europy.
Prawo rzymskie ze względu na etapy rozwoju można podzielić na:
a) ( antyczne) prawo rzymskie powszechne ( obywatelskie) – obowiązywało tylko
obywateli rzymskich
b) rzymskie prawo prowincjonalne ( wydawane dla mieszkańców prowincji i
konkurujące z prawami lokalnymi nierzymskiej ludności)
c) prawo rzymsko- bizantyjskie( obowiązywało w państwie bizantyjskim) .
d) prawo rzymsko – kanoniczne ( prawo rzymskie wykorzystywane przez kościół do
swych celów . Wyraża to : zasada średniowieczna „ kościół żyje prawem
rzymskim” – „ ecclesia vivit lege romana”.
e) Prawo rzymsko – holenderskie : Roman –Dutch Law ( przyjęła je Holandia i
wprowadziła w swych koloniach ).
2. RZYMSKIE POJĘCIE PRAWA I SPRAWIEDLIWOŚCI .









Prawnicy rzymscy nie zajmowali się teoretycznie zagadnieniem czym jest prawo ( ius)
i sprawiedliwość ( iustitia)
Publius Juwentius Celsus ( prawnik z I połowy II w. n.e.) – określił,że prawo ( ius)
jest sztuką ( ars) stosowania tego co dobre i słuszne ( bonum et aequum).
Związki prawa z pojęciami dobra i słuszności podkreślali prawnicy , pisarze rzymscy ,
były istotne w uzasadnianiu podejmowanych rozstrzygnięć.
Słowa ius est ars boni i aequi – wyraża prawo praktycznie stosowane, opatre na
logicznej konstrukcji i realizuje to, co ludzie uważają za dobre i słuszne .
W pojęciu „ prawo” dostrzegamy 2 wartości etyczne : dobro i słuszność.
Ulpian starał się rozwinąć pojęcie prawa i słuszności . Według niego : Zasadami
prawa ( praecepta iuris ) są
honeste vivere ( uczciwie żyć) ,
alterum non laedere ( drugiemu nie wyrządzać szkody),
suum cuique tribuere ( każdemu przyznać co mu się należy).
Sprawiedliwośc wg. Ulpiana to :
Constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi ( stała i niezmienna wola
przyznawania każdemu należnego mu uprawnienia .
Określenia te łączą się ze sobą :
- bonum- dobro – to nieszkodzenie drugiej osobie ( neminem laedere)
- aequun ( słuszność) – to przyznanie każdemu tego , co mu się należy ( ius
suum cuique tribuere)
Iustitia – to pojęcie ogólne , ale z iustitia ( sprawiedliwości) Rzymianie wywodzą
pojęcie prawa .Juryści , jak podają źródła , przy wydawaniu opinii prawnej lub
uzasadnianiu rozwiązania prawnego posługiwali się pojęciami słuszne – niesłuszne
(iustum – iniustum).
Praecepta iuris – to uniwersalne , ponad prawne zasady uczciwego życia , a dla
Rzymian były zasadami prawa.
Między pojęciem i zasadami prawa z wartościami etycznymi występuje ścisły związek
Według Ulpiana zadaniem jurysprudencji jest kierowanie się zasadą sprawiedliwości ,
upowszechnianie dobra, słuszności , poprzez oddzielanie tego co jest słuszne
(aequum) od niesłusznego ( iniquum) , dozwolonego ( licitum) od niedozwolonego
(illicitum) w każdym przypadku.
Prawnicy wiedzą, że nie wszystko , na co pozwala prawo jest uczciwe ( Non omne
quod licet honestum est – Paulus ) i zastosowanie przepisów może być krzywdzące i
nieprawe oraz najdokładniej zastosowanie przepisów prawa może doprowadzić do
niesprawiedliwości (Zasadę te wyraził Cyceron w „De officiis”). Prawnicy rzymscy
postulują , żeby uwzględniać w prawie słuszność ( aequitas) jako równe traktowanie
ludzi i zgodne z zasadami sprawiedliwości. Zasada słuszności najbardziej zauważalna
jest w ius honorarium ( prawie pretorskim).
&2. PODZIAŁY PRAWA.
1. PRAWO PUBLICZNE I PRYWATNE (Ius civile i ius gentium) .
 W rzymskim prawie antycznym Rzymianie wyróżniali : prawo publiczne i prawo
prywatne
 Tytus Liwiusz wymienił Ustawę XII tablic jako źródła prawa publicznego i
prywatnego ( fons omnis publici privatique iuris)
 Cyceron do :
- prawa publicznego zaliczał : prawodawstwo, uchwały senatu, traktaty
państwowe
- prawa prywatnego zaliczał : testamenty , umowy, kontrakty.
 Ulpian ( III w.n.e ) – pisał o 2 podejściach wobec prawa :
1. podejście publicznoprawne
2. podejście prywatnoprawne.
Wg. Ulpiana :
- prawo publiczne – dotyczy państwa rzymskiego
- prawo prywatne – dotyczy korzyści poszczególnych osób .
Kryterium podziału prawa wg. Ulpiana to :
- utilitas ( korzyść , pożytek , użyteczność)
- interes ( publiczny lub prywatny).
Cechy wyróżniające :
a) Prawo publiczne :
- tworzą je normy dotyczące struktury i funkcjonowania państwa i organów
państwa
- państwo i organy państwa mają dominującą pozycję nad obywatelami
- jest ważniejsze ( dominujące) nad prawem prywatnym
b) Prawo prywatne :
- dotyczy stosunków między osobami w sprawach rodzinnych i
majątkowych
- łączy się z własnością prywatną
- charakterystyczna jest równorzędność stron wchodząca w stosunki prawne.
Do rozwoju rzymskiego prawa prywatnego przyczynił się :
- rozwój prawa rzymskiego
- recepcja prawa rzymskiego
- wpływ prawa rzymskiego na nowożytne systemy prawne
Rzymianie często określali je jako ius , choć mieli na myśli prawo prywatne
- dzisiaj mówiąc , prawo prywatne mamy na myśli prawo cywilne.
2. Ius civile i ius gentium .
 Gaius – prawnik rzymski z II w n.e. , autor podręcznika prawa „ Institutiones” mówi ,
że:
- ius civile – to prawo , które naród sam ustanowił ; własne prawo narodu
- ius gentium – to prawo, które ustanowił porządek naturalny między ludźmi ,
przestrzegane jest na równi przez wszystkie narody .
Rzymianie posługują się częściowo ius civile , a częściowo ius gentium.
 Rzymskie ius civile
- to prawo wytworzone przez obywateli rzymskich dla siebie , prawo rodzinne
- Ius civile – to określenie ma kilka znaczeń :
-

a) ius civile z prawem stanowionym ( z ustawami , czyli leges) – powstało w
wyniku jurysprudencji kapłańskiej i prawników świeckich . Oznacza prawo
obowiązujące z woli narodu
najdawniejsze rzymskie prawo cywilne to ius Quiritium ( prawo Kwirytów) .
Kwiryci to dawne określenie mieszkańców Rzymu
Nazwa prawo cywilne przeszła na prawo prywatne ( cywilne) nowożytnych
systemów prawnych ( dzięki justyniańskiemu zbiorowi prawa Corpus iuris
civilis).
Ius gentium .
- to instytucje prawne , zajmujące się obrotem majątkowym ludów basenu
morza Śródziemnego
- przez obrót rozumiano - kupno , sprzedaż , najem, spółka, niewolnictwo
- to prawo nieformalne , opierające się na poczuciu słuszności
- Ius gentium to ogół norm i instytucji prawnych , które wchodzą w skład prawa
rzymskiego. Normy te zgadzają się z pojęciami prawnymi ludów basenu
Morza Śródziemnego.
3..Ius naturale – powstało pod koniec republiki , pod wpływem filozofii greckiej
 Ius naturale – ( Prawo naturalne) – to prawo wynikające z zasad moralności ,
sprawiedliwości , niezmienne, obowiązujące wszystkich ludzi
 Prawnicy rzymscy używali określeń ius naturale lub naturalis aequitas, by np.
wyjaśnić, własność prywatną. Prawo naturalne określane jako „naturalis ratio” leży u
podłoża ius gentium.
 Pojęcie prawa naturalnego może występować jako prawo właściwe wszystkim
żyjącym stworzeniom. Zaliczyć tu można: związek 2 płci, płodzenie czy
wychowywanie potomstwa. W tym przypadku ius gentium jest częścią prawa
naturalnego
 Efektem tego jest powstanie 3 kręgów prawa :
a) ius naturale ( najszerszy zakres)
b) ius gentium ( wynikające z naturalnego, posiadające cechy wspólne wszystkim
ludziom)
c) ius cywile ( prawo własne jednego narodu).
4. Ius honorarium ( prawo pretorskie)
 Ius honorarium – powstało w okresie republiki , w wyniku działalności magistratur
rzymskich . Magistratury te wydawały edykty : pretorów, edylów, namiestników
prowincji.
 Prawo pretorskie było najważniejszą częścią ius honorarium.
- Pretor w starożytnym Rzymie to wyższy urzędnik sprawujący władzę w
sądownictwie cywilnym , karnym .
- Stanowisko pretora miejskiego utworzono w 367 p.n.e. do rozstrzygania
sporów sądowych między obywatelami ( praetor urbanus)
Praetor peregrinus – to pretor dla cudzoziemców – powołano go w 242 r. p.n.e.
dla sporów między obywatelami rzymskimi a cudzoziemcami lub między
samymi peregrynami
- Pretor :
= bezpośrednio spraw nie sądził i nie wydawał wyroków
= organizował postępowanie procesowe i kierował nim
decydował o ochronie procesowej związanych z rozczeniami osób prywatnych
= mógł udzielić skargi procesowej w sytuacji uznanej przez ius civile , ale już
niegodnej dalszej ochrony , przestarzałej
Na początku swego rocznego urzędowania pretor ogłaszał edykt ( tzw. edictum
perpetuum)
- Treść edyktu pretorskiego narastała powoli, stopniowo. Otóż każdy pretor
przejmował od swego poprzednika główny zrąb przepisów i dodawał od siebie
jakieś nowe postanowienia , Te z kolei , jeśli okażą się słuszne, zostaną
przyjęte przez kolejnego pretora.
- Pretor nie miał władzy ustawodawczej , edykt pretorski nie był ustawą , nie
mógł zmienić , znosić istniejącego prawa cywilnego. Jednak przez czas
urzędowania danego pretora edykt obowiązywał na podstawie najwyższej
władzy pretora w zakresie sądownictwa
- Edykt pretorski zawiera prawo zwyczajowe ( procesowe) powstałe w praktyce
sądów System ten nazwano prawem pretorskim ( ius praetorium) . Ius
praetorium było najważniejszą częścią prawa stanowionego przez magistratury
( ius honorarium)
- Marcianus powiedział ,że pretor i edykt były żywym głosem prawa cywilnego
(„ viva vox iuris civilis” Digesta ) , co oznacza, że pretor był siłą napędową
prawa cywilnego , określał praktyczne zastosowanie.
- Jednocześnie powstał dualizm prawa i system instytucji prawnych , które
stosowały albo prawo cywilne albo pretorskie ( np. wg. własności czy
dziedziczenia) Podział ten utrzymał się długo w rozwoju prawa rzymskiego.
Stosunek prawa pretorskiego do prawa cywilnego wyrażał się triadą i polegał na :
1. Prawo pretorskie wspomaga ( adiuvae) prawo cywilne w
praktycznym zastosowaniu .
2. lub Prawo pretorskie uzupełnia ( supplere) o nowe zakresy
oddziałaywania
3. lub Prawo pretorskie koryguje przestarzałe normy cywilnoprawne
stosowane w sądownictwie bądź modyfikuje normy
cywilnoprawne do nowych potrzeb .
 Prawo pretorskie uwzględniało też zwyczaje i zasady ius gentium , zwłaszcza w
zakresie obrotu handlowego( prawa majątkowego). Dzięki temu wszystkie systemy
prawne łączyły się i uzupełniały w funkcjonowanie prawa rzymskiego w różnych
okresach , np.
- Okres ius civile ( ius Quiritium) to prawo najdawniejsze
- Okres republiki – następuje uniwersalizacja prawa, bo zostaje wprowadzone
prawo pretorskie i ius gentium ( prawa te wychodzą poza wąskie ramy prawa
cywilnego)
- Okres prawa klasycznego – dzięki juryspundencji następuje unifikacja
(ujednolicenie) systemów i zbliżanie się tych systemów
- Okres dominatu – Dzięki ustawodawstwu cesarzy zacierają się różnice i
następuje wulgaryzacja prawa rzymskiego. Wulgaryzacja – polegała na
zastąpieniu precyzyjnych klasycznych pojęć i metod prawnych przez
niefachowe , uproszczone wyobrażenia , które wyrażały potoczny sens niż
dogmatyczną konstrukcję instytucji prawnej .
-
& 3 SYSTEMATYKA PRAWA RZYMSKIEGO.
I. Systematyka wg. Instytucji .
 Próby usystematyzowania zbiorów prawa rzymskiego widoczne są w Ustawie XII
tablic i edykcie pretorskim

Najbardziej znana jest systematyka zastosowana w podręcznikach prawa rzymskiego –
Instytucjach ( Institutiones) :
- Instytucjach Gaiusa ( II w n.e.)
- Instytucjach Justyniańskich ( 533 r. n.e.)
 Gaius pod pojęciem „ ius” rozumiał prawo prywatne . Według niego prawo prywatne
składało się z 3 części :
„ Omne ius , quo utimur, vel ad personas pertinet , vel ad res, vel ad actiones”
“Wszelkie prawo, którym się posługujemy, odnosi się albo do osób, albo do rzeczy ,
albo do skarg procesowych ( powództw).
1. Prawo osobowe ( personae) – prawo dotyczące osób , określające pojęcie i
rodzaje osób jako podmiotów prawa, czynności prawne, prawo rodzinne.
2. Prawo rzeczowe ( res) – wyznacza rodzaje i treści władania osoby nad
rzeczami ; prawo zobowiązań ( dotyczy obrotu prawnomajątkowego).
3. Prawo spadkowe – określa losy majątku pozostałego po osobie zmarłej..
Prawo odnoszące się do actiones , to prawo cywilne procesowe . Systematyka Gaiusa ,
powtórzona została w Instytucjach justyniańskich , przetrwała do końca XVIII w. ; nie
straciła znaczenia w konkurencji z systematyką pandektową.
II. Systematyka pandektowa
 pojawiła się na przełomie XVIII i XIX w. w podręcznikach niemieckich pandektystów
.Pandektyści dostosowywali prawo rzymskie recypowane do ówczesnych potrzeb
 Pandektyści w porównaniu z Instytucjami , wyodrębnili:
- część ogólną prawa cywilnego ( dawne prawo osobowe)
- rzeczy jako podmioty prawa ( czyli część działu res)
Po części ogólnej było : prawo rodzinne ; prawo rzeczowe ( bez pojęcia ,
rodzajów rzeczy , bo były one w części ogólnej)
- zobowiązania i prawo spadkowe .
 Prawo procesowe ( dawne actiones) – wydzielono jako prawo formalne , od
wymienionych działów prawa prywatnego( tworzących prawo materialne)
 Prawo rzeczowe , zobowiązania i prawo spadkowe , tworzą tzw. prawo majątkowe
(majątkowe działy prawa).
 Prawo rodzinne, prawo rzeczowe i zobowiązania tworzą prawo materialne.
 Systematyka pandektowa była podstawą układu treści w kodeksach cywilnych XIX i
XX wieku.
III. ZAKRES I UKŁAD PODRĘCZNIKA .




Podręczniki prawa rzymskiego noszą nazwę „ Rzymskie prawo prywatne” lub „
Prawo rzymskie” . Nie ma różnic w zakresie wykładu
Podręcznik zawiera :
- wiadomości wstępne
- rozwój historyczny państwa i prawa rzymskiego ; historię źródeł
- proces cywilny
- prawo osobowe
- prawo rodzinne
- prawo rzeczowe
- zobowiązania i prawo spadkowe
Niekiedy prawo procesowe jest na końcu podręcznika
Prawo spadkowe jest po prawie rodzinnym lub po prawie rzeczowym i
zobowiązaniach


Budowa i zakres treściowy podręcznika i wykładu prawa rzymskiego zależą od:
- koncepcji autora
- objętości wykładanego materiału
- przeznaczenia dydaktycznego
- pozycji przedmiotu na studiach prawniczych
Podręcznik ma tradycyjny układ , rozbudowano dział I ; potem są zwięzłe informacje
źródeł prawa ; a dalej kolejno :
- rzymski proces cywilny
- prawo osobowe
- prawo rodzinne
- prawo spadkowe
- prawo rzeczowe i zobowiązania..
HISTORIA ŹRÓDEŁ PRAWA RZYMSKIEGO - ROZDZIAŁ II
& 4. OKRESY HISTORYCZNEGO ROZWOJU PAŃSTWA I PRAWA
RZYMSKIEGO .
I. Ustrój państwa rzymskiego w rozwoju historycznym. Biorąc pod uwagę ustrój państwa
możemy wyróżnić takie okresy:
1. Okres rządów królewskich – od 753p.n.e – 509 p.n.e.( 753 r. p.n.e. – data założenia
Rzymu( data usunięcia ostatniego króla rzymskiego).
 władza należy do króla ( rex)
 króla wspiera Senat ( rada starszych)
 rada starszych jest organem doradczym
 działają zgromadzenia ludowe ( comitia curiata)
 Comitia Curiata – są oparte na organizacji rodowej ( rody , kurie)
2. Okres republiki ( 509 p.n.e.- 27 r.p.n.e.)
 władza wykonawcza należy do 2 konsulów i urzędników magistratualnych
senatu( senatus)
 Magistratur ( magistratus) lub urzędnik magistratualny to niższy przedstawiciel
władzy
 Senat – zajmował się sprawami państwowymi ; jego pozycja stale wzrasta
 Zgromadzenie ludowe ( komicja) :
- dokonuje wyboru magistratur
- pełnią funkcje ustawodawcze
Wyrózniamy komicje :
a) comitia centuriata ( centurialne , oparte na cenzusie majątkowym
obywateli i organizacji wojskowej)
b) comitia tributa ( trybusowe ; oparte na okręgach terytorialnych)
3. Okres pryncypatu ( od 27 r.p.n.e.- 284 r n.e.)
 Pryncypat – to połączenie w jednym ręku princepsa najwyższych urzędów
republikańskich.
Princeps :
- to najwyższy urzędnik w państwie
- dzielił on władzę z Senatem
- umacniał pozycję jednowładcy i cesarza
 Senat był organem doradczym i wykonawczym princepsa
 Zgromadzenie ludowe – nie istnieją od końca I w. n.e.
 Obok dawnych magistratur ( urzędów) pojawiły się urzędy cesarskie.
4. Okres dominatu ( 284r.n.e.-476 r.n.e.)
 476 r. – upadek cesarstwa zachodniorzymskiego
 pozostało cesarstwo wschodniorzymskie ze stolicą w Konstantynopolu .
Cesarstwo to w 395 r. n.e. oddzieliło się od cesarstwa zachodniorzymskiego i do
1453 r. istniało jako cesarstwo bizantyjskie
 W okresie dominatu na czele państwa stał cesarz .
Cesarz:
- był władcą absolutnym ( dominus)
- skupiał władzę wojskową , sądową, ustawodawczą.
Administracja państwa była zbiurokratyzowana, scentralizowana; zarządzali
nią urzędnicy cesarscy.
II. Periodyzacja rzymskiego prawa prywatnego.
W rozwoju rzymskiego prawa prywatnego można wyróżnić etapy:
1. Okres prawa archaicznego – od początku Rzymu do połowy III w. p.n.e.- to
(początek wojen punickich).
 Ius civile jest słabo rozwinięte ; choć częściowo skodyfikowane w ustawie XII
tablic( Ustawa XII tablic 451-450 r. p.n.e.)
 W tym czasie patrycjusze walczą z plebejuszami
 Następuje zmiana ustroju z królewskiego na republikański. Jednak ta zmiana nie
ma wielkiego znaczenia dla prawa prywatnego.
2. Okres rozwoju i prawa przedklasycznego ( od połowy III w. p.n.e. do końca
republiki 27 r.p.n.e)
 Rzym jest stolicą imperium zachodniorzymskiego
 Po wojnach punickich nastąpiła zmiana stosunków społecznych, gospodarczych,
politycznych
 Powstały 2 nowe warstwy prawa prywatnego: ius gentium i prawo pretorskie.
Te warstwy istniały obok ius civile .
3. Okres prawa klasycznego ( od początku pryncypatu – 27r.p.n.e - do końca
panowania dynastii Sewerów)
 Prawo prywatne osiągnęło w tym czasie najwyższy poziom . Miała na to wpływ
działalność prawników rzymskich, czyli jurysprudencji. Ponieważ
jurysprudencja osiągnęła swój największy rozwój, określano ją jurysprudencją
klasyczną.
 Prawo klasyczne – to prawo, kiedy prawo prywatne osiągnęło swój największy
rozwój .
4.Okres schyłkowy ( prawa poklasycznego) i prawo justyniańskie .( od 235 r. n.e. do
śmierci cesarza Justyniana w 565 r. n.e.).
 W III w. n.e. cesarstwo rzymskie przechodzi kryzys polityczny i gospodarczy,
następuje upadek kultury , także prawnej
 Głównym źródłem prawa jest ustawodawstwo cesarskie dominatu
 Następuje wulgaryzacja prawa . Wulgaryzacja prawa – to uproszczenie
osiągnięć jurystów; dostosowanie osiągnięć do nowych , zubożałych potrzeb
społecznych, gospodarczych.
 Upadek kultury prawnej trwa na Zachodzie do końca cesarstwa
zachodniorzymskiego. Prawo rzymskie będzie stosowane w zbiorach prawnych
Germanów ( Leges Romane Barbarorum) na przełomie V i VI w.



We wschodnim cesarstwie wzrasta zainteresowanie prawem klasycznym.
Działają szkoły : w Berycie i Konstantynopolu
Dzięki temu cesarz Justynian w VI w. ( 528-534) skodyfikował rzymskie prawo
prywatne.
Prawo justyniańskie – to prawo zawarte w kodyfikacji i uzupełniających ją
ustawach ( Nowelach).
& 5 . MAGISTRATURY RZYMSKIE.
1. Określenie i klasyfikacja.
 Magistratury – odegrały ważną rolę w okresie republiki.
Magistratus – to urząd i urzędnik magistratualny.
Magistratury dzieliły się na :
a) wyższe ( należeli do nich : konsulowie, pretorzy, cenzorzy)
b) niższe ( kwestorzy, edylowie, urzędnicy pomocniczy)
Istniały też i urzędy kurulne ( konsulowie , pretorzy ,edylowie kurulni). Urzędnicy
kurulni – w czasie urzędowania zasiadali na specjalnym krześle ( sella curulis) .
Krzesło to było symbolem władzy urzędowej .
 W zależności od potrzeb można było powołać urzędników nadzwyczajnych
(dyktatora, interrex (a) , trybunów wojskowych z władzą konsularną.
 Wyżsi urzędnicy :
- posiadali władzę wyższą ( zwaną imperium)
- mogli zwoływać zgromadzenia ludowe , posiedzenia senatu
- mieli uprawnienia wojskowe, jurydykcyjne wobec obywateli( mogli
nakazać uwięzienie, zajęcie majątku, wymierzać karę śmierci).
(Ukarany mógł odwołać się do zgromadzenia ludowego).
- Mogli uchylać decyzje niższych magistratur
 Magistratury niższe ( potestas) :
- miały prawo wydawania rozporządzeń ( edyktów) w zakresie
działalności administracyjnej
- miały prawo nakładania kar administracyjnych , zwykle pieniężnych
(w zakresie ius coercendii- prawa karcenia ) .
 Magistratury zwyczajne :
- były wybierane na zgromadzeniach ludowych na określonych czas ( 1
rok)
- w tym samym czasie były wybierane po 2 osoby ( stąd określenie, że
były kolegialne)
- sprawowanie urzędu było bezpłatne
- obowiązywał cursus honorum ( tj. kolejność obejmowania urzędów ;
najpierw urząd niższy, później wyższy; trzeba było mieć określony
wiek , by starać się o objęcie urzędu).
2. Poszczególne magistratury.
a) konsulowie :
- byli powoływani od początku republiki ( od 509 r. p.n.e.)
- mieli najwyższą władzę ( imperium maius) administracyjną ,
wojskową, częściowo sądowniczą
- sądownictwo karne sprawowali w sprawach najważniejszych,
wyjątkowych
- sprawy cywilne przekazali pretorom ; a jurysdykcję nieprocesową
zostawili sobie
-
kiedy wygasła kadencja, konsulowie zarządzali prowincją jako
prokonsulowie.
b) Pretorzy :
- urząd pretora miejskiego powołano w 367 r.p.n.e. ( praetor urbanus)
- urząd pretora dla cudzoziemców ( praetor peregrinus) powołano w 242
p.n.e.
Zadania pretorów :
=sprawowanie władzy sądowniczej ( jurysdykcji) w sprawach cywilnych
= wydawanie edyktów ( w sprawach cywilnych)
= przewodniczenie trybunałom karnym ( quaestiones perpetuae ).
Liczba pretorów nie była stałą :
= za panowania Sulli było 8 ( lex Cornelia de praetaribus z 81 r. p.n.e.)
= za panowania cezara było 16 pretorów
- kiedy ukończyli kadencję , mogli zarządzać prowincją jako
propretorzy
- Pretorzy przyczynili się do rozwoju rzymskiego prawa prywatnego .
c) Cenzorzy.
- zostali powołani w 443 r. p.n.e. ; ich zadaniem było przeprowadzenie
spisów obywateli ( lustrum)
- wybierali też członków senatu , sprawowali nadzór nad
obyczajowością obywateli w życiu publicznym i prywatnym .
(regimen morum)
- za uchybienia w życiu publicznym i prywatnym mogli nałożyć karę
(tzw. notę cenzorską) . Nota cenzorska – powodowała utratę czci
obywatelskiej ; utratę zaufania publicznego.
- Mieli uprawnienia do zarządzania majątkiem publicznym
- Cenzorzy byli wybierani zazwyczaj z konsulów ; musieli się cieszyć
szacunkiem i zaufaniem .
d) Kwestorzy .
- w okresie królewskim prowadzili dochodzenia w sprawach karnych
(np. o morderstwo)
- zarządzali skarbem państwa
- od urzędu kwestury , kwestorzy rozpoczynali karierę urzędniczą
(cursus honorum).
e) Edylowie
- pierwsi edylowie zostali powołani w V w. p.n.e. Byli oni
pomocnikami trybunów ludowych. Sądzili oni w sprawach karnych. W
367 r. p.n.e. powołano edylów kurulnych . Wtedy I edylowie mieli
także uprawnienia jak edylowie kurulni.
- Edylowie dzielą się na :
a) edylów kurulnych ( aediles curules ) , którzy :
- nadzorowali porządek i bezpieczeństwo publiczne w Rzymie ( cura
urbis)
- mogli wymierzać kary : grzywny , chłosty, zajmować przedmioty
(pignoris capio) . Grzywna , chłosta , zajęcie to środki
administracyjnego przymusu
- nadzorowali dostawy zboża do Rzymu ( cura annonae)
- ścigali spekulantów
- pełnili zadania policji targowej ( kontrolowali , czy dobre są miary i
waga).
- Organizowali igrzyska ( cura ludorum)
- Do nich należało sądownictwo cywilne w sprawach sądowych
- Wydawali edykty w sprawach handlowych
b) Edylowie plebejscy ( aediles plebis )
f) Wśród niższych magistratur wyróżniamy :
 tresviri capitales
- czuwali nad bezpieczeństwem w Rzymie
- ścigali przestępców
- nadzorowali więzienie
- przeprowadzali egzekucje wyroków śmierci
 Trybuni ludowi
- nie byli magistraturą
- w okresie republiki reprezentowali interesy plebsu
- mogli zwoływać zebrania plebejskie
- mieli prawo sprzeciwu wobec zarządzeń innych urzędników
- mogli narzucać kary za działania naruszające interes plebejuszy
- wchodzili w skład senatu
- z upływem czasu tracili swe uprawnienia
 Rzymscy namiestnicy
- to prokonsulowie , propretorzy , ( praesides provinciae )
- zarządzali prowincjami senackimi( konsularnymi i pretorskimi) oraz
prowincjami cesarskimi
- mieli szeroką władzę administracyjną , sądową , wojskową
- senat, a później cesarz ogłaszał organizację prowincji
- namiestnik na początku swego urzędowania wydawał edykt ( edictum
provinciale). W edykcie zawarty był zakres władzy namiestnika w
prowincji. .
Wszystkie wymienione magistratury w okresie dominatu zastąpiono urzędnikami
cesarskimi.
& 6. ŹRÓDŁA PRAWA RZYMSKIEGO.
I. ŹRÓDŁA POZNANIA.
Źródła poznania ( fontes iuris cognoscendi) prawa rzymskiego – to zachowane przekazy i
środki , dzięki którym czerpiemy wiadomości o prawie obowiązującym w państwie rzymskim
. Źródła poznania dzielimy :
1. Ze względu na zakres :
a) źródła prawa techniczne ( dotyczące prawa, czyli norm , instytucji, praktyki
prawnej)
b) nietechniczne ( dotyczące gospodarki , filozofii. Religii i innych form życia
społecznego). Pośrednio służą rekonstrukcji prawa.
2 .Ze względu na stopień bezpośredniości :
c) źródła prawa pierwotne ( zawierają przekaz historyczny ; np. oryginalny tekst
ustawy)
d) wtórne – są to opracowania zawierające informacje o prawie ; nieprzekazujące
brzmienia norm prawnych ( np. pisma literackie)
3. Najbardziej znany podział źródeł poznania prawa rzymskiego :
a) źródła jurydyczne – czyli teksty prac prawników rzymskich ( „ Instytucje”
Gajusa ; kodyfikacje justyniańskie)
b) źródła literackie ( nieprawnicze):
- obejmują literaturę rzymską i grecką
- znane są pisma Marcusa Tulliusza Cycerona które zawierają
wiadomości z prawa prywatnego , procesowego,karnego.
- Prace historyków : Tytusa Liviusza i Tacyta . Ich prace dotyczą prawa
prywatnego . Mogą być wykorzystane do poznania ustawodawstwa i
prawa publicznego
- Biografie pisał Swetoniusz ( Gaius Suetonius Tranquilus ) oraz
Pliniusz Młodszy ( Caius Plinius Caecilius , Minor).
Źródłem prawa są też :
- prace Aulusa Gelliusza , Kwintyliana, Festusa, Warona ,pisma
komediopisarzy ( Plautusa , Terentiusa) , poetów ( Wergiliusza,
Horacego, Juvenalisa, Marcjalisa, Persjusza).
- W języku greckim o Rzymie i prawie rzymskim pisali : Polibiusz,
Plutarch, Kasjusz Kokcejanus , Dionizjusz z Halikarnasu.
c) źródła epigraficzne :
- to inskrypcje , napisy na materiale trwałym np. kamieniu , marmurze ,
metalu
- zaliczamy do nich : inskrypcje publiczne , prywatne, teksty ustaw,
napisy na ścianach, murach , słupach granicznych, na biżuterii,
nagrobkach, broni, naczyniach.
- Nagrobkowe napisy wykorzystywane są do poznania prawa
prywatnego, bo wymieniają : funkcje , urzędy sprawowane przez
zmarłego , ważne wydarzenia rodzinne, treść rozporządzeń ostatniej
woli ( testamentów).
d) źródła papirologiczne :
- tworzą papirusy odnalezione w Egipcie
- są to dokumenty z praktyki prawnej , czynności prywatne prawne, akty
publiczne, zarządzenia władz lokalnych, rejestry , wykazy, zapiski
handlowe, obroty ziemią
- teksty te są pisane w języku greckim na papirusie , pergaminie ,
tabliczkach drewnianych, skorupkach ceramicznych ( ostraka)
- papirologia – to dyscyplina nauki zajmująca się badaniem źródeł
papirologicznych.
e) źródła archeologiczne :
- należą do nich wykopaliska
- przykładem mogą być : budynki publiczne, płaskorzeźby ukazujące
np. zawieranie małżeństwa, adopcję lub wyzwolenie niewolnika ;
monety, graffiti na ścianach.
- Źródła archeologiczne pomagają w poznaniu prawa rzymskiego.
II . ŻRÓDŁA TWORZENIA PRAWA RZYMSKIEGO .
Źródła tworzenia prawa rzymskiego ( fontes iuris oriundi).
 to organy tworzące prawo ; akty wydawane przez organy
 o źródłach tworzenia prawa wspomina Gaius w Instytucjach . Do źródeł tych
zaliczył : ustawy, uchwały zgromadzeń plebejskich, uchwały senatu,
rozporządzenia cesarzy , edykty uprawnionych do wydawania, odpowiedzi
prawników .
Źródła tworzenia prawa w rozwoju historycznym :
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Prawo zwyczajowe
Ustawy ( leges rogatae) uchwalane na zgromadzeniach ludowych
Uchwały senatu ( senatus consulta) , które z czasem mają moc ustawy
Konstytucje cesarskie ( constitutiones)( są to rozporządzenia wydawane przez cesarzy
w okresie pryncypatu . Były to dekrety, edykty, reskrypty czyli zarządzenia władz,
mandaty)
Edykty magistratur ( np. pretora, namiestników prowincji)
Opinie uczonych prawników ( tzw. odpowiedzi ( responsa) na zapytanie prawne)
Ustawy ( leges) cesarskie okresu dominatu i zbiory ( kodeksy)
kodyfikacja justyniańska i ustawy uzupełniające ( novellae leges).
& 7. OKRES PRAWA ARCHAICZNEGO.
1. Początki prawa w czasach królewskich .
 Prawo zwyczajowe obowiązywało od 753 r. p.n.e.- 509 r. p.n.e. ( czyli od daty
założenia Rzymu do usunięcia ostatniego króla Rzymu) . Prawo zwyczajowe
kształtowało się w Rzymie , kiedy kapłani i król pełnili funkcje sędziowskie.
Kapłani i królowie wydawali wyroki , w których sankcjonowali ( zatwierdzali)
przepisy zwyczajowe lub odrzucali.
 W okresie królewskim władza świecka i sakralna była skupiona w jednym ręku.
Jednak sankcje sakralne mają ważne znaczenie w rzymskim prawie
zwyczajowym . Wzmianki o tych sankcjach są w Ustawie XII tablic.
 Późniejsze źródła dowodzą , że królowie rzymscy wydawali ustawy ( leges
regiae)
Leges regiae – ustawy królewskie zawierały przepisy prawa sakralnego , prawa
karnego, rodzinnego i ustroju państwa. Istnieją różnice w poglądach , kto
wydawał ustawy. Jedni uważają , że królowie, inni że zgromadzenie kurialne .
 Po wypędzeniu królów w 509 r nie stosowano ustaw królów , powrócono do
prawa zwyczajowego
 Prawo zwyczajowe zostało spisane w Ustawie XII tablic w V w. p.n.e.
2. Ustawa XII tablic ( lex duodecim tabularum )
 Uważa się , że Ustawa XII tablic jest sukcesem plebejuszy w walce z
patrycjuszami ( plebejusze chcieli równych praw i dostępu do praw
publicznych).
Historia Ustawy XII tablic :
 Trybun plebejski Terentilius Arsa w 462 r.p.n.e. , proponował powołanie
komisji składającej się z 5 mężów. Komisja miała ułożyć ustawę , która
ograniczyłaby prawa patrycjuszy , a zwłaszcza konsulów. Senat wyraził
sprzeciw i projekt trybuna upadł .
 W 451 r. p.n.e. powołano 10 mężów ( decemviri legibus scribundis ) . Byli to
patrycjusze . Oni spisali na 10 tablicach przepisy prawne. Przepisy te
obowiązywały patrycjuszy i plebejuszy
 W 450 r.p.n.e. nowi decemvirowie ( byli w nich plebejusze) ułożyli kolejne 2
tablice
 XII tablic wystawiono na forum ( rynku) do publicznej wiadomości . Jednak w
IV wieku p.n.e. tablice zostały zniszczone podczas spalenia Rzymu przez
Galów. Później je odtworzono .
 Według Cycerona w I w. p.n.e. dzieci uczyły się prawa XII tablic na pamięć w
szkole. Rzymianie uważali , XII tablic – jest źródłem wszelkiego prawa
publicznego i prywatnego ( fons omnis publici privatique iuris) .

Ustawa XII tablic nie istnieje w pełnej wersji ; została odtworzona z
fragmentów w XVI wieku.
 Ustawa XII tablic zawiera :
- normy prawne z zakresu postępowania sądowego , prawa karnego,
prawa prywatnego, prawa administracyjnego, prawa sakralnego .
- jest to ustawodawstwo surowe bo zawiera przepisy dotyczące
bezwzględnej egzekucji dłużników przez wierzycieli , talionu (odwetu)
w prawie karnym
- kary za przestępstwa przeciw własności
- przepisy o nexum i mancypacji.
 Ustawa XII tablic obowiązuje tylko obywateli rzymskich ( Quirites –
Kwirytów)
 Ustawa ta nigdy nie została uchylona. Komentarze do niej pisali także prawnicy
klasyczni.
3. Dalszy rozwój współczesnego prawa.
Prawo prywatne szło 2 drogami w swoim rozwoju:
a) działalność jurysprudencji
b) ustawodawstwo zgromadzeń ludowych.
Ad a) Działalność jurysprudencji :
- związana była ze stanem kapłańskim. Kapłani (pontifices) znali
kalendarz ( dni w których można dokonać czynności procesowych
(dies fasti) ; dni , kiedy czynności procesowe są nieważne ( dies
nefasti) .
- Kapłani pochodzili z patrycjuszy , którzy strzegli wiedzy
- Rozwój prywatnego prawa związany był z interpretacją ustawy XII
tablic , którą stosowano w sądach. Ponieważ zmieniały się warunki
społeczno – gospodarcze , zaczęto prace nad dostosowaniem ustawy
XII tablic. W wyniku podjętych prac powstało wiele nowych instytucji
prawnych które wzbogaciły ius civile). Rozszerzono zastosowanie
mancypacji i in iure cessio.
Ad b) Leges rogatae ( ustawy uchwalone na wniosek) .
- uchwalano na zgromadzeniach narodu ( populus)
- było 3 rodzaje zgromadzeń ludowych:
a) zgromadzenia kurialne( comitia curiata)
b) zgromadzenia centurialne ( comitia centuriata)
c) zgromadzenia trybusowe ( comitia tributa).
Zgromadzenia kurialne były najstarsze : jako organ ustawodawczy przestały działać
na początku Rzeczpospolitej. Odtąd Zgromadzenia centurialne i trybusowe uchwalały ustawy.
Procedura uchwalania ustaw :
1. Na 24 dni przed terminem zwołania zgromadzenia narodowego przedstawiciel
magistratury ogłaszał treść ustawy jako wniosek ustawodawczy . Przedstawiciel
magistratury musiał mieć prawo zwracania się do narodu ( ius cum populo)
2. W tym czasie obywatele mogli naradzać się na zebraniach ( contiones)
3. Po zwołaniu zgromadzenia odczytywano wniosek ; potem obywatele głosowali nad
przyjęciem lub odrzuceniem w całości. Głosowanie było ustne, ale w około 130
r.p.n.e. głosowanie było pisemne na specjalnych tabliczkach. Najpierw głosowali
obywatele w ramach centuri lub tribus . Gdy w centuriach otrzymano zwykłą
większość , to decydowało o stanowisku centuri ( tribus) co uważano jako 1 głos.
Większość głosów centuri decydowała o wyniku głosowania .
4. Aby uchwały zgromadzenia miały moc ustawy , musiał je zatwierdzić Senat. Od 339
r. p.n. e. Lex Publilia Philonis ustanowił , że każda uchwała zgromadzenia
narodowego jest z góry zatwierdzona przez Senat.
Plebiscyty ( plebiscita ) :
- to uchwały plebejuszy , podjęte na osobnych zgromadzeniach
plebejuszy ( concilia plebis) na wniosek trybuna ludowego
- plebiscyty obowiązywały plebejuszy. W 286 r.p.n.e. lex Hortensia
rozszerzyła moc obowiązującą plebiscytów na patrycjuszy . W ten
sposób zrównała plebejuszy z patrycjuszami
- plebiscyty obwieszczano na zgromadzeniu. Czasami wyryto na tablicy
z kruszcu lub drzewa.
Ustawy dzielono ze względów formalnych ( 3 części) .
1 praescripto ( wstęp) – zawierał nazwisko wnioskodawcy
, datę , miejsce
2. rogatio – właściwa treść ustawy
3. sanctio – zagrożenie karą za przekroczenie ustawy .
Podział ustaw ze względu na sankcje :
a) perfectae – gdy przepisy prawne zostaną
przekroczone , to nieważna jest czynność prawna
b) leges minus quam perfectae – czynność prawna
była ważna , a przekraczający ponosił karę
c) leges imperfectae – zawierają nakaz ( lub zakaz )
, lecz nie narzucają żadnej sankcji .
Ustawy odgrywały niewielkie znaczenie w rozwoju rzymskiego prawa prywatnego.
& 8. OKRES ROZWOJU I PRAWA PRZEDKLASYCZNEGO.
1. Prawo przedklasyczne późnej republiki.
 W tym czasie rozwija się prawo pretorskie ; ogłaszane w edyktach pretorskich,
realizowane przez pretora jako organ jurysdykcyjny
 Pretor zajmuje się jurysprudencją
 Jurysprudencja należy do jurystów ( prawników) świeckich
 Rozwija się ustawodawstwo zgromadzeń ludowych
 Uchwały Senatu ( senatus consulta) decydują o zatwierdzeniu ustaw
zgromadzeń ludowych lub jako doradcze zalecenia dla magistratur
 Nie tworzą osobnego źródła obowiązującego prawa.
2. Pretor i prawa pretorskie .
Pretor :
a) w 367 r.p.n.e. utworzono stanowisko pretora miejskiego ( praetor urbanus ) .
Pretor urbanus rozstrzygał spory między obywatelami rzymskimi
b) w 242 r.p.n.e. powołano pretora dla cudzoziemców ( praetor peregrinus).
Rozstrzygał on spory między obywatelami rzymskimi a peregrynami
(cudzoziemcami) lub między samymi peregrynami.
Pretor :
 to najwyższy urząd w zakresie sądownictwa
 sam nie sądził spraw i nie wydawał wyroków
 kierował postępowaniem procesowym ; organizował proces
 miał prawo wydawania edyktów ( ius edicendi) ; tzn. rozporządzeń dotyczących
wykonywania władzy
 pretor urzędował 1 rok

na początku urzędowania na białych tablicach ogłaszał pretor edykt tzw.
edictum perpetuum
 treść edyktu pretorskiego to proces długotrwały . Pretor od poprzednika
przejmował zrąb przepisów ( edctum tralaticium) ; dodawał nowe
postanowienie . Następny pretor mógł je przyjąć
 nie miał władzy ustawodawczej pretor , a edykt nie był ustawą
 edykt jednak obowiązywał , bo pretor miał najwyższą władzę w zakresie
sądownictwa
 edykt pretorski zawierał prawo zwyczajowe wytworzone w praktyce sądowej .
Prawo pretorskie – ius pretorium
 to nowy system prawny zawarty w edykcie przez pretora Ten system
uwzględniał zmiany społeczno- gospodarcze zaistniałe w okresie wojen
punickich ; on uzupełniał dawne prawo cywilne stworzone na podstawie
Ustawy XII tablic i jej niewystarczjącej interpretacji
 prawo pretorskie zostało zawarte w edykcie , który wydawał pretor . Edykt
zawierał wiele środków procesowych np. :
- zmuszał strony do zawarcia stypulacji pretorskiej , czyli kontraktu by
zapewnić prawidłowy bieg procesu
- mógł nadać umowie mocy prawnej
- mógł wprowadzić kogoś w posiadanie rzeczy ( missio in
possessionem))
- mógł ogłaszać interdykty lub dekrety ( czyli zakazy lub nakazy dla
stron)
W połowie II w. p.n.e. lex Aebutia uznaje postępowanie formułkowe pretora i pozwala na
zwiększenie środków procesowych w edykcie . Były to
 Formułki skarg ( actiones in factum) ; tworzył je sam ; opisywał , na podstawie
opisu określał stan faktyczny ( który ius civile nie znało)
 Dostosowanie skargi właściwej unormowanej przez prawo właściwe do nowych
faktów ( actiones utilles = stan faktyczny)
 Udzielanie pozwanemu ekscepcji ( czyli zezwolił na przeciwstawienie w
procesie żądania powoda zarzutu procesowego. Żądanie powoda może być
bezskuteczne, mimo że opierałoby się na prawie cywilnym
Pretor :
 wspierał prawo cywilne ( iuris civilis adiuvandi gratia)
 lub uzupełniał ( iuris civilis supplendi gratia)
 lub poprawiał ( iuris civilis corrigendi gratia)
Od połowy II w. p.n.e. istniał dualizm systemów prawnych ; czyli obok prawa cywilnego
istniało prawo pretorskie . Wyrażało się ono w tym , że :
 Obok własności prawa cywilnego ( własności kwirytalnej) , powstało in bonis
esse , gdzie pretor uznaje , że dana rzecz jest czyjąś własnością , choć nie nabył
ją środkami procesowymi i sposobem cywilnym. Tak powstała własność
bonitarna , oparta na prawie pretora.
 Obok dziedziczenia wg. prawa cywilnego powstał pretorski system
dziedziczenia uwzględniający pokrewieństwo kognatyczne ( bonum possesio)
 Prawo pretorskie uwzględniało zasady i zwyczaje iuris gentium , zwłaszcza w
obrocie handlowym( prawa majątkowego).
Pretor wydawał edykt dla perygrynów ( cudzoziemców) , w którym były
zawarte środki , bo nie można było stosować prawa cywilnego w obrocie z
cudzoziemcami. Jednocześnie pretor brał neformalne zwyczaje prawne , które
stosowano wśród ludów basenu śródziemnomorskiego .
Tak ius gentium weszło do rzymskiego prawa prywatnego. Pretor zawsze
kierował się zasadą słuszności i ochroną uczciwości , dobrej wiary w obrocie
prawnym , gospodarczym, społecznym.
3. Jurysprudencja świecka .
 około 300 r.p.n.e. Cn. Flavius ogłosił ius Flavianum .
Ius Flavianum – to zbiór formuł procesowych i kalendarz .Nastąpiła tendencja
do laicyzacji rzymskiego prawa prywatnego .
 połowa III w. p.n.e. pontifex maximus ( najwyższy kapłan plebejski Tyberius
Coruncanius) zaczął nauczać prawa wszystkich zainteresowanych
 nastąpił rozwój jurysprudencji .
Jurysprudencja – to działalność świeckich prawników , którzy cieszą się
uznaniem społeczeństwa.
Jurysprudencja rozwija się w kilku kierunkach :
a) jako respondere ( czyli udzielanie porad prawnych , procesowych)
b) cavere ( pomoc przy zawieraniu czynności prawnych , nauczanie zasad prawa
(instituere, instruere )
 w I w.p.n.e. rozwija się twórczość naukowa ; powstają dzieła , które
systematyzują i rozbudowują prawo pretorskie i cywilne . W ten sposób powstał
logiczny system prawa cywilnego i pretorskiego ; oraz stworzono bazę do
rozwoju świeckiej jurysprudencji
Do znanych prawników tego okresu należą :
 Sextus Aelius Paetus Catus , autor „ ius Aelianum” albo „ Tripertita”
Książka składa się z 3 części :
a) Ustawy XII tablic
b) Komentarz do ustawy
c) Zbioru formuł procesowych

Quintus Mucius Scaevola , autor 18 ksiąg prawa cywilnego , gdzie udoskonalił
systematykę prawa , dążył do srworzenia ogólnych pojęć prawnych
 Aquilius Gallus , stworzył nowe środki prawne , np. actio doli , stipulatio
Aquiliana .
 Serviusz Sulpicius Rufus – napisał pierwszy komentarz do edyktu pretorskiego
(libri ad edictum) ; autor „ Responsa” ; prowadził działalność dydaktyczną.
4. Ustawodawstwo .
 Działalność pretora i prawników pod koniec republiki dała podstawy dla
rozwoju prawa prywatnego, które zaspokajało potrzeby imperium rzymskiego
 Ustawodawstwo ( leges rogatae i plebiscita) odnosiło się do spraw prawa
publicznego, w niewielkim znaczeniu dotyczyło prawa prywatnego
 Znane są ustawy w prawie prywatnym :
- lex Aquilia ( 286 r.p.n.e.) – określa odpowiedzialność za szkodę
wyrządzoną bezprawnie .
- lex Cincia de donis ac muneribus ( 204 r.p.n.e.)- wprowadziła
ograniczenia darowizny
- lex Atilia de tutore dando ( przed 185 r.p.n.e.)- dotyczy sposobu
powołania opiekunów przez pretora
- lex Laetoria de circumscriptione adulescentium ( 192 r.p.n.e.)- dotyczy
ochrony interesów małoletnich do 25 lat.
- Lex Voconia ( z 169 r.p.n.e.) – ogranicza spadkobranie kobiet
-
Lex Furia de sponsu ( z II w. p.n.e.) – dotyczy poręki ( poręczenia.)
Lex Falcidia ( z 40 r.p.n.e.) – zapobiega nadmiernemu obciążeniu
spadków legatami . Legat – to zapis testamentowy , zapis , darowizna)
& 9. PRAWO KLASYCZNE.
1. Źródła prawa klasycznego.
 władzę ustawodawczą przejmuje senat
 koniec I w. n.e. kończy się ustawodawstwo zgromadzeń ludowych
 edykt pretorski jest skodyfikowany , nie podlega dalszym zmianom
 pojawiają się konstytucje ( rozporządzenia) cesarskie , które wpływają na
tworzenie prawa .
2. Ustawy ( leges) i uchwały senatu ( senatus consulta)
 Za czasów cesarza Augusta ( 27 r.p.n.e. – 14 r..n.e.) dążącego do utrzymania
ustroju republikańskiego pochodzą ustawy :
- lex Iulia de maritandis ordinibus ( 18 r.p.n.e.)
lex Papia Poppea ( 9 r.p.n.e.) . W obu August popiera małżeństwo, zwalcza bezżenność,
bezdzietność, stara się zwiększyć liczbę ludności..
- lex Iulia de adulteriis – August każe cudzołóstwo i stosunki
pozamałżeńskie
- lex Iulia de fundo dotali - zabrania mężowi sprzedaży italskich
gruntów posagowych
- lex Fufia Canina ( 2 r. n.e.)
lex Aelia Sentia ( 4 r. n.e.).- obie te ustawy zakazują nadmiernej ilości
wyzwoleń niewolników
- leges Iuliae iudiciorum publicorum et privatorum – dokonują reformy
procedury sądowej karnej i cywilnej
 za pryncypatu władza ustawodawcza należy do senatu.
 Od cesarza Hadriana ( 117-138 n.e. ) ustawy senatu mają moc ustawy.
Inicjatywę ustawodawczą ma cesarz.
Oratio principis ( wniosek cesarza) był później źródłem prawa .
 Senatus cosulta ( uchwały senatu) , otrzymywały nazwę od nazwiska
wnioskodawcy . Do ważniejszych uchwał Senatu należały :
- S.C. ( Senatus Consulta) Claudianum z 52 r.n.e.- mówiły o skutkach
utrzymywania przez kobietę związku „ faktycznego” z cudzym
niewolnikiem.
- S.C. Macedonianum – zakazały udzielania pożyczek synom podległym
władzy w rodzinie
- S.C. Orfitianum i Tertullianum ( II w.n.e.) – określał dziedziczenie
beztestamentowe pomiędzy matką a dziećmi
- S.C. Trebellianum ( 55 r.n.e )
SC Pegasianum - obie te uchwały dotyczyły fideikomisu uiwerslanego.
Fideikomis – ( fideicommissium) – w prawie rzymskim , to zapis oparty na
nieformalnej prośbie spadkodawcy do dziedziczenia , by udzielił
dalszemu spadkobiercy albo osobie trzeciej pewnej korzyści
majątkowej kosztem spadku..
 Senatus consulta pełniły ważną rolę w prawie spadkowym , rodzinnym,
osobowym i zobowiązaniach.
3. Kodyfikacja edyktu pretorskiego .
 Przyczyny kodyfikacji :
w okresie pryncypatu pretor musiał się liczyć z wolą princepsa i
zdaniem senatu
- działalność twórcza pretora została zahamowana
 Salvius Julianus w latach 125-138 n.e. na polecenie Hadriana zredagował edykt
pretorski ( edictum perpetuum) , który miał obowiązywać wszystkich pretorów .
Od tej pory , każdy pretor po objęciu władzy ogłaszał edictum perpetuum i nie
mógł w nim wprowadzać zmian. Były to : „ Edictum Hadriani” lub „ Edictum
Salvianum”.
 Iulianus Salvius dołączył do swego edyktu :
- edykt pretora miejskiego
- edykt pretora kurulnego
- edykt namiestnika prowincji i pretora dla perygrynów (cudzoziemców)
Niektóre fragmenty edyktu pretorskiego weszły w skład Digestów
Justyniańskich .
5. Konstytucje cesarskie .
 W okresie pryncypatu cesarz nie miał władzy ustawodawczej
 Mógł wydawać edykty i wyrokować w sprawach spornych na podstawie
magistratualnego imperium
 Decydował w sprawach organizacyjnych i polityki wewnętrznej, wydawał
instrukcje dla namiestników prowincji cesarskich .
 Wszystkie rozporządzenia cesarza miały moc ustawy , bo uważano ,że naród
rzymski wybierając go na cesarza dał mu taką moc ( lex de imperio).
Rozporządzenia cesarskie ( konstytucje) stały się źródłem prawa.
Konstytucje dzielimy na :
a) edykty – rozporządzenia cesarza wydane na podstawie iuris edicendi .
Dotyczyły spraw ogólno administracyjnych i dotyczyły całego państwa lub
poszczególnych miast i prowincji
b) dekrety – wyroki wydawane przez cesarza jako sędziego ( w I instancji lub w
wyniku odwołania). Dekrety dotyczyły konkretnej sprawy . Były wzorem dla
wydania wyroków w podobnych sprawach
c) reskrypty – to odpowiedzi cesarza na zapytania osób prywatnych lub
magistrualnych urzędników, czy sędziów w wątpliwych kwestiach prawnych.
Cesarz udziela odpowiedzi na piśmie. Były takie rodzaje odpowiedzi :
- per subscriptionem – cesarz nanosił adnotacje na pytaniu pytającego
(osoby prywatnej)
- per epistulam ( osobnym listem) – gdy pytanie zadał urzędnik
(sądzia)
Reskrypty rozstrzygały wątpliwości prawne które pojawiły się w jakimś
procesie . Cesarz tworzył nową zasadę . Wyrok zapadał zgodnie z reskryptem,
jeśli fakty podane w podaniu były zgodne z prawdą . Sędzia sprawdzał , czy te
fakty są prawdziwe .
d) Mandaty – to instrukcje jakie wysyłał cesarz do namiestników prowincji w
sprawach administracji prowincji. Mandaty zawierały kwestie z prawa
prywatnego np. testamenty wojskowych . Mandaty ogłoszone osobno
reskryptem obowiązywały także w Italii.
5 . Jurysprudencja klasyczna .
Okres jurysprudencji klasycznej można podzielić na 3 podokresy :
I . podokres .
 Prawnicy I w. ( wczesny okres klasyczny) .
-
a) W tym czasie istniały w Rzymie 2 szkoły prawnicze : szkoła
sabiniańska i szkoła prokulejańska. Szkoła Sabiniańska ( zwana
kasjańską ) :
- założył ją Ateius Capito ( prawnik czasów Augusta)
-przedstawiciele szkoły : Massurius Sabinus ( autor Libri tres
iuris civilis) , Cassius Longinus, Javelenus Priscus.
 Prawnicy II w. ( Gaius , Salvius , Iulianus , Sextus Pomponius .
Szkoła prokulejańska :
- założył ją Antistus Labeon
- Labeon pozostawił około 400 ksiąg
- Następcą Labeona był Proculus
- Znani prokulejanie : Neratius Priscus; Publius Juventius Celsus .
II podokres .- rozwinięte prawo klasyczne ( II w. n.e.).
 zanikają odrębności szkół
 powstaje wiele dzieł prawników , np.
 Salvius Iulianus – napisał „ Digesta” w 90 księgach . Cechy „ digest” – to jasny,
piękny styl . oryginalna myśl
- Caecilius Africanus – przekazał wiele rozstrzygnięć Salviusa Julianusa
- Sextus Pomponius – dzieło : „ Liber singularis enchiridii” – zawiera
historyczny rys rozwoju jurysprudencji.
- Ulpianus Marcellus , Cervidius Scaevola – pisali dzieła z zakresu
prawa cywilnego i pretorskiego.
 Gaius :
- uzyskał sławę jako nauczyciel prawa
- napisał Instytucje ( Institutionum commentarii quattuor); podręcznik
prawa w 4 księgach sporządzony w 160 r.n.e.
- tekst Instytucji zachował się w całości do naszych czasów
- W Instytucjach Gaius omawia :
= personae ( prawo osobowe i rodzinne
= res ( prawo spadkowe, zobowiązania, prawo rzeczowe)
= actiones ( postępowanie sądowe).
III . podokres – działalność jurysprudencji w III w. ( do 235 r. n.e.) .
 Znani prawnicy :
a) Aemilius Papinianus – autor Quaestiones ( 37 ksiąg)
- autor Responsa ( 19 ksiąg).
Cechy prac : zwięzłe, ścisłe formuowanie myśli , niezależność
poglądów. Pełnił ważne funkcje w czasach Marka Aureliusza i
Septimiusza Sewera .
b) Julius Paulus – działał w II i III w.n.e.
c) Domitius Ulpianus – działał w II i III w.n.e. ; napisał komentarz
ad edictum ( w 83 księgach) i ad sabinum ( w 51 księgach) .
Dzieła Paulusa i Ulpianusa były kompilacją ( zlepieniem
materiału pochodzącego z różnych dzieł).Twierdzi się ,że dzieła
Ulpiana dały około 1/3 materiału do Digestów . Materiał
prawników wykorzystano do kodyfikacji justyniańskiej.
d) Herennius Modestinus – to jurysta późnego okresu klasycznego,
uczeń Ulpiana.
 Juryści okresu klasycznego :
a) udzielali odpowiedzi na zapytania w kwestiach prawnych
b) pisali dzieła prawnicze
c) nauczali prawa
Ius respondendi – to prawo udzielania porad prawnych pytającym . Znane w
czasach Rzeczpospolitej. W okresie pryncypatu cesarze ( od
Augusta lub Tyberiusza ) udzielali prawnikom ius publice
respondendi.
Ius publice respondendi – to prawo udzielania oficjalnych odpowiedzi z
upoważnienia cesarza .
Opinia prawnika była wiążąca dla sędziego , tzn. sędzia musiał wydać wyrok
zgodny z opinią. Cesarz Hadrian nakazywał , żeby sędzia stosował się do opinii ,
gdy była zgodna lub wybierał zdanie słuszne wg. niego. Dzięki temu opinia
autoryzowanych jurystów była źródłem prawa .


Literatura prawnicza okresu klasycznego – rodzaje :
1. Prace poświęcone prawu cywilnemu . ( libri ad Sabinum lub libri ad
Quintum Mucium).
2. Prace poświęcone prawu pretorskiemu ; komentarze do edyktu pretorskiego
– inne określenie to libri ad edictum.
3. Digesta – dzieła o prawie cywilnym i pretorskim .
4. Podręczniki i prace o charakterze podstawowym . Tytuły: Institutiones ,
Enchiridia, Regulae , Opiniones , Definitiones.
5. Zbiory opinii prawnych , czyli Responsa
6. Komentarze do ustaw ; lub monograficzne opracowania ustaw
7. Monograficzne prace o instytucjach prawnych lub innych zagadnieniach
prawa prywatnego.
8. Notae , czyli uwagi krytyczne do prac wcześniejszych prawników .
Znani prawnicy okresu klasycznego uczyli prawa w szkołach ( stationes) – to
dawne prywatne szkoły .
Labeon – 6 miesięcy w roku przebywał w Rzymie ze swymi uczniami.
Massurius Sabinus – utrzymał się z honorarium uczniów .
Prace uczonych prawników znamy dzięki Digestom Justyniańskim ; wyjątek
stanowią „ Instytucje”Gaiusa.
& 10. OKRES SCHŁKOWY ( PRAWO POKLASYCZNE).
1. Charakterystyka prawa poklasycznego.
 Okres obejmuje lata 235-565 n.e. – od dynastii Sewerów do śmierci Justyniana
 Źródłem prawa jest ustawodawstwo cesarskie
 Zanikają różnice między prawem cywilnym, pretorskim , ius gentium
 Dotychczasowe prawo traktuje się jako 1 system ( ius vetus)
 Pojawia się ius novum – nowe obowiązujące prawo ; tworzą je nowe ustawy
cesarskie
 Od czasów cesarza Konstantyna ( początek IV w.n.e.) pojawia się rzymskie
prawo wulgarne.
Rzymskie prawo wulgarne posługiwało się uproszczonymi pojęciami prawnymi
. Było spłycone i zniekształcone , ale odpowiadało potrzebom praktycznym.
 W V w.n.e. w cesartwie wschodnim rozwinęły się państwowe szkoły prawa.
Znane są szkoły w : Konstantynopolu i Berycie . Nauka w szkołach trwała 4 lata
. Studiowano pisma prawników klasycznych ; 5 rok poświęcono na studiowanie
konstytucji cesarskich. Profesorowie komentowali lub streszczali dzieła
prawników klasycznych .
Scholla – to krótkie uwagi komentatorów , wyjaśniające poglądy prawników
klasycznych na marginesie dzieł .
 W latach 529 - 534 n.e. powstaje kodyfikacja justyniańska ; poprzedzona ona
została kodeksami i zbiorami prawa .
2. Ustawy cesarskie i zbiory prawa .
 Ustawy cesarskie były wydawane w formie edyktów ( leges edictales) , w V
w.n.e. noszą nazwę pragmaticae sanctiones .
 W V w. n.e. reskrypty obowiązują już tylko w konkretnych sprawach .
Wszystkie ustawy wydane w 1 państwie przesyłane są do wiadomości drugiego
. Jeśli 2 cesarz je zatwierdzi i ogłosi to obowiązują .
 Wtedy ustawy cesarzy dominatu nazwano leges ; a ius określano prawo
jurystów klasycznych , ustawy zgromadzeń ludowych, czyli dawne prawo.
 W okresie pryncypatu był edykt pretorski lub konstytucje cesarzy
 W cesarstwie wschodnim sporządzono 3 zbiory konstytucji i ustaw cesarskich .
Zbiory dzieliły się na :
a) prywatne – do nich zaliczamy :
- Kodeks Gregoriański ( z 291 r. n.e.)
- Kodeks Hermogeniański ( z 295 r.n.e.)
Zawierały one konstytucje cesarskie z III w.n.e.
b)urzędowe :
- Kodeks Teodozjański ( z 438 – sporządzony na polecenie
cesarza Teodozjusza II
- Kodeks obowiązywał w cesarstwie wschodnim i zachodnim
- Kodeks dzielił się na 16 ksiąg ; księgi dzieliły się na tytuły . W nich
konstytucje ułożone są chronologicznie.
 Po upadku cesarstwa zachodniego ( 476 r. n.e.) – ustawy cesarskie to Nowele
postteodozjańskie. Nowele te nie zachowały się . Prawnicy posługiwali się
pismami jurystów klasycznych . Często w pismach były sprzeczności ; strony
procesowe miały odmienne zdanie . Cesarze chcieli wyeliminować sprzeczności
poprzez ustawy.
 W 312 r.n.e. Konstantyn wydał ustawę , w której stwierdził , że tracą moc noty
(uwagi) Ulpiana i Paulusa do dzieł Papiniana ; tracą moc Sentencje Paulusa .
 W 412 r.n.e. cesarz Teodozjusz II i Walentynian III w „ Ustawie o cytowaniu”
ustalili ,że może powołać się na pisma 5 prawników w sprawach . Są to :
Papinian, Ulpian , Paulus, Gaius, Modestyn lub sąd może powołać się na
dawniejsze dzieła prawników , na które powoływało się 5 prawników
 Przepisano zasady postępowania , gdyby zachodziły sprzeczności między
poglądami 5 jurystów.
Do poklasycznych zbiorów prawa ( opracowanych w okresie dominatu ) należą :
 Sentencje Paulusa ( Sententiae receptae ad filium )
Paulus ułożył je z fragmentów swoich prac . Sentencje obowiązywały w okresie
poklasycznym .
 Regalae Ulpiani ( zwane Titulae ex corpore Ulpiani) :
- pochodzą z IV w. n.e.
- zawierają zbiór reguł prawnych pochodzących z pism Ulpiana
 Fragmenta Vaticana – ( znaleziony w bibliotece watykańskiej w XIX w. n.e.)
- zawiera wyjątki z dzieł klasycznych prawników; konstytucje cesarskie
z Kodeksu Gregoriańskiego i Hermogeniańskiego
- zbiór powstał na Zachodzie , pod koniec IV w.n.e., autor nieznany.

Collatio legum Mosaicarum et Romanorum
- zawiera zestawienie przepisów prawa żydowskiego z przepisami
prawa rzymskiego
- zbiór powstał w IV w.n.e.
& 11 . KODYFIKACJA JUSTYNIAŃSKA .
1. Plany kodyfikacyjne .
 Cesarz Justynian (527-565 r.n.e. dążył do uporządkowania i ujednolicenia
prawa rzymskiego
 Kodeks ten opierać się miał na ius ( dawnym prawie) i leges( ustawach
cesarskich)
 Pisma jurystów klasycznych musiały odpowiadać potrzebom ludzi VI w.n.e.
 Kodeks miał zapoznać z dawnym prawem klasycznym ; wspominać o
wcześniejszych prawnikach czy ustawie XII tablic .
2. Prace nad kodyfikacją i jej części ( Kodeks , Digesta, Instytucje).
 W lutym 528 r. Justynian powołał 10 osobową komisję . Tworzyli ją :
Trybonian, profesorowie szkół prawniczych: Theophilus , Leonitus .
 Komisja miała zebrać konstytucje cesarskie. W kwietniu 528 r. został ogłoszony
i wszedł w życie Kodeks Justyniański ( Codex vetus) . Codex vetus nie
dochował się do naszych czasów.
 W 530 r. Justynian wydał szereg ustaw , które miały usunąć sprzeczności..
Sprzeczności te pojawiły się w wyniku stosowania kodeksu w sądach. Z 50
rozporządzeń Justyniana utworzono Liber quinquaginta decisionum. Ten zbiór
nie zachował się .
 W 530 r. Justynian powołał 17 osobową komisję pod przewodnictwem
Tryboniana. Komisja miała wybrać fragmenty , skrócić długie teksty , nanosić
poprawki i zmiany w przepisach prawa klasycznego. I
Interpelacje (emblemata Tiboniani)– to zmiany i przeróbki tekstów prawniczych
lub emblemata Triboniana.
 Komisja podzieliła materiał na 3 części . Każdą część powierzyła innej
podkomisji
- I grupa – masa Sabiniańska – obejmowała komentarze ad Sabinum
- II grupa – masa edyktalna – obejmowała komentarze do edyktów
- III grupa – masa Papiniańska – obejmowała responsa i quaestiones
Papiniana i dzieła kazuistyczne .
- Istnieje też 4 masa dodatkowa ( Appendix) – tworzą je fragmenty z
mniej znanych dzieł.
 Do ułożenia zbioru komisja wzięła dzieła 39 prawników ( 3- z okresu
rzeczpospolitej ; 2- z okresu dominatu)
Do Digestów wzięto około 9123 fragmentów ( około 150 tys. wierszy) .
Komisja miała pracować 10 lat ; ale po 3 latach zakończyła prace.
„ Digesta sen Pandecta” została ogłoszona i weszła w życie w 533 r.
 „ Digesta” dzielą się na 50 ksiąg . Każda księga dzieli się na tytuły ;każdy tytuł
zawiera leges , które zostały wyjęte z pism klasycznych prawników. Wyjątek
stanowią : księgi 30,31,32 . Obecnie w Digestach dłuższe fragmenty dzielą się
na paragrafy. Obecnie stosuje się nazewnictwo podając fragment Digestów .
a) D,25,3,1,11 . – czyli :

D- Digesta
25- księga
3 tytuł
1 fragment
11 paragraf
b) Są też principia - począrtek fragmentu poprzedzający pierwszy
paragraf np. D,25,3,4 pr.
Jednocześnie został opracowany podręcznik dla szkól prawniczych . Podręcznik
opracowali : Trybonian , Dorotheus, Theophilius i nazwali „ Instytucje”
(Institutiones sive elementa). Instytucje weszły w życie w grudniu 533 r. razem
z Digestami.
„ Instytucje Justyniańskie” spisano wg. schematu :
- personae
- res
- actiones
Zawierały one też zmiany nawiązujące do obowiązującego prawa; odesłania;
odniesienia do ustaw carskich .” Instytucje dzielą się na 4 księgi , a księgi na
tytuły . Występują też principia .

Kodeks praelectionis ( Kodeks powtórnego wydania) . Wszedł w życie w 534 r.
i stracił moc prawną Codex vetus z 529r. Codex repetitae praelections przetrwał
do naszych czasów
 Kodeks Justyniański dzieli się na 12 ksiąg. Księgi dzielą się na tytuły. Tytuły
zawierają konstytucje cesarskie ( leges) . Każda konstytucja we wstępie zawiera
nazwisko cesarza; data wydania.
W nowych wydaniach kodeksu podzielono dłuższe konstytucje na paragrafy i
niekiedy principia.
Kodyfikacja justyniańska składa się z 3 części :
a) Digestów ( lub Pandektów) z 533 r.
b) Instytucji z 533 r.
c) Kodeksu z 534 r.
3, NOWELAE I CORPUS IURIS CIVILIS .

“ Nowellae leges” :
- to ustawy zwane nowelami
- wydane w języku greckim lub łacińskim
- uzupełniały one lub zmieniały prawo zawarte w Kodyfikacji .
Zachowały się 3 zbiory prywatne :
a) Epistome Juliani( tego zbioru dokonał Julian z Konstantynopola
około 556 r.
b) Authenticum ( liber Authenticorum):
- to zbiór 134 nowel z lat 535-556 r.n.e.
- nowele greckie w tym zbiorze zostały przetłumaczone na łacinę
- zbiór powstał w Italii
- trudno określić czas powstania
- dopiero glosatorzy nazwali go autentycznym w XII wieku
c) zbiór 168 nowel napisany w języku greckim :
- zawiera nowele Justyniana i jego następców
- ogłoszony za Tyberiusza II ( 578-582)

Corpus Iuris Civilis składa się z : Instytucje , Digesta, Kodeksu , Nowele –
nazwę tą przyjęto od końca XVI w.
& . 12 . RZYMSKIE PRAWO PRYWATNE W ŚREDNIOWIECZU I CZASACH
NOWOŻYTNYCH .
1. Rzymskie prawo bizantyjskie .
 W państwie wschodnim , bizantyjskim podstawą obowiązującego prawa była
kodyfikacja Justyniana . Kodyfikacja Justyniana została uzupełniona i
częściowo zmieniona przez Nowele
 Kodyfikacja ulegała przeróbkom w j. Greckim. Celem było dostosowanie
ustawodawstwa z VI w. do warunków cesarstwa bizantyjskiego
 Najważniejsze przeróbki to:
1. Parafraza Teofila , tzw. Ekloga z 726 r.n.e. :
- jest przeróbką Instytucji justyniańskich na j. Grecki
- przeróbki dokonał Theophilius w VIII w.
- Ekloga– to zbiór prawa cywilnego i karnego dostosowany do użytku
praktycznego.
2. Bazyliki „ Ustawy królewskie”
- zbiór prawa napisany w j. Greckim w oparciu o ustawodawstwo
justyniańskie
- iniciatorem opracowania był cesarz Bazyl I
- dzieło zostało ukończone w latach 888-889
- komentarze do tekstu „ Bazyliki” to scholiae
3.„ Sześcioksiąg” ( heksabibles ) Hemenopulosa .
- to praca prywatna
- obowiązywała w Grecji do 1946 r. , a na terenach Rosji do czasów
Rewolucji Październikowej.
 Prawo rzymskie prywatne przerobione na użytek cesarstwa bizantyjskiego
zatraciło wówczas swój poziom i uniwersalność . Obowiązywało tylko na
obszarze cesarstwa bizantyjskiego .
2. Glosatorzy i komentatorzy .
 W 555 r. Justynian podbił Italię ; wprowadził tam : Corpus Iuris Civilis .Później
Italię podbili Longobardowie . Państwo Longobardów przetrwało do II połowy
VIII w. ( czasy Karola Wielkiego) . W tym czasie podbita ludność rzymska
rządziła się prawami zawartymi w „Leges Romanae Barbarorum” – wydali je
germanowie .
Wtedy wydano :
- Edykt Teodoryka ( wymienia się tu króla Ostrogotów , Teodoryka
Wielkiego oraz Teodoryka II , króla Wizygotów
- Brewiarum Alarici ( Alaricanum) z 506 r. . Była to kodyfikacja dla
ludności rzymskiej w kraju Wizygotów . Znana jako Lex Romana
Visigothorum
- Lex Romana Burgundionum . Była to germańska kodyfikacja dla
podbitej ludności rzymskiej w kraju Burgundów . Wydana za czasów
króla Gundobada ( ok. 500 r.n.e.)
 Prawo rzymskie było znane kościołowi. Znane powiedzenie :
„Ecclesia vivit lege Romana” – Kościół żyje prawem rzymskim.
 W X i XI w. powstały szkoły prawa . Najpierw były to szkoły w Pawii,
Rawennie i Orleanie.
Pod koniec XI w. powstała szkoła glosatorów w Bolonii :
- założył ją Irnerius
- kontynuowali tę szkołę : Bulgarus, Martinus, Jacobus, Hugo ( 4
doktorów prawa – quattuor doctores .) i Azo , Placentinus , Roffredus
- szkoła działała do połowy XIII w. –zbadała ona „ Corpus Iuris
Civilis” Justyniana ; zwłaszcza Digesta
- profesorowie wykładali studentom, którzy przybyli do Bolonii z całej
Europy . Czytali oni tekst „ Corpus Iuris Civilis” ; wyjaśniali zdania i
wyrazy uwagami ( glosami) Glosy były :
= interlinarna( umieszczona między wierszami)
= marginalna ( umieszczona na marginesie)
- W XIII w. Accursius zebrał wszystkie prace glosatorów w 1 książkę
Glossa ordinaria.
Szkoła komentatorów
 zaczęła swą działalność w II połowie XIII w.
 rozwój swój przeżyła w XIV w.
 najważniejsi przedstawiciele : Cinnus da Pistoia , Bartolus de Sassoferrato
,Baldus de Ubaldis
 Komentatorów nazywano też postglasatorami lub konsyliatorami
 Komentatorzy pisali opinie prawne ( consilia)
 Nauczali metodą scholastyczną i trzymali się kolejności tekstów źródłowych
 Komentatorzy dostosowali prawo rzymskie do potrzeb czasów , stworzyli
podstawy średniowiecznego prawa rzymskiego
 Średniowieczne prawo rzymskie uległo recepcji w poszczególnych krajach .
Szkoła holenderska :
 była kontynuacją humanistycznego kierunku badań
 istniała w Holandii w XVII i XVIII w. ( Hugo Grotius, Arnold Vinnius, Johanes
Voet).
Niemiecka szkoła historyczna:
 założył ją Savigny
 w XVI w. następuje recepcja prawa rzymskiego
 prace humanistów zostały przerwane.
3. Recepcja prawa Rzymskiego .
Recepcja prawa rzymskiego – polegała na przyjęciu prawa rzymskiego zawartego w
kodyfikacji justyniańskiej i przetworzonego przez glosatorów lub komentatorów. Prawo to
obowiązuje w państwach Europy kontynentalnej.
Recepcji prawa rzymskiego sprzyjały :
- studia na uniwersytetach włoskich, francuskich
- na dworach prowadzili kancelarie wykształceni prawnicy
- trybunałowie kościelni i notariusze stosowali prawo kanoniczne .
Recepcja prawa rzymskiego była :
- we Włoszech – od czasów komentatorów
- we francji – południowa część była pod wpływem prawa rzymskiego
- w Hiszpanii – prawo rzymskie traktowano jako pomocnicze
- w Anglii – prawo rzymskie rozwija się słabiej , ze względu na ustrój feudalny.
W Niemczech istniało Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego ; ono uważało się
za następcę Cesarstwa Rzymskiego
Prawo rzymskie wykładano na uniwersytetach niemieckich w XIV i XV w.
Absolwenci uniwersytetów pracowali w sądownictwie i administracji
W 1495 utworzono Sąd Kameralny Rzeszy ( Reichskammergericht) . Sąd
tworzyli juryści prawa rzymskiego , którzy mieli sądzić wg. prawa poznanego
na uniwersytetach
- W XVI w. rzymskie prawo prywatne było obowiązującym w Rzeszy. Mimo,
że było ono dostosowane przez glosatorów i komentatorów , to musiało
odpowiadać postępującemu kapitalizmowi
- W ciągu 4 wieków ( XVI - XIX niemieccy prawnicy stworzyli prawo
pandektowe ( usus modernus Pandectarum) – czyli prawo dostosowane do
potrzeb praktyki. Prawo pandektowe obowiązywało w Niemczech do 1900r.
- W 1900 r. w życie wchodzi kodeks cywilny – Borgerliches Gesetzbuch –
BGB; wtedy prawo pandektowe nie obowiązuje .
W Austrii w 1811 r. ogłoszono ABGB – Austriacki Kodeks Cywilny.
We Francji w 1804 – Kodeks Napoleona .
Wejście w życie kodyfikacji , to koniec recepcji.
Włochy , Hiszpania, Holandia wzorowały się na kodeksie Napoleona. Można powiedzieć , że
aż do czasów nowożytnych , prawo cywilne zawiera wiele elementów rzymskiego prawa
prywatnego.
Znani pandektyści : Karl Ludwik Arnds, Alois Brinz, Heinrich Dernburg, Karl von
Vangerow, Bernhard Windscheid.
-
4. Romanistyczna rodzina prawa.
 W prawie porównawczym ( komparatystyce prawniczej) wyróżniamy :
romanistyczną ( romańską lub romańsko – germańską ) rodzinę prawa..
 Romańska rodzina prawa obejmuje rodzinę praw wywodzących się
historycznie z prawa rzymskiego .
Cechy :
- widoczny historyczny związek obowiązującego prawa z prawem
rzymskim
- silne związki prawa z zasadami etyki i sprawiedliwości
- obejmuje prawo prywatne .
 Wpływy romanistyczne widoczne są w Europie i poza nią.
 Drogi ekspansji romanistycznego prawa:
1. . Kolonizacja w Afryce i Ameryce Łacińskiej spowodowała , ze wiele krajów ( z
dawnych kolonii Hiszpanii, Holandii, Francji, Portugalii ) są związane z
romanistyczną rodziną prawa .
W RPA obowiązuje prawo rzymsko- holenderskie ( Roman – Dutch Law ) .
Otóż Holandia najpierw recypowała prawo rzymskie , a później przeniosła je do
swych kolonii w Afryce.
2 Recepcja nowożytnych kodeksów europejskich z tradycji prawa rzymskiego .
Polskie prawo weszło do romanistycznego kręgu przez kodeksy państw
zaborczych ( austriacki i niemiecki) i kodeksów Napoleona. Kodeksy te
obowiązywały na ziemiach polskich .
 Po II wojnie światowej w państwach socjalistycznych podjęto próby stworzenia
systemu praw socjalistycznych. System ten miał się różnić od systemu
dominującego w Europie Zachodniej opartego na prawie rzymskim.
 W wyniku zderzenia prawa rzymskiego z polityką po rewolucji socjalistycznej
nastąpiło obniżenie znaczenia tradycyjnych wartości. :
podstawowe pojęcia , konstrukcje , zasady , podziały prawa
rzymskiego utrzymały charakterystyczne cechy systemu
romanistycznego
- nadal utrzymywały się tradycje cywilizacji zachodnioeuropejskiej.
 W systemie państw socjalistycznych często pomijano podłoże historyczne.
Dotyczyło to również miejsca Polski w europejskim systemie romanistycznym
W Polsce mimo wszystko świadomość historycznych korzeni prawa cywilnego
i związku z Europą była największa . Przyczynili się do tego romaniści,
cywiliści. Wiedzieli oni, że współczesne prawo jest zrozumiałe dzięki
znajomości podłoża historycznego .
5. Prawo rzymskie jako podstawa europejskiej kultury prawnej .
 Cywilizacja Europy kontynentalnej spoczywa na 3 pagórkach :
1. Akropolu – symbolu sztuki i filozofii greckiej
2. Golgocie – symbolu chrześcijaństwa
3. Kapitolu – tradycji prawa rzymskiego .
 Rzymianie posiadali ponadczasowy system prawa prywatnego . Prawo to było
recypowane przez kraje europejskie
 W XII –XIV w. w północnych miastach Włoch powstał nowożytny kształt
prawa prywatnego .Głównymi systemami prawnymi były : prawo kanoniczne i
prawo rzymskie . Systemy prawne (prawo kanoniczne oraz prawo rzymskie)
drogą recepcji upowszechniły się w Europie i stały się wyznacznikiem
europejskiego systemu prawa i europejskiej kultury prawnej .
 Czynniki wpływające na rozwój prawa europejskiego:
1. Ważną rolę w epoce odrodzenia odegrały uniwersytety ponieważ:
a) stworzyły naukowe podstawy prawa
b) spowodowały recepcję prawa rzymskiego przez szkoły
glosatorów i komentatorów
c) upowszechniły wykształcenie humanistyczne .
2. We Włoszech prawo rzymskie też przeżyło renesans ( odrodzenie)
a) na uniwersytetach włoskich glosatorzy i komentatorzy utworzyli
nowy kierunek , który dostosowywał prawo rzymskie do potrzeb
praktyki
b) zmodernizowane prawo rzymskie docierało do krajów Europy i
ujednolicało prawo. Tak oto ius commune stało się podstawą
europejskiego systemu prawnego.
3. Administracja Kościoła rzymskiego była ważnym czynnikiem wpływającym
na rozwój prawa eurpejskiego
4. Kolejnym były aspekty etyczne obecne w prawie.
 Otóż romanistyczny system prawa opiera się na zasadach dobra i słuszności
(bonum et aequum ius est ars boni et aequi) .
Iuris praecepta to :
- uczciwie żyć ( honeste vivere)
- drugiego nie krzywdzić ( alterum non laudere)
- każdemu oddać , co mu się należy ( suum cuique tribuere)
Wymienione zasady określają zasady ludzkiego postępowania . Podkreślają
zgodność etyki i prawa.
 W świetle poczynań Unii Europejskiej i podjętych przez UE procesów
integracyjnych europejska kultura prawna nabiera nowego wymiaru .
Dąży do:
- harmonizacji prawa ( scalenia prawa)
-
współpracy wszystkich organów stosujących prawo w zasięgu
krajowym i międzynarodowym
- oparcia jednolitego europejskiego systemu ( ius commune Europeum)
na tradycji prawa rzymskiego .
6. Prawo rzymskie w Polsce .
 Przyjęcie chrześcijaństwa w obrządku łacińskim, spowodowało , że Polska
znalazła się w kręgu cywilizacji zachodnioeuropejskiej . Łacina była językiem
stosowanym w aktach i dokumentach ; po łacinie uczono religii . Do końca
XVIII w. łacina często mieszana z językiem polskim utrzymała się w Polsce .
 Przyjęcie chrześcijaństwa spowodowało , że :
a) do Polski przybyli duchowni , którzy znali prawo rzymskie
b) wyjeżdżano na studia zagraniczne
c) kształcono się w Polsce
d) wykształciła się grupa ludzi wykształconych , opartych na
kulturze romanistycznej
e) prawa rzymskiego uczono w szkołach katedralnych w XIII w.
f) przy Akademii Krakowskiej uruchomiono katedrę prawa w XVI
w.
g) prawa rzymskiego uczono w : Akademii Zamojskiej XVI –
XVIII w. , w gimnazjum akademickim w Toruniu (XVII-XVIII)
h) Gall Anonim i Wincenty Kadłubek pisali w kronikach , ze Polacy
znali prawo rzymskie już XII-XIII w.
-




Prawo rzymskie nie zostało recypowane do prawa ziemskiego . Można mówić o
wpływie w prawie miejskim , bo przyjęto pewne wzorce z miejscowego
saskiego i magdeburskiego. W Polsce nie doszło do recepcji prawa rzymskiego
przez prawo polskie .
W wyniku rozbiorów prawo rodzime ( polskie) przestało się rozwijać , na
ziemiach polskich obowiązywało ustawodawstwo państw zaborczych oraz
francuskie.
Kodyfikacja austriacka , niemiecka, francuska stały się historycznym podłożem
polskiego prawa cywilnego Wymienione kodeksy cywilne były tworzone w
oparciu o prawo rzymskie i w oparciu o teorie romanistyczne. Kodyfikacje te
obowiązywały przez kilkadziesiąt lat na ziemiach polskich ; toteż do polskiego
prawa cywilnego wprowadziło elementy prawa rzymskiego .
Tak oto prawo polskie weszło w krąg prawa rzymskiego i tradycji
romanistycznej.
W XIX i na początku XX w. łączono naukowe badania dotyczące prawa
rzymskiego z prawem obowiązującym
Znani romaniści i cywiliści polscy :
a) Leon Petrażycki ( prof. Prawa na Uniwesytecie w Petersburgu i
Warszawie – znawca filozofii prawa i prawa cywilnego
b) Ignacy Koschembahr- Łyskowski ( prof. Prawa rzymskiego i
cywilnego we Lwowie i Warszawie
c) Franciszek Bossowski ( prof. Prawa rzymskiego i cywilnego
Uniwersytetu S. Batorego w Warszawie
d) Marceli Chlantacz ( prof. Prawa rzymskiego we Lwowie)
e) Stanisław Wróblewski (prof. Prawa rzymskiego i cywilnego w
Krakowie tzw. „ polski Papinian” – najwybitniejszy prawnik.
Znani romaniści i historycy prawa ( zajmujący się prawem rzymskim)

a) Jan Wincenty Brondtkie – autor I polskiego podręcznika prawa
rzymskiego
b) Adolf Berger – najwybitniejszy romanista polski ; a od II wojny
światowej w Nowym Jorku
c) Teodor Dydyński- wykładowca prawa rzymskiego w Warszawie;
autor przekładu Instytucji Gaiusa
d) Ks. Henryk Insadowski – prof. Prawa rzymskiego KUL
e) Zygmunt Lisowski- prof. Prawa rzymskiego w Poznaniu;
współzałożyciel „ Czaspisma Prawno Historycznego”
f) Walenty Miklaszewski, Władysław Okęcki – wykładowcy prawa
rzymskiego w Szkole Głównej w Warszawie
g) Leonard Piętak – prof. Prawa rzym. ; rektor uniwersytetu we
Lwowie
h) Fryderyk Zoll Starszy – prof. Prawa rzym. ; rektor uniwersytetu
Jagielońskiego; autor „ Pandecta” ( rzymskie prawo prywatne.)
W okresie Polski Ludowej – prawo rzymskie było na studiach prawniczych.
Prowadzono badania nad prawem rzymskim
Romaniści Polski Ludowej :
a) Władysław Bojarski- prof. Prawa rzym. w Toruniu i Poznaniu
b) Jan Kodrębski – prof. Prawa rzym. i historii doktryn politycznoprawnych w Uniwersytecie łódzkim
c) Kazimierz Kolańczyk – prof. Prawa rzym. W Poznaniu ,
Toruniu, autor podręcznika „ Prawa rzymskiego”
d) Cezary Kunderewicz – prof. Prawa rzym. W Łodzi ; zajmujący
się papirologią i mezopotańskimi prawami klinowymi.
e) Henryk Kupiszewski- romanista , papirolog w U W .
f) Borys Łapicki – prof. Prawa rzym. W Łodzi
g) Wacław Osuchowski – prof. Prawa rzym. We Lwowie; na UJ ;
autor podręcznika rzymskiego prawa prywatnego
h) Ks. Stanisław Płodzień – KUL
i) Rafał Taubenschlag – prof. Prawa rzym. , praw antycznych ;
twórca szkoły papirologicznej w Warszawie
j) Adam Wiliński – prof. Prawa rzym. w Lublinie .
RZYMSKI PROCES CYWILNY – ROZDZIAŁ III .
& 13 . OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA I ROZWÓJ HISTORYCZNY.
1. Postępowanie cywilne.
 Rzymskie postępowanie cywilne ( proces cywilny) obejmuje ogół przepisów
normujących rodzaj i przebieg czynności procesowych. Celem jest ustalenie przed
sądem i zrealizowanie roszczenia . W systematyce prawa prywatnego jest to
„actiones”. Prawo procesowe cywilne to inaczej procedura cywilna
 W rozwoju historycznym rzymskiego procesu cywilnego były 2 rodzaje
postępowania:
a) postępowanie zwyczajne ( ordo iudiciorum privatum)
- było stosowane w okresie rzeczpospolitej i pryncypatu
- przechodziło 2 etapy rozwoju historycznego:
1. najstarszy proces legisakacyjny ( legis actio) – obowiązywał w
rzeczpospolitej do początku II w. p.n.e.
2. późniejszy proces formułkowy ( per formulas) – lub proces
formularzy; istniał on obok procesu legisakcyjnego od połowy II
w.p.n.e. do początków pryncypatu. Później był zwyczajnym
postępowaniem sądowym.
b) postępowanie nadzwyczajne ( cognitio extra ordinem)
- pojawiło się w II połowie III w. n.e.
- wyparło ono postępowanie zwyczajne
- w okresie dominatu – stało się procesem kognicyjnym ( sposobem
cywilnego postępowania sądowego).
2. Stadia procesowe .
Cechy zwyczajnego postępowania procesowego:
 Zwyczajne postępowanie procesowe dzieli się na 2 stadia:
a) in iure – przed urzędnikiem magistratualnym( pretorem, edylem kurulnym)
- urzędnik magistratualny przygotowywał i nadawał bieg procesowi
- dopuszczał do procesu, udzielał środki procesowe, zatwierdzał sędziego
wybranego przez strony .
b) apud iudicem – przed sędzią prywatnym
- postępowanie dowodowe przeprowadzał sędzia ( 1 lub więcej osób
prywatnych)
- sędzia wydawał wyrok
Gdyby wyrok nie został wykonany wobec zasądzonego było przeprowadzane
postępowanie egzekucyjne. ( wtedy wyrok był przymusowo wykonany).
 Zwyczajne postępowanie sądowe miało charakter mieszany, bo :
a) strony mogą wybierać prywatnego sędziego
b) proces organizuje i kontroluje pretor ( jako reprezentant władzy państwowej).
 Kolejne cechy zwyczajnego postępowania procesowego :
a) wezwanie pozwanego do stawienia się do pretora pozwalało na rozpoczęcie
procesu lub egzekucji nie było z urzędu, ale zależało od powoda
b) zasada kondemnacji pieniężnej ( pozwany mógł dostać wyrok tylko pieniężny) .
Później stosowano formula arbitraria , która upoważniała sędziego , żeby
pozwany najpierw zwrócił rzeczy , a jeśli nie zwróci rzeczy do zasądzenia
pieniężnego. (W procesie kognicyjnym zasądzenie obejmowało wydanie rzeczy.)
 W okresie dominatu :
a) proces od początku do końca przeprowadzał urzędnik administracyjny jako sędzia
państwowy
b) nie było sędziów prywatnych.
3. Inne rodzaje ochrony praw prywatnych.
 Najwcześniejsze formy dochodzenia swych praw to :
a) samopomoc :
- polegała na dochodzeniu swych roszczeń przez własne działania, bez
pomocy organów państwowych
- z czasem samopomoc została zastąpiona postępowaniem sądowym i
zakazana (poza kilkoma wyjątkami). Konstytucje cesarskie mówiły , że
samowolne dochodzenie swych praw (rzeczowych i obligacyjnych)
powoduje utratę tych praw .
b) lub obrona konieczna:
- była dozwolona
- polegała na odparciu własnymi siłami bezprawnego zamachu na dobro
chronione. Kierowano się zasadą : Vim vi repellere licet” – według
Ulpiana „ Siłę można odpierać siłą”.
Prawa procesowe( roszczenia) mogły być chronione przez środki stosowane przez
pretora ( tzw. ochrona pozaprocesowa). Ponadto było sądownictwo polubowne.
 Sądownictwo polubowne :
a) opierało się na porozumieniu stron . Strony na podstawie umowy
(compromissum) oddawały swój spór , aby rozstrzygał go wybrany sędzia
polubowny ( arbiter). Strony zobowiązują się ,że będą przestrzegać wydanego
orzeczenia.
b) Zapis na sąd polubowny : zabezpieczony był karami umownymi lub pretorskimi
środkami przymusu .
 W okresie cesarstwa chrześcijańskiego stosowano sądownictwo biskupie ( episcopalis
audientia) . Biskup był sędzią polubownym . Władza państwowa musiała dopilnować
wykonania wyroku
4. Actio
( skarga, powództwo)
 Actio ( skarga , powództwo) – to pojęcie znane rzymskiemu procesowi cywilnemu
Actio – to działanie procesowe ; za pomocą którego powód wszczyna proces
przeciwko pozwanemu ; chce urzeczywistnić swe uprawnienia.
Actio :
- to prawo skargi powoda , wynikające bezpośrednio z prawa podmiotowego
(czyli uprawnienia, roszczenia)
- prawo podmiotowe i actio (skarga) stanowią całość , toteż prawnicy
traktują prawo prywatne materialne i prawo procesowe jako niepodzielną
jedność.
- Prawo prywatne zawdzięcza swą genezę środkom proceduralnym , a
zwłaszcza skargom.
Kiedy edyl , pretor wprowadzał do edyktu skargę dla jakiejś pretensji ( którą nie
chroniło prawo) , to pretor powoływał nowe prawo podmiotowe ( uprawnienie).
 W procesie formułkowym istnieje system skarg szczegółowych ( actiones) ; które są
właściwe dla poszczególnego rodzaju uprawnienia. Jeśli dla danego rodzaju istnieje
właściwa skarga ( actio) , to można wejść na drogę procesu.
& 14. POSTĘPOWANIE ZWYCZAJNE .
1. Organizacja sądownictwa ( do czasów dominatu) .
 Okres królewski – król przy pomocy kapłanów wykonywał sądownictwo
 Okres rzeczypospolitej- władzę sądowniczą ( iurisdictio) sprawują urzędnicy
magistratualni ( pretores iudices) , a później konsulowie
- 367 r.n.e. utworzono urząd pretora miejskiego ( praetor urbanus) .
Rozpatrywał sprawy obywateli rzymskich , edylów kurulnych np. w
sprawach dotyczących sprzedaży niewolników i zwierząt na targach.
- 242 p.n.e. – utworzono urząd pretora dla peregrynów ( praetor peregrinus).
Rozpatrywał sprawy cudzoziemców między sobą i cudzoziemców z
obywatelami rzymskimi .
2. Jurysdykcja i kognicja .
 Jurysdykcja – iurisdictio – to działalność magistratury jurysdykcyjnej pretora w I
stadium organizacyjnym procesu
 Jurysdykcja – znaczenie szersze – to władza sądownicza i jej działalność
(przeprowadzenie procesu, przeprowadzenie postępowania egzekucyjnego,
postępowanie niesporne i inne postępowania szczególne).
 Magistratura ( pretor) w oparciu o władzę jurysdykcyjną działa w zakresie :



a) sądownictwa spornego ( procesowego – iurisdictio contentiosa)
Kieruje się postępowaniem sądowym – in – iure )
b) postępowania niespornego ( nieprocesowego – iurisdictio voluntaria ).
Współdziała w niektórych czynnościach prawnych np.. in iure cessio ;
przeprowadzenie adopcji ; ustanowienie kuratora ; opiekuna .
c) ochrony pozaprocesowej – udzielenie in integrum restitutio , czyli przywrócenie
do pierwotnego stanu.
d) Pretor mógł rozstrzygać spory w ramach postępowania nadzwyczajnego – extra
ordinem ( za czasów pryncypatu).
Pretor delegował do różnych miejscowości w Italii w zastępstwie tzw. praefecti iuri
dicundo
Później w Italii jurysdykcję wykonywali władze municypiów ; iuridici .
W prowincjach pozaitaliańskich – namiestnicy..
Kognicja ( cognitio) :
a) to rozpoznanie spornej sprawy przez magistraturę lub sędziego poprzez ustalenie
okoliczności faktycznych i prawnych
b) zakres wąski – w prawie rzymskim , to każde zbadanie sprawy ( causae cognitio )
przez pretora w stadium in iure lub innym postępowaniu , aby wydać decyzję i
określić środek prawny
Cognitio extra ordinem – to nadzwyczajne postępowanie w okresie cesarstwa. Z niego
powstał proces kognicyjny .
3. Właściwość sądu
 Właściwość sądu – chodzi o to , który sąd z mocy prawa powołany jest do
rozstrzygnięcia danej sprawy spornej. Właściwość mogła być :
a) rzeczowa ( chodziło o rodzaj sprawy , np. dla skarg z powodu wad kupionego
niewolnika – właściwy edykl kurulny)
b) miejscowa ( ze względu na właściwość rzeczową wiele sądów wchodziło w
rachubę).
 Aby ustalić właściwość miejscową brało się zasadę actor sequitur forum rei – powód
idzie za miejscem sądu pozwanego .
Powód pozywał pozwanego przed sąd , w tym miejscu , gdzie pozwany stale mieszkał
.Odstępstwa :
- w razie skargi z deliktu , właściwy był sąd miejsca , gdzie popełniono
delikt ( forum delicti commissi ).
Skargi z kontraktu – sąd miejsca wykonania
- za dominatu także sąd miejsca położenia danej rzeczy spornej ( forum rei
sitae )
Sąd miejsca zawarcia kontraktu ( forum contractus )
Prorogacja sądu ( prorogatio fori ) – strony na podstawie umowy co do właściwości
miejscowej mogły poddać swój spór rozstrzygnięciu dla dowolnie
wybranego sądu .
4. Sędzia i sądy .
 Po stadium – in iure przed magistraturą - sędzia prywatny ustalał prawdę materialną
, wydawał wyrok Robił to 1 sędzia ( iudex unus ) . Sędzia był osobą prywatną ,
wybraną przez strony procesowe . Magistratus musiał zlecić stanowisko sędziego w
danej sprawie. Sędziów wybierały strony ze specjalnych list( album iudicum) .
 Sądy kolegialne :
- W sprawach o podział spadku wybierano 1 lub 3 arbitrów
- W sprawach z cudzoziemcami 3 lub 5 sędziów , tzw rekuperatorów

Były też trybunały , stale urzędujące :
a) Decemviri stlitibus iudicandis
(Decemwirowie mający rozstrzygać procesy ) – sądzili sprawy o wolność pod
konieć rzeczpospolitej
b) Centumviri – trybunały składające się ze 100 , później 105 członków ( po 3 z
każdej z 35 Tribus )
Sądziły sprawy spadkowe , o własność nieruchomości, sprawy o wolność.( za
pryncypatu ).
Sądy Decemvirów i Centumvirów przestały funkjonować w III w.n.e
& 15. STRONY PROCESOWE .
1. Powód i pozwany .
 Stronami procesu był :
a) powód (actor) – on występował ze skargą ( powództwem) na drogę sądową
b) pozwany (reus) - przeciw niemu było skierowane powództwo .
 Istniało współuczestniczenie procesowe , wtedy po stronie powoda lub pozwanego
występowało kilka osób .
2. Zdolność procesowa .
 Zdolność procesowa – to możliwość występowania w procesie jako strona procesowa.
 W prawie rzymskim zdolności procesowej nie mieli :
a) niewolnicy ( bo nie byli podmiotami prawa)
b) osoby pozbawione zdolności do czynności prawnych ( dzieci , niedojrzali , chorzy
umysłowo)
c) osoby podlegające władzy ojcowskiej ( filii familias ) .
 W procesie legisakcyjnym mogli uczestniczyć obywatele rzymscy
 W procesie formułkowym do procesu dopuszczono : latynów i peregrynów
(cudzoziemców)
3. Legitymacja procesowa .
 jest wyznaczona przez konkretny stosunek prawny , który leży u podstaw sporu .
 Legitymacja procesowa może być :
a) czynna – konieczna do występowania w konkretnym procesie w charakterze powoda
( np. właściciel ma prawo domagać się zwrotu rzeczy)
b) bierna - konieczna do występowania w konkretnym procesie w roli pozwanego
(posiadacz rzeczy cudzej).
4. Zastępstwo procesowe .
 Zastępstwo procesowe może być :
a) konieczne - gdy jako strona procesu występuje inna osoba ( bo nie ma zdolności
sądowej , np.
- za dziecko ( infans ) – występował opiekun
- za chorego umysłowo ( furiosus ) i marnotrawcę ( prodigus ) – kurator
- niedojrzali za zgodą opiekuna lub reprezentował je opiekun .
- kobiety w procesie formułkowym – za zgodą opiekuna lub opiekun je
reprezentował .
b) dobrowolne.
- w procesie legisakcyjnym – nie było dopuszczalne występowanie w
procesie w miejsce i w imieniu strony, za wyjątkiem wskazanych sytuacji
zastępstwa koniecznego.
w procesie formułkowym – dopuszczano zastępców procesowych , na
podstawie upoważnienia , które dała strona zastępowana . Zastępcami
procesowymi byli Cognitor i prokurator .
 Cognitor - musiał być ustanowiony w obecności przeciwnika procesowego z pomocą
przepisanych słów. Wyrok ( zasądzający lub oddalający ) był wydawany wobec
cognitora , bo on reprezentował zastąpionego . Zwycięski powód ( reprezentowany
przez kognitora) mógł przeprowadzić postępowanie egzekucyjne . Pozwany dawał
gwarancje , że wykona wyrok (cautio iudicatum solvi).
 Prokurator :
- ustanawiany był nieformalnie,
- musiał w stadium in iure wykazać otrzymane upoważnienie
- musiał dać stronie przeciwnej zabezpieczenia ( cautio ) , że zastąpiony
zatwierdzi jego działania i wykona wyrok .
Prokuratorem był – zarządca majątku ( który mógł prowadzić procesy)
Procurator ad litem – to zastępca ustanowiony do konkretnego procesu .
W postępowaniu procesowym mogli występować :
- adwokaci ( advocati)
- mówcy sądowi ( oratores )
Pisarze ( tabellioni ) sporządzali pismo procesowe .
-
& 16 POSTĘPOWANIE LEGISAKCYJNE .
1. Postępowanie i rodzaje legisakcji .
 Postępowanie to ( legis actio ) stosowane w I wiekach rzeczypospolitej
- stworzone przez ustawy ( zwłaszcza XII tablic )
- jest ustawowe i niezmienne
- formalistyczne ( w postępowaniu procesowym można było się posługiwać
tylko określonymi wyrazami , które zawierała ustawa )
 W postępowaniu legisakcyjnym :
- mogli brać udział tylko obywatele rzymscy
- konieczna była obecność obu stron ( w postępowaniu in iure)
- niedopuszczalne zastępstwo procesowe ( kilka wyjątków)
- powód mógł siłą doprowadzić pozwanego przed sąd ( Ustawa XII tablic
daje to prawo)
 Jest 5 sposobów postępowania legisakcyjnego :
a) actio sacramento ; legis actio per iudicis postulationem ; legis actio per
condictionem . To 3 sposoby ich celem jest doprowadzenie do postępowania
apud iudicem i rozstrzygnięcie sporu .
b) legis actio per manus iniectionem ; legis actio per pignoris capionem - 2
sposoby egzekucji .
2. Przebieg postępowania .
 Legis actio sacramento in rem – służyła do prowadzenia sporu o rzecz lub osobę ,
których wydania domagał się powód na podstawie swego prawa bezpośredniego np.
prawa władztwa nad dziećmi .
 Legis actio sacramento in personam – pozwala na dochodzenie roszczeń z
wierzytelności .
 W obu tych przypadkach powód i pozwany , po dokonaniu formalności ( słowa i
gesty) – składali sacramentum . Sacramentum – oznaczona suma pieniężna jako rodzaj
zakładu. Gdy dana strona przegrała spór , złożone pieniadze przechodziły na rzecz
skarbu państwa .

W legis actiones :
- strony nie składały sacramentum ( nie były narażone na straty )
- można było dochodzić tylko np. podziału majątku
- legis actiones sponsio – postępowanie o określoną sumę pieniędzy lub
rzecz .
a) Na zakończenie etapu in iure strony powoływały świadków i stwierdzały przy nich
treść sporu ( litis contestatio ). W tej sprawie nie mogło być drugiego procesu
b) Sędzia prywatny , przed którym odbywało się postępowanie dowodowe , wydawał
wyrok ustny . Od wyroku nie było odwołania ( gdy któraś ze stron nie stawiła się do
południa przed sędzią , zapadał wyrok zaoczny na korzyść obecnej strony).
c) Gdy zasądzony pozwany nie wykonał dobrowolnie do 30 dni wyroku , powód mógł
przeprowadzić egzekucję osobistą ( na osobie pozwanego) za pomocą „legis actio per
manus iniectionem” . Doprowadzał zasądzonego do pretora ( in iure ) , kładł powód
na nim rękę , wypowiadał formułkę i miał nad nim pełną władzę .
c) Powód mógł zasądzonego związać i więzić przez 60 dni w swoim domu
d) W tym czasie powód mógł 3 razy wyprowadzić na rynek i ogłosić sumę . Jeśli
dłużników nikt nie kupił , powód mógł go sprzedać za Tyber ( za granicę a nawet
zabić).
Od Lex Poetelia Papiria ( z 362 r. p.n.e.) – zmieniono prawo więzienia, zabicia lub
sprzedania dłużnika . Można było odpracować dług .
 Druga forma egzekucji ( legis actio per pignoris capionem ) polegała na
pozasądowym zajęciem rzeczy zasądzonego dla zabezpieczenia roszczeń powoda i
zmuszenia dłużnika do świadczenia należności.
Legis actio – była możliwa tylko w wypadku zapłaty żołdu czy należności
podatkowych .
& 17. POSTĘPOWANIE FORMUŁKOWE .
1. Geneza i cechy charakterystyczne
 W III w. n.e. postępowanie formułkowe nie wystarczało , bo Rzym stawał się potęgą
cywilizacyjną
 Legis actio było niezmienne , pretor nie mógł wprowadzić innowacji
 Wzrastała liczba ludności, w wyniku podbojów , a proces legisakcyjny dotyczył
obywateli rzymskich
 Gdy trzeba było wszcząć postępowanie między obywatelem rzymskim i nie mającym
obywatelstwa pretor udzielał wskazówek rekuperatorom, najpierw ustnie , później
pisemnie. Wskazówki dotyczyły sprawy. Magistratus określał istotę sporu. Zlecał
zasądzić pozwanego , gdy stan faktyczny wskazany przez powoda jest zgodny z
prawdą. Uwolnić pozwanego , gdy jest niezgodny z prawdą .
Taki sposób postępowania nazwano iudicium imperio continens .
- Iudicium imperio continens - stosował pretor miejski w sprawach między
obywatelami rzymskimi, gdy proces legisakcyjny nie dawał ochrony prawnej
dla nowych rodzajów roszczeń . Tak było do II w. p.n.e.
 W II w. p.n.e. uchwalono ustawę Lex Aebutia . Zatwierdzono w niej postępowanie
według formułki między obywatelami rzymskimi.
Odtąd postępowanie formułkowe stało się postępowaniem ustawowym ( iudicium
legitimum) . Strony mogły posługiwać się :
a) dawną legis actio ( gdy można było zastosować)
b) lub postępowaniem formułkowym ( jako ustawowym lub opartym na władzy
pretora ).



W czasach prawa klasycznego :
a) iudicium legitimum – to postępowanie , gdzie uczestnikami są obywatele rzymscy
; postępowanie toczy się w Rzymie lub w obrębie pierwszego kamienia milowego
Rzymu ; postępowanie toczy się przed jednym sędzią prywatnym
b) iudicium imperio continens – zachodzi wtedy , gdy niespełniony jest 1 warunek
iudicium legitimum ( postępowanie oparte na władzy)
W 17 r. p.n.e. – ustawa lex Iulia iudiciorum privatorum – zniosła w całości
postępowanie legisakcyjne .
W postępowaniu formułkowym :
- pretor ustalając treść formułki , mógł dać ochronę prawną roszczeniom które
uznawał za słuszne
- wprowadzono skargi odwołujące się do dobrej wiary ( iudicia bonae fidei)
- brak formalistyki sławnej i obrzędowej
- mógł być powołany zastępca procesowy .
& 18 . POSTĘPOWANIE FORMUŁKOWE W STUDIUM IN IURE .
1. Pozwanie ( in ius vocatio)
- musiało się odbywać przy obecności obu stron – powoda ( actor) i pozwanego
( reus)
- powód i pozwany nie musieli być osobiście
- mogli wyznaczyć zastępcę procesowego ( cognitor , procurator )
- nie było postępowania zaocznego
- pozwanie miało charakter prywatny
- powód sam wzywał pozwanego przed pretora ( in ius vocatio )
- gdyby pozwany nie chciał się stawić przed pretorem , to można było
wykorzystać środek przymusu ( misso in bona – wprowadzając powoda w
majątek pozwanego z zagrożeniem egzekucją).
Pozwany mógł wykorzystać:
- osobę vindexa ( vindex gwarantował , że pozwany stawi się w określonym
czasie przed pretorem)
- lub złożyć vadimonium ( warunkowe przyrzeczenie stawiennictwa pod
rygorem zapłaty określonej kary pieniężnej).
U niego warunkowe = stypulacyjne
2. Editio actionis
- właściwe postępowanie zaczynało się od edictio actionis ; wtedy przed
pretorem były 2 strony
- Edictio actionis – polegało na tym , że powód oznajmiał pozwanemu jaką
wnosi skargę i co zamierza przeciw niemu wytoczyć . Powód prosił pretora ,
żeby pozwolił na użycie tej skargi ( postulatio actionis ) . Formułę ( treść
skargi ) wskazywał w edykcie .
- Pretor badał :
a) procedury procesowe ( właściwość magistatury i sądu , zdolność
procesową , legitymację stron) .
b) procedury materialnoprawne ( np. gdyby dla roszczenia powoda nie było
skargi w edykcie ) – to:
- albo udzielał powództwa ( actionem dare)
- albo odmawiał skargi ( actionem denegare).
3. Pozycja pozwanego
Gdy pretor udzielił skargi ; pozwany mógł się zachować różnie:
1. Pozwany mógł zadośćuczynić od razu żądania powoda i do procesu
wtedy nie dochodziło
2. Pozwany uznawał żądanie powoda za całkowicie słuszne ( tzw. sądowe
uznanie powództwa – confessio in iure )
- Gdy było żądanie o dług pieniężny , postępowanie kończyło się, nie
wydawano wyroku. Uznanie skargi było podstawą do egzekucji. Uznający
powództwo był traktowany tak jak zasądzony. Jest to zgodne z zasadą Paulusa
wyrażoną w Digestach Confessus pro iudicato est
- W innych skargach, postępowanie toczyło się dalej, by wycenić pieniężną
wartość przedmiotu sporu.
3. Pozwany mógł nie bronić się , zachowując milczenie lub pozwany
mógł bronić się nieodpowiednio , nie spełniając wymogów
proceduralnych .
- wtedy było indefensio ( pozwany był skazany na zajęcie
majątku lub egzekucję
W skargach in rem ( pozwany mógł się bronić ):
- Pretor sporną rzecz przyznawał powodowi , który mógł tę
rzecz zabrać
- Pretor mógł stosować inne interdykty ( kary) . Do nich
należało się zastosować. Nie wykonanie kary oznaczało ,
ze proces jest przegrany.
Interfensio przy actiones in personam groziło egzekucją osobistą lub
majątkową .
4. Pozwany mógł wdać się w spór:
- lub zaprzeczać twierdzeniom powoda
- lub przeciwstawić żądaniu powoda zarzuty procesowe (
praescriptiones exceptiones )
 Zaprzeczenie ( negatio , contradictio) – to stwierdzenie ,że powodowi nie przysługuje
dana skarga lub zaprzeczenie żądań powoda ( np. powiedzieć , że nie ma długu).
 Zarzuty procesowe ( ekscepcje) – pozwany nie zaprzeczał żądaniu powoda, lecz mógł
powołać się na pewne okoliczności faktyczne lub prawne przez co pretensje powoda
zostały zniesione lub były mniejsze .
Były 2 rodzaje ekscepcji ( zarzutów procesowych ).
a) ekscepcja dylatoryjna – odraczała proces
b) ekscepcja peremptoryjna - umarzała proces .
5. Pozwany mógł żądać , żeby w formułce uwzględniono exceptio.
Formułka mogła zawierać replikę czyli odpowiedz na zarzuty
pozwanego.
Przysięga ( iusiurandum in iure ) – była stosowana w procesie .
Przysięga mogła być :
= dobrowolna – ułatwiała prowadzenie postępowania ; nie
zastępowała wyroku .
= przymusowa – mogła mieć skutki wyroku i prowadzić do
egzekucji.
W czasie przysięgi :
= powód – przysięgał , że jego żądanie jest zasadne
= pozwany – przysięgał ,że żądania powoda są nieuzasadnione
.
Strony mogły w procesie zawrzeć ugodę ( transactio).
4 Litis contestatio .
 W procesie formułkowym postępowanie in iure kończyło się aktem litis cotestatio.

W procesie formułkowym :
a) nie przyznano świadków
b) powód wręczał pozwanemu formułkę , w której był sprecyzowany spór ( edere
iudicium )
c) pozwany formułkę przyjmował ( accipere iudicium)
d) pretor gotową formułkę po litis contestatio przesyłał do wybranego przez obie
strony sędziego prywatnego . Sędzia musiał ten spór rozstrzygnąć .
 Z chwilą dokonania litis contestatio niekiedy z mocy prawa następowała konsumpcja
skargi : co oznacza , że stosunek prawny między stronami wygasł
a) gasło prawo powoda ( roszczenie materialne) , ale dla powoda powstało prawo
do uzyskania wyroku opartego na treści formułki . Pozwany miał obowiazek
poddać się wyrokowi.
b) Powód nie mógł w tej sprawie w przyszłości wnieść skargi ponownie, bo jego
prawo przez litis contestatio wygasło. Odpowiadało to dawnej zasadzie bis de
eadem re ne sit actio.
* Skutki litis contestatio :
a) skarga musiała być prowadzona w iudicium legitimum
b) skarga musiała być in personam i oparta na prawie cywilnym .
c) ponieważ w przypadku iudicium imperio continens lub o skargę in rem lub in
factum wymienione skutki litis contestationis nie występowały, to pretor by
zapobiec powtarzaniu się procesów stworzył zarzut procesowy (exceptio rei in
iudicium deductae), udzielił go pozwanemu, którego zaskarżonoby jeszcze raz w
sprawie już poprzednio przeprowadzonej przez litis contestatio. Zarzut ten mógł
być podniesiony w stadium in iure i apud iudicem oraz powodował oddalenie
skargi powoda.
d) pierwotne roszczenie powoda bez względu na charakter ( np. zwrot rzeczy)
podlegało zamianie na roszczenie pieniężne .(wynikało to z zasady omnis
condemnatio pecuniaria esse debet – wszelkie zasądzenie musi być pieniężne)
e) niektóre roszczenia w razie śmierci uprawnionego stają się dziedziczne
f) każde roszczenie po litis contestatio jest faktycznie ograniczone w czasie , bo
zgodnie z mocą lex Julia iudiciorum , każdy proces musi być zakończony w
ciągu półtora roku od chwili litis contestatio ( dotyczy to iudicium legitimum).
Do końca roku urzędowania magistratury – dotyczy iudicium imperio continens.
& 19 . POSTĘPOWANIE APUD IUDICEM .
1. Postępowanie dowodowe .
 Postępowanie na etapie apud iudicem było ustne , pozbawione formalności.
Najważniejszą częścią apud iudicem było postępowanie dowodowe prowadzone przed
sędzią przez strony.
Ciężar dowodu (onus probandi) spoczywał na stronie , która występowała z
twierdzeniem. (Paulus w Digestach powiedział, że ciężar przeprowadzenia dowodu
spoczywa na tym, kto twierdzi, a nie na tym kto zaprzecza – Ei incumbit probatio qui
dicit, non qui negat). W efekcie cieżar dowodu spoczywa na powodzie biorać pod
uwagę fakty na których opierał swoją skargę. Wyraża to zasada : actori incumbit
probatio ( na powodzie leży ciężar dowodzenia)
 Gdy pozwany zgłaszał zarzut procesowy ( exceptio) , to pozwany musiał udowodnić
fakty będące podstawą ekscepcji. Odpowiada to zasadzie Ulpiana : „ Reus expiciendo
fit actor” – pozwany przez zarzut jest powodem zawartej w Digestach.

Zasada swobodnej oceny dowodów polegała na tym, że sędzia badał przedłożone
przez strony dowody i miał swobodę w ocenie dowodów . Dowodami mogły być
a) przesłuchanie stron
b) zeznania świadków
c) dokumenty
d) opinie biegłych
e) oględziny.
2. Wyrok i jego prawomocność .
 Po przeprowadzeniu postępowania dowodowego ; wysłuchania stron , sędzia wydawał
wyrok ( sententia)
a) Sędzia mógł pod przysięgą stwierdzić , że sprawa nie jest mu dostatecznie jasna (
non liquet) i odmówić wydania wyroku. Wówczas powoływano innego
sędziego.
b)Sędzia ogłaszał wyrok w obecności obu stron ustnie , lecz sędzia nie musiał tego
wyroku umotywować
c) Wyrok stwierdzał stan istniejący.
 Sędzia wydawał wyrok . Wyroki mogły być :
a) zasądzające
b) uwalniające ( oddalające)
Treścią wyroku może być ustalenie , że pewne prawo istnieje lub nie istnieje ; jeśli tego
domagał się powód w tzw. skardze o ustalenie ( prejudycjalnej – actio praeiudicialis).
 Wyrok był formalnie prawomocny , jeżeli nie mógł być zaskarżony do sądu wyższej
instancji zwyczajnym środkiem odwoławczym( w procesie legisakcyjnym i
formułkowym odwołania od wyroku nie było)
 Wyrok był materialnie prawomocny , tzn. ustalał on ostatecznie stan prawny między
stronami, uznawany za zgodny z prawdą
 Konsekwencje wynikające z wydania wyroku :
1. Dany spór raz prawomocnie osądzony nie mógł być znowu
przedmiotem procesu między stronami ( res iudicata – powaga strony
procesowej) . Gdy ponownie wniesiono sprawę ,powód mógł
wykorzystać zarzut sprawy.
2. Wygrywający powód mógł wymusić na pozwanym wykonanie treści
wyroku drogą egzekucji.
& 20. POSTĘPOWANIE EGZEKUCYJNE W PROCESIE FORMUŁKOWYM.
1. Pojęcie i podstawy egzekucji .
 Egzekucja – polega na przeprowadzeniu postępowania , aby zmusić dłużnika do
wykonania wyroku który wydał sąd .
 Podstawą egzekucji był prawomocny wyrok lub uznanie powództwa (confessio in
iure), które miało skutki wyroku.
 Egzekucję wdrażał zwycięski powód za pomocą powództwa egzekucyjnego ( actio
iudicati ) . Powództwa udzielał pretor po sprawdzeniu podstaw formalnych egzekucji ,
czyli – upłynięcie 30 dni przeznaczonych na dobrowolne wykonanie wyroku. Jeżeli
dłużnik uznał , że wyrok jest nieważny ze względów formalnych egzekucja jest
bezzasadna ; gdy przegrał musiał zapłacić 2 krotnie wyższą sumę od pierwszego
wyroku.
2. Rodzaje egzekucji.
 Podstawą egzekucji było wydanie wyroku przez sąd i uznanie go za ważny przez
dłużnika .

Rodzaje egzekucji :
a) osobista – upoważniony przez pretora powód zabierał dłużnika do swego domu
( więzienia prywatnego) , gdzie dłużnik odpracowywał dług
b) majątkowa ( venditio bonorum ) – stworzyło ją prawo pretorskie . Powód był
wprowadzany w posiadanie majątku dłużnika w wyniku egzekucji.. Ogłaszano
publicznie o egzekucji.. Magister bonorum ( wierzyciel) sprzedawał licytacyjnie
majątek dłużnika nabywcy (bonorum emptor), który zaproponował najwyższą
cenę powodowi . Egzekucja miała charakter postępowania konkursowego ;
gdzie dłużnik tracił majątek i ulegał zniesławieniu ( infanii)
c) upadłość – była gdy :
- dłużnik nie zawinił swej niewypłacalności
- dłużnik za zezwoleniem pretora ogłaszał upadłość .
Upadłość (cesio bonorum) – to dobrowolne oddanie swego całego majątku , by
zaspokoić wierzycieli.
Dłużnik :
- nie był zniesławiony
- zabezpieczył się przed egzekucją osobistą
- mógł domagać się środków majątkowych koniecznych na swe utrzymanie (
tzw. beneficium competentiae) .
& 21 . FORMUŁKA PROCESOWA , RODZAJE SKARG I EKSCEPCJI .
1. Formułka procesowa – zawierała wszystkie informacje konieczne prywatnemu sędziemu
do prowadzenia procesu .
 Części formułki procesowej ( Budowa formułki).
1. intentio – informowała o podstawie i treści żądania powoda.
Rodzaje interio :
a) certa – ścisle oznaczona : np. powód żądał określonej sumy
pieniędzy lub rzeczy .
b) incerta – nie była ściśle oznaczona ( np. dobrej wiary)
c) in ius concepta – oparta na prawie cywilnym
d) in factum concepta – opisana na stanie faktycznym ( zdarzeniu)
; na którego podstawie pretor udzielał skargi.
2. demonstratio – część znajdująca się na początku formułki ; zawierająca
wyjaśnienie żądania powoda ( przy actio in personam, z intentio in ius ,
i incerta)
3. condemnatio – część formułki upoważniająca sędziego do zasądzenia
pozwanemu zadoścuczynienia żądaniu powoda
4. adiudicatio – to część formułki upoważniająca sędziego do podziału
współwłasności .
2. Praeseriptio i exceptio .
 to części dodatkowe formułki , zamieszczone na żądanie pozwanego lub powoda . W
prawie klasycznym nazywano :
a) praescriptiones – żądanie na rzecz powoda
= klauzula ograniczająca żądanie powoda , ochrony przed konsumpcją całej
skargi ( np. przy należnościach ratalnych.
b) praescriptiones pro reo - żądanie na rzecz pozwanego .
= zmierzała do ograniczenia sprawy w interesie pozwanego
= praescriptiones pro reo – zastąpiono przez ekscepcje ( exceptiones ) ,
czyli zarzuty procesowe .

Ekscepcje ( zarzuty procesowe ) mogły być :
a) dylatoryjne ( odraczające) – tylko na pewien czas odsuwające żądanie
powoda
b) niweczące ( umarzające, peremptoryjne) –uniemożliwiające powodowi
skuteczne dochodzenie roszczenia .
W prawie prywatnym – była formułka exceptio doli – zarzut procesowy podstępu .
1. Exceptio doli generalis – zarzut procesowy podstępu ; nieuczciwego
działania w złym zamiarze.
2. Exceptio doli specjalis – zarzut procesowy podstępu ; celem jest
celowe wprowadzenie osoby prawnej w błąd przy dokonywaniu
konkretnej czynności prawnej
Przy actiones bonae fidei – sędzia z urzędu badał , czy nie miał miejsce dolus.
Excepcja poprzedzała kondemnację , jako warunkowe uchylenie ( wyjątek od
kondemnacji np. formułka
„ jeśli w tej sprawie nic się nie stało lub nie dzieje przez podstęp powoda X ( exceptio doli;
sędzio zasądź ( condemnatio) .
np. Formułka :
„ Skoro powód Y dał na przechowanie stół , o który chodzi ( demonstratio) , cokolwiek z
tego powodu pozwany X winien czynić powodowi Y wedle dobrej wiary ( intentio incerta
dobrej wiary ) ; to sędzia pozwanego X na rzecz powoda Y zasądź , jeśli to nie okaże się
uwolnij ( condemnatio incerta ).
3. Actiones in rem oraz in personam .
Skargi ( actiones ) prawnicy rzymscy dzielili :
a) actiones in rem – skargi wynikające z praw rzeczowych
- powód skarżył na podstawie swego prawa ( np. prawo własności) skutecznego
dla wszystkich.
- Z tego względu nie ma nazwiska pozwanego w intentio.
b) actiones in personam :
- wynikały z wierzytelności , (zobowiązań)
- roszczenie powoda skierowane jest do konkretnie oznaczonego dłużnika ( on
jest wymieniony w intentio formuły).
- Niekiedy skargi in personam – są skierowane przeciw 3 osobie , gdy pozostaje
ona w określonym związku z roszczeniem powoda ( tzw. actiones in rem
scriptae ).
4. Skargi cywilne i pretorskie :
 Skargi cywilne – żądanie powoda było oparte na prawie cywilnym np. własności ex
iure Quiritium lub wierzytelności cywilnej.
Intentio formuły – było zawsze – in ius concepta)
 Skargi pretorskie – pretor udzielał ochrony prawnej stosunkom faktycznym ze
względu na wymogi słuszności lub obrotu . Stosunków tych nie znało prawo cywilne.
 Rodzaje skarg pretorskich :
a) w actiones in factum :
- powód nie opierał się na prawie cywilnym , bo mu ono nie przysługiwało
- powód opierał się na fakcie, fakt ten wymieniał w intentio
b) actio ulitis – pretor udzielał skargi , odnosząc ją do przypadków pokrewnych
. ( które nie korzystały z ochrony prawnej) .
Aby actio ( directa) zmienić na actio ulitis używa się formułki z fikcją lub
formułki z przestawionymi podmiotami .
Przy actiones ficticiae – pretor wprowadzał do formułki fikcję istnienia jakiegoś stanu , lub
spełnienia wymogu w jakimś zakresie. Sędzia tę fikcję przyjmował , żeby wydać wyrok . np.
udzielał skargi peregrynowi – przyjmując , że jest on obywatelem rzymskim lub udzielał
pretorskiemu peregrynowi skarg – przyjmując , że jest on cywilnym dziedzicem.
Każda formułka z przestawionymi podmiotami była formułką , pod warunkiem , że w
codemnatio , było inne nazwisko ( osoba) niż w intentio .
5. Actiones stricti iuris i bonae fidei.
1. Skargi in personam dzieliły się na :
a) stricti iuris ( ścisłego prawa) :
- to skargi cywilne , sięgające dawnego prawa Kwirytów
- samodzielność sędziego była ograniczona i musiał stosować się do treści
formułki
- samodzielność sędziego mogła być szersza , gdy umieszczono w formułce
skargi zarzut podstępu.
b) bonae fidei ( dobrej wiary) zwane iudicia stricti iuris ( iudicia stricta)
- sędzia otrzymywał w intentio formułki dodatkowe polecenia działania ( ex fide
bonae . tj. zgodnie z dobra wiarą ).
Skutki klauzuli ex fide bonae :
- w razie podstępu ( dolus) jednej ze stron , sędzia musiał wyciągnąć z tego
faktu konsekwencje; mimo że 2 strona nie zgłosiła zarzutu ekscepcji.
- Sędzia ustalał sumę wyroku stosownie do okoliczności sprawy
- Sędzia powinien uwolnić pozwanego , gdy pozwany po litis contestatio
zaspokoił powoda .
2. Prawo pretorskie wprowadziło zasady uczciwości w obrocie , słuszności, które były
stosowane w Rzymskim prawie.
6. Inne rodzaje skarg . :
a) Condictio – skarga cywilna stricti iuris .
- służy do dochodzenia roszczeń z zobowiązań ( wywodziła się prwdopodobnie
z legis actio per conditionem) .
- Była skierowana na :
= zapłatę określonej sumy pieniędzy ( conditio certae pecuniae )
= wydanie określonej rzeczy ( conditio certae rei)
= nieokreślone świadczenie ( incertum) ustalone przez sędziego
= była stosowana przy zobowiązaniach z bezpodstawnego wzbogacenia
b) Actiones rei persecutoriae , poenales mixtae .
- skargi reipersekutoryjne – żądanie powoda skierowane jest na świadczenie lub
uzyskanie odszkodowania
- skargi penalne – żądanie powoda skierowane jest na zapłacenie kary pieniężnej
( grzywny) Kara = poena.
- Skargi mieszane ( mixtae) – wyrok ma obejmować ( odszkodowanie i
zapłacenie grzywny ) jedno i drugie.
c) Skargi o ustalenie ( prejudycjalne)
- w niej powód domagał się ustalenia istnienia pewnego faktu lub stosunku
prawnego ( np. X jest spadkobiercą Z)
- wszczynano proces w którym wyrok brzmiał : X jako spadkobierca Z , musi
zapłacić dług Z.)
d) Actiones arbitrariae :
-
-
pozwany unikał zapłaty pieniężnej ( komendacji) , gdy spełnił żądanie powoda
( np. zwrócił sporną rzecz) na wezwanie ( arbitrium) sędziego ( taki charakter
miała skarga windykacyjna czy skarga Pauliańska .
Gdy pozwany nie zastosował się do wezwania sędziego, sędzia zasądzał mu
karę pieniężną .
& 22 . OCHRONA POZAPROCESOWA .
I . Pretor gwarantował ochronę roszczeń :
- drogą procesową
- za pomocą skarg ( actiones) i zarzutów procesowych
- przez środki prawne stosowane w niektórych postępowaniach :
1. Środki prawne ochrony pozaprocesowej
a) Pretor lub namiestnik prowincji dekretem ( missio in possesionem )
wprowadzał osobę w :
- posiadanie rzeczy ( missio in rem )
- posiadanie całego majątku ( missio in bona )drugiej osoby . Celem tej decyzji
było zmuszenie drugiej osoby do poddania się egzekucji lub złożenia
zabezpieczenia . Gdy dłużnik się dalej sprzeciwiał , pretor pozwalał
uprawnionemu sprzedać daną rzecz lub wziąć na własność.
2. Pretor mógł nakazać zawarcie stypulacji pretorskiej . Stypulacja pretorska – to
formalny kontrakt określonej treści , umożliwiający postępowanie :
a) procesowe ( np. zastępca procesowy składa przyrzeczenie , że
mocodawca uzna jego czynności)
b) lub poza procesem ( tzw. cautiones – przyrzeczenia gwarancyjne
zobowiązanego )
Środki ochrony poza procesowej : interdykty ; restitutio in integrum (
przywrócenie do pierwotnego stanu) .
2. Interdykty .
 Interdykt
- był wydany przez pretora lub namiestnika prowincji , nakazywał określone
działanie lub zaniechanie działania
- był umieszczony w edykcie
- na wniosek osoby zainteresowanej mógł być użyty wobec osoby , której
sytuacja jest określona interdyktem.
 Rodzaje interdyktów :
a) restytutoryjne - nakazujące zwrot rzeczy lub przywrócenie ich do stanu
pierwotnego . Należały tu interdykty posesoryjne vi oraz de precario
b) ekshibitoryjne – nakazujące oddania rzeczy lub osoby przed sądem do wglądu
(np. interdictu de libris exhibendis - interdykt nakazujacy oddanie dziecka
podlegającego władzy ojcowskiej , a przetrzymywanego przez nieuprawnioną
osobę) .
c) prohibitoryjne – zabraniające pewnego postępowania , w szczególności
stosowania przemocy. W interdykcie występowały zwroty : vim fieri veto –
zakazuję stosowania siły
d) interdicta simplicia – jeśli dotyczyły tylko jednej strony
e) interdicta duplicia – gdy dotyczyły obu stron
 Cele wydawania interdyktów :
a) ochrona rzeczy służących dobru publicznemu ( rzeki , drogi)
b) ochrona rzeczy służących kultowi ( świątynie)
c) w sporach sąsiedzkich
d) w celu ochrony posiadania ( tzw. interdykty posesoryjne)
 Interdyky wydawała magistratura ( pretor lub namiestnik) na wniosek zainteresowanej
strony
a) gdy pozwany zastosował się do interdyktu , postępowanie zakończono
b) gdy pozwany sprzeciwił się nakazowi , powoływano sąd , by przeprowadził
postępowanie i wydał wyrok .
3. Restitutio in integrum .
 jako środka nadzwyczajnego mógł udzielić pretor lub namiestnik prowincji na prośbę
osoby , która wskutek zdarzenia , znalazła się w niekorzystnej sytuacji
prawnomajątkowej
 pretor stwierdzał , że zachodzi uzasadniona potrzeba udzielenia takiej pomocy, nie
można posłużyć się zwyczajną ochroną procesową .
Przyczyny uzasadniające użycia restitutio in integrum przez pretora :
 małoletność ( do 25 lat)
 usprawiedliwiona nieobecość sprawami państwowymi
 podstęp( dolus)
 groźba ( vis ac metus).
Te przyczyny mogły spowodować utratę terminu , zawarcie niekorzystnej czynności prawnej.
Gdy przyznano restytucję dekretem magistratury dane zdarzenie uznano za niebyłe . Pretor
dawał też środki procesowe , by przywrócić sytuację osoby poszkodowanej do pierwotnego
stanu .
& 23 . PROCES KOGNICYJNY .
1. Organizacja sądownictwa za dominatu .
 W okresie dominatu ( IV-V w. n.e.) postepowanie nadzwyczajne ( extra ordinem
cognitio) , było podstawową formą procedury sądowej
 Sądownictwo w Rzymie ( Konstantynopolu) sprawował praefectus urbi :
- w prowincjach – namiestnik ( sprawy większej wagi) tzw. praeses provinciae
- w prowincjach – sędziowie delegowani przez namiestnika ( sprawy inne ,
mniejsze) , magistratury municypalne lub defensores civitatis
 W diecezjach wyższe instancje sądownictwa tworzyli wikariusze ( vicarii) . Od
wyroku wikariuszy można było apelować do cesarza lub prefekta pretorianów
(prefectus praetorio)
 Cesarz orzekał jako sędzia apelacyjny
- cesarz mógł prośbę strony o rozpatrzenie sprawy przekazać delegowanemu
sędziemu
- cesarz wydawał opinie prawne w przesłanych mu sprawach
- cesarz i sędziowie korzystali z pomocy doradców ( consilia).
2. Charakterystyka procesu kognicyjnego .
 Funkcje sędziowskie w czasach pryncypatu sprawował cesarz i wysocy urzędnicy
cesarscy . Cesarze rozpoznawali spory Extra ordinem ( z pominięciem reguł
obowiązujących w sądownictwie zwyczajnym ; tych samych kompetencji udzielali
wyższym urzędnikom ( np. prefektowi pretorio lub urbi ).
 Magistratury pochodzenia republikańskiego ( np. konsulowie) za pryncypatu
wykonywały cognitio extra ordinem ( stosowali wtedy nowe zasady prawne ustalone
reskryptami cesarskimi).

Pod koniec III w. n.e. zwyczajna procedura formułkowa wyszła z użycia – najpierw w
prowincjach , potem w Rzymie . Pozostał proces kognicyjny .
3. Cechy procesu kognicyjnego :
a) Brak podziału na stadium in iure i apud iudicem :
- cały proces przebiegał przed tym samym sędzią ( urzędnikiem państwowym)
- brak rozdziału władzy administracyjnej i sądowej
- nie używano formułki i nie było sędziów prywatnych ( iudex unus)
b) Brak formalizmu :
- Większa swoboda sędziego
- Postępowanie ustne
Za dominatu – postępowanie pisemne ; ograniczana jest też swoboda sędziego
procedurami).
c) Proces odbywał się w budynku :
- postępowanie było przewlekłe
- strony wnosiły opłaty sądowe
d) Pozwany był wzywany do sądu z urzędu ( nie przez powoda)
- możliwe postępowanie i wyrok zaoczny
- pozwanego można było sądzić na wykonanie świadczenia w naturze ( bez
komendacji pieniężnej)
e) Legalna teoria dowodów .
- sędzia przy ocenie dowodów związany jest ustawowymi wytycznymi
nakazującymi stosować reguły dowodowe
f) Możliwość odwołania od wyroku ( apelacja do wyższej instancji)
g) Egzekucję przeprowadzał urzędnik państwowy . Egzekucja nie obejmowała całego
majątku dłużnika .
4. Przebieg postępowania .
 Występują strony procesowe
 W procesie mogły brać udział kobiety , dzieci ( w zakresie zdolności majątkowej).
[ 212 r.n.e. ( data wydania edyktu Karakali) – prawie wszyscy mieszkańcy państwa
rzymskiego uzyskali obywatelstwo) . Za dominatu – prokurator mógł wystąpić w
procesie; wzrasta rola adwokatów jako pomocników stron lub zastępców)].
 W procesie kognicyjnym ( za dominatu) – powód składał pisemną zapowiedź
wytoczenia procesu pozwanemu. Do zapowiedzi dołączano pismo z żądaniami
powoda.
 Proces Libelarny . Za Justyniana powód w sądzie składał pisemny pozew z
wnioskiem o wezwanie pozwanego . Pisemny pozew = libellus conventionis .
- sędzia mógł dopuścić roszczenie. Wtedy przesyłał pismo pozwanemu przez
urzędnika i wzywał do stawienia się przed sądem
- pozwany jeśli nie chciał wypełnić żądania powoda to mógł dać zabezpieczenie
stawiennictwa przed sądem .
Mógł odpowiedzieć przecząco na libellus conventionis osobnym pismem ( pismo
= libelli contradictorii):
- pozwany składał opłatę pozwanemu w stosunku do wartości przedmiotu sporu
- gdy obie strony stawiły się przed sądem osobiście lub przez zastępców,
następowała ustna rozprawa .
 Za dominatu - nieobecność powoda powodowała , że wyrok był wydany przeciw
niemu. Proces przegrywał nieobecny pozwany , który nie stawił się na rozprawę mimo
kilkukrotnego wezwania .

Postępowanie zaoczne wprowadziło prawo justyniańskie ; rozpoznawano sprawę ;
wydawano wyrok pod nieobecność 1 ze stron . Gdy nie stawiły się obie strony , proces
nie był kontynuowany .
- Na rozprawie powód przedstawiał żądanie ( narratio) ; pozwany zarzuty
(contradictio)
Actio – oznacza już każde roszczenie materialnoprawne , z którym mógł
wystąpić powód .
Justynian – przywraca nazewnictwo skarg : rzeczowych ( in rem) ; osobowych
( in personam)
Brak wymagań formalnych , co do wypowiedzi stron; strony mogą swoje
żądania doprecyzować w toku postępowania .
 Litis contestatio – to wymiana oświadczeń stron procesowych
= nie od razu następowała konsumpcja skargi jak w dawnym procesie
= wyrok był skutkiem skargi
- Pozwany mógł roszczenie powoda ( confesio ) uznać w ciągu całego procesu
- Uznanie roszczenia , kończyło postępowanie bez wydania wyroku i stanowiło
tytuł egzekucyjny . Wobec braku aktywności pozwanego można było
zastosowac środki przymusu . Pozwany miał też środki obrony : ekscepcje
(zarzuty procesowe) ; powództwo wzajemne .
 Iusiurandum calumniae – ( przysięga).
- składały ją 2 strony
- przysięgały , że nie prowadzą procesu z pieniactwa ; dla szykany przeciwnika
- po przysiędze było prowadzone postępowanie dowodowe , co do stanu
faktycznego
- ciężar dowodu spoczywał na powodzie
- Zasada swobodnej oceny dowodów przez sędziego uległa ograniczeniu
(wymagano 2 świadków ; dowody dzieliły się na ważniejsze i mniej ważne ;
dawano wiarę zeznaniom osób o wyższym stanowisku społecznym ;
nieznanych świadków można było poddać torturom).
W procesie kognicyjnym była legalna teoria dowodów . Sędzia nie miał pełnej
swobody oceny materiału dowodowego
 Środki dowodowe to dokumenty :
- publiczne
- prywatne
- sporządzone przez tabeliona ( insrtrumenta publice confecta
 Przysięgi były :
- dobrowolna
- konieczna
- sądowa.
 Postępowanie kończyło się wydaniem wyroku rozstrzygającego spór . Wyrok był na
piśmie , ogłoszono go ustnie . Zasądzenie mogło być : na sumę pieniężną ;
świadczenie także w naturze .
Ustalono koszty procesu. Wydany wyrok był prawomocny materialnie ( tzn. treść
wyroku jest zgodna z prawdą . Nie można wnieść powództwa w tej samej sprawie
zakończonej prawomocnym wyrokiem ( res iudicata) . Jeśli wyrok był
nieprawomocny , to można wnieść znowu powództwo – czyli przysługuje exceptio rei
iudicatae .
5. Apelacja .
 W procesie legisakcyjnym i formułkowym nie można było zaskarżyć wyrok
 W procesie kognicyjnym wyrok można było zaskarżyć w formie apelacji .
Apelacja :
- początkowo uznawał ją cesarz
- mogła być stosowana w różnych stadiach procesu
- później była apelacja od wyroku
Nie dopuszczano apelacji :
- od wyroków cesarza i prefekta pretorianów
- od orzeczeń w postępowaniu polubownym i episcopalis audientia
- od wyroków zaocznych
- w postępowaniu egzekucyjnym.
Apelacje mogły złożyć strony , w formie pisemnej lub ustnej do protokołu sądu , który
wydał zaskarżane orzeczenie ( wyrok). Jeśli apelacja pisemna – to było 2 dni i osobiście
na odwołanie; 3 dni ( w zastępstwie) ; ustnie w dniu wydania wyroku . Justynian ustalił
dla apelacji 10 dni.
 Sąd do którego złożono apelację decydował o przyjęciu apelacji i przekazaniu do sądu
wyższej instancji . Sąd też mógł odrzucić apelację z :
- braku dowodów
- przekroczenia terminu
 Decyzja o odrzuceniu podlegała osobnemu zaskarżeniu ( supplicatio)
 Przyjętą apelację rozpatrywał sąd odwoławczy . Sąd musiał rozpoznać i wydać nowe
rozstrzygnięcie ( zasada dewolutywności) . Postępowanie przed sądem odwoławczym
było zgodne z zasadami proceduralnymi dla procesu kognicyjnego. Jeśli apelujący nie
stawił się do sądu , przegrywał sprawę. Apelujący mógł złożyć nowe dowody i zarzuty
peremptoryjne. Wyrok sądu apelacyjnego był nowym orzeczeniem ( merytorycznym).
 Dopuszczalna była zmiana wyroku na niekorzyść strony apelującej – reformatio in
peius
 Przed sądem cesarskim był inny tryb postępowania . Rozpatrywano sprawę na
podstawie :
a) sprawozdania sądu Piewszej instancji
b) pisemnych apelacji stron
c) akt sprawy ( appelatio more consultationis)
6. Egzekucja wyroku .
 W okresie procesu kognicyjnego egzekucja wyroku należała do organów władzy
państwowej
 Możliwa była egzekucja osobista i majątkowa
 Tytułem egzekucji był :
- prawomocny wyrok
- uznanie powództwa
 Egzekucja osobista – polegała na uwięzieniu dłużnika w więzieniu publicznym
 Egzekucja majątkowa – mogła mieć charakter :
a) egzekucji syngularnej - gdy chodziło o wydanie rzeczy , to egzekutor mógł
użyć siły wobec dłużnika
b) egzekucja uniwersalna :
- przy egzekucji pieniężnej – egzekutor zajmował jakąś rzecz dłużnika. Gdy
dłużnik nie spłacił długu w terminie , egzekutor licytował daną rzecz, by
pokryć dług wierzycielowi .
- Jeśli było więcej wierzycieli , stosowano distractio bonorum .
Disctractio bonorum – sprzedaż poszczególnych części majątku dłużnika aż do
spłacenia długów .
- Utrzymano cessio bonorum – czyli możliwość ogłaszania upadłości przez
dłużnika ; gdy jego niewypłacalność nastąpiła wskutek siły wyższej
-
Nie było w tym czasie venditio bonorum – sprzedaży całości majątku jednemu
nabywcy .
PRAWO OSOBOWE – ROZDZIAŁ IV.
& 24 . ZDOLNOŚC PRAWNA .
1. Prawo osobowe :
- W Instytucjach objęte jest z prawem rodzinnym i określeniem prawa dotyczącego
osób
- W systematyce pandektowej i współczesnej jest w części ogólnej prawa cywilnego
Prawo cywilne – to nauka o pojęciu i rodzajach osób jako podmiotów prawa ; ich zdolność
prawną i zdolność do czynności prawnych ; czynności prawne
Zdolność prawna – to zdolność do zajmowania stanowiska podmiotu praw i obowiązków
prawnych np. ( być właścicielem , wierzycielem , dłużnikiem)
Podmiotem prawa ( osobą) – jest ten , kto ma zdolność prawną . Prawo rozróżnia ludzi na :
- osoby fizyczne
- związki ludzi i masy majątkowe jako samodzielne podmioty niefizyczne ( osoby
prawne).
Dziś każdy człowiek ma zdolność prawną , czyli jest osobą fizyczną .Niewolnicy – wg.
prawa rzymskiego: nie byli osobami, nie mieli zdolności prawnej.
Zdolność prawna człowieka ( wolnego) wg. prawa rzymskiego .:
a) rozpoczynała się z chwilą urodzenia dziecka żywego
b) zdolność prawną człowieka można było cofnąć w drodze fikcji prawnej do momentu
życia płodowego, jeśli było to potrzebne dla korzyści dziecka, pod warunkiem, że
dziecko urodziło się żywe. Dzięki temu dziecko ( tzw. pogrobowiec) , mogło
dziedziczyć po ojcu; który zmarł przed urodzeniem dziecka i w czasie ciąży matki.
[ Paulus : Nasciturus pro iam nato habetur , quotiens de commodis eius agitur – Mający
się urodzić uważany jest za urodzonego , ilekroć chodzi o jego korzyści .]
c) zdolność prawna kończyła się z chwilą śmierci
d) zdolność prawną uzyskiwał niewolnik w chwili wyzwolenia się z niewoli, wolny
człowiek tracił zdolność w chwili popadnięcia w niewolę , z zastrzeżeniem ius
postlimini.
Nasciturus – dziecko poczęte ale nie urodzone . Jako płód w łonie matki nie mógł mieć
samodzielnej zdolności prawnej.
2. . Status i kategorie osób fizycznych
 Zdolność prawną człowieka określały 3 statusy :
a) status libertatis – określał pozycję człowieka ze względu na wolność :
- niewolnicy
- wolni – dzielili się na wolno urodzeni i wyzwoleńcy
b) status civitatis – wyznaczał pozycję osoby ze względu na obywatelstwo
(obywatele rzymscy, Latyni, i peregryni )
c) status familiae – określał pozycję osoby w rodzinie rzymskiej ( agnatycznej)
nie podlegającej władzy rodzinnej ( sui iuris ) i osoby podległe władzy ( alieni
iuris) .
 Podział ( summa divisio ) osób :
1. Ludzie wolni ( liberi) – ze względu na zdolność prawną dzielą się na :
a) wolno urodzonych ( ingenui)
b) wyzwoleńców ( liberti lub libertini)
Sytuacja prawna wolno urodzonych zależała od tego , czy byli obywatelami
rzymskimi , Latynami czy peregrynami.
Sytuacja wyzwoleńców zależała od tego , czy byli obywatelami rzymskimi
(Latynami Juniańskimi – Latini luniani) lub jaką zajmowali pozycję .( tzw.
peregrini dediticii).
2. Niewolników ( servi) . Istnieli też ludzie półwolni ( mający pośrednie ograniczenie
wolności).
3. Zakres zdolności prawnej .
 Pełna zdolność prawna:
a) miał ją człowiek wolno urodzony , obywatel rzymski
b) musiał należeć do ( agnatycznej) rodziny rzymskiej
c) nie podlegał niczyjej władzy ( był osobą – sui iuris )
 Uprawnienia osoby posiadającej zdolność prawną :
1. W zakresie prawa publicznego:
a) ius suffragii – prawo uczestniczenia i głosowania w zgromadzeniach
narodowych
b) ius honorum – bierne prawo wyborcze do wszystkich urzędów
magistratualnych
c) prawo służby wojskowej w legionach rzymskich
2. W zakresie prawa prywatnego , pełna cywilna zdolność polegała na tym, żeby być :
a) podmiotem rzymskich praw majątkowych ( zwłaszcza własności kwirytalnej)
b) podmiotem rzymskiej władzy rodzinnej ( patria potestas, manus). Łączyła się z
tym zdolność do działania wg. prawa cywilnego.
c) Ius conubii – czyli , prawo zawierania prawnie ważnego małżeństwa( iustum
matrimonium)
d) Ius commercii – prawo uczestniczenia i dokonywania czynności prawa
cywilnego w obrocie prawnomajątkowym.
e) Prawo uczestniczenia w rzymskim postępowaniu sądowym legisakcyjnym
f) Prawo sporządzania ważnego testamentu ( testamenti factio, tzw. activa) i
prawo dziedziczenia z rzymskiego testamentu ( testamenti factio ; passiva .
3. Zdolność majątkowa - Zdolność do tego , żeby być podmiotem praw i obowiązków
- mają osoby sui iuris
- Osoby alieni iuris – zdolności majątkowej nie miały w rzymskiej rodzinie
agnatycznej
Na zdolność prawną wpływa też cześć obywatelska (existimatio).
4. Capitis deminutio – to utrata jednego status .
 Stosownie do 3 rodzajów status wyróżniano capitis deminutio :
a) capitis deminutio maxima – utrata wolności , np. popadnięcie w niewolę
b) capitis deminutio media – utrata rzymskiego obywatelstwa , np. kara wygnania
c) capitis deminutio minima – utrata lub zamiana przynależności do danej
rodziny agnatycznej , np. przez emancypację , adopcję, conventio in manum .
5. Postliminium.
 Gdy obywatel rzymski trafił do niewoli nieprzyjaciół , tracił pozycję wolnego
obywatela ; wg. prawa rzymskiego stawał się niewolnikiem
 Gdy z niewoli obywatel powrócił , to dzięki ius postliminii odzyskiwał wszystkie
swoje prawa przed niewolą
 Gdy obywatel rzymski w niewoli nieprzyjacielskiej umarł , to na podstawie lex
Cornelia de captivis , przyjmowano fikcję ,że zmarł on w chwili wzięcia do niewoli
jako wolny. Jego spadkobiercy ( testamentowi i beztestamentowi ) mają prawo do
spadku zgodnie z rzymskim prawem spadkowym ( tzw. fictio legis Corneliae )
& 25. NIEWOLNICY
1. Powstanie niewoli .
 Źródła niewoli :
a) wzięcie do niewoli przez państwo, z którym Rzym prowadził wojnę
Każdy cudzoziemiec ( państwa, z którym Rzym nie utrzymywał stosunków
umownych).
b) urodzenie z matki niewolnicy . Nie bierze się pod uwagę sytuacji prawnej ojca.
 Za pryncypatu , uważano , że dziecko jest wolne , jeśli matka w czasie ciąży była
wolna ( choćby w chwili urodzenia była niewolnicą)
Favor libertatis – tendencja do wykładni norm prawnych zmierzające do nabycia
wolności.
Utrata wolności .
 W prawie Kwirytów obywatel mógł być sprzedany w niewolę za granicę gdy:
a) nie zgłosił się do spisu cenzorskiego
b) w razie dezercji z wojska
 W wyniku egzekucji osobistej wierzyciel mógł sprzedać dłużnika po manus iniectio
 W okresie pryncypatu , wolność tracił człowiek , który dał się sprzedać w zmowie z
drugim , żeby potem reklamować swą wolność i podzielić się ceną kupna
 Skazani na śmierć lub pracę w kopalniach , stawali się oni servi poenae ( tzw.
niewolnicy przez karę ).
 Kobieta wolna , która współżyła z niewolnikiem mimo zakazu właściciela stawała się
niewolnicą tego właściciela ( uchwała Senatu z 52 r.n.e.). Tę ustawę zniósł Justynian.
2. Sytuacja prawna i społeczna niewolnika .
 Można mówić o dwoistej pozycji niewolników, ponieważ po:
1. Niewolnik.:
a) był przedmiotem prawa , należał do rzeczy
b) jego pozycja była równa z gruntem italskim, zwierzętami pociągowymi ,
służebnościami wiejskimi.
2. Niewolnik :
a) należy do kategorii osób ( personae) chociaż pozbawiony podmiotowości
prawnej. Wyraża to zasada Paulusa w Digestach: Servile caput nullum ius
habet – niewolnik nie ma żadnego prawa.
W efekcie pozycja prawna niewolników wahała się między rzeczą a osobą, a prawo rzymskie
nie rozstrzygneło dwoistej pozycji niewolników. Niekiedy przyjmuje się że niewolnicy
chociaż nie mieli zdolnośi prawnej, nie byli podmiotami prawa to posiadali pewien zakres
zdolności do czyności prawnych uzanych przez prawo.
b) jest pozbawiony osobowości prawnej ( nie jest podmiotem prawa).
 Sytuacja prawna niewolników :
a) do połowy III w.p.n.e. – była niekorzystna, niewola miała charakter patriarchalny i
niewolnicy mieszkali i pracowali z właścicielem i rodziną; pochodzili z podbitej
ludności sąsiednich miast
b) Po podbojach rzymskich dużo niewolników z Afryki i Azji napłyneło do Rzymu:
- najtrudniejsze położenie niewolników pracujących w majątkach
ziemskich panów ( familia rustica)
- lepsze – będących służbą pana w mieście ( familia urbana).
 Czynności prawne niewolnika :
a) niewolnik to siła fizyczna
b) wykorzystywano jego zdolności umysłowe w handlu :
- niewolnik mógł w imieniu pana zawierać czynności prawne ( zasada iuris gentium –
cokolwiek niewolnik nabywa , to nabywa w imieniu pana).
- Pretor w edykcie dał formułki, przez nie można pozwać pana niewolnika do
uiszczenia zobowiązań w określonych okolicznościach
- Niewolnik zobowiązywał się naturaliter ( w sposób naturalny) tzn. z zawartego przez
niego kontraktu ,nie można było go skarżyć nawet po wyzwoleniu . Był też dług ,
który niewolnik mógł ważnie zapłacić. Dla zobowiązania niewolnika można było
ustanowić zastaw lub porękę .
* Peculium :
- to przydzielenie przez pana części majątku ( ziemi, trzody , niewolników) do
zarządzania niewolnikowi i użytkowania nim. Pan był nadal właścicielem , mógł
odebrać majątek . Za zobowiązania zaciągnięte w gospodarce pericularnej
odpowiadał pan. Niewolnikowi przysługiwała actio de peculio.
Za przestępstwa niewolnika odpowiadał pan , który był właścicielem niewolnika w
czasie skargi noksalnej ( actio noxalis) , chociażby niewolnik w czasie popełnienia
deliktu należał do innego pana . Pan musiał zapłacić grzywnę albo wydać niewolnika
poszkodowanemu.
Niewolnik mógł zawrzeć małżeństwo tylko przez contubernium.
* Contubernium .
– faktyczny związek niewolnika z inną osobą stanu niewolniczego ( lub wolną)
- pozbawiony znaczenia prawnego
- stosunki pokrewieństwa wynikające z tego związku są pozbawione znaczenia
prawnego.( W prawie klasycznym – pokrewieństwo między niewolnikami po
wyzwoleniu jest przeszkodą małżeńską . W prawie Justyniańskim – małżeństwo
między niewolnikami po wyzwoleniu było podstawą do dziedziczenia ).
* W czasie pryncypatu i cesarstwa wydano przepisy chroniące niewolników przed
nadużyciami ze strony panów .:
1. „ Lex Petronia – w początkach cesarstwa za cesarza Augusta lub
Tyberiusza zabraniała panom wysyłania niewolników do walki z
dzikimi zwierzętami w cyrku. ( magistratura , jeśli chciała ukarać
niewolnika , to skazywała go na walkę ze zwierzętami) .
2. wedle reskryptu cesarza Antoniusza Piusa : pan, który bez powodu zabił
niewolnika – odpowiadał tak jak za zabicie cudzego ; pan traktujący
niewolnika okrutnie , mógł być zmuszony do jego sprzedania .
Niewolnicy mogli zgłaszać urzędnikom cesarskim nadużycie władzy
panów w postępowaniu extra ordinem,
Warto wspomnieć Servi publici ( niewolnicy należący do pana) – mogli rozporządzać połową
swego peculium i mieli mniejsze szanse wyzwolenia od niewolników prywatnych.
3. Zgaśnięcie niewoli .
 Wyzwolenie ( manumissio) – polegało na tym , że właściciel nadawał
niewolnikowi wolność. ( Porzucenie niewolnika przez pana sprawiało, że był
on rzeczą niczyją ( res nullis)
 Były 2 rodzaje wyzwoleń :
1. Według prawa cywilnego. Należały tu :
a) manumissio vindicta – to wyzwolenie w postępowaniu przed
pretorem lub konsulem . Osoba postronna ( adsertor libertatis )
po porozumieniu z panem , dotykał niewolnika laską (vindicta)
i oświadczał przed pretorem , iż dany niewolnik jest wolny.
Właściciel niewolnika zgadzał się , a pretor ( konsul)
potwierdzał . Był to pozorny proces o wolność . W okresie
cesarstwa te formalności uproszczono.
b) Manumissio censu – polegała na tym , że pan zgłaszał
niewolnika do spisu cenzorskiego jako obywatela . Gdy
niewolnik został wpisany , uzyskiwał wolność i obywatelstwo.
Tego zwyczaju nie stosowano w okresie pryncypatu.
c) Manumissio testamento ( wyzwolenie testamentowe) . Były
2 postacie :
1. : manumissio testamento directa – wyzwolenie
testamentowe bezpośrednie .
# Pan w testamencie oświadczył wolę wyzwolenia
niewolnika , wypowiadając słowa
# wyzwolenie następowało ipso iure z chwilą wejścia
testamentu w życie
# niewolnik był wyzwoleńcem zmarłego spadkodawcy
2. wyzwolenie testamentowe fideikomisaryczne
(fideicommissaria). Spadkodawca zwracał się w
testamencie do spadkobiercy , by ten wyzwolił
wskazanego niewolnika . Za pryncypatu wykonanie
prośby było nakazem. Niewolnik był wyzwoleńcem
spadkobiercy.
d) manumissio in ecclesia :
#to cywilna forma wyzwolenia za dominatu
# pan w kościele , w obecności kleru i wiernych oświadczał
wyzwolenie niewolnika .

2. Wyzwolenie wg. prawa pretorskiego ( nieformalne) .
* ono było nieważne wg. prawa cywilnego.
* uznane przez pretora
* 2 sposoby wyzwolenia wg. prawa pretorskiego :
a) manumissio inter amicos ( wśród przyjaciół), to jest
nieformalne oświadczenie woli wyzwolenia wobec
świadków .
b) manumissio per epistulam – wyzwolenie listowne.
Lex Iunia Norbana – uregulowały stanowisko prawne
wyzwoleńców, dając im wolność (gorszego
gatunku). Justynian wymagał 5 świadków przy
tych wyzwoleniach.
W okresie pryncypatu były 2 ustawy mające ograniczenie wyzwoleń . Były to:
a) lex Fufia Caninia – 2 r.p.n.e.- ograniczała liczbę niewolników , których
można było wyzwolić w testamencie
b) lex Sentia – 4r.n.e.- jeżeli pan niewolnika nie ma 20 lat , to może go
wyzwolić za zgodą specjalnej komisji . Komisja badała powody
wyzwolenia. Pan musiał użyć manumissio vindicta ( gdyby niewolnik
mógł zostać obywatelem rzymskim). Inaczej niewolnik stawał się
Latinus Iunianus . Gdyby niewolnik miał mniej niż 30 lat komisja
musiała się zgodzić .Niewolnik karany poprzednio mógł być zaliczany do
peregrynów ( dediticiorum numero).
Ustawa lex Sentia – postanowiła , że nieważne jest wyzwolenie
fraudatoryjne dokonane przez niewypłacalnego dłużnika , bo pozbawiała
wierzycieli możności zaspokojenia ich wierzytelności .
 W okresie cesarstwa niewolnik otrzymywał wolność z mocą ustawy , gdy:
a) niewolnik był źle traktowany
b) pan porzucił go w chorobie
c) jako nagrodę za ujawnienie mordercy pana
d) w wypadkach wyjątkowych.
& 26 . WOLNO URODZENI MIESZKAŃCY PAŃSTWA RZYMSKIEGO..
1. Obywatele rzymscy.
 Wśród ludzi wolnych wyróżniano wolno urodzonych i wyzwoleńców:
a) wolno urodzonych :
- zajmowali oni pozycję : obywateli rzymskich ( cives Romani
Latynów ( Latini)
Peregrynów ( peregrini)
- Wolno urodzeni korzystali z pełnej zdolności prawnej
- Obywatelstwo nabywali przez urodzenie z rzymskiego małżeństwa (
oboje rodzice lub ojciec w czasie poczęcia dziecka był rzymskim
obywatelem). Latyni i peregryni ( z wyjątkiem peregrini deoliticii)
mogli nabywać obywatelstwo w różny sposób. Latyni mogli
osiedlić się w Rzymie.
- Obywatelstwo mogło być nadawane uchwałą zgromadzenia
Znamy 2 akty nadania obywatelstwa :
a) lex Iulia i Plantia Papiria – ustawy te nadały obywatelstwo rzymskie
mieszkańcom Italii
b) Edykt cesarza Karakalli – z 212 r. ( tzw. contistitutio Antoniniana) –
nadawał obywatelstwo rzymskie wszystkim obywatelom Rzymu ; z
wyjątkiem peregrini dediticii.
2. Latini .
Latini – Dzielili się na kilka grup :
a) Latynowie dawni ( Latini veters )
- pierwsi mieeszkańcy Lacjum
- członkowie Związku Latyńskiego
- Latynowie dawni przestali istnieć , gdy nadano obywatelstwo rzymskie całej
ludności Italii .
- Latynowie dawni nie mieli : ius honorarium; ius suffragii; prawa służenia w
legionach rzymskich .
b) Latini coloniarii ( mieszkańcy kolonii rzymskich zakładanych na prawie
latyńskim.
- mieli ius commercii , ius suffragii
- nie mieli iuris conubii
c) Latynowie Juniańscy
- zostali wymienieni w lex Iunia Norbana
- Tworzyli tę grupę nieformalnie wyzwoleni.
3. Peregryni .

Cudzoziemska ludność obszarów podbitych przez Rzym i włączonych do
imperium rzymskiego .
 Były :
a) peregrini certae civitatis .
- mieszkańcy miast , które po podboju rzymskim zachowały
wewnętrzną organizację lokalną ( poddały się wcześnie , uniknęły
zniszczenia)
- nie mieli ius commerci , ius conubii i praw politycznych
- posługiwali się własnym prawem narodowym ( w stosunkach
wewnętrznych).
Peregrini różnych miast handlowali ze sobą , również handlowali z
Latynami i Rzymianami.. To spowodowało powstanie ius gentium
Ius Gentium – prawo dostępne dla wszystkich wolnych mieszkańców
imperium rzymskiego.
Ius gentium – stosował pretor dla peregrynów , edylowie kurulni w
Rzymie; w prowincjach namiestnicy.
b) peregrini dediticii.
- nie mieli swego miasta , bo zostało zniszczone w czasie wojny
- nie mieli też swojego prawa
- mogli posługiwać się przepisami iuris gentium( przepisy iuris
gentium były niewystarczające w prawie rodzinnym, spadkowym)
- nie mogli nabywać obywatelstwa rzymskiego .
 W 212 r.n.e. , cesarz Karakala nadał obywatelstwo rzymskie ludności
imperium rzymskiego ( Constitutio Antoniniana) . Byli jeszcze peregryni
dediticii .
 W 530 r.n.e. Justynian uznał, że nie istnieją peregryni dediticii .
& 27. WYZWOLEŃCY .
1. Sytuacja prawna wyzwoleńców.
 Wyzwoleńcy mieli gorszą sytuację
a) pan wyzwalający ( patron) miał do osoby i majątku wyzwoleńca szereg
uprawnień w związku z prawem patronatu
b) mieli gorszą sytuację prawną od wolno urodzonych.
 Za rzeczpospolitej wyzwoleńcy byli nimi dożywotnio
 W okresie cesarstwa , wyzwoleńcowi rozporządzeniem cesarskim, można
nadać charakter wolno urodzonego. Gasły wówczas upośledzenia prawne
wyzwoleńca łącznie z obowiązkami wynikającymi z patronatu. Jeśli cesarz
nadał prawo noszenia złotego pierścienia , zostały zniesione ograniczenia
polityczne. Nie znosił jednak praw patrona.
 Dzieci wyzwoleńca były formalnie wolno urodzonymi. Ciążyły na nich skutki
, że ojciec był wyzwoleńcem. Dzieci wyzwoleńca nie mogły być senatorami,
musiały szanować patrona ojca .
 Wyzwoleniec nabywał obywatelstwo rzymskie , gdy wyzwolił go obywatel
rzymski za pomocą cywilnej formy wyzwolenia i zgodnie z ustawą.
Wyzwoleniec nie miał ius honorum ; ius suffragii wykonywał w 1 z 4 tribus
urbanae ( miejskich) . Od czasów Augusta wyzwoleńcy utracili prawo
głosowania.
 W dziedzinie prawa prywatnego za rzeczypospolitej zakazano małżeństwa
między wolno urodzonymi a wyzwoleńcami

Od cesarza Augusta zakaz zawierania małżeństw między członkami stanu
senatorskiego a wyzwoleńcami. To ograniczenie zniósł Justynian.
2. Prawo patronatu.
 Właściciel niewolnika – po nadaniu wolności zachował uprawnienia wobec
byłego niewolnika w ramach patronatu
 Patron miał prawo do:
a) operae libertorum – usług wyzwoleńca , np. prac ( do prac
zobowiązywał się wyzwoleniec specjalnym kontraktem przy okazji
wyzwolenia (iusiurandum liberti)
b) dziedziczenia po wyzwoleńcu
c) otrzymywał połowę spadku , gdy wyzwoleniec nie miał sui heredes
(mimo, że inaczej brzmiał zapis w testamencie wyzwoleńca) – wg.
prawa pretorskiego
d) miał prawo karcenia wyzwoleńca
e) musiał chronić wyzwoleńca.

Obowiązki wyzwoleńca:
a) szacunk wobec patrona( obsequium). ( Wyzwoleniec mógł skarżyć
patrona, jego rodziców, dzieci zapozwoleniem pretora).
b) Za zaniedbanie obsequium magistratura nakładała kary cielesne lub
pieniężne
c) Musiał płacić alimenty patronowi, gdyby ten zubożał (gdyby wyzwoleniec
zubożał pan alimentował go).
d) Wyzwoleniec przypominał klienta patrona.
3. Latini Juniani i dediciorum numero.
 Od lex Iunia Norbana z 19 r. n.e. wyzwoleniec wyzwolony ( na podstawie
prawa pretorskiego lub z pominięciem legis Aeliae Santiae) stawał się
Latynem Juniańskim
 Latinus Junianus .
a) żył jako wolny , a umierał jako niewolnik
b) nie mogli sporządzać testamentu pozostawić spadku beztestamentowego
swoim descendentom
c) spadek po nich przypadał patronowi ( lub jego dzieciom) , jako zwrot
peculium ( oznacza to , że jakby nie było wyzwolenia)
d) miał możliwość uzyskania obywatelstwa rzymskiego w zamian za zasługi
dla państwa rzymskiego.
 Wyzwoleńcami kategorii dediticiorum numero stawali się niewolnicy , którzy
byli niegodni stać się obywatelami ( zgodnie z legis Aeliae Sentiae)
a) wyzwoleniec mógł korzystać tylko z norm iuris gentium
b) nie miał żadnych praw politycznych
c) nie mógł mieszkać w Rzymie i w zasięgu 100 mil od Rzymu
d) jeśli niewolnik przekroczył granice , podlegał sprzedaży do niewoli z
zastrzeżeniem , że :
# nie może być już wyzwolony
# nie może być już zatrudniony jako niewolnik w Rzymie.
& 28. STANY POŚREDNIE OGRANICZENIA WOLNOŚCI ( PÓŁWOLNI).
1. Pojęcie i rodzaje ;



Półwolni – to grupy ludzi i kategorie osób, według prawa wolnych, ale mające
różne prawne i faktyczne ograniczenia wolności .
Półwolnymi – w czasach republiki – byli to klienci ( clientes)
- za dominatu – drobni dzierżawcy kolonii( coloni)
Istniały też kategorie osób ograniczonych w korzystaniu z wolności np.
- dłużnicy poddani osobistej egzekucji
- wykupieni z niewoli
- gladiatorzy
2. Klienci .
klientela – obszerna grupa osób pozostających w zależności od patronów
 początkowo obejmowała wolnych chłopów, korzystających z gruntów
oddanych do odwołalnego używania przez patrycjuszy
 później stosunek klienteli powstał przez dobrowolne oddanie się pod patronat
innej osoby
 klientela istniała jako zależność od rodów , gmin, państwa.
a) Ustawa XII tablic dawała ochronę ( fides) klientowi w zamian za
obowiązek posłuszeństwa i wspomagania patrona( np. w służbie
wojskowej
b) W republice klientela oznaczała społeczną zależność poza prawem
patronatu wobec wyzwoleńców
 Klienci pełnili rolę socjalną i polityczną ( np. przy wyborach na urzędy)
3. Koloni
Koloni – należeli do ludności półwolnej ( w okresie późnego cesarstwa). Powstanie kolonów
świadczy o powstaniu feudalizmu.
 Colonus oznaczał wolnego drobnego dzierżawcę w czasach rzeczypospolitej i
pryncypatu
a) dzierżawcy z ojca na syna pozostawali na tym gruncie( z powodu
ciężkiego położenia gospodarczego i zależności finansowej
wydzierżawiających Niekiedy kontrakty dzierżawy nakazywały
kontynuować dzierżawę , mimo zmiany właściciela
b) dzierżawcy byli ludźmi wolnymi, zawsze mogli opuścić ziemię
 332 r cesarz Konstantyn zakazał kolonom opuszczać grunt, a zbiegłych
kolonów nakazał odstawić z powrotem.
 Ustawa z 357 r. – mówiła, że właściciel nie mógł pozbyć się gruntu bez
kolonów , a kolonów bez gruntu
 W IV w. cesarze uważali kolonów za ludzi wolnych, a przywiązanych do
ziemi. Justynian w jednej z ustaw stwierdza , że kolonus adscripticius i
niewolnik podlegają władzy pana i poszukuje różnicy między nimi.
 Kolonat ;
a) ustawał , gdy pan zwolnił kolona wraz z nadaniem mu własności
gruntu
b) wygasał , gdy kolon przez pewien czas pozostawał poza kolonatem.
4.Mancipio dati.
Mancipium- przejściowy stan zależności prywatnoprawnej , gdzie ojciec za pomocą
mancypacji oddawał innemu pater familias synów lub córki.
 W prawie klasycznym w mancipium oddawano w sytuacji popełnienia czynu
niedozwolonego ( delictu ) przez członka rodziny. Pater familias na zasadzie
odpowiedzialności noksalnej oddawał pokrzywdzonemu winowajcę w
mancipium; Pater familias zwolnił się wtedy z płacenia grzywny za jego czyn

Oddanie w mancipium przy emancypacji i adopcji było chwilowe( ale
emancypacja była konieczna dla dokonania wymienionych czynności
 Chwilowo było w mancipium przy remancypacji żony w związku z rozwodem
 Oddanie w mancipium mogło nastąpić w celu nauki zawodu, wykonywania
pracy
 Osoba oddana w mancipium była w sytuacji niewolnika ( servi loco) ; choć
prawnie miała prawa polityczne, nie traciła wolnośi . Nie miała zdolności
majątkowych. Wszystko co nabyła przypadało osobie sprawującej nad nim
władzę . Gdy była źle traktowana mogła użyć skargi z deliktu ( actio
iniurarium) mogła wyjść tylko przez wyzwolenie ( manumissio ) lub
remancypację
 Mancipium zanikło w prawie justyniańskim.
5. Inne kategorie półwolnych.
Do półwolnych należeli:
a) addici – niewypłacalni dłużnicy , którzy ulegli egzekucji osobistej , dostali się do
więzienia prywatnego swych wierzycieli
b) nexi – ( dłużnicy z nexum) pochodzili ze starorzymskiej czynności pożyczkowej
per aes et libram . Oni pracowali na rzecz pana do momentu odpracowania długu
c) w stanie prywatnoprawnej zależności były osoby wykupione z niewoli
nieprzyjaciela przez obywatela rzymskiego ( redempti ab hostibus). Osoby
wykupione podlegały władzy wykupującego, dopóki nie zwrócili sumy wykupu.
d) Auctorati – to ludzie wolni, którzy dobrowolnie wynajęli się jako gladiatorzy.
Auctorati – mieli ograniczenia wolności , musieli poddać się rozkazom
prowadzącego szkołę gladiatorów ( gwarantowała to złożona przez nich przysięga)
e) Gdy człowiek wolny uważał się za niewolnika i służył panu ; to dopóki ten stan
trwał , traktowano go jak niewolnika. Gdy wyjaśniono błąd , odzyskiwał on
wolność. Było to możliwe przy wyzwoleniu niewolnika w testamencie .Niewolnik
(tzw. statuliber) nie wiedział , że warunek się spełnił i uzyskiwał wolność.
& 29. SUI IURIS I ALIENI IURIS
Rodzina agnatyczna opierała się na władzy ojcowskiej ( patria potestas).
 Wejście do rodziny możliwe przez poddanie się żony pod władzę męża .
Ze względu na status familiae ( pozycję w rodzinie) wyróżniono:
a) osoby sui iuris - nie podlegały władzy w rodzinie
- Mężczyzn nazywano – pater ( patres) familias
- Kobiety , jeśli nie podlegały niczyjej władzy rodzinnej , mogły być sui iuris
 Sui iuris miały pełną zdolność majątkową .
Pozycja sui iuris - decydował o tym fakt . że nie podlegali oni władzy rodzinnej. Nie
miała na to wpływu sytuacja rodzinna , wiek , sprawowany urząd .
b) Osoby Alieni iuris - podlegały władzy w rodzinie
Byli nimi :
- dzieci podległe ojcowskiej władzy ( synowie – filii familias ; córki – filiae familias)
- dalsi zstępni ( będący pod władzą)
- dzieci adoptowane
- żona wchodząca pod władzę męża i do jego rodziny agnatycznej.
Alieni iuris – zostały pozbawione zdolności majątkowej ( nie mogły mieć własnego
majątku).
& 30 . UMNIEJSZNIE CZCI OBYWATELSKIEJ.
1. Infamia .
 Ustawa XII tablic – mówiła , że jeśli świadek przy czynności prawnej cywilnej
odmówił dania świadectwa ,że taka czynność została zawarta , to stawał się
intestabilis.
Intestabilis – niemożność bycia świadkiem lub korzystać z obecności świadków przy
takiej czynności .
 W okresie obowiązywania ustawy XII tablic obecność świadków to najważniejsza
czynność prawna
 W edykcie pretor wymienił osoby , które ograniczył w zdolności procesowej. Nie
mogli oni być :
- zastępcami procesowymi
- wnioskować w imieniu innych przed sądem; bo osoby te popełniły czyn nieuczciwy i
niehonorowy
Infamia – uszczuplenie czci obywatelskiej .
 Rodzaje infamii :
a) bezpośrednia ( immediata) – w sytuacji popełnienia przez osobę bigamii,
podwójnych zaręczyn, czynu powodującego wydalenie z wojska
b) pośrednia ( mediata) – gdy uszczuplenie czci następowało na skutek
wyroku sądowego w związku z popełnieniem niewłaściwego czynu.
 Skutki infamii :
a) wyroki karne
b) wyroki zasądzające osoby pozwane skargami z :
# deliktów ( kradzież , rabunek, zniewagę , podstęp)
# lub kontraktów ( quasi- kontraktów) za nadużycie zaufania np.
skarga przeciwko opiekunowi , wspólnikowi.
Skargi infamujące – ( actiones famosae) – to skargi powodujące w razie zasądzenia infamię
 Skutki infamii w prawie klasycznym .
a) utrata iuris suffragi
b) utrata iuris honorum
c) zakaz zawierania małżeństw z wolno urodzonymi ( od czasów Augusta)
d) ograniczenia zdolności procesowej
e) odmówienie powołania na stanowisko opiekuna .
2. Turpitudo – umniejszenie czci bez osobnego orzeczenia. Należą tu osoby wykonujące
zawody uznane za niezaszczytne.
 Turpitudo w prawie klasycznym – opierała się na :
- opinii społecznej
- swobodnym uznaniu sędziego w poszczególnym wypadku
- skutkowała ograniczeniom zdolności prawnej.
 W prawie justyniańskim –infamia i turpitudo zależały od uznania sędziego.
Skutki prawne infamii zniesiono ( np. zakaz małżeństw z ingenui ) lub utraciły
znaczenie praktyczne ( utrata iuris suffragii).
& 31 . OSOBY PRAWNE .
1. Pojęcie .


Zdolność prawna – kwalifikacja , by stać się pomiotem stosunków prawnych
prawa prywatnego
Zdolność prawną może prawo przyznać :
a) osobie fizycznej ( poszczególny człowiek)
b) związkom ludzi
c) masom majątkowym ( tworom organizacyjnym wyodrębnionym do
realizacji zadań np. społecznych gospodarczych.)
 Osobami prawnymi są instytucje posiadające zdolność prawną .
2. Osoby prawne w prawie rzymskim .
 Pojęcie osoby prawnej w prawie rzymskim rozwinęło się późno i w sposób
niepełny
 Elementy konstrukcji pojęcia osoby prawnej powstały w okresie pryncypatu ;
w odniesieniu do municipiów ( gmin miejskich).
Municypia :
a) to odrębne samodzielne gospodarujące jednostki
b) miały zdolnośc procesową ( mogły przed sądem występować przez
swoich przedstawicieli – actores , dzięki pretorowi
c) później dokonywały innych czynności prawnych przez actores i przez
to weszły do prawa prywatnego jako osoby prawne.
 Za republiki powstała wolność tworzenia stowarzyszeń ( collegia) . ( Ustawa
XII tablic mówiła ,że stowarzyszenia mogą tworzyć statuty , byleby nie były
sprzeczne z porządkiem publicznym. Stowarzyszenia nie były osobami
prawnymi).
= Cezar pod koniec republiki rozwiązał wszystkie stowarzyszenia
= Ustawa lex Iulia de collegiis mówi, że bez zezwolenia Senatu lub
cesarza żadne stowarzyszenie nie może powstać . Jeśli Senat , cesarz
powoła stowarzyszenie , to ma osobowość prawną . Były to : ( corpora,
collegia) ; cechy ( zawodowe) ; religijne ( bractwa pogrzebowe)
 W okresie republiki – państwo rzymskie pojmowano jako związek ogółu
obywateli ( populus Romanus) Zarządzało własnym majątkiem , prowadziło
działalność gospodarczą korzystając z norm prawa publicznego.
 Za cesarstwa osobą prawną był fiscus – czyli skarb państwa rzymskiego w
zarządzie cesarza . ( Państwo rzymskie pod względem majątkowym weszło w
zakres prawa prywatnego w takim zakresie, że nie musiało wobec obywateli
stosować zasad prawa publicznego. Wobec osób prywatnych państwo
zachowało – privilegia fisci ( przywileje fiskusa ).
 W okresie dominatu , panowali cesarze chrześcijańscy – osobami prawnymi
były zakłady ( fundacje).
Fundacje:
a) wyodrębnione masy majątkowe , gdzie prawo przyznało osobowość
prawną
b) w prawie klasycznym miały charakter niesamodzielny , były
powierzane stowarzyszeniom lub osobom prywatnym z poleceniem
użycia na określony cel ( np. fundacje alimentacyjne dla sierot).
c) W cesarstwie absolutnym były fundacje samodzielne jako odrębne
majątki, miały samodzielny cel i osobowość prawną ( np. klasztory ,
kościoły) i piae causae ( pia corpora) – zakłady dobroczynności
(przytułki, szpitale, sierocińce) ufundowały je osoby prywatne ;
nadzorował je biskup.
Piae causae – miało osobowość prawną bez specjalnego nadania ;
wystarczyło przeznaczyć majątek na dobroczynną fundację .
3. Osoba prawna według prawa rzymskiego.
 Prawo rzymskie stworzyło pojęcie osoby prawnej jako podmiotu prawa
odrębnego dla osób fizycznych wchodzących w jej skład




Osoby prawne dzieliło się na :
a) typu korporacyjnego ( stowarzyszenia)
b) zakładowego ( fundacje)
Stowarzyszenie :
a) do powstania potrzebowało co najmniej 3 osób ( tres faciunt collegium)
b) potem członkowie mogli się zmieniać lub pozostać
c) musiało posiadać majątek oraz osobę ( syndyka) . Syndyk reprezentował
stowarzyszenie na zewnątrz .
d) majątek osoby prawnej był odrębny od majątków członków ; był
własnością osoby prawnej
e) wierzytelności i długi członków nie były długami i wierzytelnościami
korporacji i odwrotnie. Wyraża to zasada sformułowana w Digestach
przez Ulpianusa: Si quid universitati debetur, singulis non debetur, nec
quod debet universitas, singuli debent - jeśli jest się coś dłużnym
stowarzyszeniu, to nie pojedynczym osobom (członkom), a dług
stowarzyszenia nie jest długiem pojedynczych osób
f) nie mogły dziedziczyć majątku ( w prawie justyniańskim ; chyba , ze był
specjalny przywilej.
Zdolność prawna osób prawnych ograniczała się do praw majątkowych , ale
municipiom przysługiwało prawo patronatu do swoich wyzwoleńców .
Municipia mogły przyjmować legaty , a stowarzyszenia od czasów Marka
Aurelego.
W prawie klasycznym municipia mogły dziedziczyć po swoich wyzwoleńcach
; miasta miały zdolność dziedziczenia pod koniec V w. n.e.
W Rzymie mamy do czynienia z osobą prawną prawa publicznego. Prywatna
gospodarka rzymska ( mimo rozwiniętej wymiany towarowo- pieniężnej)
pozostała gospodarką indywidualistyczną , nie wytworzyła konieczności
zrzeszania się jednostek gospodarujących w osoby prawne prawa prywatnego.
& 32 . ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH.
1. Pojęcie.

Zdolność do czynności prawnych – zdolność do zawierania samodzielnie
czynności prawnych, nabywania praw lub zaciągania zobowiązań . Zdolność
do czynności prawnych może być :
a) pełna
b) ograniczona ( w prawie rzymskim ograniczeniami były : wiek, płeć
(kobiety , choroba umysłowa, marnotrawstwo).
 Zdolność prawna – osoba posiadająca tę zdolność może być podmiotem praw
i obowiązków bez własnego czynnego udziału ( np. przez dziedziczenie
czynności niewolnika) od chwili urodzenia .
Aby dokonać czynności prawnych potrzebna była zdolność do czynności prawnych..
2. Wiek a zdolność do czynności prawnych.
 Zupełnej zdolności do czynności prawnych nie mają :
a) dziecko ( infans)
- w procesie najdawniejszym dziecko takie nie umiało
mówić i nie mogło wypowiadać formuł prawnych
- Później uwzględniono wolę ; dziecko umiało mówić , nie
rozumiało sensu wypowiadanych słów .
- w prawie justyniańskim – było 7 lat ( górna granica
wieku).
b) niedojrzały ( impubes infantia maior)
- chłopiec od 7 r. życia do 14 r. życia ( wg. szkoły
prokulejańskiej)
- od 7 lat do czasu osiągnięcia dojrzałości fizycznej , co należy
sprawdzić ( wg. szkoły sabiniańskiej)
- w prawie poklasycznym i justyniańskim przyjęto granicę 14 lat
- dla kobiet granicą niedojrzałości było 12 lat ( ukończonych).
Niedojrzały nie mógł :
- zawrzeć ważnie małżeństwa
- sporządzić testamentu
- dokonać czynności prawnej , która by pogorszyła sytuację
prawno majątkową ( np. zaciągać dług , sprzedać rzecz z
majątku).
- niedojrzały musiał mieć zgodę opiekuna ( zatwierdzenie ,
zgoda = auctoritatis interpositio).
- mógł podjąć czynności prawne , które poprawiłyby jego
sytuację , np. przyjąć darowiznę , zawrzeć stypulację (umowę)
Szczególna sytuacja była wtedy , gdy niedojrzały był jednocześnie
uprawniony i zobowiązany ( kupno – sprzedaż) , gdy
niedojrzały zawierał kontrakt sam, bez opiekuna.:
- wtedy niedojrzały nabywał prawo do świadczenia , ale był
zwolniony od wzajemnego świadczenia. Była to tzw.
czynność prawna kulejąca( negotium claudicans) . Czynność
ta zależała od zatwierdzenia jej przez opiekuna lub poprzez
zatwierdzenie przez niedojrzałego po osiącnięciu wieku
dojrzałości.
- zgodnie z prawem cesarskim można było zażądać zwrotu
świadczenia, które otrzymał , jako formy wzbogacenia się .
Warunek – niedojrzały wtedy nie wykonał świadczenia
wzajemnego.
c) małoletni
- Po osiągnięciu dojrzałości , mężczyzna uzyskiwał zdolność do
czynności prawnych .
- Jednak młodzi nie mieli doświadczenia i często starsi ich
wykorzystywali
- Lex Laetoria z 191 r.p.n.e. ustanawiała kary za podstępne podejście
młodzieńca do 25 r. życia. Powstała grupa małoletnich ( minores
XXV annis) – między 14-25 r. życia
- Pretor dał małoletnim exceptio legis Laetoriae , przeciw skardze ,
że wykorzystuje się małoletniego w czasie czynności prawnej.
- Pod koniec republiki małoletni uzyskiwał restitutio , czyli
uchylenie krzywdzącej decyzji.
- Później wprowadzono kuratora dla małoletniego. Kurator miał
pomagać małoletniemu; radzić ; w czasach dominatu małoletni
bez zgody kuratora nie mógł zaciągnąć długów , zbyć majątek ;
zarządzać majątkiem ; mógł sporządzić testament , ożenić się .
d) pełnoletność .
- następowała w wieku 25 lat
- mężczyzna miał pełną zdolność do czynności prawnych ( jeśli nie
podlegał ograniczeniom)
3. Pozostałe ograniczenia .
e) kobiety :
- nie mogły samodzielnie ( bez zatwierdzenia opiekuna) dokonać
czynności prawnych np. :
= zbyć – res mancipi , wyzwolić , zaciągnąć długów
= przyjąć odpowiedzialności za cudze długi
= nigdy nie mogły uczestniczyć w procesie iudicium legitimum.
Kobiety podlegały specjalnej opiece – tutela mulierum .
f) marnotrawcy ( prodigi)
- to osoby , które umyślnie trwonią majątek rodzinny i narażają
rodzinę na niedostatek . O Ograniczeniu zdolności do czynności
prawnych decydował pretor na wniosek osoby zainteresowanej i
wydawał dekret. Odebrał on zarząd majątkiem i ustanowił kuratora (
curator prodigi)
- marnotrawca mógł samodzielnie przyjmować przysporzenia
- marnotrawca nie mógł rozporządzać swoim majątkiem lub nie mógł
zobowiązywać się bez zgody kuratora.
g) chory umysłowo (furiosus).
- pozbawiony zdolności do czynności prawnych , bo nie miał rozeznania
co do swoich działań .
- sytuacja chorego umysłowo, jest podobna do sytuacji dziecka ( infans)
- gdy miał pełną świadomość ( lucida intervalla – jasne przerwy) mógł
dokonywać ważne czynności prawne .
- zarząd majątkiem chorego umysłowo sprawował kurator .
Wniosek : Osoby prawne realizowały zdolność do czynności prawnych przez swych
przedstawicieli ( actor, syndyk, oeconomus).
4. Odpowiedzialność za czyny bezprawne .
 Osoby niemające zdolności do czynności prawnych nie były odpowiedzialne
za delikty ( czyny bezprawne)
 Niedojrzali ponosili odpowiedzialność , gdy stwierdzono , że osiągnęli
rozwój umysłowy taki, że rozumieją bezprawny charakter swej czynności
(capacitas doli )
 Małoletni ponosili pełną odpowiedzialność mimo , że młody wiek w prawie
karnym można traktować jako okoliczność łagodzącą .
& 33 . POJĘCIE I RODZAJE CZYNNOŚCI PRAWNYCH.
1. Zdarzenie prawne – to każde zdarzenie faktyczne wywołujące z mocy przepisu prawa
skutek prawny .
 Zdarzenia dzielimy na :
a) zdarzenia prawne w sensie ścisłym ( sensu stricto) – niezależne od woli
ludzkiej ( upływ czasu, śmierć )
b) działania – jeśli zdanie prawne jest wynikiem woli ludzkiej .
Działania dzielimy na :
1. Czynności prawne – opierały się na oświadczeniu woli osoby ;
zmierzającym do wywołania skutków prawnych związanych z nim
z mocy obowiązującego prawa.
Skutki prawne to : powstanie, zmiana lub zgaśnięcie stosunku
prawnego .
2 . Czyny :
= są wynikiem woli , powodują skutki prawne
= nie są objęte bezpośrednim zamiarem i celem działającego
= z prawnego punktu widzenia dzielimy na : dozwolone i
niedozwolone.
2. Czynność prawna i oświadczenie woli :
 Czynność prawna :
a) to zewnętrzny objaw dokonania określonej czynności prawnej( np.
zawarcia umowy, sporządzenie testamentu).
b) Ma dojść do świadomości zainteresowanej drugiej osoby ( kontrahenta
przy zawarciu umowy). Zdarza się , że brak jest adresata ( np. testament,
wyzwolenie niewolnika)
c) Odbywa się przez podpisanie umowy , słowne oświadczenie ,
przytaknięcie , ruch głowy, przybicie dłonią na znak zawarcia umowy.
 Aby czynność prawna była ważna wystarczy oświadczenie woli dorozumiane
, ponieważ działania osoby ( facta concludentia) wynika , że ma ona wolę
dokonania danej czynności prawnej (( np. przy spadku osoba zachowująca się
jak spadkobierca , oznacza , że chce ( ma wolę) przyjąć ten spadek.
 Przy formalnych czynnościach konieczne jest złożenie oświadczenia woli w
formie określonej prawem.
Rodzaje czynności prawnych :
 Czynności prawne można podzielić na :
1. Jednostronne – gdy do dokonania czynności wystarczy
oświadczenie woli tylko 1 strony ( np. przyjęcie spadku ).
Dwustronne – do dokonania czynności konieczne jest
oświadczenie woli 2 lub więcej stron.( kontrakty, umowy).
2. Na wypadek śmierci ( mortis causa) – wtedy skutki czynności
prawnej dokonanej za życia ( testamentu) , zależą od śmierci osoby
sporządzającej testament.
3. Rozporządzające – gdy dana czynność powoduje bezpośrednie
przeniesienie, obciążenie lub zniesienie prawa majątkowego osoby
, która dokonuje tej czynności ( np. przy przeniesieniu własności ,
zwolnieniu z długów) . Wtedy zmniejszają się aktywa majątku
osoby działającej.
4. Zobowiązujące – osoba dokonująca czynności zobowiązuje się w
stosunku do 2 osoby do świadczeń . ( Wtedy zwiększają się długi ,
czyli passywa majątku).
5. Czynności przysparzające :
a) ich dokonanie ma na celu przysporzenie korzyści majątkowej innej
osobie
b) przysporzenie może nastąpić np. przez przeniesienie na inną osobę
własności rzeczy lub zwolnienia z długu.
c) Do przysporzenia po stronie osoby , która uzyskała korzyść
majątkową może prowadzić rozporządzenie lub zobowiązanie
innej osoby
6. Odpłatne :
a) gdy strona przysparzająca 2 stronie korzyści majątkowe ma od niej
w zamian otrzymać też korzyść majątkową ( np. umowa kupnasprzedaży , najmu)
b) Nieodpłatne ( darme) , gdy nie ma odwzajemnienia się
stanowiącego równowartość otrzymanej korzyści ( darowizna)
7. Czynność mieszana z darowizną ( negotium mixtum cum
donatione)- gdy odpłatność jest ekonomicznie pozorna ( np.
sprzedaż wartościowej rzeczy za symboliczną cenę )
8. Przyczynowe ( kauzalne) i oderwane ( abstrakcyjne).
* Podział ten przedstawia , że:
= gdy ktoś dokonuje czynności prawnej przysparzającej , to
przysporzenie łączy się z zamiarem bezpośredniego celu prawnego lub
posiada przyczynę prawną ( causa). Np. Ktoś wypłaca 2 osobie pewną
kwotę pieniędzy , to zgodnie z ogólną kwalifikacją czynności prawnej
, cel wypłaty może mieć trojaki charakter :
a) może chodzić o umorzenie długu ( causa solvendi)
b) o nabycie prawa lub korzyści majątkowej ( causa obligandi vel
acquirendi)
c) obdarowanie innej osoby ( causa donandi)
 Pobudka – to wyobrażenia , pod wpływem których ktoś dokonuje danej
czynności prawnej np. kupujący płaci cenę , by otrzymać towar ( causae) , bo
jest przekonany , że tanio kupuje ( pobudka)
 Czynności prawne przyczynowe ( kauzalne) – są wtedy , gdy przyczyna
prawna treści ( causa) zawarta jest w samej czynności , należy do jej
przedmiotowo istotnej treści ( essentialia negotii) , np. w przypadku kupna ,
sprzedaży , najmu . Wtedy causa decyduje o skutkach prawnych czynności
prawnej , a brak causa lub wadliwość powoduje nieważność czynności
prawnej
 Czynności prawne oderwane ( abstrakcyjne) – wtedy , gdy prawna causa
jest poza treścią czynności . Czynności prawne oderwane wywołują skutki
niezależne od przyczyny prawnej ( causa) . Wadliwość causa nie szkodzi
ważności czynności .
4. Forma czynności prawnych.
 Prawo rzymskie znało czynności prawne formalne
 Czynności prawne formalne – to takie, do ważności których wymagane jest
zachowanie określonej prawem formy. W ius civile było dużo czynności
prawnych formalnych , forma była składnikiem treści samej czynności.
 Na formalistykę czynności prawnych składały się :
a) uroczyste wypowiedzenia określonych słów
b) symboliczne gesty ręką lub laską
c) obecność świadków
d) współdziałanie magistratury.
Formy : słowna ; pisemna ( rozwinęła się w okresie poklasycznym).
 Najstarsze czynności formalne w prawie rzymskim, to czynności dokonywane
za pomocą spiżu i wagi ( per aes et libran). Do nich należały:
a) mancypacja
c) nexum ( archaiczna forma pożyczki)
d) uwolnienie od odpowiedzialności z nexum
e) uwolnienie się z odpowiedzialności za dług ( solutio per aes et
libram)
Do formalnych czynności należały też :
a) adopcja
b) arrogacja
c) sposoby sporządzenia testamentu
d) formalne przyjęcie spadku
e) zapis w formie legatu
f) kontrakty werbalne i literalne w zobowiązaniach
g) akcepcja
h) nowacja.
 Mancypacja – w postaci kupna za 1 sesterca miała szerokie zastosowanie .
Mancypacja :
a) służyła do przenoszenia własności na rzeczach należących do
kategorii res mancipi
b) do ustanawiania służebności gruntowych
c)do oddawania syna podległego władzy w mancipium
d) ustanawiania władzy męża nad żoną ( przez tzw. coemptio)
f) do sporządzania testamentu
g) wchodziła w skład czynności formalnych , np. emancypacji,
adopcji .
 In iure cessio - to czynność wzorowana na dawnym procesie cywilnym legis
actio sacramento in rem .
a) czynność ta była dokonana w drodze procesu windykacyjnego ,
którego przedmiotem była własność . Powód twierdził w stadium
procesowym in iure , że dana rzecz jest jego własnością . Pozwany
zgadzał się z opinią lub milczał. Pretor przekazywał rzecz
powodowi .
b) Zastosowanie in iure cessio :
= przy przenoszeniu prawa własności
= przy wyzwalaniu niewolnika
= przy dokonywaniu adopcji
= przy odstąpieniu spadku.
5. Ważność i nieważność czynności prawnych .
 Aby czynność prawna była ważna konieczne było , by:
1. osoba jej dokonująca miała zdolność do czynności
prawnych
2. zostało złożone prawidłowe oświadczenie woli
3. oświadczenie woli było zgodne z wolą wewnętrzną osoby
dokonującej czynności
4. przy czynnościach formalnych została zachowana
wymagana forma
5. treść czynności prawnej nie była sprzeczna z prawem lub
dobrymi obyczajami.
 Nieważność czynności prawnej mogła być :
a) bezwzględna – była wtedy, gdy było brak 1 z przesłanek koniecznych do
ważności czynności prawnej
b) względna ( lub wzruszalność) czynności prawnej .Czynność jest ważna
wtedy, dopóki osoba uprawniona nie unieważni jej ( np. pod wpływem
groźby lub podstępu). Z chwilą unieważnienia czynność taka była
nieważna, zazwyczaj od początku czyli od dokonania jej ( ex tunc) ;
niekiedy od momentu unieważnienia. ( ex nunc)
Czynności nieważnej bezwzględnie nie można było uzdrowić ( Paulus mówił w
Digestach:
„Co jest od poczatku wadliwe , nie może zostać uzdrowione z upływem czasu „.
„ Quod ab initio vitiosum est , non potest tractu tempores convalescere”
 Niekiedy dopuszczano możliwość przyznania nieważnej czynności prawnej
a) pewnych skutków tzw.
= konwalidacja lub konwalescencja nieważnych czynności prawnych( np.
nieważna darowizna między małżonkami , stała się ważna dzieki śmierci
darczyńcy
b) nadania innych skutków niż zamierzone , tzn. konwersja ( utrzymanie
nieważnego testamentu w mocy jako kodycylu)
Czynności rozporządzające i zobowiązujące osób ograniczonych w zdolności do
czynności prawnej stawały się ważne przez zatwierdzenie ich przez opiekuna lub przez
działającego ( np. niedojrzali psychicznie , marnotrawcy kiedy uzyskali zgodę opiekuna lub
stali się dojrzali lub uchylono ubezwłasnowolnienie marnotrawcy.
& 34 . WADY OŚWIADCZENIA WOLI.
1. Wady oświadczenia woli – zachodzą , gdy oświadczenie woli jest niezgodne z istotną
wewnętrzną wolą danej osoby .

Niezgodność oświadczenia woli z wolą wewnętrzną może być :
a) świadoma :
= w przypadku oświadczenia woli nie na serio
= symulacji ( pozorności) czynności prawnej
= zastrzeżenia potajemnego ( reservatio mentalis)
b) nieświadoma – w pomyłce, w błędzie.
 Błąd w pobudce :
a) występował przy podstępie ( dolus)
b) czynności dokonanej pod wpływem obawy ( metus)
c) czynności wywołanej groźbą ( przymusem).
2. Oświadczenie na serio : pozorność czynności prawnej .
 Świadoma niezgodność była wtedy , gdy nie zostało złożone na serio ( per
iocum) oświadczenie woli . np. zawarcie małżeństwa przez aktorów na scenie
.
 Pozorność ( symulacja ) czynności prawnej jest wtedy , gdy strony umówiły
się , że zawierana przez nich czynność prawna nie może powodować żadnych
skutków prawnych lub powoduje inne skutki niż zawarte w treści .
a) Jeśli czynność prawna nie powoduje skutków prawnych ( tj. to czysta
symulacja ). Przykładem czynności prawnej kryjącej w sobie inną
czynność ( tzw. dysymulowana) której 2 strony chcą dokonać – może być
darowizna dokonana pod pozorną sprzedażą
b) W prawie klasycznym czynność pozorna była ważna, bo decydowało
oświadczenie woli złożone na zewnątrz .Powoli zaczęto uwzględniać
rzeczywistą wolę ( voluntas) , nie zawsze zgodną z zewnętrznym
oświadczeniem ( verba)
c) Prawo justyniańskie traktowało czynność symulowaną za nieważną
 Reservatio mentalis ( zastrzeżenie potajemne) – jest wtedy , gdy 1 strona
składająca oświadczenie woli zastrzega się w duchu przeciw skuteczności
tego oświadczenia .
( Gdy ta odmienna wewnętrzna wola składającego oświadczenie nie zostanie
ujawniona przez 2 stronę , oświadczenie będzie miarodajne i z niego nie
wyniknie dana czynność prawna).
3. Pomyłka i błąd .
 Nieświadoma niezgodność woli z oświadczeniem może być :
a) pomyłką
Przypadek :
1. Składający oświadczenie woli źle rozumie swoje oświadczenie ,
(cudzoziemiec , bo nie zna języka ) , oświadcza co innego , niż
chciał lub
2. Oświadczenie składającemu nie udaje się , z powodu pomyłki
językowej ( lapsus lingwae) i on sobie z tego nie zdaje sprawy..
b) błędem .
1. Składający oświadczenie jest w błędzie ( error ) , tzn. :
= myli się co do faktycznych okoliczności towarzyszących
dokonaniu czynności lub
= myli się co do treści czynności prawnej ( wtedy oświadczenie
jego nie odpowiada jego woli).
 Rodzaje błędów ( według prawa rzymskiego).
a) error in negotio – błąd co do rodzaju czynności prawnej ( ktoś przyjmuje
pieniądze jako darowiznę , a to była tylko pożyczka)
b) error in persona – błąd co do tożsamości osoby ( ktoś myśli, że zawiera
umowę z osobą A , a zawiera ją z osobą B )
c) error in corpore – błąd co do tożsamości przedmiotu ( ktoś chce kupić
niewolnika X , a kupuje Y , sądząc mylnie , że to jest X)
d) error in substantia – błąd co do substancji przedmiotu ( ktoś kupuje stół
sosnowy , sądząc mylnie , że jest to stół dębowy).
e) Error in qualitate – błąd co do jakości przedmiotu ( ktoś wynajmuje
mieszkanie , myśli że będzie ciepłe , a jest ono zimne).
 W prawie klasycznym oświadczenie niezrozumiane lub nieudane wskutek
pomyłki . błąd in negatio , in persona , in corpore – powodowały , że dana
czynność nie powstała .
a) Błąd (error) in personae – wywoływał skutek , jeżeli tożsamość osoby
była istotna dla czynności prawnej
b) Błąd (error) in substantia – dyskusje dotyczące skutków błędu były
podzielone. W późnym prawie klasycznym uznano ,że może on
spowodować nieważność czynności prawnej
c) error in qualitate – skutki nie miały znaczenia .
 W dawnym prawie cywilnym o ważności czynności decydowała:
a) prawidłowa forma oświadczenia i wywoływała skutki prawne ( bez
względu na błąd strony)
b) w późniejszym okresie (zwłaszcza przy negotia bonae fidei) – wymagano
do nieważności czynności prawnej, by powzięcie błędu przez stronę było
usprawiedliwione
c) zwracano uwagę na błąd istotny .
Błąd istotny – był tak ważny ,że strona nie zawarłaby danej czynności
prawnej , gdyby nie popadła w błąd .
Istniał też błąd co do prawa ( ignorantia iuris – nieznajomość prawa) ,
który nie wpływał na ważność i skuteczność czynności prawnych ( zgodne
to jest z zasadą , że nie można się usprawiedliwiać nieznajomością prawa
ignorantia iuris nocet - Paulus).
4. Metus i dolus





Wola zawarcia czynności prawnej jest powzięta pod wpływem pobudek ( np.
osobistych , gospodarczych) . Treść tych pobudek jest dla czynności prawnej
obojętna. Błędna pobudka nie powoduje utraty ważności czynności prawnej .
Wyjątki od pobudek w prawie rzymskim – czy czynność została zawarta pod
wpływem pobudki wynikającej z metus , czy z dolus .
Metus - zachodził , gdy czynność prawna została zawarta z obawy
spowodowanej poważną groźbą. Był więc zastosowany przymus psychiczny
(vis compulsiva)
a) Prawo rzymskie cywilne – uważało tę czynność za ważną
b) Prawo pretorskie – uważało metus za czyn niedozwolony ( delikt). Pretor
udzielał poszkodowanemu środków procesowych , by uchylić skutki danej
czynności prawnej i ukarać grożącego .
Vis absoluta – ( przymus fizyczny) – to przypadek kiedy siłą zmusza się
daną osobę do zawarcia czynności prawnej ( np. siłą prowadzi się rękę
podpisującego). W tej sytuacji nie było woli dokonania czynności prawnej ,
zatem czynność prawna nie powstała ( zaszła).
Dolus ( podstęp) – polegał na świadomym , celowym wprowadzeniu 2 osoby
w błąd lub utrzymania jej w błędzie . W wyniku tego zawarła to osoba
niekorzystną dla siebie czynność prawną
Prawo cywilne – uważa tę czynność za ważną
Pretor dawał poszkodowanemu exceptio doli ( lub actio doli ) by:
= uchylić skutki tej czynności
= uzyskać grzywnę
Możliwe było też : in integrum restitutio.
& 35 . TREŚĆ I SKUTKI CZYNNOŚCI PRAWNYCH.
1. Składniki treści czynności prawnej .
 W każdej czynności prawnej znajdują się :
a) składniki przedmiotowo istotne ( essentialia negoti) – są one konieczne
do dokonania czynności prawnej i ją kwalifikują ( np. cena towaru ,
kontraktu kupna – sprzedaży).Te składniki określają przepisy prawa
bezwzględnie obowiązującego ( ius cogens).
b) Przedmiotowo nieistotne ( naturalia negotii)
= składniki czynności prawnej unormowane przepisami względnie
obowiązującymi ( ius dispositivum) . Strony mogą je odmiennie
uregulować
= kształtują one treść danej czynności ( odpowiedzialność sprzedawcy z
tytułu ewikcji – pozbawienie kogoś prawa własności na rzecz kogoś
innego).
c) podmiotowo istotne ( accidentalia negoti)
= są to klauzule czynności prawnej
= są to dodatkowe postanowienia , które są istotne dla stron .
Najczęściej stosowane klauzule ( accidentalia negoti) w prawie rzymskim:
= termin ( dies)
= warunek ( condicio)
= polecenie ( modus).
Klauzule wpływały na skuteczność czynności prawnej.
2. Termin.
a) oznacza przyszłe i pewne zdarzenie
b) od terminu strony uzależniają rozpoczęcie lub zgaśnięcie skutków czynności
prawnej
c) ogranicza skutki czynności prawnej w czasie .
 Cechy terminu :
a) dana czynność nastąpi w przyszłości i na pewno ( Gdy zdarzenie
czynności jest niepewne- mamy do czynienia z warunkiem a nie
terminem np. ktoś umrze).
 Rodzaje terminów :
a) początkujący ( zawieszający) – dies a Quo , np. Pan X wynajmie
mieszkanie od 1 lipca ). Z terminem początkującym są związane
skutki prawne danej czynności prawnej ( wierzyciel może żądać
wykonania świadczenia i zaskarżyć je. )
b) końcowy ( rozwiązujący) – skutki czynności wraz z tym
terminem ustają .
3. Warunek.
a) to przyszłe i niepewne zdarzenie
b) od zdarzenia jego strony uzależniają skuteczność lub zgaśnięcie czynności
prawnej.
 Cechy warunku - niepewność zdarzenia w przyszłości.
 Rodzaje warunku :
a) Warunek zawieszający ( conditio suspensiva) – od zaistnienia
niego zależy rozpoczęcie pełnej skuteczności danej czynności
prawnej.( np. kontraktu).
b) Warunek rozwiązujący ( conditio resolutiva) – wraz ze
spełnieniem warunku ustają skutki prawne .
c) Warunek dodatni ( pozytywny) – zależy od tego , czy przyszłe
zdarzenie niepewne się stanie.
d) Warunek ujemny ( negatywny) – zależy od tego , czy przyszłe
zdarzenie niepewne się nie stanie .
e) Warunek potestatywny – jego spełnienie zależy od woli 1 ze
stron np.( Jeżeli wyjdziesz na forum...)
f) Warunek kazualny – niezależny od woli ludzkiej , tylko od
przypadku ( casus – jeśli będzie padać ..)
g) Warunek mieszany – zależny częściowo od woli , częściowo od
przypadku ( np. Jeśli ożenisz się z Y ..)
h) Warunek potestatywny – nie mógł polegać na dobrej woli
dłużnika ( si volueris dari) , bo wówczas nie powstaje
zobowiązanie ( nie ma poważnej woli zobowiązania się )
i) Warunki niewłaściwe.:
- warunek konieczny – wiadomo , że zdarzenie na
pewno nastąpi ; nie miał cechy niepewności; był
terminem
- warunek niemożliwy- wiadomo było , że zdarzenie nie
może nastąpić
- sprzeczny z prawem( contra leges)
- sprzeczny z dobrymi obyczajami ( contra bonos mores)
 Warunek niemożliwy , warunek zakazany przez prawo ( contra leges) ,
warunek ( contra bonos moras) niemoralny – jeśli był zawieszający , to
powodował , że zobowiązanie nie powstało. Jeśli był rozwiązujący , uważano
go za niedodany.

Przy rozporządzeniach ostatniej woli warunki : zakazany, niemoralny ,
niemożliwy – uważano za niedodane i nie szkodziły ważności testamentu.
 Sytuacja prawna przed spełnieniem się warunku ( pendente condicione) i po
spełnieniu warunku ( existente condicione) była odmienna przy warunku
zawieszającym i rozwiązującym.
- jeśli warunek nie spełnił się jeszcze , to istniał węzeł obligacyjny
i żadna ze stron nie mogła się zwolnić z umowy. Zobowiązanie
takie nie wywołało skutków prawnych ( nie powstał dług).
- Gdy dłużnik wykonał świadczenie ( pendente condicione) przed
spełnieniem warunku , to mógł żądać zwrotu jako świadczenia
niezależnego , wierzyciel nie mógł wnieść powództwa przed
spełnieniem się warunku.
- Jeśli warunek zawieszający spełnił się , to zobowiązanie było
skuteczne ( obligatio perfecta) , bez działania wstecznego.
- Gdy warunek zawieszający nie spełnił się , nie powstało
zobowiązanie.
 Warunek rozwijający uznało prawo rzymskie przy negotia bonae fidei
(zwłaszcza przy kontrakcie kupna- sprzedaży ). W praktyce do kontraktu
kupna – sprzedaży dołączono dodatkową umowę w razie spełnienia się
pewnego warunku. Warunek ten był warunkiem zawieszającym – od niego
zależało rozpoczęcie skuteczności umowy ( rozwiązywało główny kontrakt
kupno- sprzedaż).
Przy zobowiązaniach cywilnych ( stricti iuris ) nie można dodać warunku
rozwiązującego.
 Actus legitimi – czynności prawne , do których nie można dodać warunku lub
terminu. Należały do nich: emancypacja, aksceptylacja, przyjęcie spadku,
datio tutoris (wyznaczenie opiekuna)
4. Polecenie. ( modus)
 polegało na nałożeniu na osobę otrzymującą przysporzenie nieodpłatne( np.
testament) lub z testamentu obowiązku wykonania określonych czynności np.
wystawienie nagrobka spadkodawcy.
 Wypełnienie polecenia początkowo było nakazem moralnym
 Za Justyniana wymuszano wykonanie poleceń środkami prawnymi .
5. Nabycie prawa .
 Nabycie prawa może być skutkiem czynności prawnej.
 Są 2 sposoby nabycia prawa :
a) pierwotne – jest wtedy , gdy prawo nabywane nie pochodzi od
poprzednika
b) pochodne – nabywający jako następca prawny nabywa prawo
od innej osoby ( porzednika). Opierało się na zasadzie nemo
plus iuris ..( nikt nie może przenieść na drugiego więcej prawa
, niż sam ma ).
Nabycie pochodne ( sukcesja) mogło być :
- sukcesja uniwersalna ( nabywający na podstawie 1
czynności prawnej nabywał wiele praw i
obowiązków poprzednika
- sukcesja sygnaturalna - szczegółowa ( nabywano 1 lub
więcej praw, każde osobną czynnością prawną ).
Nabycie pochodne mogło być :
- translatywne ( jeśli od poprzednika na następcę
przechodziło to samo prawo , w tym samym
zakresie)
- konstytutywne ( następca od poprzednika nabywał
nowe prawo , będące częścią prawa poprzednika np.
od właściciela rzeczy nabywano służebność na tej
rzeczy).
& 36. ZASTĘPSTWO PRZY CZYNNOŚCIACH PRAWNYCH .
1. Pojęcie i rodzaje .
 Zastępstwo przy czynności prawnej może być :
a) bezpośrednie – określone jako przedstawicielstwo .
Zawarcie czynności prawnej jest w imieniu i interesie 2 osoby.
Skutki prawne tej czynności dotyczą osoby zastąpionej.
b) pośrednie – zastępca dokonuje czynności prawnej w interesie
osoby zastępowanej , ale we własnym imieniu. Zastępca jest
uprawniony ; musi nabyte prawa lub obowiązki przenieść na
osobę zastąpioną, w której interesie działał. Zastępcą nie jest
posłaniec ( nuntius) , on nie oświadcza swej woli , pośredniczy
w przekazaniu woli tego, co go posłał.
2. Zastępstwo według prawa rzymskiego .
 W prawie rzymskim :
a) możliwe było nabycie przez bezpośredniego zastępcę posiadania praw
związanych z posiadaniem. Z zobowiązań można było udzielić pożyczki .
Wtedy zastąpiony był wierzycielem lub dłużnikiem
b) nie uznawano przedstawicielstwa , bo potrzeby gospodarcze w drodze
zastępstwa dokonywał niewolnik , patris familias przez osoby alieni iuris
c) zastępstwo pośrednie było znane i praktykowane .
PRAWO RODZINNE – ROZDZIAŁ V.
& 37 . RODZINA RZYMSKA .

W ramach rodziny rzymskiej stosunki prawne dzielą się na 3 grupy:
a) prawo małżeńskie
b) władza ojcowska( patria potestas)
c) prawo opiekuńcze .
 Rodzina rzymska może być :
a) agnatyczna
b) kognatyczna
1. Rodzina agnatyczna .
 Tworzą ci , którzy podlegali władzy 1 pana domu ( pater familias) z natury przez
urodzenie lub w sposób sztuczny przez przysposobienie.
 Rodzina agnatyczna:
a) szersze znaczenie – tworzą te osoby , które podlegałyby wspólnej władzy
pana, gdyby on jeszcze żył
b) węższe znaczenie – tworzą wszystkie osoby podlegające władzy pana domu w
tym samym czasie
 Cechy rodziny – stosunki rodzinne .
- wszyscy znajdowali się pod władzą pater familias
władza ( manus) na początku obejmowała żonę, dzieci, niewolników.
Potem zaczęto różnicować władzę i jej określenia , stąd :
= patria potestas – to władza nad dziećmi
= manus- władza nad żoną
= dominia potestas – władze nad niewolnikami
= mancipium – władza nad osobami wolnymi, sprzedanymi mancypacyjnie
innej osobie przez pater familias .
do rodziny agnatycznej należały też osoby wolne . Określano je agnatami lub
krewnymi agnatycznymi . Agnacja powstała przez więzy tylko w linii męskiej.
Agnatami byli mężczyźni , kobiety , jeśli podlegali wspólnej władzy w rodzinie.
(Więzy krwi nie wystarczyły do powstania agnacji , np. matka jeśli zawierając
małżeństwo weszła pod władzę męża była agnatką swoich dzieci. Przy małżeństwie
sine manu , matka nie należała do rodziny męża , nie była agnatką swych dzieci, lecz
osobą obcą . Syn rodzony wychodząc spod władzy ojca , nie był agnatem ojca i
krewnych agnatycznych)
-

2. Rodzina kognatyczna .
 Kognacja :
- to naturalne pokrewieństwo krwi
- stanowiła przeszkodę w małżeństwie, wynikały z tego faktu obowiązki
moralne
 Pokrewieństwo kognatyczne – pokrewieństwo w linii żeńskiej , tj. z matką i przez
matkę . Nawet dzieci zrodzone z tej samej matki (ale poza małżeństwem) były
kognatycznie spokrewnione ze sobą, matką i jej krewnymi.
 W I w. p.n.e. pretor powołał do dziedziczenia krewnych kognatycznych.
W II w. n.e. senatus consulta i Tertullianum i Orphitianum wprowadził cywilne
dziedziczenia między matką a dziećmi .
 W ramach pokrewieństwa kognatycznego rozróżniono :
a) pokrewieństwo w linii prostej ( tj. między osobami pochodzącymi od siebie).
Osoby te mają być względem siebie :
- krewnymi wstępnymi ( ascendentami) np. ojciec , dziadek, pradziadek .
- lub krewnymi zstępnymi ( descendentami) np. syn, wnuk, prawnuk.
b) pokrewieństwo w linii bocznej ( tj. między osobami pochodzącymi od wspólnego
przodka ) np. pokrewieństwo między rodzeństwem powstawało od tych samych
rodziców rodzeństwo rodzone lub od tego samego ojca (matki) rodzeństwo
przyrodnie.
Bliskość ( stopień ) pokrewieństwa oznacza się według zasady : „ ile urodzeń , tyle
stopni” ) – „ quod generationes , tot gradus”.
Przy stopniach pokrewieństwa nie wlicza się urodzin wspólnego przodka. .
Rodzice i dziecko są spokrewnieni w I stopniu.
Dziadkowie i wnuk w II stopniu
Rodzeństwo między sobą , stryj z bratankiem w III stopniu.
Pokrewieństwa nie należy mylić z powinowactwem.
 Powinowactwo. – ( affinitas) – to stosunek 1 z małżonków do krewnych
kognatycznych drugiego ( np. mąż a rodzice żony, żona a brat męża . Powinowactwo
powstaje na wskutek zawarcia małżeństwa .
3. Pater familias .
 Pater familias :
- to osoba płci męskiej mająca pełnię władzy nad rodziną ( faktycznie lub
potencjalnie).
- Nie podlegał niczyjej władzy , był człowiekiem sui iuris
- Był podmiotem w stosunkach zewnętrznych z innymi patres familiarum
- Oznacza sytuację prawną pana domu.
 Władza pater familias :
- była absolutna nad wszystkimi osobami należącymi do familii
- był wyłącznym podmiotem praw majątkowych
- jego władza kończyła się z chwilą śmierci
- miał prawo życia i śmierci nad wszystkimi członkami rodziny ( np. mógł
sprzedać syna za granicę , zastawić , wynająć itd.)
- był wyłącznym właścicielem majątku rodzinnego i reprezentantem rodziny na
zewnątrz w obrocie majątkowym.
 Ograniczenie władzy w pater familias :
- względy sakralne , opinia publiczna i zwyczaje sprawiały , że pater familias
musiał zasięgnąć opinii sądu rodzinnego ( iudicium domesticum) lub naradzić
się z krewnymi w podjęciu decyzji rodzinnej
- w okresie pryncypatu , władza pater familias nad dziećmi słabnie , jest
kontrolowana ustawodawstwem cesarskim np. obowiązek ojca alimentacji
dzieci. Władza pater familias nad żoną ( manus ) nie istnieje.
- W okresie justyniańskim , pater familias może tylko karcić swe dzieci.
4. Pozycja prawna osób alini iuris
 Alieni iuris – to członkowie rodziny podlegli władzy patris familias ; czyli żona in
manu , dzieci we władzy ojcowskiej urodzone z małżeństwa rzymskiego lub
adoptowane ; żona in manu syna ; dalsi descendensi ( wnuk, wnukowie)
 Alieni iuris :
- nie mogły mieć żadnej własności
- nie mogły niczego nabyć dla siebie
- nie mogły ( na początku) się zobowiązywać
- wszystko , co alieni iuris nabywała , nabywała dla pater familias ( nawet
władzę nad żoną , którą nabywał syn , była dla pater familias).
 Peculium profecticium – to część majątku , którą pater familias wydzielił synowi do
administracji i używania . Właścicielem peculium był jednak pater familias .
 Filius familias – to człowiek wolny , obywatel rzymski , mający prawa polityczne (
takie same jak pater familias).
 Pater familias - jeżeli jego dziecko zostało zawładnięte przez nieuprawnioną osobę
mógł :
- wnieść skargę o wydanie syna ( vindicatio filii)
- nakazać okazanie przed sądem dziecka podległego władzy ( interdictum de
liberis exhibendis ).
- Nakazać sprowadzenie dziecka do domu ojcowskiego ( interdictum de liberis
ducendis).
Po śmierci pater familias osoby bezpośrednio podlegające jego władzy były sui iuris (
chodzi tu o synów , córki, żona in manu).Osoby dalszego stopnia ( wnuki)
podlegały władzy swego ojca .
5. Sytuacja majątkowa filli familias .
 Filius familias :
- działał na początku na rzecz patris familias ( ojca rodziny)
- mógł na mocy prawa pretorskiego pod koniec rzeczypospolitej zobowiązywać
kontraktami ojca rodziny , jeśli z nich wynikały powództwa o charakterze
dodatkowym przeciwko pater familias ( tzw. actiones adiecticiae qualitatis).

W okresie klasycznym – filius familias mógł zobowiązywać się samodzielnie przez
kontrakty. Można było go z kontraktu pozywać ,jednak egzekucja była bezowocna ,
bo filius familias nie miał własnego majątku, lecz majątek peculium do zarządzania..
Peculium castrense – to majątek , który syn zdobył lub otrzymał w związku ze służbą
wojskową. Instytucja ta powstała za cesarza Augusta . :
- ten majątek stawał się jego własnością
- mógł nim swobodnie dysponować za życia i na wypadek śmierci
- gdy syn zmarł nie rozporządziwszy majątkiem , otrzymywał go pater
familias jako zwrot peculium.
 W okresie justyniańskim , peculium castrense przechodził na pater familias wtedy ,
gdy zmarł filius familias , który nie miał dzieci ani braci.
Peculius quasi castrense – to majątek , który nabył filius familias , kiedy pracował w
czynnej służbie państwowej , np. jako dygnitarz ( IV w.)
,urzędnik lub członek kleru( V w.) . Instytucja peculis quasi
castrense powstała za dominatu.
Cesarz Konstantyn orzekł , że pater familias nie mógł zbyć spadku który syn, córka
otrzymał po matce lub krewnym wstępnym matki . Po śmierci pater familias spadek
ten dziedziczyły te dzieci , którym się spadek należałpo matce .
Bona adventicia – według prawa justyniańskiego , to prawo własności na całym
majątku , który nie pochodził od ojca lub z ojca. Prawo to
otrzymywał filius familias :
- ojciec mógł dożywotnio zarządzać nim i użytkować
- ojciec nie mógł zbyć tego majątku
- gdy filius familias zmarł przed ojcem , dziedziczyli majątek
beztestamentowo dzieci . Nadal tym majątkiem zarządzał pater familias
- Filius familias nie mógł testamentem zarządzać swym bona adventica.
6. Gentiles.
 Gentiles :
- według XII tablic – to przynależność do wspólnoty rodowej
- w okresie rzeczypospolitej – osoby pochodzące od wspólnego przodka
należące do jednego rodu.
- Zewnętrzną oznaką przynależności jest wspólne imię rodowe – nomen
gentilicium ( np. Gajus Iulius Caesor – gens Iulia)
- Znaczenie przynależności rodowej wygasło pod koniec republiki.
& 38 . MAŁŻEŃSTWO RZYMSKIE .
1. Pojęcie i przesłanki .
 Małżeństwo – ( nuptiae , matrimonium ) – ( w pojęciu rzymskim) – to prawnie
uznana , trwała wspólnota życia mężczyzny i kobiety , która ma zapewnić posiadanie
prawego potomstwa .
 Małżeństwo według Modestyna – jest związkiem mężczyzny i kobiety oraz
wspólnotą całego życia , zespoleniem prawa boskiego i ludzkiego .
„ Nuptiae sunt coniunctio moris et feminae et consortium omnis vitae , divini et
humanis iuris communicatio”.
 Małżeństwo według Instytucji Justyniańskich - jest związkiem kobiety i
mężczyzny obejmującym niepodzielną wspólnotę życia „ Nuptiae autem sive
matrimonium est viri et mulieris coniunctio individuam consuetudinem vitae
continens.


W prawie przedklasycznym i klasycznym – małżeństwo traktowano jako instytucję
społeczną ; z którą prawo łączy skutki prawne i określa prawne kontury .
# Podstawą małżeństwa był wyrażony na zewnątrz i trwale kontynuowany konsens
małżeński ( tj. zgodna wola zawarcia małżeństwa ) i affectio maritalis (
wzajemnego traktowania się jako małżonkowie ).
# W prawie poklasycznym – traktuje się małżeństwo jako stosunek prawny
wynikający z zawartej umowy małżeńskiej .
Prawne przesłanki małżeństwa :
a) dojrzałość fizyczna – o niej decydował wiek ( mężczyźni musieli mieć 14 , a
kobiety 12 lat ukończonych , by zawrzeć małżeństwo ).
b) Conubium – prawna możność zawarcia ważnego rzymskiego małżeństwa.
Małżeństwo mogli zawrzeć obywatele rzymscy ; wyjątkowwo Latyni i
peregryni ( na mocy ius conubii jako przywileju).
Przeszkody i zakazy małżeńskie mimo istnienia conubium:
- bigamia ( gdy 1 z osób , chcąca zawrzeć małżeństwo, znajdowała się
jenocześnie w innym ważnym związku małżeńskim) .Prawo dopuszczało
monogamię .
- niedopuszczalne było małżeństwo między krewnymi , zawsze w linii prostej ;
w linii bocznej do 6 , a potem do 3 stopnia .( Pożycie między krewnymi
skutkowało kazirodztwem ; było karane).
- Pokrewieństwo z adopcji
- Powinowactwo
Przeszkody małżeńskie o charakterze społecznym :
- małżeństwo między patrycjuszami i plebejuszami ( zniosła ten zakaz lex
Canuleia 445 r,p.n.e.)
- między wolno urodzonymi i wyzwoleńcami ( cesarz August wprowadził zakaz
do osób stanu senatorskiego ).
- żołnierze w czasie pełnienia służby wojskowej
- urzędnicy rzymscy w prowincjach z mieszkankami tych prowincji .
c) konsens małżeński ( zgodne oświadczenie woli zawarcia małżeństwa) . Ulpian
powiedział : „ Małżeństwo nie powstaje przez wspólne pożycie, lecz przez
zgodne oświadczenie woli „.- „ Nuptias non concubitus , sed consensus facit”.
Iustum matrimonium ( matrimonium legitimum , iustae nuptiae ) – to małżeństwo
spełniające 3 przesłanki i uznane przez prawo cywilne
- Małżeństwo cum manu – wejście żony pod władzę męża ( manus) i do jego
rodziny agnatycznej
- Małżeństwo sine manu – gdy żona nie wchodziła pod władzę męża .
2. Ustawodawstwo małżeńskie cesarza Augusta .
 Przyczyny wprowadzenia ustawodawstwa ( reform) :
a) pod koniec republiki – ludzie byli niechętni do zawierania małżeństw
b) powszechność rozwodów .
 Cele reform :
a) powstrzymanie spadku liczby zawieranych małżeństw
b) zwalczanie bezżenności i bezdzietności
c) wzrost moralności rodzinnej i społecznej .
 Cesarz August wydał 3 ustawy:
a) „ lex Iulia de maritandis ordinibus” z 18 r. P.n.e.
b)” lex Iulia de adulteriis coercendis “ z 18 r. P.n.e.
c)“ lex Papia Poppea” z 9 r. n.e.- zawierała ona uzupełnienie , poprawki ustawy ( de
maritandis ordinibus” . Prawnicy określali jako lex Iulia et Pappia Poppea .
Ustawy zawierały zakazy , nakazy i sankcje małżeńskie .
Zakazy :
a) zawieranie małżeństw przez wolnych obywateli rzymskich z kobietami o
złej sławie ( prostytutkami , stręczycielkami, cudzołożnicami , aktorkami) .
b) senatorzy i ich potomkowie nie mogli żenić się z wyzwolenicami ( osoby
pozostające w tych związkach traktowano jako bezżenne).
Nakazy :
a) pozostawania w związku małżeńskim : mężczyźni w wieku 25 do 60 lat
; kobiety 20-50 lat.
b) Gdy małżeństwo w tym czasie uległo rozwiązaniu , to mężczyźni
bezzwłocznie powinny zawrzeć następne, wdowy w ciągu 2 lat ,
rozwiedzione do 18 miesięcy po rozwodzie
c) Kobiety w małżeństwie powinny mieć 3 dzieci , wyzwolenice 4 , by nie
były zaliczone do bezdzietnych . Te kobiety i kobiety wyzwolenice były
zwolnione z ustawowej opieki nad nimi i obowiązku powtórnego
zamęścia ( ius liberorum)
Sankcje z powodu bezżenności i bezdzietności :
a) bezżenni nie mogli nic uzyskać ze spadku lub zapisu w testamencie
b) bezdzietni dostawali połowę ze spadku w testamencie.
c) Spadek wyłączony z dziedziczenia otrzymywali inni dziedzice ( mający
dzieci) lub skarb państwa jako caducum.
Lex Iulia de adulteriis coercendis – była skierowana przeciw cudzołóstwom.
Wprowadziła sankcje karne za cudzołóstwo ; nakaz rozwodu z żoną , która
dopuściła się cudzołóstwa . Uznała cudzołóstwo za przestępstwo.
& 39 . ZAWARCIE I ROZWIĄZANIE MAŁŻEŃSTWA .
1. Zaręczyny ( sponsalia) :
- poprzedzały zawarcie małżeństwa
- to umowa , w której strony przyrzekały sobie wzajemne zawarcie w
przyszłości małżeństwa .
 Zaręczyny według najdawniejszego prawa były zawierane w 2 formach :
a) jako kontakt werbalny ( słowny) - ( sponsio) między ojcem narzeczonej i
ojcem narzeczonego ( lub samym narzeczonym)
b) nieformalnej umowy między samymi narzeczonymi ( czasy późniejsze) .
Każda strona mogła od zaręczyn odstąpić .
 Zadatek zaręczynowy ( arra sponsalicia) – dawał narzeczony narzeczonej:
a) Gdyby narzeczona zrezygnowała z małżeństwa musiała zwrócić otrzymany
zadatek w poczwórnej ( później podwójnej) wysokości
b) Gdyby narzeczony zrezygnował z małżeństwa , tracił zadatek .
2. Zawarcie małżeństwa .
 Małżeństwo rzymskie opierało się na wolnej woli osób ; dotyczyło to zawarcia i
rozwiązania małżeństwa .
( „ Libera matrimonia esse antiquitus placuit”- konstytucja Aleksandra Sewera ).
 Małżeństwo :
a) powstało poprzez złożenie zgodnych oświadczeń woli zawarcia ( konsens
małżeński), przy zachowaniu przesłanek ( dojrzałość fizyczna i conubium)
b) oświadczenie woli składano nieformalnie i prywatnie bez potrzeby obecności
władz czy kapłanów .
Deductio in domum mariti – obrzęd wprowadzenia żony do domu męża ; uważano tę
chwilę za początek małżeństwa.
3. Rozwiązanie małżeństwa .
 Rozwiązanie małżeństwa następowało albo przez:
a) śmierć małżonka
b) lub utratę conubium
c) lub rozwód
 Rozwód – ( divortium) – to rozwiązanie małżeństwa , pod warunkiem, że 1 z
małżonków lub oboje wyrazili wolę rozejścia się . W wyniku rozwodu nastąpiło
trwałe zniesienie wspólnoty małżeńskiej.
- gdy żona była pod manus męża , tę władzę znieść należało przez np.
conffarreatio lub remancypację .
 Prawo rzymskie uznaje rozwód przez :
a) jednostronne zerwanie małżeństwa ( repudium) ; przysługuje w małżeństwie
cum manu. Mężowi lub w małżeństwie sine manu obu stronom
b) lub na podstawie zgodnego postanowienai małżonków o rozejściu się
 Rozwody pod koniec republiki nasiliły się . Ograniczenie chciał wprowadzić cesarz
August ; prawo klasyczne i justyniańskie stara się przeciwdziałać rozwodom .
 Małżeństwo ponowne – było dopuszczalne po rozwiązaniu poprzedniego :
a) zwyczajowo wymagało od kobiet zachowania żałoby ( tempus lugendi – 10
miesięcy) , by uniknąć niejasności w przypadku urodzenia dziecka.
b) Małżeństwo ponownie zawarte przed terminem było ważne .
4. Conventio in manum .
 Są 2 rodzaje małżeństw , ze względu na władzę męża :
a) Małżeństwo cum manu – kobieta zamężna mogła wejść pod władzę ( manus)
swego męża jako głowa rodziny . Kobieta wchodziła do rodziny agnatycznej jako
osoba alieni iuris . Gdy mąż był alieni iuris : kobieta wchodziła pod władzę pater
familias .Małżeństwo cum manu – nie istnieje za dominatu.
b) Małżeństwo sine manu :
a) kobieta zamężna mogła być poza obrębem rodziny agnatycznej męża
b) kobieta podlegała władzy pater familias ( gdy była osobą alieni iuris)
c) kobieta mogła pozostać sui iuris
Małżeństwo sine manu jest za republiki ; dominuje za pryncypatu.
 Conventio in manum – to wejście pod władzę męża (manus) w małżeństwie cum
manu . Wejście mogło nastąpić 3 sposobami:
1. confarreatio – wymagało użycia formy sakralnej
2. coemptio – polegało na pozornej sprzedaży mancypacyjnej kobiety
we władzę męża
3. usus – roczny okres trwania małżeństwa , po roku żona z mocy
prawa wchodziła pod władzę męża .
Kobieta mogła nie wejść pod władzę męża poprzez usus , gdy opuściła dom męża
na 3 kolejne noce ( uzurpatio trinoctis).
& 40 . SKUTKI PRAWNE MAŁŻEŃSTWA .
1. Skutki osobowe .
 Żona dzieliła stanowisko społeczne męża ( honor matrimonii).

Dzieci z ważnego małżeństwa podlegały władzy ojca i należały do rodziny
agnatycznej męża ; stawały się obywatelami rzymskimi.
 Gdy żona podlegała manus męża , to on miał władzę absolutną patris familias ( np.
prawo życia i śmierci , sprzedaży) . Uprawnienia pater familias w okresie klasycznym
nie były stosowane.
2. Skutki majątkowe .
a) Jeśli żona przed wejściem pod manus męża była sui iuris i miała własny majątek ,
to przez conventio in manum traciła go , bo właścicielem stawał się mąż jako
głowa rodziny agnatycznej.
b) Jeśli żona nie wchodziła pod władzę męża , to małżeństwo nie zmieniało jej
sytuacji majątkowej. Jeśli miała poprzednio własny majątek , zachowywała go w
swoim władaniu lub zarząd majątkiem dawała mężowi. Ten poza posagowy
majątek żony nazywał się majątkiem parafernalnym.
W małżeństwie sine manu występowała rozdzielność majątków męża i żony.
3. Posag. ( dos)
 Posag – to majątek , który otrzymał mąż przy zawarciu małżeństwa celem ułatwienia
mu ponoszenia kosztów utrzymania małżeństwa i rodziny.
 Posag przekazywał mężczyźnie : pater familias kobiety ( tzw. dos profecticia) lub
sama kobieta , lub inna osoba np. matka , dłużnik kobiety ( dos adventicia).
- Maż na majątku posagowym żony nabywał prawo własności , jednak nie mógł
pozbyć się gruntów italskich bez zgody żony ( lex Iulia de fundo dotali z 18 r.
p.n.e. i musiał zwrócić posag w razie rozwiązania małżeństwa.
- Mąż nie musiał zwrócić posagu , gdy małżeństwo uległo rozwiązaniu przez
śmierć żony ; chodziło o dos adventica lub dos profecticia kiedy
ustanawiający pater familias zmarł wcześniej.
- Żona mogła wnieść skargę dobrej wiary ( actio rei uxoriae ) o zwrot posagu ,
ale mąż mógł zatrzymać pewne części posagu ( tzw. prawo retencji – na każde
dziecko pozostające pod opieką męża) .
- Jeśli ustanawiąjący posag zobowiązał męża stypulacyjnie do zwrotu posagu to
mężowi przysługiwała actio ex stipulatu skarga sricti iuris, przy której nie miał
retencji ( retencja to zatrzymanie cudzych rzeczy wbrew jego woli).
4. Darowizny między małżonkami .
Darowizny między małżonkami ( donationes inter virum et uxorem) były zakazane , a
dokonywane traktowano jako nieważne. Zakaz darowizny miał na celu wyeliminowanie
nacisków majątkowych w małżeństwie np. darowizna za rezygnację z rozwodu.
 Donatio ante nuptis ( darowizna przedmałżeńska ) – gdy mężczyzna chciał
zabezpieczyć żonę na wypadek rozwiązania małżeństwa.
 Donatio proper nuptias ( darowizna w czasie trwania małżeństwa ) –
obowiązywała od czasów Justyniana.
 Dopuszczalne były drobne darowizny w czasie trwania małżeństwa . Wszelkie
darowizny dokonane w czasie małżeństwa , nieodwołane przed śmiercią były ważne.
& 41 . ZWIĄZKI PODOBNE DO MAŁŻEŃSTWA I POZAMAŁŻEŃSKIE .
1. Konkubinat .
 konkubinat – to trwały związek między wolnym mężczyzną a wolną kobietą , zawarty
i utrzymany bez woli ustanowienia małżeństwa ( bez affectio maritalis)
 Konkubina :
a) nie nazywano ją żoną ( uxor)
b) nie korzystała ze stanowiska społecznego i praw męża ( honor
matrimonii)
 Dzieci z konkubinatu :
a) nie podlegały władzy swego naturalnego ojca ( patria potestas)
b) były dziećmi pozamałżeńskimi; spokrewnionymi kognatycznie ze swą
matką ( konkubiną).
 Przyczyny konkubinatu:
a) niemożnośc zawarcia małżeństwa z powodu różnic społecznych ( np.
senator z wyzwolenicą )
b) inne przeszkody
 Za pryncypatu konkubinat był tolerowany ze względu na trwały charakter.
Dopuszczano istnienie konkubinatu obok małżeństwa .
 W okresie cesarstwa chrześcijańskiego ( od Konstantyna Wielkiego ) konkubinat był
zakazany dla osób z przeszkodą małżeńską . Gdy nie było przeszkody małżeńskiej
mógł istnieć związek zbliżony do małżeństwa ( inaequale coniugium) ale bez
możliwości utrzymania go obok ważnego małżeństwa .
 Dzieci z konkubinatu :
a) miały ograniczone prawa dziedziczenia po ojcu
b) ojciec miał obowiązek je alimentować
c) można było je legitymować .
2. Matrimonium iuris gentium . –lub matrimonium iniustum – zachodziło wtedy gdy
między małżonkami brakowało conubium ( małżeństwa mieszane obywateli rzymskich z
Latynkami , peregrynkami i odwrotnie .
 Był to związek według ius gentium
 Dzieci z tego związku nie podlegały władzy ojcowskiej
 Małżeństwa mieszane zawierali weterani, żołnierze , i oni na drodze przywileju mogli
zalegalizować związek i przyznać patria potestas .
3. Inne związki i dzieci pozamałżeńskie .
a) Contubernium :
- małżeństwo między niewolnikami , lub między osobą wolną i
niewolnikiem
- nie wywoływał skutków małżeństwa
- dziecko niewolnicy było własnością pana.
b)Związki kazirodcze ( incestum ) i cudzołożne ( adulterium) :
- były zabronione
- traktowane jako przestępstwo
Dzieci pozamałżeńskie :
- w sensie prawnym nie miały ojca ( quasi sine patri filii)
- nie podlegały władzy ojcowskiej
- nabywały status prawny matki.
& 42 . PATRIA POTESTAS ( WŁADZA OJCOWSKA) .
1. Powstanie władzy ojcowskiej .
 Sposoby nabycia władzy ojcowskiej nad dziećmi :
a) Przez urodzenie dziecka z ważnego rzymskiego małżeństwa .
b) Adopcję ( adoptio sensu stricto oraz arogację )
c) Legitymację .
Ad. a) .
W sposób normalny powstawała władza ojcowska nad dzieckiem, które urodziło się w
ważnym małżeństwie (iustum matrimonium), jednocześnie obojętne było, czy było to
małżenstwo cum manu czy też sine manu. Zawsze możliwe było przeprowadzenie dowodu,
że dziecko urodziła dana kobieta (żona). Z tej przyczyny wynika sformułowana przez Paulusa
w Digestach zasada: „Mater semper certa est” – matka zawsze jest pewna.
Udowodnienie ojcostwa było bardzo trudne i niemożliwe ponieważ prawo rzymskie znało
domniemanie ojcostwa, chodzi tu o to że dziecko zrodzone w małżeństwie pochodzi od męża
matki. Stąd zasada: „Pater is est, quem nuptiae demonstrant” (ojcem jest ten na którego
wskazuje małżeństwo)
* Za dziecko pochodzące z małżeństwa uważano to, które
- urodziło się najwcześniej w 182 dni po zawarciu małżeństwa i najpóźniej
w 300 dni po rozwiązaniu.
* Domniemanie ojcostwa – działało wobec dzieci urodzonych po tym terminie w
czasie trwania małżeństwa . Domniemanie ojcostwa można obalić jeśli mąż
dziecka przebywał w kilkuletniej podróży i po powrocie zastał w domu roczne
dziecko.
Ad. b)
 Władza ojcowska mogła powstać przez adopcję dziecka.
Adopcja – przyjęcie innej osoby do rodziny i pod władzę . W prawie rzymskim
oznaczała przysposobienie lub arrogację
 Adopcja ( adoptio) – odbywała się drogą czynności prawnych między adoptującymi
a ojcem naturalnym adoptowanego dziecka oddawanego w przysposobienie . Dziecko
w drodze adopcji wchodziło pod władzę ojcowską adoptującego . Można przysposobić
dziecko jako : syna,córkę ; lub wnuka , wnuczkę .
 Przesłanki adopcji opierały się na zasadzie, że przysposobienie powinno naśladować
naturalny stosunek między ojcem a dzieckiem. Zasada ta została zawarta w
instytucjach i brzmiała „adoptio naturam initatur – przysposobienie naśladuje naturę
 Adopcja służyła poprawie losu dzieci i wypełnieniu bezdzietności . Przysposobione
mogły być osoby alieni iuris , bez względu na wiek i płeć .
 Adopcja w okresie przedjustyniańskim odbywła się w sposób pośredni i
wykorzystywała przepisy ustawy XII tablic dotyczące trzykrotnej mancypacyjnej
sprzedaży syna , by znieść władzę dotychczasowego ojca. Przeprowadzono proces
windykacyjny, by stworzyć patria potestas adoptującego
- Justynian nakazał : by obaj ojcowie składali oświadczenie w sprawie
przysposobienia przed sądem i w obecności dziecka . Dziecko mogło wyrazić
sprzeciw .
- Justynian wprowadził 2 rodzaje adopcji :
a) pełną ( adoptio plena) – adoptujący był krewnym wstępnym dziecka np.
dziadkiem. Adoptowany przechodził pod władzę adoptującego i do jego
rodziny
b) niepełna ( adoptio minus plena) – adopcja przez osobę obcą :
- dawała dziecku prawo dziedziczenia beztestamentowego po
adoptującym
- dziecko nie przechodziło pod jego władzę ojcowską
- dziecko zachowywało uprawnienia spadkowe w dotychczasowej rodzinie .
 Arrogacja – dotyczyła dojrzałych mężczyzn sui iuris ( patres familias)
- Arrogowany przechodził z całym majątkiem i podległymi mu osobami pod
władzę ojcowską i do rodziny agnatycznej arrogującego.
- Arrogacja miała na celu zapewnienie kontynuacji rodziny , w której brakowało
naturalnego męskiego potomka
-
Arrogowany przejmował po śmierci arrogowanego majątek , imię rodowe i
kult przodków ( sacra familiana).
O arrogacji decydowała uchwała zgromadzenia ludowego. Później arrogacja
straciła swe znaczenie. W Okresie cesarstwa arrogacja następowała drogą
reskryptu cesarskiego.
Ad . c) .
 Legitymacja – polegała na uznaniu dziecka zrodzonego z konkubinatu za prawe przez
ich ojca .
 W IV w. ( od cesarza Konstantyna) powstały 3 sposoby legitymacji :
1. Rodzice żyjący w konkubinacie zawierali ze sobą małżeństwo z
tym skutkiem , że dzieci zrodzone w konkubinacie miały pozycję
dzieci małżeńskich ; wchodziły pod władzę ( patria potestas)
ojca ( legitymatio per subsequens matrimonium).
2. legitymatio per rescriptum principis – cesarz na wniosek
zainteresowanego mógł udzielić legitymacji rozporządzeniem (w
przypadku np. śmierci konkubiny)
3. Legitymatio per oblationem curiae – np. Jeśli syn z konkubinatu
został dekurionem ( lub córka z konkubinatu wyszła za
dekuriona) , to mogli być oni uznani za dzieci prawe ,
podlegające władzy ojcowskiej.
2. Treść władzy ojcowskiej.
 Władza ojcowska była dożywotnia :
3. Zgaśnięcie władzy ojcowskiej.
a) Gasła przez śmierć , utratę wolności lub obywatelstwa patris familias
b) Dzieci i żona in manu były sui iuris ( wnuki nie, wnuki dostawały się pod władzę
swego ojca).
2.Władza ojcowska gasła , gdy dziecko uzyskało wysokie stanowisko duchowne lub
świeckie ( np. konsula , prefekta pretorianów ).
3. Władza ojca gasła , gdy ojciec miał ciężkie przewinienia wobec dziecka ( za karę ) –
w prawie klasycznym.
4.Przez emancypację – czynność prawną , którą powodowała dla emancypowanego
wyjście spod patria potestas ; zerwanie pokrewieństwa agnatycznego z dotychczasową
rodziną .
Dla emancypowanego oznaczało to capitis deminutio minima .( pierwotnie
emancypowano syna przez 3 krotną sprzedaż mancypacyjną , co wyzwalało go spod
władzy ojca. Córkę i wnuka 1 raz mancypowano).
Według prawa justyniańskiego emancypacji dokonywano przez oświadczenie przed
sądem , Dziecko powyżej 7 lat musiało wyrazić zgodę .
& 43 . OPIEKA I KURATELA .
1. Pojęcia i rodzaje .
 Opiece i kurateli – podlegają osoby nie pozostające pod władzą rodziny , czyli sui
iuris .Pozbawione lub ograniczone w zdolnościach do czynności prawnych .
Pupil – to osoba znajdująca się pod opieką
Kurand – osoba znajdująca się pod kuratelą .
 Opiece podlegały :
- dzieci
- niedojrzali
- kobiety sui iuris

Funkcje opieki :
- Troska o podopiecznego( niebędącego pod władzą ojcowską ) , nie
posiadającego zdolności do czynności prawnych.
- Opieka nad dzieckiem i niedojrzałym
- Troska o wychowanie i zarząd majątkiem podopiecznego
- Zabezpieczenie interesów rodziny .
 Kurateli podlegali :
- małoletni ( cura minorum)
- chorzy umysłowo ( cura furisi)
- marnotrawcy ( cura prodigi)
 Funkcje kurateli:
- pomoc w prowadzeniu spraw majątkowych kurandom.
2. Opieka nad dziećmi i niedojrzałymi.
 Powołanie opiekuna :
- Opiekuna powoływał ojciec ( pater familias) w testamencie , by zabezpieczyć
interesy dzieci ( tzw. opieka testamentowa – tutela testamentaria)
- W przypadku braku testamentu opiekuna powoływano zgodnie z ustawą XII
tablic np. najbliższego męskiego agnata ; gentyla ( członka tego samego rodu) ,
pupila – tzw. opieka ustawowa .
- Opiekun mógł być powoływany przez pretora lub namiestnika prowincji z
braku opikuna testamentowego lub ustawowego ( tzw. tutela dativa).
 W prawie klasycznym – opieka jest sprawowana w interesie pupila. Opieka podlega
kontroli pretorów i konsulów. Opiekunem mógł być mężczyzna ; w okresie
poklasycznym – matka i babka pupila .
 Zadania opiekuna :
- dbanie o utrzymanie i wychowanie pupila
- zarządzał majątkiem pupila
- zatwierdzał czynności prawne pupila ( powyżej 7 lat).
- Zawierał czynności prawne zamiast pupila ( jako pośredni zastępca)
- Po ukończeniu opieki musi zgłosić majątek pupilowi i przedłożyć rachunki z
prowadzenia opieki.
 Odpowiedzialność z tytułu opieki.
- Pupil mógł skarżyć w ramach stosunku quasi – kontraktowego ( między nim a
opiekunem. Była to actio tutelae).
- Pupil mógł wnieść powództwo przeciw opiekunowi z powodu nienależytego
sprawowania opieki . Były to :
a) accusatio ( suspecti tutoris ) – mogła ją wnieść każda osoba w czasie
trwania opieki przeciw opiekunowi ( który źle sprawował opiekę )
b) actio ( rationibus distrahendis) – mógł ją wnieść pupil po zakończeniu
opieki, ponieważ opiekun sprzyniewierzył całość lub część majątku pupila
( było to powództwo o charakterze karnym – actio poenalis).
3. Opieka nad kobietami .
 Opieka nad kobietami ( tutela mulierum) powstała tak jak opieka nad niedojrzałymi .
Dotyczyła kobiet sui iuris bez względu na wiek.
 Cel opieki:
- troska o utrzymanie jedności majątku rodzinnego przez męskich agnatów
- Przekonanie , że kobiety są słabe i bezradne ( infirnitas sexus ; infirnitas
consilii) lekkomyślne (levitas animi), nie znają się na sprawach sądowych
(forensium rerum ignorantia)
 Opiekun kobiety :
-
udzielał zgody przy ważnych aktach prawnych
według lex Iulia et Papia Poppea – z opieki były zwolnione kobiety wolno
urodzone , mające 3 dzieci ( wyzwolenice 4 dzieci) – ( ius liberorum)
lex Claudia – zniosła opiekę ustawową agnatów nad kobietami
w IV w.n.e. – opieka nad kobietami przestała istnieć
4. Kuratela.
 Rodzaje kurateli:
a) nad chorymi umysłowo ( cura furiosi) , pozbawionymi zdolności do czynności
prawnych i zarządzania majątkiem( wg. Ustawy XII tablic). Kuratelę sprawowali
najbliżsi agnaci lub gdy nie ma agnatów gentylowie .
W Prawie klasycznym kuratora powoływano z urzędu.
b) nad marnotrawcami – ( cura prodigi) trwoniącymi majątek ( zawarta w ustawie
XII tablic). Pretor później nadawał kuratora marnotrawcom.
c) Nad małoletnim ( minores) , gdy byli sui iuris . W prawie justyniańskim(
małoletni nie mogli sami zaciągać zobowiązań i zbywać majątku . musieli mieć
zgodę kuratora.)
d) Pretor mógł powołać kuratora dla strzeżenia :
- nieobjętnej masy spadkowej ( curator hereditatis)
- ochrony interesów dziecka poczętego ( curator ventris)
- do pomocy starcom , chorym, ułomnym ( cura debilium personarum)
- załatwiania spraw osoby nieobecnej ( curator absentis).
PRAWO SPADKOWE - DZIAŁ VI .
& 44 . CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA .
1. Rozwój historyczny rzymskiego prawa spadkowego .
 Prawo spadkowe zajmuje się losami majątku pozostałego po osobie zmarłej .
 W systematyce prawa należy do działu res, to jet majątkowych działów prawa.
 W rzymskim prawie spadkowym był dualizm : prawa cywilnego i pretorskiego.
Cywilne prawo spadkowe ( hereditas) – było oparte na „ XII tablicach” , znało
dziedziczenie testamentowe , beztestamentowe i przeciwtestamentowe .
 Prawo pretorskie – stworzyło system dziedziczenia tzw. bonorum possessio .
Historyczny rozwój instytucji pretorskiej ( bonorum possessio) wygląda
1. Na początku pretor dawał posiadanie rzeczy spadkowych ( bona) ; czyli pretor
udzielał bonorum possessio – tym osobom , które były dziedzicami na podstawie
prawa cywilnego.
Bonorum possesio – miało na celu ustalenie , kto ma być stroną pozwaną w
procesie o spadek. ( chodzi o usprawnienie prawa cywilnego ; i było to bonorum
possesio iuris civilis adiuvandi gratis).
2. Pretor udzielał bonorum possessio osobom , które mogły być dziedzicami według
prawa cywilnego, ale nie zostały powołane do spadku , bo przed nimi powołano
bliższego dziedzica ( a ten dziedzic nie objął spadku).
Wyjaśnienie : W prawie cywilnym spadek mógł być bezpański , bo nie można
powołać dalszych dziedziców , gdy bliższy nie obejmie. Bezpański spadek można
było nabyć przez roczne zasiedzenie ( tzw. usacapio pro herede) . Pretor chciał
uniknąć zasiedzenia.
3. Pretor udzielał bonorum possessio osobie , która okazała dokument autentyczności
( tabliczki woskowe) , który zawierał wolę testatora . ( mimo ,że wg. prawa
cywilnego brakowałoby formalności zgodnych z prawem). Był to tzw. bonorum
possessio iuris civilis supplendi gratia, gdzie chodziło o uzupełniające przepisy
prawa cywilnego.
4. Pretor udzielał bonorum possessio osobom , które nie mogły być dziedzicami
beztestamentowymi wg. prawa cywilnego, ponieważ następował stopniowy
rozkład starożytnej rodziny agnatycznej.
 Od czasów cesarza Antoniusza Piusa pretor zabezpieczał spadek z testamentu
pretorskiego bonorum possessorowi przed dziedzicami ab intestato .
 Poprzez bonorum possessio które były iuris civilis corigendi gratia , pretor konkurował
z prawem cywilnym spadkowym ( hereditas)
 Prawo rzymskie pretorskie znało :
a) bonorum possesio sine re – zachodziło wtedy , gdy dziedzic zgłosił się w
ważny sposób do spadku , który nadał pretor. Wtedy bonorum possessor
musiał ustąpić .
b) bonorum possesio cum re – było wtedy , gdy bonorum possessor
utrzymywał się przy spadku ( był dziedzicem cywilnym lub pretor
utrzymał go przy spadku wbrew dziedzicowi cywilnemu.)
 Bonorum possessio – pretor dawał na próbę ( agnitio) zainteresowanego. O bonorum
possessio zainteresowany musiał prosić pretora , bo inaczej mógł być pominięty w
spadku . Ascendenci ( krewni w linii prostej) i descendenci ( krewni w linii zstępnej)
mieli 1 rok , inni krewni 100 dni.
 Bonorum possessor – to osoba , którą pretor wprowadził w posiadanie spadku. Pretor
traktował bonorum possessor , jakby był dziedzicem ( loco heredis) :
a) udzielał mu actiones utiles ( formułki z fikcją) z praw należących do spadku.
b) Wierzycielom spadkowym dawał skargi ( z fikcją ) przeciw bonorum
possessorowi .
Praktycznie pozycja bonorum possessora była równorzędna z dziedzicem ( heres).
 Etapy rozwoju prawa spadkowego :
- W okresie dominatu nie wprowadzono zmian w prawie spadkowym
- Justynian w Noweli 118 ( z 543 r.) i Noweli 127 ( z 548 r.) zreformował
dziedziczenie beztestamentowe . W Noweli 115 ( z 542 r.) – dziedziczenie
przeciw testamentowe .
Był to 3 etap rozwoju prawa spadkowego po prawie cywilnym i pretorskim.
2. Dziedziczenie i spadek.
 Dziedziczenie – oznacza , że prawa majątkowe i długi zmarłego spadkodawcy
przechodzą na spadkobiercę ( spadkobierców) jako spadek. Spadkobierca ( heres)
wchodzi wg. prawa rzymskiego w miejsce zmarłego we wszystkie stosunki prawno
majątkowe . Spadek po zmarłym i majątek spadkobiercy tworzą jednolitą masę
spadkową .
 Dziedziczenie – jest sukcesją uniwersalną , ponieważ na podstawie jednej czynności
prawnej nabywa się ogół praw majątkowych. Dziedziczy się nie tylko prawa do majątku
, ale i długi spadkodawcy. Można dziedziczyć tylko same długi. Spadek traktowany jest
zawsze jako jedna całość.
Służebności osobiste ; długi i wierzytelności z deliktów mające na celu
zadośćuczynienie gasną z chwilą śmirci spadkodawcy. ( jeśli nie przeszły przez litis
contestatio)
 Dziedziczenie jest nabyciem pochodnym, toteż obowiązuje w nim zasada nemo plus
iuris ... ( commodi heredi suo relinquit quam ipse hebet) “ Nikt nie może pozostawić
( dać) swojemu spadkobiercy więcej korzyści niż ma ...”.- wg. Paulusa (w Digestach)

Sukcesja syngularna – w prawie spadkowym polega na nabyciu poszczególnego prawa
majątkowego ; nie może nabyć długów ; np. są to zapisy , ( legaty i fideikomisy) ,
mortis causa capio ( nabycie majątku na wypadek śmierci).
Fideikomisy – otrzymanie majątku drogą spadku z zastrzeżeniem , że spadkobierca nie
może go sprzedać , zastawić.
Legaty – zapis części spadku dla osoby , która nie jest spadkobiercą .
3. Powołanie do spadku i rodzaje dziedziczenia .
 Heres ( spadkobiercą) może być osoba powołana do dziedziczenia ( do spadku)
 Podstawą powołania do spadku jest :
- ważny testament ( tzw. dziedziczenie testamentowe)
- lub przepis prawa ( ustawy edyktu pretorskiego, uchwały senatu ) – tzw.
dziedziczenie beztestamentowe lub ustawowe .
 Dziedziczenie testamentowe i beztestamentowe wykluczają się, nie można było
dziedziczyć tego samego spadku częsciowo w oparciu o testament, a częściowo
beztestamentowo. Wyraża to zasada : Nemo pro parte testatus , pro parte intestatus
decedere potest - Nikt nie może umrzeć rozporządziwszy częściowo w testamencie , a
częściowo beztestamentowo. (Zasadę tę sformułował Paulus w Digestach)
Możliwe było dziedziczenie przeciwtestamentowe, które polega na powołaniu do spadku
członków najbliższej rodziny spadkodawcy , którzy krzywdząco zostali ujęci przez
niego w testamencie . Wtedy testament mógł być częściowo lub całkowicie
unieważniony na korzyść niektórych ustawowych spadkobierców.
4. Powołanie , przyjęcie i nabycie spadku.
 Osoba powołana nabywała spadek i stawała się spadkobiercą przez oświadczenie woli
przyjęcia spadku .
 Spadkobiercy dzielili się na 2 rodzaje :
1.heredes domestici ( dziedzice domowi) :
a) nabywali spadek z chwilą powołania do spadku ( z chwilą śmierci spadkodawcy)
b) byli nimi sui heredes , a więc dzieci własne lub przysposobione będące pod
władzą ojca ; żona in manu; niewolnicy ( jeśli zostali wyzwoleni i powołani do
dziedziczenia)
c) nabywali spadek z mocy prawa ( ipso iure ) i stawali się dziedzicami
koniecznymi ( heredes necessarii).
d) Pretor sui heredes bronił , żeby nie nabyli długów w spadku i dał w edykcie tzw.
beneficium abstinendi ( dobrodziejstwo powstrzymania się ) . Heredes mógł nie
przyjąć spadku , oświadczenie woli . Niewolnik nie mógł skorzystać z
beneficium abstinendi .
2. Heredes extranei ( dziedzice zewnętrzni , obcy).
a) musieli złożyć wolę przyjęcia spadku, żeby wziąć spadek
b) byli to dziedzice dobrowolni ( heredes voluntarii).
& 45 . POJĘCIE I FORMY RZYMSKIEGO TESTAMENTU .
1. Pojęcie testamentu.
 Testament rzymski:
a) to jednostronne rozporządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci ;
sporządzony w przepisanej formie ; zawiera ustanowienie dziedzica
b) może być zmieniany do ostatniej chwili życia
c) jest skuteczny na skutek śmierci ( moris causa) testatora .
Testator – osoba sporządzająca testament.
 Cechy (zawartość) testamentu:
a) ustanowienie dziedzica
b) postanowienia ( zapisy, ustanowienie opiekuna , wyzwolenie ,
wydziedziczenie, sposób objęcia spadku).
 Warunki jakie musi spełnić testament , by był ważny :
1. Brak błędu formalnego , co do formy i treści testamentu
2. testator miał zdolność do sporządzania testamentu , czyli testamenti
testamenti factio activa .
3. Dziedzic powołany miał zdolność dziedziczenia testamentu ,
testamenti factio passiva
4. Testator nie pominął w testamencie synów pozostających pod jego
władzą ojcowską
Testament ważny , mógł zostać unieważniony lub odwołany.
2. Formy testamentu.
 Były 2 formy testamentu :
a) Testament calatis comitiis – akt publiczny podjęty na zgromadzeniach
ludowych , przy udziale kolegium kapłanów . Mógł być sporządzony 2
razy w roku i w Rzymie.
b) Testament in procintu – dostępny dla żołnierzy w czasie wojny ,
gotowych do wymarszu .
Obie fomuły już w II-I w. p.n.e. wyszły z użycia.
 Testament mancypacyjny – fazy rozwoju.
1. Spadkodawca – sprzedawał majątek za pomocą mancypacji
osobie zaufanej ( familiae emptor).
Mancypacja – wymagała obecności 5 świadków i libri pensa .
Familiae emptor – otrzymywał instrukcje od spadkodawcy, jak ma
po jego śmierci wydać majątek ; Familiae emptor nie jest
dziedzicem , więc nie ma testamentu.
2. Testament prywatny – był wtedy gdy, testator na tabliczkach
woskowych spisywał dyspozycje i ustanawiał spadkobiercę .
Familiae emtor i libripens byli świadkami testamentowymi ( odtąd
7 świadków) . Świadkowie nie znali treści testamentu , tylko
przesznurowali tabliczki i stawiali na nich swoje pieczęcie ; na
wierzchu pisali nazwisko testatora.. Sprzedaż mancypacyjna była
tylko formalnością , aby testament był ważny wg. prawa
cywilnego.
3. Testament prywatny przedstawiono pretorowi . Pretor dawał
bonorum possesio. Mogło być :
a) bonorum possesio sine re – wtedy bonorum possesor musiał
ustąpić dziedzicowi cywilnemu beztestamentowemu
b) bonorum possesio cum re – bonorum possesor nie musi ustąpić
dziedzicowi cywilnemu . Jest to dziedziczenie testamentowe
pretorskie i obowiązuje od cesarza Antoniusza Piusa ( II w.).
* W okresie justyniańskim były zwyczajowe formy testamentu :
1. Testament prywatny ( testamentum tripertitum) ;
podpisany , opieczentowany przez testatora i 7
świadków obecnych.
2. Testament holograficzny – tj. własnoręcznie napisany ,
podpisany przez testatora bez udziału świadków
3. Testament publiczny – przez:
a) oddanie pisemnego testamentu pod opiekę cesarza
(testamentum principi oblatum).
b) Podyktowanie ostatniej woli do protokołu urzędowego ,
gdzie jest przechowywany ( testamentum apud acta
conditum).
 Testamenty szczególne ( nadzwyczajne).
a) w razie epidemii – świadkowie nie muszą być jednocześnie obecni; na wsi
5 świadków .
b) przy testamentach niewidomych – musi być ósmy świadek lub urzędnik
c) testamentum militis – ( testament żołnierski) – nie było wymagań co do
formy i treści ; ważny w czasie wojny.
Zasada unitas actus – oznacza , że przy spisywaniu testamentu wszystkie czynności
muszą być dokonane w 1 miejscu , bez przerw , w sposób ciągły .
3. Kodycyl .
 Kodycyl to pismo ( list) spadkodawcy do spadkobiercy testamentowego lub
beztestamentowego lub osoby , która w testamencie uzyskiwała korzyść majątkową .
 Kodycyl mógł być w testamencie:
a) potwierdzony przez ( codicilli confirmati) ; przy legatach, wyzwoleniu ,
ustanowieniu opieki .
Niepotwierdzony ( codicilli non confirmati) w testamencie.
b) zawierał rozporządzenia ostatniej woli
c) nie zawierał spadkobiercy i wydziedziczenia .
Poza tym do wazności rozporzadzen z zakresu prawa cywilnego (legaty, wyzwolenie)
potrzeba potwierdzenia kodycylu w testamencie.
 Klauzula kodycylarna – zamieszczał ją testator w testamencie na wypadek
nieważności testamentu po jego śmierci. Dzięki niej rozporządzenia tesratora były
ważne ( tak jak w kodycylu) , Upadało wtedy ustanowienie dziedzica i ewentualne
wydziedziczenia, a pozostałe rozporządzenia były skuteczne. Spadkobierców
powoływano spadkobierców i mogli oni być potraktowani jako fideikomisariusze
uniwersalni.
& 46 .ZDOLNOŚĆ TESTOWANIA I DZIEDZICZENIA Z TESTAMENTU .
1. Osoby zdolne do sporządzania testamentu :
a) ( wolny) obywatel rzymski mający sui iuris – pełną zdolność do czynności
prawnych i zdolność prawną .
Zdolność prawna – obowiązywała w chwili spisania testamentu i nieprzerwanie do
chwili śmierci.
Pełna zdolność do czynności prawnych – była konieczna w momencie spisywania
testamentu . Pełnej zdolności do czynności prawnych nie mieli :
- chorzy umysłowo
- marnotrawcy
- niedojrzali
- kobiety ( nawet z auctoritas opiekuna)
Kobiety na mocy senatus consultum ( za Hadriana) mogły sporządzać testament za
zezwoleniem opiekuna.
b) filli familias , do swego peculium castrense i quasi –castrense
c) niewolnicy publiczni – co do połowy swego peculium.
2. Spadkobiercy testamentowi :
 Spadkobiercami testamentowymi mogli być :
a) Wszyscy posiadający zdolność prawną zgodnie z prawem rzymskim.
(Wyjątki – osoba , której testator nie określił w testamencie , tzw. persone
incertae ; np. ubodzy chorzy , kto pierwszy będzie na moim pogrzebie ).
b) Swój niewolnik ( ale wyzwolony w testamencie) .Niewolnik to heres
necessarius – dziedzic konieczny ;
= nie mógł odrzucić spadku
= musiał spłacić długi spadkobiercy
= podlegał egzekucji drogą ( venditio bonorum)
= zazwyczaj dziedziczył obdłużony spadek ( hereditas damnosa).
c) cudzy niewolnik – właścicielem spadku stał się pan niewolnika , jeśli kazał
mu przyjąć spadek .
3. Incapacitas i indignitas .
* Incapacitas - niezdolność do nabycia spadku z testamentu przez osobę, która mogłaby
zostać dziedzicem nie może przyjąć spadku z powodu zakazu ustawowego. Przykłady:
Osoby beżenne i bezdzietne nie mogły przyjąć spadków (w całości lub połowie zgodnie z lex
Iulia i Papia Poppea cesarza Augusta.
* Caducum – spadek nieobjęty przez spadkobiercę z powodu incapacitas ; podlegał
prawu kaduka .
* Prawo Kaduka – spadek przypada spadkobiercom lub legatariuszom lub innym
osobom w testamencie ( które miały dzieci) lub z braku takich osób przypadł
skarbowi państwa.
W prawie justyniańskim nie ma incapacitatis i prawa Kaduka .
* Indignitas – ( niezgodność dziedziczenia) – spadkobierca , który nabył spadek nie
może go zatrzymać , bo niegodziwie się zachował wobec spadkodawcy ( spowodował
jego śmierć) ; lub wbrew woli ( sfałszował , zniszczył testament). Taki spadek
przypadał skarbowi państwa.( fiskusowi).
4. Nieważność i odwołanie testamentu.
 Testament był nieważny gdy :
a) sporządziła go nieuprawniona osoba ( bez testamenti factio)
b) lub nie zachowano wymogów formalnych
c) lub brakowało ustanowienia dziedzica .
 Testament tracił ważność gdy :
a) testator po sporządzeniu uległ capitis deminuto ( testamentum irritum)
b) pojawiła się osoba (tzw. Pogrobowiec – postumus), której nie uwzglednił
testator w testamencie – (testamentum ruptum)
c) wszyscy powołani spadkobiercy odwołali testament (testamentum
destitutum lub desertum ) – on był ważny lecz bezskuteczny .
d) testator sam odwołał testament poprzez późniejsze sporządzenie nowego.
 W prawie pretorskim pretor odmawia bonorum possessio , gdy :
a) tabliczki były zniszczone
b) brak było pieczęci lub uszkodzone pieczęcie
 W prawie justyniańskim – można było odwołać gdy:
a) od sporządzenia testamentu minęło 10 lat przez oświadczenie wobec 3
świadków lub obecność władzy publicznej ( do protokołu dołączono).
& 47 . TREŚĆ TESTAMENTU .
1.

Ustanowienie spadkobiercy musiało być sporządzone w języku łacińskim , w trybie
rozkazującym aby testament był ważny.
W IV- V w. n.e. pozwolono używać słów i języka greckiego.
Do czasów Justyniana spadkobierca był wymieniany na początku testamentu.
 Spadkobierca był powołany do całości spadku. Gdy spadkobierca był powołany do
jakiejś rzeczy lub rzeczach (heres ex recerta) nie unieważniono testamentu , lecz
uważano takie ustanowienie za nie napisane, a spadkobiercę za powołanego do całości
spadku ( zgodnie z favor testamenti , czyli ważnością testamentu).
 Nie można było ustanowić spadkobiercy pod warunkiem rozwiązującym lub pod takim
treminem, bo obowiązywała zasada : semel heres , semper heres – raz ustanowiony
spadkobierca jest nim zawsze . Niemożliwy był termin zawieszający. Tego typu
klauzule uważano w związku z favor testamenti za nie napisane. To samo dotyczy
warunków nimożliwych i niemoralnych.
 Można było ustanowić spadkobiercę pod warunkiem zawieszającym. Pretor mógł
udzielić spadkobiercy warunkowemu bonorum possessio, gdy ten obiecał , że zwróci
spadek w razie niespełnienia się warunku.
 Jeżeli warunek zawieszający był negatywny i potestatywny to zachodziła wyjątkowa
sytuacja. Wtedy warunek mógł się spełnić z chwilą śmierci spadkobiecy. Prawo
justyniańskie pozwalało , żeby warunkowy spadkobierca przejął od razu spadek , jeśli
zobowiązywał się stypulacją ( tzw. cautio Muciana ) , że zwróci spadek w razie
niespełnienia warunku .
 W przypadku wdowieństwa ( condicio viduitatis) , żona mogła być spadkobierczynią
pod warunkiem , że nie wyjdzie ponownie za mąż.
2. Postanowienie dziedzica ( substytucja).
 Substytucja – to postanowienie dziedzica
 Rodzaje substytucji.:
a) substitutio Vulgaris ( substytucja zwykła) – gdy testator ustanawiał w
testamencie spadkobiercę podstawionego dziedzica ( substytuta) , gdyby
spadkobierca ( heres institutus ) spadku nie przyjął .
b) substytucja pupilarna – pater familias ustanawiał spadkobiercę dla swego
niedojrzałego dziecka , gdyby dziecko zmarło nieskończywszy 14 roku
życia. Gdy niedojrzały ukończył 14 lat substytucja wygasła ; on
rozporządzał swym majątkiem.
c) Substytucja quasi – pupilarna – stworzył Justynian . Ascendenci mogli
ustanowić spadkobiercę dla descendenta chorego umysłowo ,
pozbawionego zdolności do czynności prawnych( Descendent musiał
umrzeć po testatorze) .
Substytutem quasi pupilarna – ascendenci wyznaczali dzieci lub
rodzęństwo chorego.
3. Inne postanowienia treści testamentu.
 W testamencie oprócz : ustanowienia dziedzica ,postanowienia dziedzica mogło być :
a) wydziedziczenie ( służyło do uregulowania przez spadkodawcę sukcesji przez
wyłączenie niektórych osób z grona dziedziców; łączy się z postępowaniem
przeciwtestamentowym)
b) zapisy ( legaty i fideikomisy)
c) ustanowienie opiekuna ( tutela testamentaria)
d) wyzwolenie niewolników wprost ( manumissio testamento directa )
e) powiernicze ( manumissio testamento fideicomisaria)
f) polecenia ( modus).
& 48 . DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE .
1. Dziedziczenie beztestamentowe uregulowały :
a) ustawa XII tablic
b) edykt pretorski
c) Nowele Justyniańskie
d) Niektóre ustawy senatu i rozporządzenia cesarskie
 Rozwój dziedziczenia przebiegał od dziedziczenia opartego na agnacji ( XII tablic)
poprzez dopuszczenie kognacji ( system mieszany prawa pretorskiego) i aż po system
oparty na kognacji.( prawo justyniańskie).
 Dewolucja – to następstwo spadkobierców według klas dziedziczenia . Nie stosowało
go prawo cywilne .
Jeśli pierwszy spadkobierca zrzekł się spadku , nie oferowano go kolejnym
spadkobiercom , lecz jako spadek leżący mogła go nabyć druga osoba drogą zasiedzenia
( usucapio pro herede )
 Z prawa pretorskiego przyjęło prawo rzymskie kolejność powoływania grup ( klas) do
dziedziczenia , a w ramach grup według stopni pokrewieństwa.
2. Dziedziczenie beztestamentowe według ustawy XII tablic .
 Ustawa XII tablic przewidywała 3 klasy dziedziczenia beztestamentowego :
1. Heredes sui – ci którzy byli pod władzą zmarłego spadkodawcy i przez
śmierć stali się sui iuris ; synowie i córki ( rodzeni i przysposobieni) ;
żona in manu ; wnuki gdy ich ojciec zmarł lub uległ capitis deminutio .
Dzieci i żona in manu – dziedziczą wedle głów ( in capitia; to jest w
równych częściach ).
Dzieci syna zmarłego dziedziczą wedle szczepu ( in stirpes)) .
Otrzymują razem 1 udział ( taki jaki dostałby ich ojciec).
2. proximi agnati – najbliżsi agnaci , np. bracia zmarłego ( gdy nie było
heredes sui) . Dziedziczą wedle głów .
Dziedziczyć też mogły z agnatek siostry rodzone i matka ( gdy była w
małżeństwie cum manu u ojca spadkodawcy).
3. Gentiles – członkowie tego samego rodu .Dziedziczyli spadek , gdy nie
było heredes sui i proximi agnati
3. Dziedziczenie beztestamentowe według prawa pretorskiego .
 Pretor w edykcie wprowadził zmiany na rzecz kognatów ; powołał do spadku według
klas ( od bliższej do dalszej) lub według stopni pokrewieństwa . Jest to zasada dewolucji
powoływania do spadku .
 Pretor powołał do beztestamentowej bonorum possessio klasy:
1. unde liberi – dzieci ( rodzone, adoptowane, emancypowane).
Dziedziczenie było według głów ( in capita)
Gdy nie było bliższego descendenta np. syna , dziedziczyły je dzieci
według szczepu ( in stirpes)
2. unde legitimi – powoływano gdy, nie było nikogo z I klasy lub nikt
nie poprosił o bonnorum possessio w ciągu pierwszego terminu.
Legitymi :
= spadkobiercy beztestamentowi prawa cywilnego
= prosili o bonorum possessio heredes sui ( bez emancypowanych
ale wraz z żoną in manu, którzy uzyskali w ten sposób poraz drugi
roczny termin do prośby o bonorum possessio)
= gdy nie było heredes sui, dziedziczyli agnaci lub gentylowie
3 . unde cognati – gdy nie było spadkobierców w 2 klasie , lub nikt z 1 i
2 klasy nie poprosił o bonorum possessio, pretor powoływał krewnych
kognatycznych do 6 stopnia ( z 7stopnia dzieci jedynie rodzeństwa
spokrewnionego w 6 stopniu). W tej klasie dziedziczy się według
węzła krwi ( kognacja) oraz po ojcu i matce.
Gdy nie było dzieci , dziedziczyli ojciec i matka , po nich krewni
boczni do 6-7 stopnia .
4.unde vir et uxor – ( dziedziczenie małżonków) . Gdy nie ma
spadkobierców (z wymienionych klas) lub nie prosili oni o bonorum
possessio , pretor dawał bonorum possessio małżonkowi żyjącemu.
4.Senatus consulta Tertulianum i Orphitianum .
 Konstytucje cesarskie i uchwały senatu wprowadzały zasadę kognacji do dziedziczenia
 Senatus consulta Tertullianum i Orphitianum – ( z II w. n.e.) uznały wzajemne
dziedziczenie między matką i dziećmi przed krewnymi agnacyjnymi.
5. Dziedziczenie beztestamentowe według Nowel Justyniańskich
 Kognacja była podstawą dziedziczenia beztestamentowego justyniańskiego. Nowela 118
i 127 mówiły o kolejności dziedziczenia beztestamentowego.:
1. I klasa – spadek po ojcu i matce dziedziczą descendenci ( dzieci
spadkodawcy i wnuki po zmarłym dziecku) . Spadek dzieli się wg.
głów ( dotyczy dzieci zmarłego) ; a wedle szczepu dotyczy wnuków
zmarłego .Wnukowie otrzymują tylko taką cześć spadku , jaka
przypadałaby ich ojcu , gdyby żył ( tzw. prawo reprezentacji) .
2. II klasa – krewni wstępni ( ascendenci) i rodzeni bracia i siostry lub
dzieci zmarłego rodzeństwa .
3. III klasa - przyrodnie rodzeństwo i dzieci zmarłych przyrodnich
sióstr lub braci ( obojętne było pokrewieństwo przez matkę , czy
przez ojca) .
4. IV klasa – dalsi krewni boczni , bez ograniczenia stopnia
pokrewieństwa. Krewni dziedziczyli w równym stopniu wg. głów.
 W Noweli 53 i 117 - Justynian orzekł , że uboga wdowa może otrzymać po mężu
czwartą część spadku ( tzw. kwarta ubogiej wdowy) . Gdy było więcej dzieci niż 3 ,
wdowa otrzymywała równą część z każdym z nich
 Gdyby spadku nie przyjął spadkobierca testamentowy i beztestamentowy ( tzw. bona
vacantia) spadek przypadał fiskusowi ( skarbowi państwa.) ; po duchownych kościołowi i wojskowych - jednostce wojskowej.
& 49 . DZIEDZICZENIE PRZECIWTESTAMENTOWE .
1. Pojęcie.
 dziedziczenie przeciwtestamentowe polegało na obaleniu pozostawionego przez
spadkodawcę testamentu. W drodze określonego postępowania i wdrożenia
dziedziczenia beztestamentowego
 Celem dziedziczenia przeciwtestamentowego było zabezpieczenie interesów
majątkowych najbliższej rodziny testatora ( pominiętej w testamencie)
2. Dziedziczenie przeciwtestamentowe według ius civile .
 W prawie cywilnym heredes sui nie mogli być pominięci milczeniem w testamencie.
Aby testament był ważny testator :
a) musiał powołać heredes sui na dziedziców (choć do części spadku)
b) lub mógł wydziedziczyć w treści testamentu ( gdy powoływał innych
dziedziców). Syna – wydziedziczał imiennie ( nominatim) , tj. osobnym
postanowieniem; córki ,wnuków, wnuczki – wydziedziczał ogólnym zwrotem
. ( Niech pozostali będą wydziedziczeni ...).:
- w przypadku pominięcia milczeniem syna w testamencie , testament był
nieważny i było dziedziczenie beztestamentowe
- gdy pominięto milczeniem córki, wnuki (heredes suos) , to testament był ważny ,
a pominięci dziedziczyli część spadku :np. :
= w przypadku spadkobierców synów , niewydziedziczone córki dziedziczyły
wg. głów
= w przypadku obcych spadkobierców ( extraneus) , pominięci otrzymali
połowę spadku .
 Testament był nieważny ( testamentum ruptum) , gdy po sporządzeniu go pojawił się
suus ( np. testator zawarł małżęństwo cum manu , albo adoptował dziecko)
 Gdy po śmierci testatora pojawił się pogrobowiec ( postumus suus) , testament upadł
(zgodnie z zasadą : postumus rumpit testamentum ) – ( pogrobowiec obala testament).
Stopniowo wprowadzono wiele możliwości powołania do spadku lub wydziedziczenia z góry
takich pogrobowców. Celem było zabezpieczenie ważności testamentu.
3. Zmiany w prawie pretorskim .
 Pretor w edykcie orzekł , żeby testament był ważny trzeba :
- ustanowić dziedzica
- lub wydziedziczyć z treści testamentu dzieci wszystkie ( klasy unde liberi);
dziedziców męskich – wydziedziczyć nominatim ( z nazwiska).
Dziedziców żeńskich – wydziedziczyć ogólnie ( inter ceteros).
 Pominięci w milczeniu w ciągu 1 roku mogli uzyskać od pretora bonorum possessio i
uzyskać część spadku zgodną z dziedziczeniem beztestamentowym.
4. Querela inofficiosi testamenti .
 Pod koniec rzeczypospolitej członkowie najbliższej rodziny wydziedziczeni lub
pominięci w testamencie mieli możność zaczepienia testamentu sprzecznego z
moralnymi obowiązkami rodzinnymi ; ciążącymi na pater familias – ( officia pietatis).
 Członkowie najbliższej rodziny mogli wnieść skargę tzw. querela inofficiosi testamenti
– skargę zmierzającą do częściowego lub całkowitego unieważnienia testamentu .Skargę
stosowano w sądzie centumwiralnym i postępowaniu extra ordinem .
 zasady obowiązujące przy wniesieniu skargi :
1. Skargę mogli wnieść : ascendenci , descendenci, bracia i siostry
spadkodawcy . ( Bracia i siostry tylko wtedy , gdy ustanowiony
dziedzic miał złą opinię ( persona turpis)
2. Wyżej wymienieni , gdy mieli konkretne prawo do dziedziczenia
beztestamentowego i nie mieli żadnych środków przeciw
testamentowi.
3. Mogli wnieść skargę , gdy w testamencie krewni nie otrzymali
zachowku ( części spadku) . W drodze skargi (querela inofficiosi
testamenti) żądali nie zachowku , lecz całości spadku ( która im się
należała przy dziedziczeniu beztestamentowym)
4. Skargę rozpatrywał sąd . Gdy uznał , że testator miał powód
pozbawienia rodziny spadku , skargę oddalał
5. Quaerela infficiosi testamenti (skarga) przedawniała się po 5 latach od
śmierci testatora .
5. Zachowek. ( pars legitima )
 Zachowek ( pars legitima) – minimalna część , jaką powinni otrzymać najbliżsi
członkowie rodziny ze spadku.
 Prawo do zachowku przysługiwało :
zstępni
wstępni
rodzeństwo ale z nich tylko ci, którzy dziedziczyliby beztestamentowo po
spadkodawcy .Zachowek wynosił ¼ działu ustawowego beztestamentowego.
Justynian podwyższył zachowek
Zachowek można było uzyskać : jako udział w spadku , jako zapis lub darowiznę .
Otrzymanie zachowku uniemożliwiało wystąpienie przeciwko testamentowi z querela
inoficiosi testamenti.
-


6. Dziedziczenie przeciwtestamentowe w prawie justyniańskim.
 Justynian , orzekł ,że dziedzic konieczny ( uprawniony do zachowku) może skarżyć
zapomocą querela inoficiosi testamenti, gdy nic nie dostał. Gdy uzyskał jakąś sumę w
testamencie , mógł wnieść skargę o uzupełnienie zachowku ( actio ad supplendam
legitimam) – ( testament był ważny).
 Justynian podwyższył zachowek do 1/3 częsci należnej beztestamentowo , gdy ta część
wynosiłaby ¼ spadku.; do wysokości połowy należnej beztestamentowo, jeśli byłaby
mniejsza niż ¼ całego spadku.
 Nowela 115 wylicza przyczyny usprawiedliwiające wydziedziczenie krewnych
zstępnych przez wstępnych
 Gdy w testamencie było wydziedziczenie lub pominięcie bez przyczyn , testament był
nieważny , następowało dziedziczenie beztestamentowe .
& 50 . PRZYJĘCIE I ODRZUCENIE SPADKU .
1. Sposoby przyjęcia spadku.



Aby przyjąć spadek ( jeśli to nie był dziedzic konieczny) , spadkobierca musiał złożyć
oświadczenie woli o przyjęciu spadku .
Przyjęcie spadku można dokonać ( w prawie klasycznym) za pomocą :
a) cretio – tj. Wypowiedzenia wobec świadków słów , stwierdzających przyjęcie
spadku . Testator nakazał w testamencie spadkobiercy dokonanie cretio w ciągu
np. 100 dni i ustanawiał ewentualnego spadkobiercę , gdyby ten termin nie był
dotrzymany.
b) Pro herede gestio – polega na wykonaniu czynności przez spadkobiercę ,
oznaczających wolę przyjęcia spadku ( np. płacenie długów spadkowych) – tzw.
dorozumiane oświadczenie woli
c) Nuda voluntas – proste , zupełnie nieformalne oświadczenie woli.
W prawie justyniańskim stosowane było : pro herede gestio i nuda voluntas .
W prawie pretorskim , obowiązywał czas do namysłu ( spatium deliberandi) , na to by ,
przyszły spadkobierca zdecydował czy przyjmie spadek. Gdy spadkobierca nie dał
odpowiedzi , wierzyciele dokonywali egzekucji masy spadkowej.
W prawie justyniańskim uważano, że spadek został przyjęty.
2. Spadek leżący .
 Spadek leżący – ( hereditas iacens) – okres w którym spadek nie należał do nikogo ;
(czyli między powołaniem dziedzica dobrowolnego – heres voluntarius a przyjęciem
przez niego spadku).
 Spadek leżący wg. prawa cywilnego traktowano jako bezpański , rzeczy spadkowe
można było zawłaszczyć .


Mógł być on zasiedziany przez roczne posiadanie ( usucapio pro herde )
Po upływie roku osoba taka stawała się spadkobiercą . Spadek przez zasiedzenie
zniesiono w okresie poklasycznym
Nad spadkami leżącymi czuwał pretor ; mógł mianować kuratora.( curator hereditatis
iacentis).

3. Transmisja powołania .
 Wg ustawodawstwa cesarskiego transmisja powołania na korzyść dziedziców
powołanego polegała na tym , że w razie śmierci powołanego przed wyrażeniem woli
przyjęcia spadku, prawo do złożenia oświadczenia przechodziło na spadkobierców
 Cesarz Antoniusz Pius – mówił , że jeżeli powołany nie przyjął spadku , np. bo był
nieobecny w sprawach służbowych ( in integrum restitutio) , to gdyby umarł , tego
spadku mogą domagać się spadkobiercy.
 Transmisja Teodezjańska dopuszczała descendentów jako spadkobierców
 Prawo justyniańskie – dopuszcza transmisje , mimo ze powołany zmarł nie wyraziwszy
woli przyjęcia spadku .
 Transmisja mogła kolidować z substytucją ( gdy powołany , który zmarł przed objęciem
spadku miał w testamencie substytuta ( podstawionego spadkobiercę ) .
 Wtedy transmisja była I , substytucja II , prawo przyrostu ( akrescencja) III .
(Akrescencja – była wtedy , gdy było wielu współspadkobierców , a 1 spadkobierca nie
chciał przyjąć spadku.)
4. Odrzucenie spadku.
 Osoba powołana do spadku spoza domu spadkowego ( heres extraneus voluntarius )
mogła nie przyjąć spadku . Przez oświadczenie woli taki spadek odrzucała .
 Dziedzice konieczni ( domowi – heredes necessarii domestici) , nie mogli odrzucić
spadku .
 Pretor dał im beficium abstinendi – czyli powstrzymanie się od nabycia spadku.
& 51 . NABYCIE SPADKU I JEGO SKUTKI .
1.
* Z chwilą przyjęcia spadku spadkobierca przyjmował prawa i obowiązki majątkowe
zmarłego ( uniwersalna sukcesja majątkowa) .Spadkobierca stał się nie tylko
właścicielem rzeczy , praw , lecz też wierzycielem lub dłużnikiem ze stosunków
obligacyjnych .
* gdy spadek nabywało kilku spadkobierców , było współdziedziczenie ze skutkami
* z chwilą nabycia spadku majątek własny i majątek odziedziczony łączono w 1
całość confusio bonorum .
Przy pomocy confusio bonorum odpowiadał spadkobierca za długi własne i
odziedziczone .
2. Odpowiedzialność za długi spadkowe.
Prawo pretorskie i justyniańskie próbowało zaradzić odpowiedzialności za długi spadkowe
: np.
1. Wierzyciele spadkodawcy , bojąc się strat , że majątek przyjmie
zadłużony spadkobierca , występowali do pretora , by oddzielili masę
spadkową od majątku osobistego spadkobiercy ( separatio bonorum lub
beneficium separationis ) .
Po udzieleniu separatio przez pretora wierzyciele mogli sprzedać
egzekucyjnie majątek spadkowy , spadek nie odpowiadał za długi
własne spadkodawcy . Warunek separatio bonorum , to , żeby
wierzyciele nie rozpoczynali pertraktacji z dziedzicem.
2. Do Justyniana spadkobierca odpowiadał całym majątkiem za długi
spadkowe . Małoletni ( minores) mieli pretorskie in integrum restituto ,
gdyby przyjęli zadłużony spadek .
Heres suus – mógł korzystać z pretorskiego beneficium abstinendi .
Justynian wprowadził dobrodziejstwo inwentarza ( beneficium
inventarii) . Jeśli dziedzic w ciągu 30 dni od powołania od spadku , w
obecności notariusza ( tabularius) zaczął sporządzać inwentarz i pracę
zakończył w ciągu 60 dni kolejnych , odpowiadał za długi spadkowe
majątku zinwentaryzowanego.
3. Ochrona prawna spadkobiercy .
 Ochrona prawna spadkobiercy za pomocą skarg :
a) rei vindicatio – mógł z tytułu własności zaskarżyć o wydanie rzeczy spadkowych
b) skargi in personam – mógł domagać się zapłaty należności .
 Spadkobierca przez skargę hereditatis petitio mógł się domagać wydania spadku w
całości
Skarga hereditatis petitio była :
1. Skierowana przeciw posiadaczowi , który odmówił prawa do spadku spadkobiercy
; twierdził , że ma sam prawo do spadku ( pro herede possessor) .
2. Przeciw posiadaczowi , który ni rościł praw spadkowych lecz zatrzymał majątek
spadkowy bez żadnego tytułu ( pro possessore possessor) .
 Do posiadania w dobrej czy złej wierze odnosiło się senatus consultum Iuventianum ( z
czasów Hadriana II w. n.e.)
 Pretorski bonum possessor mógł domagać się od posiadacza pro herede i pro possessore
wydania wszystkich rzeczy należących do spadku za pomocą interdyktu quorum
bonorum .
Pretor udzielał bonorum possessorowi praw w oparciu o fikcyjną skargę , że jest
cywilnym spadkobiercą ( heres).
& 52. NABYCIE SPADKU PRZEZ KILKU SPADKOBIERCÓW .
1. Współdziedziczenie .
 Consortium – majątkowa wspólnota współspadkobierców , którzy mieli równe
uprawnienia i działali wspólnie wg prawa cywilnego.
 Consortium nie istniało za cesarstwa .
 Gdy było współdziedziczenie – powstawała wspólnota majątkowa w częściach
ułamkowych . Każdy współspadkobierca dysponował częścią spadku. O całości spadku
trzeba było wspólnej decyzji .
 Wierzytelność , długi spadkowe dzielono wg. udziałów . Przy długach niepodzielnych –
była solidarność czynna lub bierna spadkobierców . Dział spadków następował , gdy
któryś ze spadkobierców wystąpił o podział współwłasności za pomocą actio familiae
erciscundae .
2. Prawo przyrostu .



Akrescencja ( prawo przyrostu) – powstało między współspadkobiercami , gdy jeden
ze spadkobierców nie chciał lub nie mógł dziedziczyć. Opróżniona część spadkowa
przyrastała współspadkobiercom proporcjonalnie do ich udziałów spadkowych ( z mocy
prawa – pro iure).Przyrastały aktywa i pasywa części spadkowej .
Akrescencja – działała , gdy opróżniona część spadkowa nie podlegała transmisji lub
substytucji, które są pierwsze przed akrescencją.
Akrescencja mogła być ograniczona przez prawo kaduka przy dziedziczeniu
testamentowym.
3. Zaliczenie na dział spadkowy ( collatio bonorum ).
 Zaliczenie na dział spadkowy ( collatio bonorum ) miała na celu wyrównanie sytuacji
majątkowej między współspadkobiercami , gdzie 1 lub kilku za życia dostało
przysporzenie kosztem przyszłego spadku.
- Syn emancypowany – gdy chciał dziedziczyć na podstawie bonorum possesio (
unde liberi) obok heredes sui , musiał włączyć majątek do masy spadkowej ( od
czasu emancypacji – collatio bonorum emancipati)
- Zamężna córka , wyposażona przez ojca , jeśli chciała skorzystać z dziedziczenia
beztestamentowego po ojcu , obok rodzeństwa , musiała włączyć do majątku
spadkowego posag. ( posag ten musiałby zwrócić mąż w przypadku rozwiązania
małżeństwa ( tzw. collatio dotis).
 W okresie cesarstwa , jeśli ktoś z descendentów otrzymał od spadkodawcy ascendenta
jakąś darowiznę musiał ją wnieść do masy spadkowej ( tzw. collatio descendentium –
chodzi o dziedziczenie beztestamentowe po ascendencie).
& 53 . ZAPISY .
1.


Sukcesja syngularna – to rozporządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci ; zawiera
ustanowienie spadkobiercy , zapisobierców . Przedmiotem zapisu mogły być korzyści
majątkowe ( rzeczy, pieniądze, służebność , zwolnienie z długu ..) Przysporzenie
uczynione zapisem następowało kosztem spadku .Zapisem był obciążony spadkobierca ,
niekiedy też zapisobierca .
W prawie rzymskim były 2 rodzaje zapisów :
a) legaty – to zapisy prawa cywilnego wymagające użycia odpowiedniej formy ,
zawierającej polecenie testatora, by spadkobierca wydał określoną korzyść
majątkową osobie trzeciej ( legatariuszowi) . Legatariusz mógł skorzystać ze
skargi o wydanie legatu.
b) Fideikomisy – to nieformalna prośba skierowana przez spadkodawcę do
spadkobiercy lub zapisobiercy o świadczenie określonej korzyści majątkowej
fideikomisariuszowi .
Za pruncypatu prośba była moralnym obowiązkiem wykonania
niepodlegającym zas skarżeniu ; za cesarza Augusta – można było wymusić
fideikomis przed konsulem , później przed pretorem do spraw fideikomisów .
Za czasów justyniańskich – nazwy utrzymały się , ale znikły różnice
2. Rodzaje legatów .
 Ze względu na formę użytych w testamencie słów prawo rzymskie cywilne wyróżnia 4
rodzaje legatów :
1. legat windykacyjny – dawał legatoriuszowi z chilą objecia spadku
własność rzeczy zapisanej. Zachodziło tu pochodne nabycie od testatora.

Zapisobierca jako właściciel mógł domagać się za pomocą skargi
windykacyjnej wydania rzeczy zapisanej.
2. legat damnacyjny – legatariusz mógł zwrócić się do spadkobiercy o
wydanie rzeczy ; pomiędzy nimi był stosunek quasi – kontraktowy
3. legat sinendi modo – stwarzał zobowiązanie do znoszenia lub zaniechania
wobec legatariusza ( który mógł zabrać rzecz zapisaną, później tę rzecz
wydać ). Przedmiotem legatu mogło być np. zwolnienie zapisobiercy z
długu.
4. legat precepcyjny ( per praeceptionem) – możliwy między
współdziedzicami , gdzie 1 zabierał ze spadku zapisaną mu rzecz.
Z czasem różnice między legatami zacierały się ; i zbliżono się do legatu domnacyjnego.
3. Lex Falcidia i kwarta falcydyjska .
 Lex Falcidia ( ustawa falcydyjska) z 40 r. p.n.e.- mówiła , że spadkobiercy po
wypłacie legatów musi pozostać co najmniej ¼ czystego spadku .
¼ czystego spadku – to kwarta falcydyjska .
Gdy suma legatów przekraczała ¾ spadku , wszystkie legaty były zmniejszone.
4. Fideikomis uniwersalny .
 fideikomis uniwesalny ( fideicommissum hereditatis ) – spadkodawca zwracał się do
spadkobiercy z prośbą , aby ten wydał cały spadek oznaczonej osobie( tj.
fideikomisariuszowi uniwersalnemu)
 Fideikomis uniwersalny – jako nieznany prawu cywilnemu sposób przenoszenia spadku
kolejno na inne osoby z pominięciem zasady semel heres semper heres ( po upływie
pewnego terminu lub ziszczenia się warunku) lub do dochodzenia innych zakazów
dziedziczenia przez określone osoby pełnił ważna rolę .
 Heres fiduciarius – dziedzic powierniczy , był wykonawcą testamentu.
 Fideikomisariusz uniwersalny – otrzymywał tylko aktywa :
- nie ponosił odpowiedzialności za długi spadkowe ( one ciążyły na spadkobiercy)
- Spadkobiercy odmawiali przyjęcia zadłużonego spadku , powodując upadek
fideikomis uniwersalnego. Ustawa Senatu : S.C. Trebelianum i Pegasianum z I
w. n.e. przyznały spadkobiercy prawo do kwarty falcydyjskiej
- Za Justyniana fideikomisariusz uniwesalny miał podobne stanowisko do
dziedzica ( heredis loco) z odpowiedzialnością za długi .
& 54 MORTIS CAUSA CAPIO .


Przysposobienie majątkowe ostatniej woli , które nie były spadkiem ani formą zapisu
Należały tu:
a) darowizna na wypadek śmierci ( donatio mortis causa ) , pod warunkiem ,że
obdarowany przeżyje darczyńcę . Podstawą darowizny była umowa między
darczyńcą a obdarowanym, stosowano do niej niektóre przepisy prawa spadkowego
(np. kwarty falcydyjskiej, ponieważ darowizna ta obciążała spadek, bo realizował ją
spadkobierca darczyńcy.)
b) Nabycie na wypadek śmierci (mortis causa capio), które zachodziło gdy pewna
osoba otrzymała przysporzenie majątkowe na podstawie testamentu , bo testator
wyznaczył dziedzica pod warunkiem zawieszającym lub pod warunkiem, że dokona
on przysporzenia osobie wskazanej .
PRAWO RZECZOWE . ROZDZIAŁ VII .
1. Pojęcia .
 Do rzeczy ( res) prawnicy rzymscy zaliczali :
a) Res corporales – rzeczy materialne , dostępne i przeznaczone do
obrotu .( np. Niewolnik był rzeczą . Wolny człowiek podmiotem .
Rzeczami nie były gwiazdy , zwłoki ludzkie).
b) Res incorporales –
- to przedmioty których nie można dotknąć ( quae tangi non
possunt)
- to prawa majątkowe ( użytkowanie, wierzytelność , spadek
traktowany jako jedna całość – jedna rzecz).
 Istniały też ;
1. Res extra commercium – rzeczy wyłączone z obrotu z natury lub na
podstawie specjalnych przepisów . Do nich należały :
- res omnium communes – rzeczy służące wszystkim ;
niebędące przedmiotem czyichś praw indywidualnych np. woda
bieżąca, powietrze, morze ( brzegi morza do najwyższej fali
zimowej)
- res publicae – rzeczy należące do narodu rzymskiego , oddane
do użytku publicznego np. drogi, porty , rzeki ( flumina publica
, niewysychające i spławne w ciągu całego roku )
- res divini iuris :
= res sacrae – poświęcone bogom ( świątynie,
przedmioty kultu ).
= res sanctae – mury i bramy Rzymu ( także gmin
italskich)
= res religiosae – miejsce pochowania człowieka
wolnego i niewolnika .
2. Res in commercio – rzeczy mogące być przedmiotem obrotu i
prywatnej własności
3. Res nullius – ( rzeczy niczyje) – rzeczy nienależące do nikogo ,
mogące się stać częścią majątku prywatnego np. dzikie zwierzęta na
wolności , zwierzęta oswojone ; muszle; perły na wybrzeżu ; mienie
cudzoziemców.
Res nullius :
a) res derelictae – rzeczy porzucone przez dotychczasowego
właściciela z zamiarem pozbycia się ich własności.
b) Thesaurus ( skarb) – wartościowy przedmiot ukryty od dawna ;
w chwili znalezienia nie ma właściciela i nie można go
odnaleźć .
 Rodzaje rzeczy przeznaczonych do obrotu :
1. rzeczy pojedyncze , złożone i zbiorowe .
2. res mancipi i nec mancipi.
3. nieruchomości i ruchomości
4. rzeczy oznaczone gatunkowo ( genus) i indywidualnie( species)
5. podzielnie i niepodzielnie
6. zużywalne i niezużywalne
7. pożytki i przynależności .
2.Rzeczy pojedyncze , złożone i zbiorowe :
 Res corporalis ( rzecz) mogła być pojedyncza i złożona ( wg. jurystów
rzymskich)
 Rzecz pojedyncza – przedmiot stanowiący naturalną , organicznie związaną lub
jednorodną całość np. kamień , belka,cegła , niewolnik.
 Rzecz złożona – składa się z pojedynczych części połączonych w całość np.
budynek, szafa składająca się z pojedynczych desek.
Dopóki cegły były częścią składową budynku , nie mógł na niej istnieć zastaw ,
odrębna własność innej osoby . W razie rozbiórki domu zastaw , który był w
zawieszeniu ( bo cegły były pożyczone) mógł odżyć .
 Były właściciel rzeczy , która stała się częścią składową innej rzeczy mógł żądać
jej odłączenia – skargą actio ad exhibendum , bu uzyskać zwrot drogą skargi
windykacyjnej .
 Według XII tablic –za rzeczy będące częścią składową przysługuje ctio de tigno
iuncto ( można za nie żądać podwójnej wartości tych części , a własność na nich
wygasa.
 Rzecz zbiorowa – zbiór rzeczy określonych wspólną nazwą np. trzoda ,
biblioteka,. Przedmiotami prawa są poszczególne rzeczy określone wspólną nazwą
. Rzecz zbiorową mogła windykować ta osoba , która udowodniła własność
większości jednostek należących do rzeczy zbiorowej ( tzw. vindicatio gregis –
windykacja trzody. Pozwany udowadniał . że jednostki nie są własnością powoda.
Rzecz zbiorowa (jako całość) mogła być przedmiotem zapisu .
3. Res mancipi i nec mancipi .
 Res mancipi – to grunty położone w Italii , służebności gruntowe wiejskie,
zwierzęta czworonożne pociągowe i juczne, niewolnicy.
Własność na res mancipi mogła być przeniesiona mancypacją lub in iure cesio .
Przeniesienie miało charakter jawny ( w obecności świadków lub urzędnika
magistratualnego ) i było kontrolowane przez społeczeństwo. Mogli uczestniczyć
tylko obywatele rzymscy .
Cudzoziemcy ( peregryni) nie mogli nabywać własność ziemską na res mancipi .
 Res nec mancipi – dotyczyło innych rzeczy; własność można było przenieść przez
tradycję . Dopiero prawnie za Justyniana zniesiono podział res .
4. Nieruchomości i ruchomości .
 Nieruchomości ( res immobiles , immobilia) – są to grunty i wszystko co trwale
z gruntem związane w sposób naturalny lub sztuczny np. roślinność , budynki . Są
one częścią składową gruntu zgodnie z zasadą Gaiusa: „Superficies solo cedit – to
co połączone jest z powierzchnią gruntu , należy do gruntu” . Proawo rzymskie
niezna odrębnych nieruchomości budynkowych ani lokalowych.
 Ruchomość ( res mobiles) to wszystkie inne rzeczy np. niewolnicy , zwierzęta ,
sprzęty domowe .
* Podział na ruchomości i nieruchomości nie miał istotnego znaczenia w prawie
rzymskim prywatnym, bo własność i inne prawa rzeczowe przenosiło się wg. tych
samych reguł .
* Według ustawy XII tablic – na zasiedzenie nieruchomości trzeba 2 lata , a
ruchomości rok. Inne były interdykty do ruchomości i nieruchomości .
* W prawie cesarskim były instytucje prawne emfiteuzy i superficies ( na
nieruchomościach).
5. Genus i species .
 Genus :- to rzeczy , które się waży, mierzy lub liczy . W obrocie oznacza się
gatunkowo . Nazywa się rzeczami zamiennymi np. środki żywności , pieniądze.
 Species – rzeczy indywidualnie oznaczone. W obrocie określano według
specyficznych cech tej rzeczy ( np. konkretny dom, obraz , dzieło sztuki..
6. Rzeczy podzielne i niepodzielne .
 Rzeczy podzielne – to, te które przez podział nie straciły swej istoty i nie traciły
na wartości nieproporcjonalnie
 Rzeczy niepodzielne – to te , które przez podział straciłyby swą istotę ( zwierzęta)
, czy zmieniły wartość ( np. kamienie szlachetne)..
* Podział prawa współwłasności na :
a) części idealne ( np. przy współwłasności , gdzie prawo własności dzieliło się
między współwłaścicieli. Każdy z nich miał ½ , 1/3, .... części .
* Podzielność odgrywała ważną rolę przy współwłasności .
* Niepodzielność – była powodem zobowiązania solidarnego
7. Rzeczy zużywalne i niezużywalne .
 Rzeczy zużywalne – to te , których użycie ( 1 raz lub w krótkim czasie) zgodnie z
przeznaczeniem gospodarczym polegało na zużyciu np. opał, żywność , pieniądze.
Rzeczy zużywalne nie mogły być przedmiotem używania (usus) , użytkowania
(usus fructus) , kontraktu, użyczenia , najmu.
 Rzeczy nieużywalne – pozostałe rzeczy.
8. Pożytki i przynależności .
 Pożytki naturalne ( fructus naturales ) – to organiczne płody jakiejś rzeczy lub
odłączone części składowe ( np. kamienie z kamieniołomów ) , uzyskiwane w
ramach eksploatacji jako przychód z niej .Inne przykłady pożytków : owoce
drzew , mleko , wełna .
- Dziecko niewolnicy ( partus ancillae) nie było owocem ;
podlegało odrębnej regulacji prawnej
- Owoce nieoddzielone od rzeczy macierzystej , były częściami
składowymi całości .
- Owoce odłączone ( fructus separati ) – to owoce w
dosłownym znaczeniu słowa
Te pojęcia miały znaczenie prawne przy odpowiedzialności osoby pozwanej za
pomocą skargi windykacyjnej lub hereditatis petitio ; także dla użytkownika ,
emfitenty , posiadacza w dobrej wierze .
 Fructus civiles ( pożytki cywilne ) – to przychody uzyskane z rzeczy na
podstawie czynności prawnej np. czynsze za wynajem lokali . One nie były uznane
za pożytki ( w znaczeniu pożytki naturalne) .
 Przynależności – to rzeczy fizycznie samodzielne lub gospodarczo związane z
inną rzeczą tak , że rezultat gospodarczy osiągniemy przez użycie rzeczy głównej
z przynależnością ( np. klucze – jako przynależność zamka)
 Czynności prawne rzeczy głównej obejmują też przynależności .
& . 56 . RODZAJE WŁADZTWA NAD RZECZAMI .
1. Władztwo .
Władztwo nad rzeczmi mogło mieć charakter (faktyczny i prawny)
A) Władztwo faktyczne – miało 2 formy :
a) posiadanie ( possesio)
b) dzierżenie ( detentio)
B) Władztwo prawne – wyrażało się w prawach rzeczowych . Do praw rzeczowych
należały :
a) własność
b) prawa na rzeczy cudzej ( iura in re aliena ) ; np. służebność ,
prawo zastawu , emfiteuza ( dzierżawa wieczysta) ;
superficies ( prawo zabudowy)
Prawo rzeczowe były prawami podmiotowymi o charakterze bezwzględnym ; tzn. skuteczne
wobec każdego (erga omnes) kto by je naruszył .
Stosunki prawno rzeczowe były objęte ochroną procesową ( relizowaną przez actiones in
rem )
W prawie rzymskim oddzielono władztwo faktyczne nad rzeczą od prawa do rzeczy
Ponadto odróżniali posiadanie od własności zgodnie z zasadą „separata esse debet possessio
a proprietate” – (zasadę tę wyraził Ulpianus w Digestach), bo posiadanie jest kwestią faktu a
nie prawa. Ponieważ posiadanie jest kwestią faktu a nie prawa władztwa mogły występować:
a) łącznie (posiadacz jest jednocześnie właścicielem)
b) rozdzielnie (kto inny jest posiadaczem, a kto inny właścicielem tej
samej rzeczy)
W praktyce właściciel jest posiadaczem i odwrotnie, dlatego w języku potocznym nieodróżnia
się terminów posiadania i własności. Nie mają one ze sobą nic wspólnego. (Przykładem może
być kradzież w której złodziej jest posiadaczem bo ma daną rzecz, chce tą rzeczą posługiwać
się, lecz nie jest właścicielem. Właścicielem rzeczy jest nadal okradziony mimo że stracił
posiadanie.
& 57 . POJĘCIE I ROZWÓJ HISTORYCZNY POSIADANIA .
1. Posiadanie ( possessio) to faktyczne władztwo nad rzeczą obejmuje 2 elementy :
a) corpus ( obiektywny fakt , zę dana osoba ma jakąś rzecz w fizycznym
władaniu).
b) Animus ( tj. subiektywna wola władania daną rzeczą we własnym
interesie).
* Znaczenie prawne posiadania :
a) nabycie posiadania było konieczne do nabycia własności ( w przypadku
zasiedzenia , zawłaszczenia , tradycji).
b) Posiadanie korzystało z ochrony prawnej ( ochrony possessoryjnej) –
celem było utrzymanie faktycznie istniejącego stanu posiadania.
c) W procesie o własność – posiadacz rzeczy był pozwanym , a ciężar
dowodu spoczywał na powodzie . Posiadacz rzeczy zatrzymywał rzecz aż
do rozstrzygnięcia procesu .
2. Rozwój historyczny posiadania .
a) Pojęcie posiadania za Rzeczypospolitej dotyczyło gruntów będących
własnościa państwa ( tzw. agri publici) . Agri publici dawano do uprawy
poszczególnym obywatelom zazwyczaj patrycjuszom . Działki tych
obywateli – possessiones agri occupatorii .
b) Obywatele wykonywali władztwo nad ziemią . Państwo chroniło ich przed
utratą władztwa lub naruszeniem. Wytworzyła się obrona posesoryjna (
interdyktalna)
c) Ochroną posesoryjną objęto ruchomości i res corporales
d) W prawie klasycznym powstało : posiadanie prawa ( tzw. possessio iuris)
e) W prawie poklasycznym i justyniańskim – podkreślano podstawę prawną
posiadania i wolę animus .
& 58 RODZAJE POSIADANIA .
1. * Possessio civilis .- to posiadanie składające się z :
a) faktycznego władztwa nad rzeczą ( corpus)
b) woli władania rzeczą wyłącznie dla siebie ( animus rem sibi habendi ).
 Dzierżenie lub detencja ( detentio) lub possessio naturalis :
- Dzierżyciel ( detentor) – to osoba , która miała corpus (
władała rzeczą ) , nie miałą animus ( woli władania tą rzeczą dla
siebie) . Dzierżyciel wykonywał władztwo nad rzeczą dla
drugiej osoby , władał rzeczą w nie swoim imieniu ( suo
nomine) , lecz w cudzym imieniu( alieno nomine) .
- W prawie rzymskim dzierżycielem był : najemca ,
komodatariusz,depozytariusz , użytkowca, kolon, filius familias
. Posiadacze byli : wynajmujący, komodant, deponent,
właściciel gruntu , pater familias , bo oni zachowywali animus
(wolę władania rzeczą )
- Dzierżycielom nie przysługiwała ochrona posesoryjna np. gdy
dzierżycielowi osoba trzecia odebrała rzecz., (dzierżyciel nie
miał interdyktu posesoryjnego ) to opierając się na kontrakcie
najmu mógł żądać od wynajmującego , by wszczął
postępowanie interdyktalne i umożliwił najemcy korzystanie z
niej .
- Samodzielna ochrona posesoryjna przysługiwała :
wierzycielowi zastawniczemu , sekwestrowi, prekarzyście ,
emfiteucie .
2. Possessio ad interdicta oraz possessio ad usucapionem .
 Posiadanie ( corpus + animus ) korzystała z pretorskiej ochrony posesoryjnej
realizowanej przy pomocy interdyktów . Stąd określenie – possessio ad interdicta .
Z possessio ad interdicta nie korzystał dzierżyciel , korzystali wierzyciele
zastawniczy , depozytoriusze sekwestrowi ( przechowywujący rzecz będącą
przedmiotem sporu) , prekarzyści ( korzystali z rzeczy do odwołania), emfiteuci
(dzierżawcy wieczyści).
 Possessio ad usucapionem – to posiadanie prowadzące do zasiedzenia .
Zachodziło wtedy, gdy pełne posiadanie ( possessio civilis) oparte było na
prawnym tytule nabycia (króre uznało ius civile), to mogło prowadzić do nabycia
własności drogą zasiedzenia .
3. Possessio iusta oraz possessio iniusta .
 Possessio iusta ( posiadanie słuszne) – to posiadanie zgodne z przysługującymi
posiadaczowi prawem do rzeczy ( prawem do własności ; zastawu).

Possessio iniusta – posiadacz nie miał prawa do rzeczy , które było w jego
władaniu ( np. posiadanie złodzieja) . Z tego posiadania wynikało posiadanie w
dobrej i złej wierze posiadacza.
4. Posiadanie w dobrej i złej wierze .
 W possessio iniusta ( posiadania niesłusznego) wyróżniamy :
a) possessio bonae fidei – posiadanie w dobrej wierze . Posiadacz był
przekonany , że posiadanie odpowiada prawu do rzeczy, o ile przekonanie
to nie wynikało z niedbalstwa.
b) Possessio malae fidei – posiadanie w złej wierze . Posiadacz wiedział , że
jego posiadanie jest sprzeczne z istniejącym stanem prawnym albo
powinien wiedzieć przy zachowaniu minimalnej staranności.
5. Posiadanie wadliwe i niewadliwe .
 Posiadanie wadliwe ( possessio vitiosa , iniusta) – to posiadanie niesłuszne .
 Posiadanie niewadliwe ( non vitiosa , iusta ) – to posiadanie słuszne .
 Posiadanie wadliwe jest wtedy , gdy zostało nabyte z jednoczesnym samowolnym
pozbawieniem danej rzeczy drugiej osoby lub przez niezwrócenie rzeczy
otrzymanej jako prekarium .
 Wadliwość zachodziła w 3 wypadkach :
1. Jeśli posiadanie zostało nabyte siłą ( vi)
2. Posiadanie zostało nabyte potajemnie ( clam)
3. Precario , gdy ktoś otrzymał rzecz do używania z zastrzeżeniem
zwrotu , ale nie zwraca jej mimo odwołania . W tym momencie jest
posiadaczem wadliwym .
 Wadliwość posiadania uzasadniała użycie interdyktów , by uzyskać posiadanie (
interdicta recuperandae possessionis).
& 59 . NABYCIE I UTRATA POSIADANIA .
I. Nabycie ( corpus) .
1. Posiadanie składa się z 2 elementów :
a) corpus – władztwa nad rzeczą
b) animus – wola władania daną rzeczą dla siebie
 Do nabycia corpus – na ruchomościach wymagano:
a) użycia siły celem zawładnięcia rzeczą , zabrania jej
b) wniesienia ruchomości do domu nabywającego posiadanie ( gdy są pod
nadzorem)
c) wystarczyło ustanowić dozorcę nad rzeczą ; naznaczyć rzecz swoim
znakiem ; odebrać klucze od magazynu, w którym jest towar ( traditio longa
manu).
2. Do nabycia corpus na nieruchomości niczyjej , potrzebne było :
a) wejście na grunt
b) dokonanie czynności gospodarczych ( ogrodzenia, oborania)
c) jeśli posiadanie nabywano od innej osoby trzeba wkroczyć na grunt.
W prawie klasycznym i późniejszym – wystarczyło obejrzeć grunt z sąsiadującej
wieży w towarzystwie posiadacza . Posiadacz wskazał grunt i oświadczył, że
stawia grunt do dyspozycji . Nabywało się corpus oculis et affectu ( oczami i wolą)
3. Nabycie corpus za pośrednictwem drugiej osoby ( wg. prawa przedklasycznego) ,
było gdy: pater familias lub pan niewolnika miał corpus na rzeczy , którą zawładnął filius
familias lub niewolnik . W prawie klasycznym , można nabyć corpus przez
zarządcę majątku ( procurator) lub opiekuna .
4. Przy corpus posiadania dopuszczano możliwość bezpośredniego zastępstwa .
II . Animus przy nabywaniu posiadania
 Aby nabyć posiadanie ( corpus) bez porzedniego posiadacza, musiał istnieć
animus – czyli wola władania tą rzeczą dla siebie .
 Gdy był poprzedni posiadacz rzeczy , to czy nabywający posiadanie ma animus,
decydowała causa possessionis . Na podstawie causa possessionis nabyto
posiadanie . Najemca , dzierżawca , depozytariusz byli dzierżycielami ( czyli
władali rzeczą w czyimś imieniu; nie ma animus rem sibi habendi).
 Causa possessionis – jest czynnością bezprawną , za pomocą której nabyto
posiadanie ( np. w razie kradzieży złodziej ma animus , bo chce władać rzeczą dla
siebie ).

Obiektywny charakter causa possessionis był miarodajny w tym znaczeniu , że
subiektywna zmiana nastawienia woli dla kwestii istnienia czy nieistnienia animus
była obojętna . Kto władał rzeczą jako dierżyciel ten nie mógł nabyc animus (stać
się posiadaczem) tylko dzięki wewnętrznej decyzji, że od tego momentu chce
władać rzeczą dla siebie.
 Zasada : „ Nemo sibi ipse causam possessionis mutare potest: - nikt nie może
sam sobie zmienić podstawy posiadania ( Paulus).
Nabycie animus zależy od istnienia obiektywnej causa possessionis , zatem
dyspozytariusz nabyłby animus , gdyby :
a) kupił rzecz od deponenta ( czynność prawna)
b) lub przywłaszczył , sprzeniewierzył rzecz ( czynność bezprawna) .
 Prawo klasyczne i justyniańskie uznało nabycie posiadania od poprzednika przez
zmianę animus ( solo animo) ujawnioną w causa possessionis , a bez przeniesienia
corpus .
Są 2 przypadki nabycia solo animo :
a) constitutum possessorium – zachodziło gdy , właściciel sprzedał dom
kupującemu i w porozumieniu z kupującym mieszkał w domu nadal jako
najemca . Kupujący nabywał posiadanie przez animus ; corpus
zatrzymywał posiadacz; posiadacz wykonywał władztwo alieno nomine
jako dzierżyciel.
b) Constitutum traditio brevi manu – gdzie dotychczasowy dzierżyciel
stawał się posiadaczem , ponieważ przez zmianę podstawy posiadania (
causae possessionis) uzyskiwał animus w porozumieniu z
dotychczasowym posiadaczem ( np. depozytariusz kupił rzecz od
deponenta ).
Animus :
a) musiała mieć osoba nabywająca posiadanie
b) nie można było nabyć za pośrednictwem drugiej osoby .
Wyjątki :
a) animus mogła nabyć druga osoba ; prokurator , opiekun, niewolnik
nabywający rzecz w interesie swego peculium ( czynności prawnej)
b) wtedy pan bez wiedzy stawał się posiadaczem ( bo corpus nabył
przez niewolnika).
c) Gdy niewolnik nabył rzecz poza obszarem gospodarki pekuliarnej ;
pan uzyskiwał corpus ; a sam musiał objawić animus .
 Prawo poklasyczne rozszerza możliwości nabycia animus przez drugie osoby.
III . Utrata posiadania .

Posiadanie traciło się przez :
a) utratę corpus i animus
b) lub utratę 1 z tych elementów
Przyjęto ( względy praktycznie) , że każda utrata corpus powoduje utratę posiadania (
np. posiada się rzeczy zgubione w domu , dopóki uważa się , że się znajdą .)
 Zbiegostwo niewolnika – powodowało utratę posiadania przez właściciela . Gdy
był w trakcie nabywania własności na niewolniku przez zasiedzenie , to
zasiedzenie mógł dokończyć . Prawo justyniańskie mówiło , że właściciel nie traci
posiadania .
 Zaniechanie posiadania :
a) powodowało utratę animo
b) utrata anima powodowała utratę corpus np. w przypadku porzucenia rzeczy
c) nie było utraty animo , gdy posiadacz zapomniał , że ma daną rzecz lub
popadł w chorobę umysłową
d) posiadanie gasło , gdy posiadacz umarł
e) posiadanie gasło , gdy rzecz stała się np. przedmiotem kultu – res divini iuris
W razie śmierci posiadanie nie podlegało dziedziczeniu ; dziedzic musiał znów
odzyskać posiadanie rzeczy .
& 60 . OCHRONA POSESORYJNA .
1. Ochrona posesoryjna i zakres.
 Ochrona posesoryjna – polegała na ochronie posiadania przez pretora , za
pomocą interdyktów , norm o charakterze administracyjnym ( one to zakazywały
samowolnego naruszenia posiadania lub nakazywały przywrócenie odebranego
posiadania dotychczasowemu posiadaczowi.)
- Ochrona posesoryjna – dotyczyła stanu faktycznego (a nie prawnego) i w
postępowaniu interdyktalnym ( procesie o posiadanie )nie miały znaczenia zarzuty
opierające się na prawie do rzeczy. Nie uwzględniono zarzutu opartego na prawie
własności ( exceptio dominii)
- Spór o posiadanie ( posesoryjny) jest niezależny od sporu petytoryjnego.
Najpierw nalezło przywrócic stan posiadania (jaki istniał przed samowolnym
zakłóceniem) choćby ten stan był pozbawiny podstawy prawnej a potem można
było rządać wydania rzeczy w oparciu o swoje prawo do niej. Niezależnie od
ochrony interdyktalnej posiadacz mógł odeprzeć naruszenie posiadania za pomocą
obrony własnej.
2. Interdykty.
 Rodzaje interdyktów posesoryjnych :
A) interdykty retindendae possessionis – miały na celu
zabezpieczenie naruszonego posiadania :
a) Interdykt uti possidetis – służył do ochrony posiadania na
nieruchomości , np. grunt, budynki.
Przysługiwał on posiadaczowi ( ad interdicta) , a którego
posiadanie ktoś naruszył . Gdy posiadacz żądający wydania
interdyktu był posiadaczem wadliwym , to interdykt
doprowadził do przyznania posiadania przeciwnikowi.
b)Interdykt utrubi – chronił posiadacza rzeczy ruchomej ;
posiadanie przypadało temu , kto w ciągu ostatniego roku ( licząc
od wydania interdyktu) dłużej posiadał sporną rzecz niż przeciwnik
Posiadacz wadliwy – traci posiadanie na rzecz przeciwnika
B) Interdykty recuperanadae possessionis – służyły
odzyskaniu utraconego posiadania :
a) interdykt unde vi – pozwalał odzyskać posiadanie niewadliwemu
posiadaczowi nieruchomości ( którego pozbawiono posiadania
siłą) .
Interdyktu udzielał pretor w ciągu roku od chwili wyzucia z
posiadania
.Wyzucie z posiadania nastąpiło przy użyciu zwykłej siły ( vis
cottidiana). Gdy napastnik usunął posiadacza przy użyciu siły
zbrojnej ( vis armata) , to interdykt przysługiwał wyrzuconemu
posiadaczowi bez ograniczenia czasowego ( nawet gdy był
posiadaczem wadliwym względem napastnika używającego siły
zbrojnej ).
b) Interdykt de precario – służył do odzyskania od prekarzysty ,
który nie zwracał rzeczy ruchomej lub nieruchomej mimo
odwołania .Udzielano też przeciwu prekarzyście , który
podstępnie ( dolo malo) pozbył się posiadania . Interdykt de
precario nie był ograniczony żadnymi terminami.
c) Interdykt de clandestina possesione – był przeciw temu , kto
uzyskał posiadanie potajemnie ( clam).
C) Interdyky adipiscendae possessionis – o uzyskanie
posiadania ( causae possessionis ) – ochrona istniejącego lub
uzyskanie nowego posiadania :
a) interdykt quorum bonorum – służy do uzyskania spadku
od nieuprawnionego
b) interdictum Salvianum .
4. Quasi possessio ( possessio iuris) .
 Ochronę posesoryjną za pomocą interdyktów ( w prawie klasycznym i
poklasycznym) zastosowano do sytuacji , gdy:
- ktoś władał cudzą rzeczą w swoim interesie . Osobę tę
traktowano jako posiadacza prawa uzasadniającego korzystanie
z cudzej rzeczy , np. użytkowania. Pretor chronił to faktyczne
wykonywanie treści danego prawa za pomocą interdyktów ( nie
sprawdzał , czy prawo przysługuje danej osobie czy nie )
 W prawie klasycznym ( Labeon) uważano , że spadek obejmuje :
- rzeczy zmysłowe
- prawa do masy spadkowej
- Może istnieć bonorum possessio – gdy w spadku nie ma res
corporales , lecz same prawa .).
Quasi possessio – ( jakby posiadanie ) lub possessio iuris ( posiadanie prawa) –
powstało obok possessio ( posiadania na rzeczach zmysłowych ; dotyczy jakby
posiadania prawa .
& 61. RZYMSKA WŁASNOŚĆ PRYWATNA .
1. Rozwój historyczny pojęcia stosunków własności rzymskiej .






W okresie królów rzymskich obywatele otrzymali 2 iugera ( rzymskie morgi = ok.
½ ha ) ziemi które mogły być dziedziczone ( stąd heredium) – ( heres = dziedzic ).
Według ustawy XII tablic podstawą gospodarki są indywidualne gospodarstwa
chłopskie ( fundus) patrum familianum . Fundus było uzupełniane pastwiskami i
lasami wspólnymi .:
- istniała też ager publicus ( własnośc państwowa kolektywna)
na obszarach zdobytych przez Rzym . Ziemie te były oddawane
obywatelom na własność ( tzw. agri limitati) , były we władaniu
patrycjuszy jako possessiones lub agri occupatorii.
- W 367 p.n.e. ograniczono ustawowo ( leges Liciniae Sextiae )
maksymalny obszar agri occupatorii dla obywatela do 500
ingera .
- Po upadku Grakchów ustawa agrarna ze 111 r. p.n.e. oddała na
własność prywatną te possessiones ich posiadaczom rzymskim .
- Ostatni wiek rzeczypospolitej po uzyskaniu obywatelstwa
rzymskiego przez mieszkańców Italii wszystkie grunty
położone w Italii ( z wyjątkiem państwowych) były res mancipi
- Obok własności ziemskiej istniała własność na na niewolnikach
, ważna od wojen punickich .
W prawie przedklasycznym nie było pojęcia prawa własności . Własności nie
odróżniano od posiadania lub innych instytucji prawnych dających władzę nad
rzeczą .:
- Dominium = ( erctum ; erus= pan) – określano sytuację , gdy
jakaś rzecz z jakiegos tytułu znajdowała się w czyjejś władzy ;
należała do głowy rodziny .
- Dominum ex iure Quiritium – oznacza prawo własności
kwirytalnej ; przysługującej obywatelowi rzymskiemu. Termin
ten pojawił się pod koniec rzeczypospolitej.
W okresie prawa klasycznego powstaje kilka rodzajów prawa własności :
- własnośc kwirytalna
- własność bonitarna ( pretorska)
- własność peregrynów
- własność prowincjonalna.
W prawie poklasycznym – zniknęły różnice między tymi rodzajami własności
W prawie justyniańskim – był zunifikowany typ własności.
2. Pojęcia prawa własności .
 Własność prywatna – prawo nieograniczonego korzystania z rzeczy i
rozporządzania nimi we własnym interesie .
 Prawo podmiotowe bezwzględne – uprawnia do bezpośredniego władania nad
rzeczą :
- jest skuteczne wobec każdej osoby
- wszyscy mają obowiązek powstrzymywać się od zakłócenia
prywatnej sfery własności
- właściciel może użyć środków , by chronić prawo własności
przeciw każdej dowolnej osobie .
 W prawie rzymskim prawem bezwzględnym są wszelkie prawa rzeczowe i prawa
rodzinne ( np. władza ojcowska , manus, prawo do spadku )
 Rzymskie prawo własności dawało władztwo nad rzeczą ( plena in re potestas) :
Było prawem nieograniczonym co do treści w tym znaczeniu ,
że pełnia władzy nad rzeczą należała do istoty
- Ograniczenia władzy zachodziły w wyniku okoliczności
zewnętrznych
Rzymską własność prywatną można określić jako prawo rzeczowe .
-

3. Ograniczenia prawa własności .
 Zewnętrzne ograniczenia wykonywania własności zachodziły ze względu na:
a) Interes publiczny – przepisy budowlane ,przeciwpożarowe , sanitarne ,
sakralne , a także :
- ograniczenia społeczne i obyczajowe , np. noty cenzorskie z
powodu niegospodarności ,
- ograniczenia wobec marnotrawców , ustawy wobec zbytkowi i
luksusowi ( leges sumptuariae )
- ograniczenia ustawowe np. , zakaz zbywania gruntów
posagowych przez męża, zakaz nadużywania władzy nad
niewolnikami , ograniczenie darowizn.
b) Interes sąsiedniego właściciela nieruchomości ( tzw. prawa sąsiedzkie ) : - Ustawa „ XII tablic” , mówiła o zbieraniu owoców , które
spadły na grunt sąsiada ; regulacji odpływu wody deszczowej
- Bycie sąsiadem skłania do tolerowania immissiones (
szkodliwych wpływów z gruntu sąsiedniego , np. hałasu,
odprysków )
c) Dopuszczenie innej osoby , by korzystała z jego rzeczy w
określonym zakresie ( w drodze ograniczonego prawa rzeczowego) .
Ograniczenie to wynika z ustawy ( hipoteka ustawowa od dominatu)
 Zasada elastyczności własności – polega na tym , że jeżeli ograniczenia prawa
własności odpadną , to właściciel powraca automatycznie do pełnego władztwa
nad rzeczą . Właściciel nie musiał udowadniać , że przysługuje mu pełne
władztwo nad rzeczą . Żądanie okazania dowodu na ograniczenie prawa własności
4. Zakres i treść prawa własności :
 Przedmiotem własności rzymskiej – były wszystkie rzeczy dopuszczone do
obrotu , z ograniczeniem indywidualnej własności do konkretnych przedmiotów
- Rozgraniczeniu ulegały grunty poszczególnych właścicieli
- Własność nieruchomości – rozciągała się poza powierzchnią ,
na wnętrze ziemi ( z kopalinami) i słup powietrza nad ziemią ,
Jest to własność nieograniczona czasowo .
 Treść własności – obejmowała władztwo nad rzeczą , dawała prawo korzystania z
rzeczy , rozporządzania ją .
 Atrybuty własności :
1. Prawo do posiadania własnej rzeczy ( tzw, ius
possidendi ) – ( rzecz jest w posiadaniu właściciela).
2. Prawo do używania własnej rzeczy ( ius utendi; usus
). Właściciel powinien korzystać z własnej rzeczy
zgodnie z przeznaczeniem . Władztwo właściciela –
obejmowało prawo do przekształcania rzeczy ,
zniszczenia , tzw. ius abutendi – prawo do zużycia
rzeczy .
3. Prawo do pobierania z rzeczy pożytków ( ius
fruendi ; fructus )
4. Prawo rozporządzania rzeczą ( ius disponendi) . Ius
disponendi obejmowało :
a) alienowanie ( alienacja rzeczą) – prawo zbycia
rzeczy przez przeniesienie własności na inną
osobę
b) oddanie do dyspozycji określonych osób na
podstawie umów ( w najem , do
przechowywania, w zastaw )
c) obciążenie prawa własności poprzez
ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego
dla innej osoby .
& 62 . RODZAJE WŁASNOŚCI .:
1. Własność kwirytalna – własność przysługująca obywatelowi rzymskiemu zgodnie z
prawem cywilnym . Przedmiotem własności kwirytalnej były :
a) res mancipi - własność nabywało się przez mancypację i in
iure cessio
b) res nec mancipi - własnośc nabywało się przez tradycję .
2. Własność bonitarna ( pretorska) :
* Rozwinęła się pod koniec rzeczyposolitej ; miała chronić silnych
właścicieli ziemi i niewolników
* Powstanie własności bonitarnej – przypadki :
a) właściciel kwirytalny res mancipi przeniósł własność za
pomocą zwykłej tradycji . Nabywca nie był od razu
właścicielem kwirytalnym , lecz nabywał rzecz swego
majątku ( bona) . Pretor za pomocą środków ( ekscepcji i
skargi) utrzymywał rzecz we władaniu nabywcy . Pozbywca
był wprawdzie właścicielem kwirytalnym , ale jego prawo
własności dzięki stanowisku pretora było bezskuteczne – tzw.
nudum ius Quiritium ( „ gołe” prawo Kwirytów) .
b) w wyniku egzekucji przez venditio bonorum
c) w wyniku dziedziczenia pretorskiego ( bonorum possessio) .
W prawie justyniańskim znikł dualizm własności kwirytalnej i bonitarnej .
3. Własność peregrynów .
 Peregryni – ( certae civitatis ) :
a) mogli być właścicielem w miastach wedle narodowego prawa
b) w stosunkach z Rzymianami , peregryn nawet jeśli miał udzielone ius
commerci nabywał jakąś rzecz , to jego własność była chroniona przez pretora
za pomocą actiones utiles
c) własność peregrynów straciła na znaczeniu po edykcie Karakali ( 212 r.n.e.) ,
znikła w prawie justyniańskim , zniesiono wtedy deditici ( kategoria
peregrynów) .
4. Własność na gruntach prowincjonalnych .
 Grunty prowincjonalne – ( poza Italią ) , zdobyte na nieprzyjacielu , były
własnością państwa rzymskiego
 Osoby osiadłe na gruntach prowincjonalnych płaciły podatek gruntowy ( vectigal)

Osoby uprawiające grunt juryści określali jako possessio vel ususfructus (
posiadanie i użytkowanie)
 Osoby te mogły posiadłości pozbywać przez tradycję i swobodnie nimi
rozporządzać
 Własność na gruntach prowincjonalnych polegała na korzystaniu z ochrony
procesowej za pomocą actiones utiles
 Odrębność własności gruntów prowincjonalnych znikła , gdy cesarz Dioklecjan
obciążył podatkiem gruntowym grunty italskie
 W prawie justyniańskim odrębności gruntów już nie było .
5. Współwłasność .
 Współwłaścicielem jednej rzeczy mogło być kilka osób :
- niezależnie od ich woli ( communio incidens – wspólność
przypadkowa np.( spadek lub połączenie rzeczy przez
confusio).
- lub Przez odpowiednie oświadczenie woli
 Prawo własności podlegało podziałowi na części idealne ( partes pro indiviso)
 Rzecz nie ulegała podziałowi fizycznemu
 Współwłaściciel mógł rozporządzać swoją częścią prawa własności . Jednak
czynności prawne dotyczące całości rzeczy ( sprzedaż , ustanowienie służebności)
wymagały zgody wszystkich współwłaścicieli
 Jeżeli chodzi o rzecz wspólną , to:
- każdy współwłaściciel mógł używać rzeczy zgodnie z
przeznaczeniem
- współwłaściciele mogli ustalić zasady korzystania z rzeczy
wspólnej ( tzw. podział quoad usum).
- Naprawy dokonywał współwłaściciel , ale koszty pokrywali
wszyscy
- Między współwłaścicielami powstały stosunki obligacyjne ,
quasi ex contractu .
6. Zniesienie współwłasności :
 Mogło nastąpić w drodze porozumienia między współwłaścicielami . Gdy rzecz
była podzielna , każdy otrzymywał odpowiednią część fizyczną . Gdy rzecz była
niepodzielna , to 1 z współwłaścicieli zatrzymywał rzecz , a reszcie wypłacał ich
część w pieniądzach . Można było sprzedać rzecz i podzielić się pieniędzmi .
 Gdy nie było porozumienia podział współwłasności nastąpił na drodze sądowej .
7. Skargi działowe ( actiones divisoriae )
 actio familiae ercisundae – o podział współnego spadku ( wprowadziła ustawa
XII tablic)
 actio communi dividundo – o podział współwłąsności
 actio finium regundorum – o rozgraniczenie gruntu , wyznaczenie miedzy.
& 63 . NABYCIE WŁASNOŚCI .
1. Podział sposobów nabycia własności .
 W okresie klasycznym wyróżniano nabycie własności na :
a) podstawie prawa cywilnego :
- mancypacja
- in iure cessio
- usucapio ( zasiedzenie)
-
legat per vindicationem
adiudicatio ( przysądzenie w procesie działowym – w iudicium
legitimum
- sprzedaż zdobyczy wojennej np. niewolników
- przydział ziemi państwowej ( adsignatio) – poprzez magisratury
b) podstawie ius gentium :
- tradycja
- zawłaszczenie .
2. Pochodne i pierwotne nabycie własności .
 W prawie justyniańskim były pochodne i pierwotne nabycia własności .
 Pochodne nabycie własności było gdy :
a) Ktoś nabywał własność ( lub inne prawo
majątkowe) od drugiej osoby , poprzednika
b) Nabywca był następcą
c) Następca nabywał własność taką , jaką miał
poprzednik „ nemo plus iuris ad alium transfere
potest , quam ipse haberet „ – Nikt nie może
przenieść na drugiego więcej prawa , niż sam ma
( Ulpian)
 Pochodne sposoby nabycia własności
a) mancypacja
b) in iure cessio
c) tradycja .
Mancypacji i in iure cessio nie ma w prawie justyniańskim
 Pierwotne nabycie własności – następuje niezależnie od poprzednika .
 Pierwotne sposoby nabycia własności :
- zawłaszczenie
- nabycie skarbu
- akcesja
- specyfikacja
- nabycie owoców
- zasiedzenie .
& . 64 . POCHODNE SPOSOBY NABYCIA WŁASNOŚCI .
1. Mancypacja – mancypatio - formalny sposób prawa cywilnego nabycia własności
kwirytalnej na res mancipi .
 Pierwotnie mancypacja była kupnem za gotówkę ( w postaci kruszcu) określonej
rzeczy . Kruszec ważono na wadze w obecności 5 świadków ( obywateli
rzymskich). Nabywca mówił formułkę , chwytał ręką daną rzecz ( manu capere) i
mówił , że jest jego .
 Po wprowadzeniu pieniądza ważenie kruszcu było symboliczne
 W prawie klasycznym mancypacja była abstrakcyjnym sposobem nabycia
własności kwirytalnej , bo wystarczyło by stronami byli rzymscy obywatele,
zachowano formę obrzędu i słowną , własność na res mancipi przechodziła na
nabywcę bez względu na przyczynę (causa) nabycia.
Cele mancypacji :
- prawny i gospodarczy
- do formalnego przeniesienia własności
do przeniesienia własności ( za 1 sesterca) celem darowizny
(mancipatio donationis causa)
- przeniesienie własności celem dania posagu ( mancipatio dotis
causa)
- dania wierzycielowi zastawu ; oddania rzeczy na przechowanie
lub do używania ( W fomułce musi być zastrzeżenie –
mancipatio fiduciae causa , czyli przeniesienie własności jest
powiernicze ).
- Mancipatio familiae – zapoczątkowała testament
mancypacyjny.
 Mancypacja odegrała ważną rolę w prawie klasycznym - przy emancypacji ,
adopcji ; oddaniu filii familias w mancipium , nabyciu władzy nad żoną .
 Mancypacja nie istniała w prawie justyniańskim.
2. In iure cessio :
 polegała na nabyciu własności za pomocą fikcyjnego procesu o własność
 nabywca twierdził ,że rzecz jest jego własnością
 pozbywca zgadzał się z tym lub milczał
 Pretor przyznawał rzecz powodowi ( nabywcy)
 Z in iure cessio – mogli korzystać obywatele rzymscy ( mający zdolność
procesową) , bo tylko oni mogli uczestniczyć w procesoie legisakcyjnym.
 Tym sposobem można nabyć własność kwirytarną ( na res mancipi ) i na res nec
mancipi .
 In iure cessio wyszło z użycia w IV w. n.e.
3. Tradycja . ( traditio).
 Tradycja , to prosty nieformalny sposób nabycia własności na podstawie ius
gentium .
 W prawie klasycznym tradycja polegała na :
- przeniesieniu posiadania rzeczy od poprzednika na następcę
- istniała zgodna wola przeniesienia własności
- należało uzasadnić przyczynę dokonania tradycji ( tzw, iusta
causa tradycji)
Iusta causa traditionis - przyczyna (causa traditionis) wynikała z czynności
prawnej poprzedzającej tradycję i zobowiązującej do przeniesienia własności. Wręczenie
rzeczy nie oznaczało przeniesienia własności lub posiadania, np. gdy dłużnik wręcza swojemu
właściecielowi coś w zastaw to wierzyciel zastawniczy miał tylko na niej posiadanie, a nie
prawo własności. Ta sytuacja wynikała z kontraktu zastawu uzasadniającego tradycję.
Iusta causa przy tradycji powodującej nabycie własności zachodziła gdy , :
- tradent ( poprzednik) dokonał tradycji , by za zgodą nabywcy
obdarować go , lub udzielić mu pożyczki ( kontrakt pożyczki) ;
zapłacić swój dług. Gdy strony były zgodne do przeniesienia
własności drogą tradycji , ale między stronami było
nieporozumnienie co do justa causa to nie nastąpiło nabycie
własności. Aby przenięść własnośc za pomocą tradycji oprócz
zgodnej woli stron potrzebna jest justa causa. Tradycja była
czynnością prawną kauzalną (przyczynową)
 Nabycie własności przez tradycję wymagało , by pozbywca był właścicielem
(zgodnie z zasada „Nemo plus iuris transfere potest quam ipse habet”), i posiadać
zdolność do rozporządzania swą rzeczą. Np. dziecko, chory umysłowo musiał
mieć zgodę opiekuna, bo mimo że byli właścicielami to nie mogli ważnie
-



przenieść swojeje własności na drugą osobę. Nieraz wystarczyła sama zdolność
rozporządzenia rzeczą, pozzbywca nie musiał być właścicielem, np. przy kupnie
rzeczy zastawionej od wierzyciela zastawniczego kupujący nabywał własność na
rzeczy.
Musiało nastąpić oddanie i nabycie rzeczy , na której przenoszona była własność :
- pierwotnie przeniesienie posiadania musiało mieć charakter
rzeczywisty ( rzecz musiała być oddana z ręki do ręki i przyjęta)
- prawo klasyczne popiera przeniesienie rzeczywiste
- prawo justyniańskie stwarza możliwość fikcyjnego
przeniesienia posiadania ( traditio ficta) przez formalności
symboliczne , klauzule w aktach prawnych , lub wręczenie
nabywcy dokumentu nabycia rzeczy.
W prawie klasycznym nabywano przez tradycję własność kwirytalną tylko na res
nec mancipi . Tradycja res mancipi powodowała nabycie własności pretorskiej (
bonitarnej)
W prawie justyniańskim tradycja jest sposobem pochodnego nabycia własności .
Nie była tam konieczna iusta causa w sensie prawa klasycznego . Wystarczyła
zgodna wola stron pozbycia i nabycia własności lub przeniesienie posiadania .
Tradycja prawa justyniańskiego miała charakter czynności abstrakcyjnej. (
oderwanej) .
& 65 . PIERWOTNE SPOSOBY NABYCIA WŁASNOŚCI .
!. Zawłaszczenie i nabycie skarbu .
 Zawłaszczenie – polega na nabyciu własności na rzeczach niczyich ( res nullius)
przez objęcie ich w posiadanie z zamiarem zatrzymania dla siebie .
Obowiązywała zasada : res nullius cedit primo occupanti – rzecz niczyja przypada
temu , kto pierwszy ją zawłaszczył ( Gaius) .
 Odrębne przepisy istniały do znalezienia skarbu ( thesaurus ) – ten , kto
znalazł skarb we własnym gruncie , stawał się właścicielem :
- gdy znalazł skarb w cudzym gruncie , to połowa skarbu
przypadała znalazcy , połowa właścicielowi gruntu
(współwłasność na skarbie).
- Karano poszukiwanie skarbu za pomocą środków magicznych ,
utratą skarbu na rzecz państwa .
2. Akcesja ( accessio) – nabycie własności przez połączenie rzeczy .
 Akcesja – polegała na tym, że pewna rzecz samodzielna została jako rzecz
uboczna przyłączona do drugiej rzeczy głównej . Stała się częścią składową i
własnością właściciela rzeczy głównej.
Accessio cedit principali – rzecz przyłączona przypada rzeczy głównej ;
Ulpianus
 Mogła nastąpić akcesja :
a) nieruchomości do nieruchomości
b) rzeczy ruchomej do niruchomości
c) rzeczy ruchomej do drugiej rzeczy ruchomej.
Ad a) Akcesja ruchomości do nieruchomości; w niej są przypadki akcesji rzecznej, jak:
a) alluvio ( przymulisko) , gdy rzeka publiczna powiększyła czyjś grunt
nabrzeżny przez stopniowe przymulenie
b) avulsio ( oderwisko) , gdy rzeka publiczna oderwała kawał gruntu i
przyłączyła go czjegoś gruntu . nabycie własności następowało z chwilą
trwałego połączenia .
c) alveus derelictus – gdy rzeka publiczna zmieniła swój bieg . To dawne
koryto rzeczne ( alveus) przypadało po połowie właścicielowi gruntów
przybrzeżnych obu stron .
Ad b) Akcesja rzeczy ruchomych do nieruchomości była w przypadkach :
a) implantatio – w sytuacji zasadzenia lub zasiania rośliń na gruncie
b) inaedificatio – oznacza , że dom zbudowany na cudzym gruncie i trwale
z nim połączony jest częścią składową gruntu i własnością właściciela
gruntu .Gdyby rozebrano ten dom , to materiały , z których zbudowano
dom mogły wrócić do dawnego właściciela za pomocą rei vindicatio
Implantatio i inaedificatio są konsekwencją zasady superficies solo cedit .
Połączone z gruntem rośliny i budynki stanowią z nim nieruchomość .
Ad c)
 Akcesja rzeczy ruchomych do ruchomych powstała w wyniku przyłączenia rzeczy
ruchomej ubocznej do głównej. Rzeczy ubocznej nie można było odłączyć od
rzeczy głównej bez zniszczenia całości. Właściciel rzeczy głównej nabywał
własność na rzeczy ubocznej.
 Gdy rzecz uboczną można odłączyć od rzeczy głównej ( np. w przypadku
przylutowania ołowiem – adplumbatio) – własność właściciela rzeczy ubocznej
ulega zawieszeniu na czas połączenia ; po rozdzieleniu odżywała na nowo.
Właściciel rzeczy ubocznej za pomocą actio ad exhibendum mógł uzyskać jej
odłączenie i domagać się zwrotu skargą windykacyjną .
 Confusio – połączone zostały 2 rzeczy jednorodzajowe i równorzędne co do
znaczenia , np. wino z beczek zlano do jednej kadzi . Na większej rzeczy ( kadzi)
powstała współwłasność w stosunku do udziałów właścicieli .
Commixtio – ( zmieszanie rzeczy) , zachodziło , gdy pomieszano przedmioty , które nie
traciły swej samodzielności jako rzeczy . np. zmieszanie jabłek różnych właścicieli . Każdy
był właścicielem swoich sztuk i mógł je rozpoznać po cechach gatunkowych Jeśli właściciele
rozpoznali swe jabłka , mogli je odebrać.
3. Specyfikacja ( przetworzenie).
 Nabycie własności przez przetworzenie rzeczy zachodziło w sytuacji , gdy osoba
A wykonała rzecz ruchomą ( nova species) z materiału B , gdzie A uczynił to bez
porozumienia z B ,
 Szkoła Sabiniańska – mówi , że właścicielem nowo wytworzonej rzeczy jest
właściciel materiału
 Szkoła prekulejańska – mówi, że właścicielem rzeczy jest przetwórca .
 Justynian zajął stanowisko pośrednie ( media sententia ) – : nowa rzecz staje się
własnością właściciela materiału , gdy da się przywrócić do pierwotnego stanu „.
Gdy nie da się uczynić , nowa rzecz jest własnością przetwórcy.
 Dotychczasowy właściciel rzeczy ubocznej ( materiału) przy akcesji i specyfikacji
może domagać się odszkodowania różnymi skargami in personam ( np. condictio
– z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia ) .
4. Nabycie własności na pożytkach .
 Pierwotne sposoby nabycia własności owoców :
- Własność na pożytkach ( owocach) nabywał właściciel rzeczy
macierzystej z chwilą , gdy owoce przez odłączenie stały się
samodzielnymi rzeczami ( fructus separati)
Wyjątki : - gdy rzecz macierzystą miała w dobrej wierze inna
osoba niż właściciel owoców, to bonae fidei possessor był
właścicielem owoców , z chwilą odłączenia .
- Emfiteuta ( wieczysty dzierżawca )nabywał własność na fructus
separati . Właścicielem owoców był użytkownik z chwilą ich
zebrania .
 Pochodne nabycie pożytków :
- to nabycie owoców przez dzierżawcę ( z kontraktu, najmu
rzeczy)
- wydzierżawiający , wypełniając obowiązki kontraktowe ,
pozwala owoce przyłączyć sobie.
3. Zasiedzenie .
 Zasiedzenie – pierwotny sposób nabycia własności przez nieprzerwane posiadanie
rzeczy w określonym okresie i przy zachowaniu odpowiednich warunków .
 Zasiedzenie miało uregulować niepewną sytuację co do własności ( np., umożliwić
nabycie kwirytalnej własności osobie , która otrzymała res mancipi bez
mancypacji lub in iure cessio lub osobie nabywającej rzecz w dobrej wierze od
niewłaściciela .
W rozwoju historycznym ukształtowała się:
- cywilna forma zasiedzenia (usucapio)
- instytucja (praescripto longi temporis)
- obie formy połączyły się w zasiedzenie wg prawa justyniańskiego
 Usucapio – to zasiedzenie wg. prawa cywilnego :
- przez usucapio własność mogli nabyć obywatele rzymscy na
rzeczach ( rzeczy te mogły być przedmiotem własności
kwirytarnej).
- Przez usucapio – nie można nabyć własności na : rzeczach
skradzionych, zabranych przemocą ( res furtivae ; res vi
possessae ) – zgodnie z ustawą XII tablic i innymi ustawami.
Res inhabiles – rzeczy , których nie można zasiedzieć ( miedzę do 5
stóp, miejsce przed grobem).
 Przesłanki zasiedzenia wg. prawa klasycznego :
a) Posiadanie (possesio)
b) rzecz niewyłączona od zasiedzenia ( res habilis)
c) oznaczony czas ( tempus) ; dla ruchomości – 1 rok ; dla nieruchomości – 2
lata .
d) słuszna podstawa zasiedzenia ( tytuł : iusta causa ; iustus titulus )
e) dobra wiara ( bona fides) .
 Iusta causa ( iusta titulus ) – to podstawa ( przyczyna) nabycia posiadania np.
czynność prawna na podstawie której zasiadający zaczął posiadać . Zasiadający
musiał w chwili posiadania być w dobrej wierze ( bona fides).
- Bona fides była ważna , gdy zasiadający nabył posiadanie od
niewłaściciela . Zasiedzenie było możliwe, gdy nabywający
posiadanie uważał , ze nabył je od właściciela .
- Gdy zasiadający po nabyciu w dobrej wierze , dowiedział się ,
że nabył rzecz od niewłaściciela , nie przeszkadzało to jego
zasiedzeniu ( zgodnie z zasadą : Mala fides superveniens non
nocet = później powstała zła wiara nie szkodzi zasiedzeniu.
Zasada ta została zawarta w konstytucji Justyniana




Zasiedzenie miało być nieprzerwane . Utrata posiadania skutkowała przerwaniem
zasiedzenia . Gdy odzyskano posiadanie , zasiedzenie liczono od nowa . Gdy była
zmiana posiadacza , mogła być utrzymana ciągłość posiadania w 2 przypadkach :
a) successio possessionis – zachodziła przy
dziedziczeniu ; dziedzic mógł dokończyć
zasiedzenia rozpoczętego przez spadkodawcę .
Decydowała dobra wiara spadkodawcy .
Dziedzic mógł być w złej wierze .
b) accessio possessionis – od III w. n.e. przy
kupnie- sprzedaży mógł doliczyć sobie czas
posiadania poprzednika , gdy sam był w dobrej
wierze.
Praescriptio longi temporis – instytucja wprowadzona przez prawo cesarskie dla
gruntów prowincjonalnych ; ich zasiedzenie przez usucapio było niemożliwe .
Praescriptio longi temporis – środek obrony procesowej posiadacza gruntu przeciw
skardze właściciela . Gdy pozwany posiadacz gruntu nabył posiadanie słuszne ,
wykonywał w bona fides. ( dobrej wierze) przez 10 lat lub 20 lat, to skarga o zwrot
gruntu była oddalona . Pozwany był posiadaczem .Później posiadaczowi zaczęto
udzielać actio utilis o wydanie rzeczy ( gruntu) , gdy został pozbawiony jej
posiadania. Longi tempores praescriptio zamieniła się w sposób nabycia przez
zasiedzenie tzw. własności na gruntach prowincjonalnych ( ze środka ochrony
procesowej).
Wprowadzono zasadę – nie można skarżyć z tytułu własności po upływie 30 lat ,
niekiedy 40. Posiadacz niemający warunków do wcześniejszego zasiedzenia
rzeczy , mógł oddalić skargę zarzutem , że miał niezakłócone posiadanie rzeczy
przez ten czas. Jeśli posiadacz był w dobrej wierze, stawał się właścicielem rzeczy
Według Justyniana – zasiedzenie nieruchomości dokonywało się przez upływ 10
lub 20 lat ; zasiedzenie ruchomości odbywało się po 3 latach.
Wymagano :
- tytułu nabycia ( iustus titulus , iusta causa
- dobrej wiary posiadacza ( bona fides)
- rzeczy możliwej do zasiedzenia ( res habilis).
Przerwa w zasiedzeniu nastąpiła na skutek wniesienia skargi windykacyjnej przez
właściciela . Accessio i successio possessionis – były możliwe. .
& 66 . OCHRONA WŁASNOŚCI .
1. Środki ochrony własności ( według prawa cywilnego i pretorskiego. )
 actiones in rem – o zwrot ( restytucję) rzeczy ; zaniechanie naruszenia własności
 właściciel będący posiadaczem mógł korzystać z interdyktów posesoryjnych
 skargi in personam – chroniące własność przed różnymi zamachami np.
- actio furti i condictio furtiva – z tytułu kradzieży rzeczy
- actio legis Aquiliae – z powodu uszkodzenia rzeczy.
Skargi strzegące interesów właścicieli gruntów w stosunkach sąsiedzkich :
 actio finium regundorum – o rozgraniczenie gruntów i wyznaczenie miedzy
 actio aquae pluviae arcendae – związana ze zmianą naturalnego spływu wody ;
by znieść przeszkody w spływie wody z gruntu sąsiada ( actio in personam)
 cautio damni infecti – przyrzeczenie wyrównania ewentualnych szkód , gdy
zawali się sąsiednia budowla

operis novi nuntiatio – sprzeciw wobec budowy nowego budynku przez sąsiada ,
gdy zagrażał właścicielowi lub naruszał jego prawa.
Właściwe skargi służące ochronie prawa własności :
 rei vindicatio
 actio negatoria
 actio Publiciana
2. Skarga windykacyjna lub wydobywcza ( rei vindicatio ).
 Skarga prawa cywilnego , chroniąca własność kwirytarną
 Przysługiwała właścicielowi , który utracił posiadanie rzeczy
 Skierowana przeciw posiadaczowi i niewłaścicielowi , żeby rzecz zwrócił . Powód
( nieposiadający właściciel kwirytarny) , przeprowadzał dowód , że jest
właścicielem :
- gdy nabył rzecz w sposób pierwotny , dowód nie przedstawiał
większych trudności
- gdy nabył rzecz w sposób pochodny (to zgodnie z zasadą nemo
plus iuris ...) , musiał udowodnić, że nie tylko on ale i jego
popszednik był właścicielem, więc i on nabył rzecz od
właściciela. Powód musiał przeprowadzić dowód własności aż
do pierwotnego nabycia ( w Średniowieczu dowód ten nazwano
= probatio diabolica = dowód diabelski . ).
 Dzięki instytucji zasiedzenia : właściciel udowadniał , że posiadał rzecz przez czas
potrzebny do zasiedzenia ( lub poprzednik własności zasiedział ją ).
 Pozwany – to posiadacz ad interdicta , także dzierżyciel ( w prawie klasycznym) ,
gdzie dzierżenie wynikało ze stosunku kontraktowego względem właściciela .
 W prawie justyniańskimm – pozwanym mógł być dzierżyciel , podstępnie
porzucający posiadanie lub udający posiadacza i biorący na siebie proces , by
zmylić powoda. Pozwany skargą windykacyjną – musiał rzecz wydać . Pretor przy
nieruchomościach dawał powodowi interdykt quem fundum ; przy ruchomościach
nakazywał by pozwany wydał rzecz powodowi .
 Gdy rei vindicatio powoda było uzasadnione , sędzia w procesie formułkowym :
- nakazał zwrócić rzecz ( cum omnia causa) , z wszystkimi
korzyściami , owocami
- nakazał wynagrodzić szkodę , np. zniszczenie , uszkodzenie
rzeczy po litis contestatio u pozwanego
 Gdy pozwany nie zwrócił rzeczy , to musiał zapłacić powodowi wartość rzeczy w
wysokości , jaką ustalił i zaprzysiągł powód . Rzecz stała się wtedy własnością
pozwanego.
W postępowaniu kognicyjnym – sędzia mógł zwrot rzeczy egzekwować przy użyciu siły
Zbrojnej .
 jeśli pozwany był posiadaczem w dobrej wierze , to odpowiadał za wszystkie
owoce od litis contestatio
 Jeśli pozwany był posiadaczem w złej wierze , to odpowiadał za owoce od chwili
objęcia rzeczy w posiadanie .
Nakłady :
 Posiadacz w dobrej wierze mógł żądać zwrotu nakładów koniecznych ( impensae
necessariae ) , by dana rzecz zachowała się lub ( impensae utiles) , nakładów
użytecznych , by rzecz nie uległa pogorszeniu. Nakłady zbytkowe ( impensae
volumptariae) – posiadacz mógł sobie zatrzymać jeśli rzecz nie uległa uszkodzeniu


Posiadacz w złej wierze mógł domagać się zwrotu nakładów koniecznych
Pozwany posiadacz mógł zatrzymać daną rzecz u siebie do czasu rozliczenia
nakładów – tzw. prawo retencji – ius retentionis )
3. Skarga negatoryjna .
 Actio negatoria – powództwo negatoryjne chroniła właściciela kwirytarnego ,
którego własność ktoś narusza i zachowuje się tak jakby przysługiwała mu
służebność na niej.
 Skargą negatoryjną właściciel żądał ustalenia , że pozwany nie ma prawa do
rzeczy; domagał się przywrócenia stanu , jaki istniałby , w chwili litis contenstatio
gdyby naruszenie zostało usunięte .
- Właściciel mógł domagać się od pozwanego odpowiedniego
zabezpieczenia ,żę nie ponowi naruszenia ( cautio de ammplius
non turbando )
- Pozwany musiał zwrócić korzyści , wynagrodzić szkody
właścicielowi.
4. Actio Publiciana . – Skarga Publicjańska tzw. pretorska actio in rem .
 Przysługiwała właścicielowi bonitarnemu lub posiadaczowi w dobrej wierze
będącego na drodze do zasiedzenia ( który utracił rzecz)
 Powód – właściciel bonitarny mógł skorzystać ze skargi Publicjańskiej przeciw
wszystkim , zwłaszcza właścicielowi kwirytarnemu ( od którego nabył rzecz).
 Gdy ze skargi Publicjańskiej korzystał posiadacz w dobrej wierze , to skarga była
skuteczna przeciw gorzej uprawnionemu.
 Właściciel kwirytarny poprzez skargę Publicjańską mógł wykazać ,że ma
posiadanie prowadzące do zasiedzenia ( w skardze windykacyjnej musiał
udowadniać prawo własności).
& 67 . PRAWA RZECZOWE OGRANICZONE .
1. Prawa rzeczowe dzieliły się na
a) prawa własności
b) prawa ograniczone na rzeczy cudzej ( iura in re aliena) :
- były bezwzględne ; skuteczne wobec każdej osoby ( erga omnes
– wszystkich osób) ; dawały bezpośrednie , ograniczone
władztwo nad rzeczą .
- Do praw ograniczonych na rzeczy cudzej należały :
= służebności, czyli servituty
= prawo zastawu
= emfiteuza , czyli wieczysta dzierżawa
= superficies , czyli prawo zabudowy powierzchni.
& 68 SŁUŻEBNOŚCI .
1. Służebność – jako ograniczone prawo rzeczowe ; polega na uprawnieniu do korzystania z
cudzej rzeczy w oznaczonym zakresie .
 Właściciel rzeczy obciążonej służebnością:
a) musiał znosić pati – ingerencję w sferę swego prawa własności ze
strony osoby uprawnionej do służebności
b) lub Powstrzymywać śię (non facere )– od pewnych czynności .
Przykładem może być to, że: właściciel musi wstrzymać się od
wystawienia budynku ponad określoną wysokość ; właściciel musi
znosić , że ktoś stale chodzi przez jego grunt.
Treścią służebności nie mogło być facere (obowiązek wykonania pewnych pozytywnych
czynności przez właściciela rzeczy obciążonej). Jedynym wyjątkiem od tej zasady była
Servitus oneris ferendi – służebność oparcia budynku o ścianę sąsiada, bo sąsiad musiał
utrzymać ścianę w takim stanie by wytrzymała ciężar opartego o nią budynku.

Zasady służebności to:
a) Servitus in faciendo consistere nequit ( Pomponiusz)- nie może polegać na
czynieniu. Zasadę tę sformułował Pomponiusz w Digestach. Została ona
omówiona wcześniej i oznacza, że służebność nie może polegać na
działaniu ze strony właściciela nieruchomości obciążonej.
Ponadto:
b) Nulli res sua servit – nie można mieć służebności na własnej rzeczy , bo
służebność jest prawem na rzeczy cudzej ( Paulus)
c) Servitus servitutis esse non potest – nie można ustanowić służebności na
służebności ( Paulus)
d) Servitutibus civiliter utendum est – służebność należy wykonywać civiliter
, w sposób oględny , oszczędzający prawo właściciela (Celsus)
 Rodzaje służebności wg. prawa rzymskiego : gruntowe i osobiste . Podział ten
powstał w prawie poklasycznym.
2. Służebności gruntowe –
a) w nich 1 grunt tzw. obciążony( lub służebny) służy gospodarczo
drugiemu gruntowi ( panującemu, władnącemu)
c) Ze służebności korzysta właściciel gruntu władnącego
d) Służebności znosi właściciel gruntu obciążonego
e) Grunt służebny i władnący muszą sąsiadować ze sobą
f) Grunt służebny musi dawać trwałe gospodarcze korzyści gruntowi
włądnącemu ( Servitutis causa perpetua esse debet)
 Służebność gruntowa jest niepodzielna , obciąża lub przysługuje całemu gruntowi;
jest dziedziczna i zbywalna wraz z gruntem .
 Służebności gruntowe dzielą się na :
a) służebności gruntów wiejskich , np.
- prawo przechodu ( iter)
- prawo przejazdu ( via)
- prawo przepędzania bydła ( actus)
- prawo przeprowadzania wodociągów przez cudzy grunt (
aquaeductus)
- czerpania wody
- wypasania bydła
- kopania piasku na cudzym gruncie
b) służebności gruntów miejskich :
- prawo oparcia budynku o ścianę budynku sąsiada ( servitus
oneris ferendi)
- prawo wpuszczania belki w mur sąsiada
- prawo wysunięcia okapu
- prawo wysunięcia budynku w słup powietrza sąsiada
- prawo zabronienia sąsiadowi budowania ponad pewną
wysokość ( servitus altius non tollendi)
3. Służebności osobiste :
- przysługiwały na cudzych rzeczach pewnej osobie i tylko tej osobie
- były niezbywalne i niedziedziczne
- kończyły się śmiercią osoby uprawnionej , bo miały na celu jej
utrzymanie ( alimentację)
 Prawo rzymskie wymienia 4 rodzaje służebności osobistych :
1 . Ususfructus – użytkowanie :
- dawało osobie uprawnionej dożywotnie prawo używania ( uti;
usus) , pobierania owoców ( frui; fructus) rzeczy cudzej , bez
naruszenia sbstancji ( salva rei substantia)
- ususfructus – było to prawo nieprzenośne , osobiste .
Wykonanie użytkowania można było dać drugiej osobie
 Własność na owocach nabywał użytkownik z chwilą zebrania , powinien się
troszczyć o daną rzecz. Po skończonym użytkowaniu daną rzecz powinien zwrócić
właścicielowi , by mógł tę rzecz używać. Gdy użytkownik był dożywotnio ,
spadkobierca powinien dać rzecz użytkownikowi .
Cautio usufructuaria – stypulacyjna gwarancja wzmocniona poręką ; dawał ją
użytkownik właścicielowi
 Przedmiotem użytkowania mogły być rzeczy niezużywalne
 W okresie pryncypatu można było użytkować rzeczy zużywalne, np. pieniądze .
Było to użytkowanie nieprawidłowe – quasi ususfructus .
Użytkownik nieprawidłowy dawał cautio quasi – usufructuaria tzn. po
użytkowaniu zwróci rzeczy w takiej samej ilości i jakości.
2. Usus - używanie .
 dawało ograniczone prawo korzystania z cudzej rzeczy
 polegało na używaniu cudzej rzeczy bez naruszenia substancji i pobierania
owoców
 w przypadki pola – używający może brać owoce niezbędne do konsumpcji własnej
rodziny
 używający dawał cautio usuaria – by zabezpieczyć wykonywanie obowiązków .
3. Habitatio – dożywotnie prawo rzeczowe mieszkania w cudzym domu lub jego części.
4. Opere servorum vel animalium – rzeczowe prawo korzystania z usług cudzych
niewolników lub zwierząt pociągowych.
4 Nabycie , zgaśnięcie , ochrona służebności .
 W prawie najdawniejszym i klasycznym znano sposoby nabycia służebności.
a) in iura cessio ( nabycie służebności gruntowych i użytkowania
b) mancypacja – nabycie służebności gruntowych wiejskich
c) deductio servitutis – właściciel pozbywający grunt mógł zastrzec służebność
w formie mancypacyjnej .
 Zasiedzenie służebności ( przez 2 letnie użytkowanie ) zniesiono w okresie
pryncypatu
 Służebności pactionibus et stipulationibus – były to służebności na gruntach
prowincjonalnych . Nabywano umową , wzmocnioną stypulacją karną .
W prawie justyniańskim te służebności ustanawiano umownie
 Zgaśnięcie służebności :
- przez śmierć lub capitis deminutio uprawnionego
- przez zniszczenie , zmianę rzeczy lub gdy uprawniony do
służebności stał się właścicielem danej rzeczy ( w prawie
justyniańskim)
przez zrzeczenie się służebności przez in iure cessio , a w
prawie justyniańskim przez zwykłą umowę
- przez niewykonywanie (non usus) służebności gruntowych
wiejskich i używanie w ciągu 2 lat
- przez niewykorzystanie ( non usus ) oraz usucapio libertatis (
pozytywne działanie właściciela gruntu obciążonego ,
uniemożliwiające wykonanie służebności przez 2 lata ) przy
servitutach gruntowych miejskich .
Ochrona służebności : - realizowana przy odpowiednich środkach procesowych
- w prawie przedjustyniańskim uprawniony mógł dochodzić
służebności przez vindicatio servitutis
- w prawie justyniańskim skargą konfesoryjną ( actio confessoria)
- Pozwanym skargą był każdy, kto zaprzeczał istnienie
służebności lub uniemożliwiał wykonanie służebności
- Służebność na gruntach prowincjonalnych chroniono za
pomocą actiones utiles .
-

& 69 . POJĘCIE I RODZAJE PRAWA ZASTAWU .
1. Prawo zastawu .- to prawo rzeczowe , które na cudzej rzeczy mógł uzyskać wierzyciel, by
zabezpieczyć swą wierzytelność , gdy dłużnik nie wykonał świadczenia.
 Zgodnie z prawem wierzyciel miał prawo do uzyskania raeczy zastawionej i do
sprzedaży jej .
 Prawo zastawu ( rzymskie) – to prawo akcesoryjne – zależne od istnienia losów
wierzytelności , którą zabezpiecza
 Funkcja zastawu : zabezpieczenie wierzytelności ; ułatwianie uzyskania kredytu.
 Zastawnik – wierzyciel zastawniczy ; zastawca – dłużnik.
2. Rozwój historyczny .
 W najdawniejszym prawie stosowano formy zabezpieczenia wierzytelności :
- fiducia cum creditore contracta
- zastaw ręczny
Dłużnik nie mógł odzyskać przedmiotu zastawionego .
- hipoteka - zastaw umowny . nazywano go często pignus .
 Początki pojawiają się w okresie republiki w stosunkach dzierżawy gruntów .
Dzierżawca zastawiał wydzierżawiającemu dla zabezpieczenia czynszu –
inwentarz gospodarczy ( invecta et illata ) . Inwentarz był dzierżawcy , dopóki ten
płacił czynsz . Gdy dzierżawca nie płacił czynszu , pretor pozwalał
wydzierżawiającemu wejść w posiadanie inwentarza dzierżawcy – za pomocą
interdictum Salvianum
 Pod koniec republiki – wydzierżawiający miał ochronę zastawu na invecta et illata
za pomocą actio Serviana ( skargi serwiańskiel) . Skargę udzielono dzierżawcy i
osobie trzeciej
 Od cesarza Hadriana skargę Serwiańską rozszerzono na wszelki zastaw bez
przenoszenia posiadania ( tj. poza dzierżawę )
 W okresie justyniańskim skarga Serwiańska nazywała się actio hypothecaria .
3. Rodzaje zastawu . :
a) zastaw ręczny ( pignus)
b) zastaw umowny ( hypotheca)
 Zastaw ręczny – powstawał na podstawie kontraktu realnego ; posiadanie rzeczy
zastawionej przechodziło od razu na wierzyciela .




Hipoteka – ustanawiana na podstawie nieformalnej umowy . Na podstawie
umowy wierzyciel mógł uzyskać rzecz , gdy dłużnik nie wykonał zobowiązania .
Umowę o zastaw hipoteczny dołączono do kontraktu najmu ( dzierżawy) ; lub do
kontraktu głównego
Hipoteka ustawowa – znana w prawie poklasycznym i justyniańskim powstała na
podstawie ustawy.
Przypadki hipoteki ustawowej :
a) wynajmujący na meblach lokatora ; wydzierżawiający na płodach z ziemi
dzierżawionej , by zabezpieczyć czynsz .
b) fiskus na majątku dłużnika , by zabezpieczyć wierzytelność skarbu
państwa ( toteż była to hipoteka uprzywilejowana)
c) osoby pod opieką lub kuratelą – na majątku opiekuna , kuratora , by
zabezpieczyć roszczenia z tytułu rozliczeń ze sprawowania opieki kurateli.
d) żona na majątku męża z tytułu pretensji o zwrot posagu ( w prawie
justyniańskim –hipoteka uprzywilejowana)
e) legatariusz lub fideikomisariusz na majątku spadkowym , by
zabezpieczyć wypłatę legatu , fideikomisu.
Aby powstał ważny zastaw umowny ( hipoteka) trzeba by, :
a) ustanawiający zastaw , był właścicielem rzeczy zastawionej ( np.
bonitarnym)
b) istniała wierzytelność do zabezpieczenia
c) wierzytelność (cywilna lub naturalna) , ale zaopatrzona w warunek lub
termin .
& 70 . PRZEDMIOT I TREŚĆ PRAWA ZASTAWU .
1. Początkowo prawo zastawu można było ustanowić na : rzeczach materialnych
indywidualnie oznaczonych) , ruchomych lub nieruchmych istniejących w
chwili zawarcia umowy o zastaw .
 Hipoteka generalna - powstała w II w. n.e. . Pozwala na ustanowienie zastawu
na całym majątku dłużnika
 Z czasem zastaw mógł obejmować:
- rzeczy niezmysłowe ( res incorporales )
- zastaw na prawach ( np. serwitutach ).
- Na wierzytelności ( pignus nominis)
- Zastaw na prawie zastawu- tzw. podzastaw – subpignus
2. Treść prawa zastawu :
1. Zastwnik ( wierzyciel zastwniczy) , który nie otrzymał w terminie
zapłaty mógł uzyskać posiadanie rzeczy za pomocą interdictum
Salvianum lub actio Serviana ( hypothecaria )
2. Zastawnik miał prawo sprzedać rzecz zastawioną , by zaspokoić
swą wierzytelność( prawo to od III w. n.e. – należało do prawa
zastawu ).
3. Rzecz sprzedawał wierzyciel ; nabywca stał się właścicielem
rzeczy . Gdy wierzyciel nie sprzedał rzeczy , bo brakowało
nabywcy , to mógł poprosić cesarza by nadał mu prawo własności
na rzeczy ( tzw. imperatio dominii) .
Klauzula przepadku – lex commissoria – mówiła gdy dług nie
zostanie spłacony , rzecz zastawiona jest własnością wierzyciela .
Klauzulę zabroniono w IV w. n.e.
4. Nadwyżkę po sprzedaży i pokryciu wierzytelności – wierzyciel
powinien zwrócić dłużnikowi
5. Owoce rzeczy zastawionej przepadały dłużnikowi , chyba że
zawarto antychrezę ( pactum antichreticum ) – umowa , że
wierzyciel pobiera owoce na poczet odsetek ( tzw . zastaw
antychretryczny )
6. Gdy dłużnik spłacił dług częściowo, wierzyciel nie musiał zwrócić
odpowiedniej części rzeczy zastawionej (przy zastawie ręcznym),
ani też umowne prawo zastawu nie zmniejszało się: cały zastaw
odpowiadał za resztę długu. Było to zgodne z zasadą
niepodzielności zastawu: „pignoris causa est indivisa” – podstawa
zastawu jest niepodzielna.
7. Gdy dłużnik spłacił dług zabezpieczony zastawem , wierzyciel
mógł na podstawie zastrzeżenia z umowy zastawnej mógł
zatrzymać rzecz, by dłużnik uregulował dług niezabezpieczony
wierzytelnościami.
Pignus Gordianum – ustawa cesarza Gordiana ( III w.n.e. ) – pozwala wierzycielowi na
zatrzymanie zastawu ręcznego w przypadku niespłacenia innych
zobowiązań .
3. Kilka zastawów na jednej rzeczy .
 Przy zastawie ręcznym – na 1 rzeczy mogło być 1 prawo zastawu, bo dłuznik
oddawał rzecz w posiadanie wierzycielom
 Przy zastawie umownym ( hypotheca) – mogło być , że dłużnik umawiał się
kolejno z kilkoma wierzycielami odnośnie prawa zastawu na jednej swojej rzeczy.
Stosunek między wierzycielami regulował się w takiej sytuacji zgodnie z zasadą:
„prior tempore , potior iure” – lepsze prawo miał ten wierzyciel, który miał
wcześnijszy termin zastawu.
 W późniejszym prawie klasycznym i poklasycznym – pojawił się zastaw
uprzywilejowany – taki , który jest na 1 miejscu , bez względu na czas
ustanowienia. (Uprzywilejowany wierzyciel miał pierwszeństwo w zaspokojeniu
swojej pretensji z zastawu)
 Prawo sprzedaży rzeczy zastawionej miał wierzyciel , który był na 1 miejscu .
Następny wierzyciel miał prawo do nadwyżki ( superfluum , hyperocha)
 Późniejszy wierzyciel mógł skorzystać z ius offerendi et succedendi – czyli
zaspokoić pretensje 1 wierzyciela i zająć jego miejsce.
4. Zgaśnięcie zastawu .
 Zastaw jako prawo akcesoryjne – wygasał , gdy gasła wierzytelność , którą
zabezpieczał . Nie gasła wierzytelność przez litis contestatio
 Gdy przedmiot zastawu zniszczono , gasło prawo zastawu
 Sprzedaż rzeczy zastawionej przez 1 wierzyciela , powodowało wygaśnięcie
zastawu dla niego i dla dalszych wierzycieli
 Wierzyciel mógł zrzec się prawa zastawu
 Wierzyciel mógł stać się właścicielem rzeczy zastawionej przez dziedziczenie
 Prawo zastawu gasło , gdy wierzyciel wniósł skargę przeciw osobie trzeciej , która
powołała się na : longi temporis praescriptio
 Dopiero po 40 latach dług dłużnika ( actio hypothecaria ) przedawnił się .
& 71. EMFITEUZA I SUPERFICIES .
1. Emfiteuza – to wieczysta dzierżawa na cudzym gruncie ( nieruchomości) .
 Zadanie emfiteuzy – popieranie uprawy gruntów zaniedbanych i leżących
odłogiem .
 Emfiteuza – powstała na podstawie kontraktu ( contractus emphyteuticarius )
między właścicielem a emfiteutą .
 Dzierżawca ( emfiteuta) – nie był właścicielem :
- Korzystał z gruntu , pobierał owoce naturalne
- Był posiadaczem
- Podlegał ochronie interdyktów posesoryjnych
- Miał prawo do skarg służących ochronie własności ( actiones
utiles z fikcją)
- Ponieważ emfiteuza była zbywalna i dziedziczna , emfiteuta
musiał powiadomić właściciela , że chce pozbyć się gruntu .
(Właściciel mógł skorzystać z prawa pierwokupu lub żądać od
emfiteuty 2% ceny sprzedaży – tytułem laudemium )
- Emfiteuta musiał dbać , by grunt nie uległ pogorszeniu , płacić
podatki , daniny publiczne i roczny czynsz właścicielowi ( w
pieniądzach lub w naturze) . Właściciel miał skargę o
wypełnianie obowiązków – actio emphyteuticaria)
 Emfiteuza gasła gdy :
- właściciel odebrał ziemię ( ale wtedy , gdy emfiteuta przez 3
lata nie płacił podatków , czynszu lub naruszył przepisy
sprzedaży .
 Emfiteuza a dzierżawa .
Emfiteuza :
- wieczysta dzierżawa
- opiera się na kontrakcie między właścicielem a dzierżawcą
wieczystym
- jest prawem rzeczowym ( bezwzględnym)
- emfiteuta ma więcej uprawnień .
Dzierżawa :
- zwykła dzierżawa
- opiera się na kontrakcie najmu
- opiera się na prawie obligacyjnym( względnym)
- dzierżawca ma niewiele uprawnień
2. Superficies – prawo zabudowy lub ( prawo powierzchni).
 W prawie justyniańskim było dziedzicznym i zbywalnym prawem rzeczowym do
korzystania z domu postawionego na cudzym gruncie
 Superficies :
- było długoterminowe lub wieczyste
- wygasło , gdy superficjusz nie płacił solarium ( czynszu) przez
określony czas , gdy porzucił dom i w razie konfuzji
superficies z prawem własności .
 Superficjusz :
- korzystał z ochrony posesoryjnej ( interdictum de superficiebus)
- mógł rozporządzać swoim prawem w testamencie
- mógł ustanawiać służebności, zastaw
- musiał płacić czynsz ( solarium) .
 Prawo zabudowy wyrażało się w możności uzyskania rzeczowego prawa do
budynku wybudowanego na cudzym gruncie .
Według zasady superficies solo cedit budynek stawał się własnością właściciela
gruntu , superficjuszowi ( wybudowującemu budynek) przysługiwało ograniczone
prawo rzeczowe . Na początku uprawnienie to uzyskiwał on na budynku
wzniesionym na gruncie państwowym lub miejskim , później na prywatnych .
ZOBOWIĄZANIA - ROZDZIAŁ VIII.
&72 .CHARAKTERYSTYKA I ROZWÓJ HISTIRYCZNY ZOBOWIĄZAŃ .
1.Zobowiazania – obligatio
 Wg Instytucji justyniańskich –zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza
nas do wykonywania świadczenia pewnej rzeczy, zgodnie z prawami naszego
państwa.
,,Obligatio est iuris vinculum, quo necessitate adstingimur alicuius solvendae rei
secundum nostrae civitatis iura “.
 Wg. Digestów (Paulusa) “Istota zobowiązania nie na tym polega, żeby uczynić
jakąś rzecz lub służebność naszą, lecz żeby zmusić inną osobę do dania nam czegoś
albo do czynienia lub wykonania.”
„Obligationum substantia non in eo consistit, ut aliquod corpus nostrum aut
servitutem nostram faciat, sed ut alium nobis obstringat ad dandum aliquid vel faciendum vel
praestandum.”
 I definicja (wg Instytucji) mówi o pierwotnej fazie zobowiązań. Wtedy osobista
odpowiedzialność dłużnika polegała na skrępowaniu i uwięzieniu i uwiezieniu
niewypłacalnego dłużnika przez wierzyciela.
- W okresie republiki – w miejsce skrępowania dłużnika pojawiły się węzeł
prawny i zasada odpowiedzialności majątkowej dłużnika
- W okresie prawa materialnego i formalnego- broniły wierzycieli i
właścicieli ziemskich
 II definicja-odróżnia zobowiązania od praw rzeczowych(praw bezwzględnych)
- Prawa bezwzględne- są skuteczne wobec każdej osoby, dają bezwzględną
władze prawna nad rzeczą.
- Zobowiązania-są prawami względnymi, skutkują wobec dłużnika
 Prawo obligacyjne- daje roszczenie do dłużnika o rzecz lub inne zachowanie się
(świadczenie)
2. . Pojęcie zobowiązania.
 Zobowiązanie- stosunek prawny miedzy dwiema stronami (2 lub więcej
osobami),gdzie jedna jest wierzycielem(creditor ), a druga dłużnikiem (debitor).
 Creditor -(wierzyciel) ma prawo domagać się od drugiej osoby świadczenia
mającego wartość majątkową; ma prawo podmiotowe zwane wierzytelnością.
 Debitor (dłużnik ) –powinien to świadczenie wykonać; za co ponosi
odpowiedzianość.
Podmioty zobowiązania –dłużnik, wierzyciel
Przedmiot zobowiązania – świadczenie .
3. Świadczenie
 Świadczenie dłużnika polega na dare lub facere lub praestare. (wg definicji
Paulusa)
- Dare- polegało na przeniesieniu prawa własności lub ustanowieniu prawa
na rzeczy cudzej.
- Facere – dłużnik ma obowiązek wykonania pewnych czynności, np.
wybudowania domu
praestare – było ogólnym świadczeniem, w tym odszkodowawczym.
Do kategorii świadczenia facere należalo (non facere) – obowiązek
powstrzymania się (zaniechania) wykonania pewnych czynności.
 Cechy świadczenia:
a) nie mogło być zabronione przez prawo lub sprzeczne z dobrymi obyczajami
b) musiało być obiektywnie możliwe do wykonania
(Niemożność wykonania świadczenia mogła wynikać z przyczyn:
- faktycznych, np. obowiązek świadczenia rzeczy nieistniejących
- prawnych, np. przeniesienie własności na rzeczy wyjętej z obiegu
Zobowiązanie do świadczenia niemożliwego nie mogło powstać (imposibilium
nulla obligatio),z zastrzeżeniem, że chodziło o świadczenie
obiektywnie niemożliwe do wykonania (gdy nikt nie umiałby go
wykonać).
Zasadę tę wyraził Celsus w Digestach.
Jeśli chodzi o świadczenie subiektywnie niemożliwe dla konkretnego
dłużnika, to zobowiązanie było wazne.)
c) musiało posiadać wartość majątkową ( żeby sędzia mógł je oszacować
pieniężnie)
d) musiało być dostatecznie wyraźnie określone - (polegało na dare rzeczy
oznaczonej indywidualnie; pewnej oznaczonej ilości pieniędzy lub rzeczy
zamiennych) .
4.Dług i odpowiedzialność .
 Odpowiedzialność :
- jest ,gdy dłużnik nie wykonał swego świadczenia
- W najdawniejszym prawie rzymskim w ramach odpowiedzialności
wierzyciel mógł zawładnąć osoba dłużnika, później na drodze
postępowania sądowego lub egzekucji.
 Zobowiązanie składa się z dwóch elementów;
a) długu
b) odpowiedzialności
Oba te elementy dotyczą jednej osoby dłużnika i ich odrębność jest niezauważona. Różnica
widoczna jest w wypadku zobowiązań naturalnych. W prawie klasycznym są zobowiązania
naturalne ( w nich nie ma odpowiedzialności dłużnika za dług ).
-
&73. ŹRÓDŁA ZOBOWIĄZAŃ .
1.


Najdawniejsze prawo rzymskie nie znało zobowiązania, ale czynności dozwolone i
niedozwolone. Z czynności wynikała odpowiedzialność osobista, polegająca na
skrępowaniu (obligare ) tych osób
Czynności dzieliły się na:
a) Niedozwolone (np. okaleczenie, umyślne zniszczenie rzeczy, kradzież)
- poddawały sprawcę zemście pokrzywdzonego
- pociągały sprawcę do odpowiedzialności osobistej
- później sprawca mógł zawrzeć z pokrzywdzonym układ (pactum),
zapłacić grzywnę, a pokrzywdzony odstępował od wykonania zemsty.
b) Dozwolone - uległy zmianie w wyniku podziału społeczeństwa na patrycjuszy i
plebejuszy i wymianie dóbr
- Plebejusze w drodze nextum (czynności dozwolonej ) zaciągali u
patrycjuszy pożyczki przy użyciu wagi i spiżu (per aes et libram)w
obecności libripensa i 5 świadków.
- Pożyczkobiorca wypowiadał formułkę (nuncupatio) ,określił sumę
dłużną, odsetki, warunki zwrotu. Pożyczkobiorca wtedy stawał się
nexus.

Nexum :
- czynność polegająca na poddaniu biorącego pożyczkę pod władzę
udzielającego
- stworzenie osobistej odpowiedzialności
- później stopniowo nexum używano w innych przypadkach
 326 r.p.n.e. lex Paetelia Pupiria – uwołniła nexi ( dłużników ) , którzy zobowiązali
się do pełnienia usług na rzecz wierzycieli . Postanowiono , że nie wolno nikogo
wiązać i trzymać w kajdanach za długi
 Sponsio :
- czynność dozwolona , dochodziła do skutku na zapytanie wierzyciela i
odpowiedź dłużnika w przepisanej formie
- oznaczało odpowiedzialność za czynność cudzą , potem własną, powstanie
obowiązku świadczenia ( długu i odpowiedzialności) .
 W okresie rzeczypospolitej wykształciło się pojęcie zobowiązania jako węzła
prawnego łączącego dłużnika z wierzycielem .
2. Późniejsze źródła zobowiązań .
 W okresie rzeczypospolitej zwiększyła się ilość czynności prawnych , np. :
a) mutuum – nieformalna pożyczka
b) stypulacja – kontrakt słowny
c) expensilatio – kontrakt literalny
Były to negotia stricti iuris
 Później powstały kontrakty realne bonae fidei , np.
a) fiducia – kontrakt powiernictwa
b) depositum –kontrakt przechowywania
c) commodatum – kontrakt użyczenia
d) pignus – kontrakt zastawu
 Pod koniec rzeczypospolitej źródłem zobowiązań były nieformalne umowy fidei
bonae , np.
a) emptio – venditio – kontrakt kupna- sprzedaży
b) locatio – conductio - kontrakt najmu
c) societas – kontrakt spółki
d) mandatum – kontrakt zlecenia
 W okresie prawa klasycznego Gaius wymienił jako źródła zobowiązań kontrakty i
delikty
W „ Res cottidianae” – oprucz kontraktów , deliktów są variae causa- rum figurae
(różne rodzaje przyczyn)
- Kontrakty – umowy uznane przez prawo cywilne i na tej podstawie
zaskarżalne
- Delikty – czyny niedozwolone prawa prywatnego ; z nich wynika
zobowiązanie do wyrównania szkody i zapłaty grzywny .
- Variae causarum figurae – wyjaśniają przyczyny powstania zobowiązań ,
np. sprawowanie opieki , prowadzenie cudzych interesów bez zlecenia .
 W prawie justyniańskim variae causarum figurae dzieli się na zobowiązania :
- quasi ex contractu ( jakby z kontraktu)
- quasi ex delicto ( jakby z deliktu)
Według prawa justyniańskiego zobowiązania mogą powstać z 4 rodzajów źródeł :
- z kontraktów - ( ex contractu )
- z quasi – kontraktów ( quasi ex contractu )
- z deliktów ( ex delicto)
- z quasi - deliktów ( quasi ex delicto) .
& 74 . PODZIAŁY ZOBOWIĄZAŃ .
1. Ze względu na źródła stosunku obligacyjnego wyróżniamy :
a) Zobowiązania kontraktowe .
- mają charakter umowny , powstały z kontraktów ( czyli umów
zaskarżalnych wg. prawa cywilnego)
- obejmują umowy tzw. ( pacta) nieuznawane za źródło zobowiązań
- obejmują zobowiązania quasi ex contactu ( powstające ze zdarzeń
faktycznych . rodzące te same skutki) .
b) Zobowiązania deliktowe
- wynikają z deliktów ( czynów bezprawnych ; wyrządzających szkodę
osobie lub w jej majątku)
- to tzw. przestępstwa prawa prywatnego ( lub czyny niedozwolone).
- Należą tu: zobowiązania quasi ex delicto ( ze zdarzeń faktycznych).
2. Zobowiązanie jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące .:
 Zobowiązania jednostronnie zobowiązujące , np. kontrakt pożyczki :
- jedna strona jest dłużnikiem
- druga strona jest wierzycielem
 Zobowiązania dwustronnie zobowiązujące :
- obie strony są dłużnikami i wierzycielami np. kupna- sprzedaży –
sprzedawca jest dłużnikiem co do towaru , wierzycielem co do ceny ,
kupujący musi zapłacić cenę , ma wierzytelność o wydanie towaru.
Zobowiązania synallagmatyczne ( doskonałe) – to dwustronnie obowiązujące
zobowiązania wynikające z istoty kontraktu .
Zobowiązania dwustronnie zobowiązujące niedoskonałe , gdzie : w chwili zawarcia 1
strona jest dłużnikiem , druga wierzycielem ; a później ich sytuacja zmienia się .
Deponent oddający mu rzecz jest wierzycielem ; depozytariusz jest dłużnikiem.
Depozytariusz może otrzymać roszczenia wzajemne . Gdy depozytariusz poczynił
wydatki na przechowanie , może żądać zwrotu wydatków od deponenta .
 Actio directa – główne roszczenie – na jego podstawie przysługuje przeciw
dłużnikowi w procesie
 Actio contaria – wzajemne roszczenie przeciw wierzycielowi ( przysługuje
dłużnikowi) w procesie .
 Zobowiązania kontraktowe dzielimy na :
a) jednostronnie zobowiązujące np. kontrakty stricti iuris ( stypulacja ,
kontrakt literalny. Pożyczka)
b) dwustronbnie zobowiązujące np. kontrakty bonae fidei.
 Czynności prawne dzielimy na :
a) jednostronne – gdzie wystarczy oświadczenie woli jednej strony np.
testament, wyzwolenie, zawłaszczenie
b) dwustronne – to wszystkie kontrakty i umowy
3. Zobowiązania stricti iuris i bonae fidei .
 Zobowiązania stricti iuris –
- były zaskarżalne za pomocą actiones stricti iuris
obowiązywały wg. litery umowy ( zgodne z dosłownym brzmieniem
kontraktu , choćby nie odpowiadało wymaganiom słuszności )
 Jeśli ktoś w stypulacji zobowiązał się do dare( przeniesienia własności)
niewolnika i doprowadził do jego śmierci ( bo nie zapewnił mu opieki w
chorobie), to nie ponosił odpowiedzialności ( np. odszkodowania) , bo w stypulacji
nie zobowiązywał się do facere ( pielęgnacji niewolnika chorego) .
Przy kontrakcie pożyczki ( mutuum ) – która była bezprocentowa , trzeba było
zawsze 2 kontrakt o płacenie odsetek .
 Do kontraktów stricti iuris należały :
a) kontrakty werbalne
b) kontrakty literalne
c) kontrakty pożyczki ( mutuum) .
 Zobowiązania dobrej wiary ( bonae fidei)
- dłużnik był zobowiązany do świadczenia wszystkiego , co wynikało z
nakazów „ dobrej wiary” w obrocie
- ze względu na okoliczność świadczenia dłużnika mogło się zmniejszyć ,
zwiększyć co do treści kontraktu
- w razie sporu decydował wyrok sędziego
- zobowiązanie bonae fidei było obligatio incerta .
 Cechy zobowiązań bonae fidei :
1. W razie sporu , w każdym stadiumsprawy , sędzia sprawdzał , czy
któraś strona nie dopuściła się podstępu ( dolus) . Dolus –sprzeciwiał
się wymaganiom uczciwości i dobrej wiary w obrocie .
Rodzaje podstępu :
a) dolus specialis – podstępne zachowanie się , zmierzające do
podejścia 2 strony przy zawieraniu kontraktu
b) dolus generalis – samo wniesienie skargi przez powoda w danych
okolicznościach sprzeciwiało się wymaganiom dobrej wiary i
uczciwości
2. Exceptio doli – w w zobowiązaniach bonae fidei uważa się za
zrozumiałą ; należącą do istoty kontraktów . Pozwany nie prosił o
wniesienie exceptio do formułki w postępowaniu in iure
Przy skardze z zobowiązań stricti iuris pozwany musiał prosić pretora
o udzielenie exceptio doli . Po włączeniu ekscepcji do formułki ,
sędzia mógł uwolnić pozwanego w razie dolus powoda .
3. Do kontraktów bonae fidei można dołączyć ważne i zaskarżalne
umowy dodatkowe ( pacta adiecta)
4. Kontraktów bonae fidei dotyczyły zasady dotyczące : winy dłużnika
, staranności ( diligentia) , obowiązki odszkodowania , zwłoki .
4. Zobowiązania cywilne i naturalne .
 Zobowiązania cywilne – to zobowiązania zaskarżalne wg. prawa cywilnego
 Zobowiązania naturalne – brakowało zaskarżalności , dłużnik nie ponosił w nich
odpowiedzialności
 Cechy zobowiązań naturalnych ( niezupełnych)
- Wierzyciel nie mógł skutecznie zaskarżać dłużnika o wykonanie
świadczenia
- Wobec istnienia długu , dłużnik mógł ważnie wykonać świadczenie ; po
wykonaniu , nie mógł żądać zwrotu jako świadczenia nienależnego.
- Wierzyciel miał prawo do soluti retentio . Soluti retentio ( prawo retencji) –
wierzyciel ma prawo zatrzymania wykonanego świadczenia , bo
-
świadczenie to było uzasadnione jako zaspokojenie wierzytelności
naturalnej .
Zobowiązaniami naturalnymi były zobowiązania, których nie można zrealizować
skutecznie w drodze egzekucji .
 Skutki prawne zobowiązań naturalnych w prawie rzymskim :
- zobowiązanie mogło być wzmocnione przez porękę lub zastaw
- wierzytelność naturalną można przedstawić do potrącenia
- zobowiązanie nadawało się do nowacji .
 Dwie grupy zobowiązań naturalnych :
1. Właściwe zobowiązania naturalne ( od chwili powstania) .
a) zobowiązania niewolnika do pana lub osób trzecich :
- niewolnik nie mógł zobowiązać się cywilnie ( nie miał osobowości
prawnej)
- z kontraktów zawartych przez niego powstawały zobowiązania naturalne
b) zobowiązania członków rodziny alieni iuris między sobą lub do patris
familias
c) od senatus consultum Macedonianum ( I w.n.e. ) :
- zakazującego udzielania pożyczek pieniężnych synom pozostającym pod
władzą patris familias
- pożyczka zaciągnięta przez filius familias rodziła zobowiązanie naturalne
Przyczyny uchwały senatu – Macedo , zamordował ojca ., by pokryć długi ze
spadku. Po uchwalrniu senatus consultum – skargi wierzyciela przeciw filio
familias z tytułu pożyczki pieniężnej , także po śmierci ojca były bezskuteczne.
Pretor udzielał filio familias ( synowi) exceptio Senatus consultum
Macedoniani . Gdy filius familias zwrócił pożyczkę , wierzyciel mógł
zatrzymać należność ( soluti retentio) .
d) z kontraktu zawartego przez niedojrzałego sui iuris bez zatwierdzenia
opiekuna powstało zobowiązanie naturalne ( pod warunkiem ,że niedojrzały
stawał się dłużnikiem)
2. Zobowiązania zaskarżalne , tj. były normalnymi zobowiązaniami cywilnymi ;
później stały się naturalne :
a) wskutek capitis deminutio gasły długi kontraktowe ; pozostawało
zobowiązanie naturalne dłużnika ( tzn. dłużnik mógł pokryć długi)
b) gdy małoletni ( minor XXV annis ) dostał od pretora in integrum restitutio ,
dług cywilny zmieniał się w naturalny .
& 75 . WIELOŚĆ PODMIOTÓW ZOBOWIĄZANIA .
1. Wierzytelność i długi podzielne .
 Wielość podmiotów zobowiązania – oznacza , że w zobowiązaniu jest kilka osób
jako wierzyciele lub dłużnicy
 Rodzaje zobowiązań wynikających z wielości podmiotów zobowiązania:
- podzielne
- solidarne
- kumulatywne
 Gdy było kilku wierzycieli lub dłużników w jednym zobowiązaniu o ile
świadczenie było podzielne , wierzytelność dzielono na kilku wierzycieli , a dług
na kilku dłużników.
Jest to zasada nomina ipse iure divisa - wierzytelności dzielą się z mocy samego
prawa. Oznacza to, że wierzytelność pieniężna spadkodawcy, którą otrzymało
kilku współdziedziców w spadku dzieliła się pomiędzy nich w stosunku do
udziałów w spadku i każdy z nich mógł się domagać tylko przypadającej na jego
części wierzytelności.Podobnie było z długami zaciągniętymi w banku., każdy
dłużnik musiał zwrócić przypadającą mu część długu.
2. Zobowiązania solidarne .
 Przy zobowiązaniach solidarnych – każdy z dłużników odpowiadał za całość
długu ( in solidum) lub każdemu z wierzycieli przysługiwała cała wierzytelność .
Świadczenie mogło być wykonane raz . Gdy 1 dłużnik zapłacił lub 1 wierzyciel
został zaspokojony , to zobowiązanie wygasło
 Solidarność zobowiązania mogła być :
- czynna – gdy było kilku wierzycieli
- bierna – gdy było kilku dłużników ( była korzystniejsza dla wierzyciela ,
bo mógł się domagać całości od wybranego dłużnika )
 Powstanie zobowiązań było możliwe :
a) na podstawie czynności prawnej :
- przez zgodne oświadczenie solidarności zobowiązania przy kontraktach
bonae fidei lub pożyczce ( mutuum) przez umowę
- przez rozporządzenie ostatniej woli , z którego kilku współdziedziców jest
solidarnie zobowiązanych do wypłaty legatu zapisobiorcy.
b) z mocy prawa :
- wspólne popełnienie deliktu lub quasi – deliktu powodowało powstanie z
mocy prawa solidarnej odpowiedzialności sprawców za wyrządzoną
szkodę. ( W tym przypadku solidarność powstawała gdy , poszkodowany
zastosował skargę o charakterze odszkodowawczym ( reipersekutoryjnym) ,
Wtedy poprzez uzyskanie odszkodowania od jednego dłużnika
odpowiedzialność reszty była bezprzedmiotowa .
- solidarność bierna - z mocy prawa powstała, gdy świadczenie było
niepodzielne , np. kilku dłużników obowiązanych było do świadzcenia
rzeczy niepodzielnej. Gdy 1 wykonał świadczenie, reszta była wolna od
zobowiązania . Gdy świadczenie było niepodzielne i było kilku wierzycieli ,
to każdy z nich mógł się domagać całego świadczenia od dłużnika . Po
wykonaniu wierzytelności jednemu , nie gasły wierzytelności wobec
innych . Dłużnik starał się , żeby wierzyciel odbierający świadczenie , dał
zabezpieczenie , że reszta wierzycieli nie będzie się niczego od niego
domagała .
 Zobowiązania solidarne wygasały :
a) z chwilą wypełnienia całego świadczenia przez jednego z dłużników lub
przyjęcia przez 1 z wierzycieli .
b) na skutek okoliczności , które ( wg. prawa cywilnego) powodują umorzenie
zobowiązania . ( gdy zaszły wobec 1 dłużnika , pozostali byli zwolnieni) .
Niektóre zdarzenia prawne dotyczące osoby 1 z dłużników ( np. capitis
deminutio , zwłoka) powodowały skutki indywidualne dla niego , nie miały
wpływu na zobowiązania pozostałych dłużników. To samo dotyczy
wierzycieli w razie solidarności czynnej .
c) wskutek litis contestatio . Litis contestatio w prawie klasycznym wobec 1
dłużnika lub przeprowadzona przez 1 wierzyciela powodowała zgaśnięcie
zobowiązania wszystkich ( z powodu konsumcji procesowej skargi) .
d) W prawie justyniańskim zachodziławtedy solidarnośc bierna , zgaśnięcie
zobowiązania . Wszystkich dłużników następowało przez wykonanie
świadczenia ze strony 1 z dłużników . Gdy dłużnik zaskarżony nie zapłacił
całości , wierzyciel mimo litis contestatio mógł pozwać innego dłużnika .
W solidarności czynnej w prawie justyniańskim , gdy 1 wierzyciel pozwał
dłużnika i przeprowadził spór przez litis contestatio , wierzytelności
pozostałych wierzycieli wygasały i nie mogli zaskarżyć dłużnika
 Prawo regresu :
- prawo żądania od współdłużników , aby zwrócili mu w odpowiednich
częściach to, co za nich zapłacił .
- przysługiwała dłużnikowi , który spełnił całe świadczenie z zobowiązania
solidarnego i zwolnił pozostałych współdłużników z obowiązku
świadczenia
Współwierzyciele mogli wystąpić z roszczeniem regresowym wobec tego
wierzyciela , który otrzymał całe świadczenie od dłużnika .Podstawą roszczenia
regresowego był stosunek prawny łączący dłużników czy współwierzycieli
solidarnych np. kontrakt spółki , zlecenia, zobowiązania między współdziedzicami .
Można zastosować roszczenie z tytułu prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia (
negotiorum gestio) .
3. Zobowiązania kumulatywne .
 Kumulatywnośc w zobowiązaniach oznacza , że każdy z kilku dłużników ma
obowiązek wykonać całe świadczenie osobno . Wykonanie przez jednego nie
zwalnia pozostałych z długu
 Kumulacja ( zbieg) świadczeń jest po stronie wierzyciela . Występowała przy
odpowiedzialności deliktowej kilku współsprawców czynu niedozwolonego .
 W odpowiedzialności odszkodowawczej ( za szkodę) współsprawcy ponosili
odpowiedzialność solidarną . Za delikt była kara pieniężna , dochodzona przez
skargi penalne ; każdy odpowiadał samodzielnie
Roszczenia penalne kumulowały się u poszkodowanego ; mógł on wnieść skargę
actio poenalis – przeciw każdemu współsprawcy ,
& 76 . ZMIANA PODMIOTU ZOBOWIĄZANIA .
1. Zmiana wierzyciela i dłużnika .
 Zmiana podmiotu zobowiązania była w przypadku dziedziczenia .
 Według formalizmu prawa rzymskiego zobowiązanie pierwotne powstało :
- przez wypowiedzenie uroczystych słów
- lub dokonanie oznaczonych czynności .
Kto nie dokonał tych formalności nie mógł być zobowiązany.
 Instytucja cesji – powstała w związku z przeniesieniem wierzytelności
 Niemożliwe przejście długu z dłużnika na inną osobę w drodze czynności prawnej .
Zmiana dłużnika mogła być w wyniku nowacji i delegacji .
2. Przelew wierzytelności – cesja .
 Cesja – ( przelew wierzytelności) , jest przeniesieniem wierzytelności z
dotychczasowego wierzyciela tzw. cendenta na drugą osobę ( cesjonariusza) na
podstawie umowyzawartej miedzy nimi ( umowa cesyjna) .. Zgoda dłużnika nie
była do tego potrzebna .
 Namiastki cesji :
W rozwoju historycznym stosowano nowację . Nowacja :
polegała na umorzeniu dotychczasowej wierzytelności , za pomocą
stypulacji i stworzeniu nowej na rzecz drugiej osoby. ( nie było tu
przeniesienia tej samej wierzytelności)
- była niedoskonała , wierzyciele byli zależni od zgody dłużnika na nowację
- nowy wierzyciel nie miał zabezpieczenia wierzytelności, ( zastaw, poręka) .
jaki miał stary wierzyciel .
- dłużnik nie miał przeciw nowemu wierzycielowi zarzutów , jakie miał
przeciw dawnemu .
W procesie formułkowym – wierzyciel ustanawiał zastępcę procesowego
(prokurator) ; prokurator zaskarżał dłużnika i ściągał wierzytelność na swój
rachunek .
Prokurator in rem suam – miał podobne stanowisko do cesjonariusza , a
wierzytelność , którą ściągał dla siebie , była cudzą wierzytelnością .
Procurator do litis contestatio nie miał samodzielnego roszczenia względem
dłużnika ; mocodawca procesowy mógł go wierzytelności pozbawić .
W prawie cesarskim – osoba kupująca spadek od dziedzica miała prawo
ściągnięcia wierzytelności należących do spadku poprzez actiones utiles w swoim
imieniu.
W prawie poklasycznym i justyniańskim rozszerzono system actiones utiles na
wypadki , gdy ktoś kupił wierzytelność , kto miał ją w posagu lub w darowiźnie
.Cesariusz miał już samodzielne stanowisko .
Umowa cesyjna .-była umową abstrakcyjną w prawie rzymskim .
- Zgodne porozumienie stron do przeniesienia wierzytelności było ważne i
skuteczne , choćby causa (przyczyna) cesji była wadliwa .
Cesjonariusz wchodził na miejsce cendenta ; wierzytelność była taka sama
. Dłużnik ma wszystkie zarzuty przeciw cesjonariuszowi ( jak przedtem
przeciw cendentowi). Cesjonariusz mógł zabezpieczyć wierzytelność
(zastaw , poręka) taką , jaką miał cendent
- Gdy cesja była na podstawie kontraktu kupna sprzedaży , to
cendent(sprzedawca) odpowiadał cesjonariuszowi na nomen verum esse
(za istnienie wierzytelności) ; a nie za nomen bonum esse ( ściągalność
wierzytelności).
-




& 77 . PODZIAŁ ZOBOWIĄZAŃ ZE WZGLĘDU NA PRZEDMIOT .
1. Zobowiązania z przedmiotem świadczenia – in genere lub in specie .
 Przedmiotem świadczenia mogła być rzecz oznaczona :
a) indywidualnie ( in specie) :
- gdy rzecz oznaczona in specie , przez przypadek zginęła (za przypadek ten
dłużnik nie ponosi odpowiedzialności) , świadczenie było niemożliwe do
wykonania ; to dłużnik był wolny od świadczenia , zobowiązanie wygasało
b) lub gatunkowo ( in genere ) :
- nie może zginąć , bo egzemplarz rzeczy, która zginęła może być zastąpiony
innym egzemplarzem ( tej samej wagi, miary i gatunku)
- wyrażają to zasady :
= genus perire non censetur ( uważa się , że gatunek nie ginie)
= species perit ei cui debetur ( rzecz indywidualnie oznaczona
ginie na szkodę wierzyciela)
W kontrakcie pożyczki i depozytu nieprawidłowego przedmiotem świadczenia
mogły być rzeczy oznaczone gatunkowo .
2.. Zobowiązania pieniężne .
Pieniądz – to jeden z przedmiotów świadczenia
 Świadczenie – polega na zapłacie określonej sumy pieniędzy tytułem grzywny przy
zobowiązaniach wynikajacych z deliktu (lub quasi – deliktu)
 Przy zobowiązaniach wynikających z innych źródeł ( kontrakty, quasi-kontrakty) ,
świadczenie mające charakter niepieniężny na skutek litis contestatio w procesie
zamieniało się na świadczenie pieniężne
 Odszkodowanie za niewykonanie zobowiązania miało charakter pieniężny
 W zobowiązaniach pieniężnych przedmiotem jest pewna suma pieniężna
 Zapłata – to wykonanie świadczenia pieniężnego
3. Odsetki .
 Jeśli rzedmiotem zobowiązania były rzeczy oznaczone gatunkowo zamienne,
zwłaszcza pieniądz, świadczenie odsetek to obowiązek wykonywania świadczenia
ubocznego obok głównego
 Odsetki ( usurae ):
- to wynagrodzenie za korzystanie z pieniędzy
- płatne w jednostkach tego samego rodzaju , co kapitał
- obliczane w stosunku do kapitału , czasu, i stopy procentowej
- mogły wynikać z ustawy ( np. odsetki zwłoki przy negotia bonae fidei ) lub
z umowy .
 Lichwiarz – zawodowy kapitalista
Lichwa – to umowne odsetki pobierane od kapitału
 Maksymalna stopa procentowa :
- wg. XII tablic – wynosiła 8, 33 % miesięcznie
- w IV w. p.n.e. ( lex Genucia de feneratione z 342 r. p.n.e.) – wprowadziły
zakaz pobierania odsetek.
- Pod koniec republiki 12 % rocznie ( pożyczki morskie odsetki bez
ograniczenia)
- Prawo justyniańskie – 6 % rocznie
Zakaz tzw. anatocyzm- zakaz pobierania odsetek od odsetek .
- od IIIw. n.e. odsetki nie należały się ponad wysokość kapitału
4. Zobowiązanie przemienne ( alternatywne)
 Zobowiązanie przemienne ( alternatywne) zachodzi , gdy dłużnik obowiązany jest
do kilku świadczeń ale po wykonaniu 1 z nich staje się zwolniony od zobowiązania
In obligatione – 2 lub więcej świadczeń
In solutione – 1 świadczenie .
 Wybór przedmiotu świadczenia zależy od umowy lub rozporządzenia ostatniej
woli .( przy legatach)
 Gdy nic nie postanowiono , prwo wyboru przysługiwało dłużnikowi , który
wykonywał je przez faktyczne spełnienie świadczenia
 Gdy po powstaniu zobowiązania 1 świadczenie było niemożliwe do spełnienia, to
zobowiązanie skupiało się na drugim świadczeniu
5. Upoważnienie przemienne .
 Upoważnienie przemienne ( facultas alternativa ) – gdy zobowiązanie obejmowało
tylko 1 świadczenie , lecz dłużnik miał prawo zastąpić to świadczenie innym : 1
świadczenie jest obligatione ; a 2 lub więcej możliwych in solutione .
 Przy zobowiązaniu alternatywnym obowiązanie dłużnika obejmuje kilka świadczeń
; w razie niemożności wykonania 1 świadczenia ; będzie musiał wykonać dalsze

Przy zobowiązaniu facultas alternativa – gdy 1 świadczenie będące w obiegu
będzie niemożliwe do wykonania , dłużnik będzie wolny od zobowiązania . \
6. Zobowiązania podzielne i niepodzielne .
 Zobowiązania podzielne – gdy świadczenie jest podzielne ( tj. da się spełnić
częściowo bez uszczerbku wartości lub zmiany swej istoty . np. zobowiązanie do
zapłaty np. 500 sesterców .
 Zobowiązania niepodzielne – nie da się spełnić częściowo bez uszczerbku
wartości lub zmiany swej istoty :
- niepodzielne są zobowiązania , których świadczenia polegają na facere ( np.
wybudowanie domu)
- przy świadczeniach na dare niepodzielność zachodziła w wypadkach, gdy
rzecz będąca przedmiotem dare była niepodzielna
- Gdy było kilku dłużników do świadczenia niepodzielnego , powstała
solidzrność bierna . Gdy było kilku wierzycieli , to nie powstała solidarność
czynna .
 W zobowiązaniach podzielnych długi i wierzytelności dzielono między kilku
dłużników czy wierzycieli ipso iure , i jeśli nie umówiono się o solidarność .
& 78 . ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA NIEWYKONANIE ZOBOWIĄZANIA .
1. Przesłanki odpowiedzialności .
 Szkoda – powstaje w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania
zobowiązania w majątku wierzyciela
Odpowiedzialność dłużnika – polega na obowiązku wynagrodzenia szkody , jeśli
jego działaniem lub zaniechaniem a powstałą szkodą istnieje związek przyczynowy
 Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania to wynik okoliczności , za
które dłużnik ponosi odpowiedzialność wynikającą z jego winy (culpa lub
custodia) .
Custodia – odpowiedzialność dłużnika bez względu na istnienie winy .
 Rodzaje odpowiedzialności dłużnika :
a) subiektywna – zależna od zachowania ; na zasadzie winy
b) obiektywna – za szkodę przez niego niezawinioną wynikającą z okoliczności
niezależnych od zachowania dłużnika ( ryzyka – kiedyś custodia ) .
2. Wina ( culpa)
 Wina dłużnika ( culpa w szerokim znaczeniu) – polegała na umyślnym działaniu
lub zaniechaniu dłużnika :
- zmierzała do naruszenia interesów wierzyciela ( tzw. dolus) ; zaniedbania
lub staranności , niedbalstwie , gdzie dłużnik nie przywiduje szkodliwych
skutków swego działania , choć powinien je przewidzieć : jest to ( culpa)
wina w znaczeniu węższym .
 Odpowiedzialność:
- na zasadzie winy ma charakter subiektywny
- zależy od zachowania się dłużnika , zwłaszcza wykazanej przez niego
staranności .
Odpowiedzialność za dolus – nie można jej usunąć zgodnie z zasadą : dolus semper
praestatur - za dolus( winę) zawsze się odpowiada.
 Stopnie winy ( wąskie znaczenie) w prawie poklasycznym i justyniańskim :
1. culpa lata – grube niedbalstwo , gdy ktoś zaniedbał takiej staranności
, jaką zachowuje każdy przeciętny człowiek .
( nimia neglegentia ,id est non intellegere quod omnes intellegunt )
2. culpa levis – lekka wina ; zachodzi zaniedbanie takiej staranności ,
jaka cechuje sumiennego i zapobiegliwego człowieka
Culpa levis mogło być:
a) in abstracto – kryterium winy ma postać abstrakcyjnego ideału
b) in concreto – zachodziła wtedy , gdy ktoś nie zachował takiej
staranności, jaką stosował przy prowadzeniu własnych spraw .
Miernikiem winy było zachowanie się dłużnika przy prowadzeniu własnych spraw ;
tzw. deligentia quam suis rebus adhibere solet ( staranność , którą zwykle
stosuje się w swoich sprawach ) .
Aby stwierdzić czy zachodzi culpa levis in concreto należy zbadać :
- stopień staranności stosowany przez daną osobę w swoich sprawach
- czy dana osoba przy wykonaniu zobowiązania zachowała tę , czy mniejszą
staranność .
Kryterium winy było względne i zmienne w zależności od indywidualnych cech
danej osoby .
 Przy interpretacji lex Aquilia i deliktu polegającego na bezprawnym wyrządzeniu
szkody ( damnum iniuria datum ) prawnicy rzymscy wytworzyli specyficzne
pojęcie „ winy akwiliańskiej” obejmującej :
- brak staranności ( culpa levissima)
- nieumiejętność ( imperitia)
3. Zakres odpowiedzialności zawinionej .
Odpowiedzialnośc dłużnika za niewykonanie lub niewłaściwe wykonanie zobowiązania
zależała od rodzaju stosunku obligacyjnego jaki łączył go z wierzycielem w konkretnym
przypadku.
 Zasady określające zakres odpowiedzialności dłużnika za określony stopień winy
to:
1. Zawsze odpowiadał dłużnik za dolus ( dolus semper praestatur )
W prawie justyniańskim zrównano z dolus odpowiedzialność za culpa
lata. Było to zgodne z zasadą magna culpa dolus est – wielka wina
równa się postępowi. Zasada ta została wyrażona przez Paulusa w
Digestach.
2. Na przestrzeni wieków – przy zobowiązaniach wynikających z
kontraktów :
- stricti iuris ( opierających na dare) odpowiadał dłużnik za pozytywne
działanie ( culpa in faciendo)
- bonae fidei – odpowiadał za zaniechanie .
 Przy kontraktach ustaliła się zasada korzyści ( utilitatis) . Wg. utilitatis strona ,
która odnosiła korzyść z kontraktu , odpowiadała za dolus i omnis culpa – wszelką
winę ( culpa lata i culpa levis) .
Strona , która nie odnosiła korzyści z kontraktu odpowiadała za dolus ( później za
culpa lata ( grube niedbalstwo).Odpowiedzialność za culpa levis in abstracto lub in
concreto zależała od stosunku obligacyjnego .
4. Odpowiedzialność z tytułu custodia
 Podstawą odpowiedzialności dłużnika za niewykonanie lub niewłaściwe
wykonanie zobowiązania było zawinione działanie lub zaniechanie w związku
przyczynowym ze szkodą wierzyciela .

Jeśli całkowite lub częściowe niewykonanie zobowiązania spowodowane zostało
przez przypadek losowy ( casus fortuistus ) lub siłę wyższą ( vis maior) nie
odpowiadał dłużnik .
# Vis maior ( siła wyższa ) – to siła powodująca szkodę ; nie można się jej oprzeć
( damnum fatale , cui resisti non potest ) , np. burza , trzęsienie ziemi.
# Casus ( przypadek) nie jest wynikiem siły powodującej zniszczenie lub
uszkodzenie rzeczy bez winy dłużnika , bo nie mógł tego przewidzieć
.* Odpowiedzialność za przypadek ( w prawie klasycznym) była obiektywna ,
niezwiązana z kwestią zachowania się dłużnika . Zachodziła wtedy. Gdy dłużnik
obowiązany był do custodia - szczególnego strzeżenia rzeczy .
Custodia –podstawa odpowiedzialności dłużnika obok winy (culpa); wynika z
mocy prawa lub umowy stron ).
 Custodia .
a) z mocy prawa - spoczywał na komodatariuszu ; na osobach, które
przyjmowały cudze rzeczy do przechowywaniaza opłatą np:
- naute – właściciel statków
- caupones – właściciel domów zajezdnych
- stabulari – właściciele stajen
- horrearii – właściciele magazynów
- z dostarczonego materiału – conductores operis faciendi ( np. krawcy).
b) z umowy stron :
- dłużnik zobowiązywał się , nawet po granice siły wyższej
- w prawie justyniańskim , custodia straciła swój obiektywny charakter , bo
traktowano ją jako rodzaj staranności dłużnika (brak custodia podciągało
się pod pojęcie winy dłużnika, tzw. Culpa in custodiendo.
& 79 . SZKODA I ZASADY ODSZKODOWANIA .
1. Szkoda i obowiązek jej naprawienia .
 Szkoda :
- to uszczerbek w majątku wierzyciela , który powstał w wyniku wykonania
lub nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika
- mogła wynikać z działania bezprawnego osoby ( tj. z deliktu) .
Dłużnik powinien pokrzywdzonemu zapłacić grzywnę obok odszkodowania
 Przy zobowiązaniach kontraktowych szkoda powstawała wskutek niewykonania
lub nienależytego wykonania świadczenia przez dłużnika . Wykonane
zobowiązanie wygasło z chwilą dokonania świadczenia ; nie rodziło
odpowiedzialności za szkodę .
 W zobowiązaniach delikotowych wyrządzenie szkody było źródłem stosunku
obligacyjnego, szkoda i odpowiedzilność istniały od początku zobowiązania.
 Restytucja naturalna – powstawała w wyniku niewykonania zobowiązania przez
dłużnika. Dłużnik musiał:
- wynagrodzić całą szkodę powstałą z zaniedbania lub przywrócić do stanu
pierwotnego.
- zapłacić odszkodowanie pieniężne gdy restytucja w naturze była
niemożliwa .
Te zasady odnoszące się do restytucji naturalnej mogły być realizowane w postępowaniu
extra ordinem – w prawie poklasycznym (bo kondemnacja opiewała na świadczenie w
naturze – ad ipsam rem)
W procesie formułkowym wyrok doprowadził do zapłaty odszkodowania w pieniądzach .
Wyjątek: actiones arbitrariae .
2. Ustalenie wysokości odszkodowania .
 Wysokość szkody wynikającej z niewykonania lub nienależytego wykonania
zobowiązania i odszkodowania od dłużnika – mogła być ustalona umowie w
drodze porozumienia między stronami (umowne ustalenie ustawodawcze)
 Sądowne ustalenie odszkodowania – było , gdy do porozumienia nie doszedł
rozmiar szkody i należne odszkodowanie
 Stypulacja karna ( stipulatio poenae) – była gdy strony umownie oznaczyły
wysokość ewentualnego odszkodowania
 Stypulacja warunkowa ( z warunkiem zawieszającym negatywnym) – była , gdy
dłużnik zobowiązał się w niej do zapłaty pewnej sumy , na wypadek , gdyby nie
wykonał zobowiązania
 Ustalenie odszkodowania było celowe , gdy świadczenie polegało na facere lub
non facere a wiec było incertum. ( bo w razie niewykonania mogły wystąpić
trudności w sądowym ustaleniu wysokości szkody. )
3. Odszkodowanie sądowe :
Zasady przyznawania odszkodowania przez sędziego:
1. Przy skargach stricti iuris , gdy przedmiotem zobowiązania była ( certa
pecunia) – oznaczona suma pieniężna , sędzia zasądzał dłużnika na
zapłacenie sumy
Przy świadczeniach certare rei ( tj. o przeniesienie własności określonej
rzeczy) dłużnik jako odszkodowanie płacił przeciętną wartość danej
rzeczy ( tzw. verum pretium) gdy dłużnik nie spełnił świadczenia.
2. Przy skargach actiones in factum , gdy chodziło o rzecz( certa res ) ,
sędzia ustalał wysokość odszkodowania wg. wartości rzeczy ( verum
pretium) w momencie wydania wyroku . Kondemnacja brzmiała wtedy :
quanti ea res erit ( ile ta rzecz będzie warta)
3. Przy actiones bonae fidei sędzia oceniał wartość odszkodowania wg.
wartości subiektywnej , jaką wykonanie danego świadczenia
przedstawiało dla powoda . Miernikiem odszkodowania był interes ,
jaki wierzyciel miał w wykonaniu świadczenia . Wartość rzeczy mogła
być wyceniona w wysokości przekraczającej cenę rynkową ( verum
pretium) , gdy rzecz ta miała być częścią pewnego zespołu, który bez
niej tracił wartość.
 Kondemnacja była wg. formuły id quod interest , co oznacza , że sędzia przysądza
powodowi różnicę między stanem majątku , gdyby zobowiązanie było prawidłowo
wykonane : a tym jaki spowodowany został przez niewykonanie zobowiązania
 Przy ocenie odszkodowania sędzia brał pod uwagę nie tylko stratę majątkową, jaką
poniósł wierzyciel ( damnum emergens) ; utratę zysku spodziewanego przez
wierzyciela ( tzw. lucrum cessans)
 Odszkodowaniu podlegała szkoda pozostająca w bezpośrednim związku
przyczynowym ze zdarzeniem, które je wywołało . Gdy dłużnik dopuścił dolus lub
sprzedawca zataił wady fizyczne rzeczy , do odszkodowania wchodziła dalsza
szkoda .
 Przy actiones bonae fidei sędzia oceniał wysokość szkody w chwili wydania
wyroku
 W prawie justyniańskim , przy zobowiązaniach ściśle określonych odszkodowanie
nie mogło przekraczać podwójnej wartości świadczenia . .
& 80 . ZWŁOKA .
1. Zwłoka ( mora) – szczególny przypadek niewykonania zobowiązań.
 Zwłoka może być :
a) dłużnika – gdy dłużnik ze swej winy nie wykonuje we właściwym czasie
świadczenia .
b) wierzyciela – gdy wierzyciel bez uzasadnionego powodu nie przyjmuje
świadczenia należycie zaofiarowanego mu.
 Przesłanki zwłoki :
1. Zwłoka dłużnika ( mora debitoris ) – powstała , gdy roszczenie
wierzyciela było w całej pełni wymagalne ; wierzyciel mógł wnieść
skargę .( przy długach terminowych podany był termin : dłużnikowi
nie przysługiwała ekscepcja - pacti de non potendo) .
2. Interpellatio ( wezwanie) – to wezwanie dłużnika przez wierzyciela
do uregulowania świadczenia , gdy termin nie był oznaczony .
Nie stosowano interpellatio gdy :
a) termin długu był kalendarzowo oznaczony ( reguła Glosatorów
: „ Dies interpellat pro homine „ – termin wzywa zamiast
osoby) .
b) chodziło o dług z deliktu ( np. kradzieży) Reguła „ Fur semper
moram facere videtur – złodzieja zawsze uważa się za
znajdującego się w zwłoce)
c) dłużnik był niewiadomy z miejsca pobytu
d) spadek nie został objęty przez dziedzica .
Zwłoka następowała bez interpellatio , jako : mora ex re .
3. Wina dłużnika :
a) była przesłanką zwłoki
b) polegała na niewykonaniu terminowo świadczenia przez dłużnika i
nie miał on żadnego powodu usprawiedliwiającego
 Skutki zwłoki dłużnika : \
a) dłużnik w zwłoce odpowiadał za przypadek ( wyjątek : dłużnik
udowodnił , że w razie terminowego wykonania zobowiązania rzecz
uległaby przypadkowi ).
b) Przy negotia bonae fidei – dłużnik w zwłoce płaci odsetki : świadczy
owoce za czas zwłoki i wynagradza szkodę wynikłą dla wierzyciela ze
zwłoki
c) Przy kontraktach stricti iuris – dłużnik nie ma obowiązku świadczenia
odsetek ani owoców za czas zwłoki .
2. Zwłoka wierzyciela .
 Wierzyciel popadł w zwłokę ( mora creditoris ) , gdy nie przyjął bez słusznej
przyczyny świadczenia , które mu dłużnik zaofiarował we właściwym czasie i
miejscu
 Skutki zwłoki wierzyciela :
a) Dłużnik odpowiadał od tej chwili tylko za dolus ( rozmyślne działanie na
szkodę wierzyciela) oraz culpa lata ( grube niedbalstwo) . Dłużnik nie
odpowiada za culpa levis – zaniedbanie najwyższej staranności .
b) Wierzyciel musiał zwrócić dłużnikowi wydatki konieczne , spowodowane
nieprzyjęciem świadczenia
c) Dłużnik nie ma obowiązku stale przechowywać przedmiotu świadczenia dla
wierzyciela .

W najdawniejszym prawie dłużnik mógł zniszczyć przedmiot świadczenia ,
sprzedać ( by znać cenę dla wierzyciela) , oddać rzecz do depozytu .
& 81 . ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA ZOBOWIĄZANIA OSÓB ALIENI IURIS
ORAZ ZA SZKODY WYRZĄDZONE PRZEZ ZWIERZĘTA .
1. Actiones adiecticiae qualitatis .
 Zobowiązania osób podległych władzy nie obciążały zwierzchników ( patres
familias , właścicieli niewolników) , chyba że zostały zaciągnięte na ich polecenie
lub za ich zgodą . Za takie zobowiązanie odpowiadał właściciel niewolnika lub
pater familias zgodnie z edyktem pretorskim .
 Actiones adiecticiae qualitatis – ( powództwo o charakterze dodatkowym ) – to
skargi poprzez które wierzyciele występowali przeciwko zwierzchnikowi z tytułu
zobowiązań zaciągniętych przez podległą im osobę .
Do actiones adiecticiae qualitatis należały :
a) actio de peculio – z tytułu zobowiązań zaciągniętych przez osoby , którym
pater familias ( właściciel) udzielił peculium
b) actio tributoria – gdy peculium miało charakter przedsiębiorstwa
handlowego
c) actio institoria – gdy chodziło o zobowiązanie zaciągnięte w ramach
zarobkowej działalności gospodarczej przez filius familias ( lub niewolnika)
d) actio exercitoria – gdy chodziło o zobowiązania zaciągnięte w związku z
żeglugą zarobkową
e) actio quod iussu – z zobowiązań zaciągniętych na polecenie zwierzchnika
f) actio de in rem verso – z każdej czynności prawnej , która przyniosła
zwierzchnikowi korzyść majątkową .
2. Odpowiedzialność noksalna .
 Za delikty ( czyny niedozwolone) osób alieni iuris i niewolników ponosili
odpowiedzialność ich zwierzchnicy ( pater familias , właściciel) na zasadzie
noksalnej
 Pozwany za pomocą actio noxalis zwierzchnik rodziny lub właściciel niewolnika
mógł :
a) wynagrodzić szkodę wyrządzoną przez podwładnego czynem
niedozwolonym
b) wydać sprawcę deliktu ( filius familias , niewolnika ) osobie
poszkodowanej , u której był on w mancipium do czasu odpracowania
szkody
 Odpowiedzialność noksalna łączyła się z osobą sprawcy , bez względu na to pod
czyją władzą się on w danym momencie znajdował. Wyraża to zasada noxa caput
sequitur – odpowiedzialność noksalna idzie za głową sprawcy. Wyraził to Ulpianus
w Digestach
3. Odpowiedzialnośc za szkody wyrządzone przez zwierzęta domowe używane w
gospodarstwie miała noksalny charakter:
a) właściciel ponosił odpowiedzialność , gdy zwierzę dokonało szkód
b) poszkodowanemu przysługiwało actio de pauperie – której celem było :
- wynagrodzenie szkody
- lub wydanie zwierzęcia
c) odpowiedzialność właściciela za szkody wyrządzone przez dzikie
zwierzęta była uregulowana w edykcie edyla kurulnego .
& 82 UMOCNIENIE ZOBOWIĄZAŃ .
1. Sposoby umocnienia zobowiązań :
 Zobowiązanie może być umocnione przez :
a) osoby trzecie , które przyjmą na siebie odpowiedzialność za zapłatę długu przez
dłużnika ( zabezpieczenie osobowe ) .
b) lub danie wierzycielowi prawnej możliwości zaspokojenia swej pretensji w
drodze sprzedaży rzeczy dłużnika w razie braku zapłaty ( zabezpieczenie
rzeczowe )
 Zabezpieczenie osobowe to :
a) poręczenie przejawiające się w 3 formach : sponsio , fidepromissio , fideiussio .
b) mandat kredytowy ( mandatum pecuniae credendae
c) constitutum debiti alieni
d) receptum argentarii .
Zabezpieczenie b,c,d – pełniły funkcje zabezpieczające ( umacniające) .
 Umocnienie rzeczowe to :
a) fiducia cum creditore contracta
b) zastaw ręczny ( pignus)
c) zastaw umowny ( hipoteca)
d) zadatek ( arrha)
e) stypulacja karna ( stipulatio poenae .
Umocnienie d ; e – służyły umocnieniu zobowiązania .
 Intercesja ( intercessio) – przyjęcie odpowiedzialności za cudzy dług w
jakiejkolwiek formie .
2. Poręczenie .
 Poręczenie dochodziło do skutku przez stypulację między wierzycielem a osobą
trzecią . Osoba trzecia przejmowała na siebie odpowiedzialność za dług dłużnika
głównego , zabezpieczając pretensję wierzyciela .
 Formy poręczenia za dług :
a) sponsio
b) fidepromissio
c) fideiussio
 Fideiussio – jest to forma poręczenia za dług z każdego kontraktu , a nawet za dług
naturalny . W późniejszym prawie klasycznym także za dług z deliktu .
Odpowiedzialność fideiussora przechodziła na jego dziedziców ; miała charakter
akcesoryjny , uboczny , zależny od istnienia i ważności długu głównego .
# Gdy było kilku fideiussorów , to byli oni dłużnikami solidarnymi ( każdy
odpowiadał za całość długu ) .Od czasów Hadriana ( II w. n.e.) , który wprowadził
beneficium divisionis , fideiussor pozwany o całość długu , mógł wskazać innych
fideiussorów i domagać się podziału długu .
# W prawie justyniańskim – fideiussor ( poręczyciel) był dłużnikiem
akcesoryjnym. Litis contestatio względem dłużnika nie powodowało konsumpcji
skargi względem poręczyciela i odwrotnie .
W 535 r.n.e. w Noweli 4 Justynian wprowadził beneficium excussionis:
poręczyciel mógł domagać się , by wierzyciel najpierw skarżył dłużnika głównego.
 Prawo regresu – o zwrot zapłaconej kwoty ( sumy) przysługiwało
poręczycielowi, który zapłacił dług za dłużnika głównego
Poręczycieli traktowano jako :
a) mandatariuszy ( gdy poręczyli w porozumieniu z dłużnikiem)
b) negotiorum gestores ( gdy poręczyli bez porozumienia)
W razie zapłaty za dłużnika poręczycielom przysługiwały skargi z kontraktów (
quasi – kontraktów) o zwrot sumy zapłaconej.
Poręczycielowi ( fideiussor) przysługiwało tzw. beneficium cedendarum actionum (
tj. mógł się domagać od wierzyciela , któremu zapłacił , żeby przelał na niego
wierzytelność , jaką ma do dłużnika głównego ) .
( Zgodnie z konstytucją prawa klasycznego poręczyciel płacąc dług wierzycielowi ,
kupował od niego wierzytelność i stawał się przez to wierzycielem dłużnika
głównego ) .
3. Zadatek .
 Zadatek :
- oznacza sumę pieniężną lub rzecz , którą jedna strona wręczała drugiej przy
zawarciu umowy
- celem zadatku było potwierdzenie zawarcia umowy i ułatwienie dowodu
tego faktu
- strony mogły umówić się , że w razie niewykonania umowy , strona
niewykonująca traci zadatek na rzecz strony przeciwnej ( zadatek pełnił
funkcję kary umownej i umacniał zobowiązanie .
 Zadatek – mógł mieć znaczenie odstępnego – tj. odszkodowania za niedojście
umowy do skutku , należnego od strony , która jednostronnie odstąpiła od umowy .
& 83 . UMORZENIE ZOBOWIĄZAŃ .
1. Pojęcie i sposoby umorzenia zobowiązań .
 Zobowiązanie – ulegało umorzeniu ( czyli węzeł obligacyjny między
wierzycielem a dłużnikiem został rozwiązany) zmocy prawa albo wskutek
podniesienia przez dłużnika ekscepcji , udzielonej mu na podstawie prawa
pretorskiego ( ope exceptionis) .
 Zobowiązanie w prawie rzymskim :
a) Z umorzeniem zobowiązania mamy do czynienia w przypadkach zgaśnięcia
ipso iure ( z mocy prawa) . Zobowiązanie gasło wtedy ostatecznie i
nieodwołalnie i wszystkimi osobami zainteresowanymi
b) Nie zgaśnięcie zobowiązania ipso iure mogła powołać każda osoba
zainteresowana ; mogły to uczynić strony procesowe w każdym stadium
postępowania ( bez używania środków procesowych)
W przypadkach umorzenia zobowiązania przy pomocy ekscepcji istniało nadal
zobowiązanie. Jako realizacja w postępowaniu sądowym była niemożliwa w
wyniku udzielenia ekscepcji przez pretora.
Przyczyny zgaśnięcia poszczególnych zobowiązań :
a) spełnienie się warunku rozwiązującego
b) lub nadejście terminu ad quem
c) lub śmierć ( np. osobiste zobowiązania deliktowe lub oparte na zaufaniu do
konkretnej osoby)
 Zobowiązania ( wierzytelności) i długi zazwyczaj podlegały dziedziczeniu
 Sposoby umorzenia ipso iure :
a) wykonanie zobowiązania
b) formalne zwolnienie z zobowiązania
c) nowacja ( confusio; consursus causarum lucrativarum)
 Sposoby umorzenia ope exceptionis :
a) pactum de non petendo
b) kompensacja ( potrącenie ).
& 84 . UMORZENIE ZOBOWIĄZAŃ IPSO IURE .
1. Wykonanie zobowiązania .
 Wykonanie zobowiązania przez spełnienie świadczenia powodowało zgaśnięcie z
mocy prawa ipso iure
 Sposobem wykonania zobowiązania byłowykonanie dłużnego świadczenia
(solutio)
Jeśli świadczenie będzie:
a) polegało na dare , to solutio dokonywało się za pomocą mancypacji , in iure
cessio, tradycji
b) polegało na facere lub non facere , to solutio następowało przez wykonanie
czynności określonej w treści zobowiązania lub zaniechania czynności .
Zapłata – to wykonanie zobowiązania pieniężnego
Datio in solutum ( świadczenie w miejsce wypełnienia ) – to zwolnienie się
dłużnika z zobowiązania i wykonanie innego świadczenia , niż to
było przewidziane w treści zobowiązania za zgodą wierzyciela.
Zobowiązanie – to w prawie rzymskim węzeł prawny między konkretnym
dłużnikiem a wierzycielem .
 Zgaśnięcie zobowiązania ipso iure – było gdy za dłużnika wykonała świadczenie
osoba trzecia , nawet bez jego wiedzy .
Wyjątek: Gdy świadczenie dłużnika było przywiązane do tej osoby tak, że nikt nie
mógłby go zastąpić w wykonaniu świadczenia .
 Dłużnik nie musiał świadczyć wierzycielowi , bo mógł wykonać świadczenie do
rąk adstipulatora lub solutionis gratia adiectus .
Adstipulatorem – był dodatkowy , akcesoryjny wierzyciel ( czyli osoba , która w
interesie głównego wierzyciela odbierała stypulacyjne przyrzeczenie wykonania
świadczenia od tego samego dłużnika).
Adstipulator :
a) wobec dłużnika był wierzycielem równorzędnym z wierzycielem
głównym
b) miał prawo do skargi , zwolnienia z długu
c) dłużnik mógł zapłacić dług jemu lub wierzycielowi głównemu ze
skutkiem zwalniającym
d) był wierzycielem akcesoryjnym ; jego wierzytelność nie miała
charakteru samodzielnego
e) to co otrzymał , było dla wierzyciela głównego , bo był jego
mandatariuszem
Wierzytelność adstipulatora nie przechodziła na jego dziedziców .
Adiectus solutionis gratia – osoba , która ważnie przyjmowała zapłatę długu od
dłużnika ; nie była wierzycielem ; nie miała prawa skargi. Nie
mógł być dobrowolnie odwołany przez wierzyciela , bo dłużnik w
stypulacji nabywał prawo zapłaty na ręce .
 Gdy wierzyciel był nieobecny lub nie chciał przyjąć świadczenia , dłużnik mógł się
zwolnić z zobowiązania przez złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu , w
kasie zakładu publicznego , świątyni czy u bankierów .
 Miejsce wykonania zobowiązania :
a) znajdowało się w umowie
b) w przypadku braku, było to miejsce , gdzie mogła być wniesiona skarga ,
najczęściej miejsce zamieszkania dłużnika .
Przypadki:
a) Gdy miejsce wykonania zobowiązania oznaczone umownie było inne , niż
pozwał go wierzyciel , to przy actiones stricti iuris zgodnie z prawem
cywilnym wierzyciel przegrywał proces ; popełnił plus petitio loco .
Plus petitio loco – żądał więcej niż mu się należało wedle treści formułki .
b) Przy skargach bonae fidei – w przypadku zmiany miejsca wykonania ,
sędzia mógł określić wysokość sumy wyroku biorąc pod uwagę wartość
świadczenia żądanego w innym miejscu
 Termin wykonania zobowiązania :
a) Gdy termin nie był oznaczony przez zgodne porozumienie stron ,
wierzyciel musiał wezwać dłużnika do spełnienia świadczenia ( od chwili
powstania zobowiązania). Zasada ta obowiązywała , ( wg. prawników
okresu klasycznego) , gdy w umowie nie oznaczono innego miejsca od
miejsca zawarcia umowy . Wierzyciel musiał uwzględnić czas potrzebny
dłużnikowi do przybycia na miejsce wykonania , do przesłania pieniędzy.
b) Przy zobowiązaniach facere – gdy nie określono terminu wykonania ,
wierzyciel musiał wziąć pod uwagę czas niezbędny na wykonanie facere .
c) Gdy w umowie był określony termin wykonania zobowiązania , to
wierzyciel nie mógł domagać się od dłużnika świadczenia przed upływem
terminu. Dłużnik mógł wcześniej wykonać świadczenie , zgodnie z zasadą :
„ Diei adiectio pro reo est , non pro stipulatore” – „ Dzień wykonania
zobowiązania jest w interesie dłużnika a nie wierzyciela” .
d) Gdy termin wykonania zobowiązania był w interesie obu stron , lub samego
wierzyciela – nie było dopuszczalne przedterminowe wykonanie
zobowiązania . Ewentualna ugoda treści wymagała zatwierdzenia pretora .
2. Formalne zwolnienie zobowiązania .
 W prawie rzymskim do umorzenia zobowiązania potrzebne były :
- wykonanie świadczenia
- formalne zwolnienie dłużnika z odpowiedzialności w odpowiedniej formie .
 Gdy odpowiedzialność ( zobowiązanie) powstało per aes et libram ; zwłaszcza
nexum można umorzyć zobowiązanie przez zapłatę solutio per aes et libram .
Zapłata solutio per aes et libram polegałą na tym, że:
a) dłużnik w obecności libripensa i 5 świadków po odważeniu ilości kruszcu
zwracanego mówił formułkę , w której stwierdzał zwolnienie z długu
b) po wprowadzeniu pieniądza solutio per aes et libram pozostała formą
konieczną do umorzenia zobowiązania ; zapłata pieniędzy była poza tym
aktem . Z upływu czasu solutio per aes et libram – była abstrakcyjnym
sposobem umorzenia zobowiązania ważnym, choćby świadczenie nie
zostało wykonane, gdy wierzyciel chciał zwolnić dłużnika z długu.
 Zobowiązania wynikające z kontraktów werbalnych i literalnych były umarzane
przez akceptylację ( acceptilatio):
- Akceptylacja – przy zobowiązaniach werbalnych polegała na tym, że
wierzyciel przy pomocy określonych słów potwierdzał odbiór zapłaty
(acceptum habeo)
- Akceptylacja – przy zobowiązaniach literalnych polegała na wpisaniu
zapłaty po stronie przychodów w księdze rachunkowej .
# W momencie, gdy przyjęto zapłatę dokonaną bez formalności za powód umorzenia
zobowiązania , akceptylacja była sposobem zwolnienia dłużnika z długu przez
wierzyciela ( nawet gdy długu nie zwrócił) .
# Akceptylacja słowna – była sposobem rozrachunku między wierzycielem a
dłużnikem w stosunkach handlowych .
# Aquilius Gaius :
– stworzył formułę stypulacji , tzw. stypulację Akwiliańską
stipulatio Aquiliana
– celem było połączenie wszystkich długów w 1 dług stypulacyjny ,
jeśli był zawarty z tym samym wierzycielem , by można go
umorzyć jedną akceptylacją .
 Umorzenie zobowiązania nastąpiło przez czynność odwrotną ( contrarius actus ) do
tej, która stworzyła zobowiązanie. Contrarius actus zastosowano do kontraktów
konsensualnych.
Kontrakty konsensualne – powstały przez consensus ; były rozwiązywane przez
dissensus .
Dissensus – zgodne porozumienie co do rozwiązania kontraktu , możliwe gdy
żadna ze stron nie wykonała świadczenia.
3. Nowacja .
 Nowacja – odnowienie zobowiązania ; polegało na zastąpieniu umorzonego
zobowiązania nowym zobowiązaniem wstępującym w jego miejsce .
 Nowacji można dokonać poprzez stypulację lub kontrakt literalny , który szybko
wyszedł z użycia .
 Nowacja zachodziła , gdy:
1. istniało zobowiązanie , które miało być umorzone
(zobowiązanie to mogło być cywilne, naturalne, a treść
dowolna ) .
2. powstało nowe zobowiązanie stypulacyjne zamiast
dawnego ( treść stypulacji mogła być różna)
3. Zobowiązanie :
a) wg. prawa klasycznego zobowiązanie musiało mieć ten sam przedmiot
świadczenia , co dawne . ( Jeśli był inny przedmiot , to powstało nowe
zobowiązanie obok dawnego ).
b) wg. prawa justyniańskiego – nowacja zachodzi wtedy, gdy strony
oświadczą wolę jej dokonania ( czyli – przejawią animus novandi) .
4. Nowacja zawierała coś nowego wobec dawnego
zobowiązania . Sposoby praktycznego stosowania
nowacji :
a) Nowacja zachodziła , gdy osoby wierzyciela i dłużnika były bez
zmian ( była między tymi samymi osobami) :
- zmieniał się charakter stosunku obligacyjnego, np. zamiast zobowiązania z
kontraktu było zobowiązanie ze stypulacji .
- Nie było zmiany osób to cos nowego polegało na zmianie miejsca lub czasu
świadczenia , gdy nowacji ulegało zobowiązanie stypulacyjne na nowe
zobowiązanie stypulacyjne .
b) Nowacja między nowymi osobami . Mogła wtedy nastąpić zmiana
wierzyciela lub dłużnika .
Nowacja łączyła się z delegacją czynną lub bierną :
a) Delegacja czynna – następowała w niej zmiana wierzycieli . Wierzyciel
(delegant) A delegował dłużnika B ( delegata) , by zobowiązał się do
świadczenia winnego A , dla osoby C ( delegatariuszowi )
b) Delegacja bierna – polegała na zmianie w osobie dłużnika . Dłużnik A jako
delegant kierował do wierzyciela B ( delegatariusza) osobę C ( delegata) ; by
zobowiązała się względem wierzyciela B do świadczenia , które winna mu osoba
A ( delegant)
4. Confusio .
 Confusio :
- była wtedy , gdy wierzytelność i dług zeszły się w jednej osobie , np.
= dłużnik stał się dziedzicem wierzyciela lub odwrotnie
= dłużnik główny oraz poręczyciel były jedną osobą ( poręczenie wygasło)
 Znaczenie confusio w prawie rzymskim:
a) w prawie rzeczowym :
- oznacza zmieszanie płynów , ciał stałych, metali
- stanowi postać akcesji
b) w prawie spadkowym – oznacza połączenie spadku z majątkiem
własnym spadkobiercy – confusio bonorum .
5. Concursus causarum Lucrativarum .
 Zachodziła , gdy istniała wierzytelność nabyta pod tytułem darmym , o
oświadczenie rzeczy indywidualnie oznaczonych , a wierzyciel otrzymał te rzeczy
na podstawie innej czynności ( także darmo) .
(A miała darować grunt B , a B otrzymała ten sam grunt od C w zapisie ).
Zobowiązanie osoby A gasło ipso iure .
& 85 . UMORZENIE ZOBOWIĄZAŃ OPE EXCEPTIONIS .
1.
A) Pactum de non petendo .
 Wierzyciel mógł zrezygnować z dochodzenia roszczeń wobec dłużnika ; zwolnić z
długu i spowodować zgaśnięcie zobowiązania ipso iure ( w prawie cywilnym ) .
 Przy zobowiązaniu z deliktu furtum i iniuria – pokrzywdzony mógł za pomocą
pactum zrezygnować z pretensji na pewną sumę pieniędzy .
B) Pactum de non pretendo :
 Wprowadziło prawo pretorskie
 Jest to nieformalna umowa , za pomocą której wierzyciel umawiał się z dłużnikiem
, że : nie będzie domagał się od niego świadczenia w ogóle lub przez pewien czas
 Powodowało umorzenie zobowiazania za pomocą ekscepcji .
Ekscepcja – umowa , w której dłużnik mógł skardze wierzyciela ( o wykonanie
świadczenia) przeciwstawić exceptio pacti de non petendo , zarzut procesowy , że
zawarto umowę o niedomaganie się długu.
 Umorzenie zobowiązania było gdy:
- ekscepcja miała skutek peremptoryjny ( trwały) , czyli wierzyciel obiecał w
umowie, że nie będzie żądał świadczenia w ogóle
- ekscepcja miała skutek dylatoryjny ( czasowy) – wierzyciel obiecał .że nie
będzie żądał świadczenia w ciągu oznaczonego czasu.
2. Potrącenie . ( kompensacja). :
A) Potrącenie = kompensacja ( compensatio) – polegała na
umorzeniu ( całkowitym , częściowym) pewnej wierzytelności.
W wyniku przeciwstawienia jej wierzytelności ze strony dłużnika
.Wierzyciel był dłużnikiem swego dłużnika .
B) W prawie rzymskim kompensacja była sposobem postępowania
w procesie .


Rozwój historyczny kompensacji :
a) W sprawach z negotia bonae fidei – dzięki klauzuli ex fide bona , sędzia mógł
wziąć pod uwagę pretensję pozwanego ( dłużnika) i potrącić ją od pretensji
powoda .Roszczenie wzajemne pozwanego wynikało z przyczyny prawnej ( ex
eadem causa ) ; z tego samego kontraktu synallagmatycznego ale nie musiało
być identyczne , co do przedmiotu ( ex eadem speciae)
b) Przy negotia stricti iuris – potrącenia były negatywne . Wyjątek :
- Za Gaiusa – bankier skarżący klienta za pomocą conditio mógł zaskarżyć
klienta tylko o saldo , które pozostało na korzyść bankiera .
- W postępowaniu egzekucyjnym ( venditio bonorum ) , gdy bonorum
emptor kupił majątek od egzekuta , zaskarżył któregoś z jego dłużników i
ten dłużnik był wierzycielem egzekuta , to sędzia potrącał wzajemną
wierzytelność .
c) Reskrypt cesarza Marka Aureliusza ( II w. n.e.) wprowadza możliwość
potrącenia przy actiones stricti iuris za pomocą podstępu ( exceptio doli)
- Pozwany musiał w formułce zamieścić ekscepcję , gdy miał do powoda
wzajemną pretensję ( której powód nie uwzględnił przy wnoszeniu skargi).
Wzajemne roszczenie pozwanego mogło opierać się na innej podstawie
prawnej , musiało dotyczyć tego samego rodzaju przedmiotów ( np.
pieniędzy). Zazwyczaj powód skarżył o mniejszą sumę ; nie pozwalał by
pozwany włączył do formułki exceptio doli .
d) W prawie justyniańskim było potrącenie ipso iure .:
- Sędzia stwierdzał potrącenie , gdy wierzytelności powoda przciwstawiano
wierzytelność pozwanego.
Potrącenia podlegały :
a) wierzytelności wzajemne mające ten sam przedmiot świadczenia ( mimo , że
opierały się na innej podstawie prawnej i termin płatności zapadł).
b) Płynne –( łatwe do udowodnienia ; niepowodujące zwłoki w procesie )
& 86 . UMOWY I KONTRAKTY W OGÓLNOŚCI .
1.



Umowa :
- to najdawniejsze i najczęstsze źródło zobowiązań
- polega na zgodnym oświadczeniu woli 2 stron , zmierzające do zawarcia
między nimi węzła prawnego ( vinculum iuris) zobowiązania .
Umowy:
a) Były źródłem zobowiązań
b) miały wywołać inne skutki prawne ( np. w zakresie prawa rzeczowego
czy rodzinnego).
Umowa – znaczenie najszersze to:
- Zgodne oświadczenie woli 2 stron , których celem jest wywołanie skutków
prawnych
- Wyjątkowo mogła być źródłem zaskarżalnego zobowiązania w prawie
rzymskim , tj. pollicitatio .
= Pollicitatio – jednostronne przyrzeczenie świadczenia ; jeśli uczyniono je
dla pobożnych celów ( policitatio votum) lub na rzecz gminy miejskiej
(postawienie budowli) . W przypadku pollicitatio na rzecz gminy miejskiej ,
można było zaskarżyć , gdy była ważna przyczyna ( iusta causa) ; gdy
przyrzeczenie zaczęto wykonywać .

Kontrakt – to umowa , której prawo cywilne nadało zaskarżalność , czyli prawną
możliwość dochodzenia roszczenia na drodze sądowej
2. Pojęcie i podział kontraktów .
 Kontrakty ( contractus) – umowy uznane przez prawo cywilne jako rodzące
prawne zobowiązanie , zaskarżalne na podstawie tzw. causa civilis ( tj. elementu
będącego źródłem zobowiązania .
Elementy: res,verba, litterae , consensus .
 Kontrakty dzielą się na:
a) realne ( causa civilis ) :
- elementem powodującym zaskarżalność umowy jest wręczenie rzeczy (przy
pożyczce pieniędzy lub innych rzeczy zamiennych)
- umowa o udzielenie pożyczki była nieformalną umową o zawarcie w
przyszłości kontraktu pożyczki ( tzw. pactum de contrahendo) .
b) werbalne – w nich causa civilis ( przyczyna cywilna) polegała na
wypowiedzeniu przez strony przepisanych słów ( verba) w oznaczony
sposób
c) literalne – zaskarżenie kontraktów literalnych powodowało użycie
ustalonej formy pisemnej ( litterae)
d) konsesualne – w nich causa civilis był consensus , czyli zgodne
porozumienie stron.
Za kontrakty konsesualne uznano: sprzedaż , najem, spółka, zlecenie .
 Do kontraktów zalicza się podziały na:
a) zobowiązania ( kontrakty) jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące
b) zobowiązania( kontrakty) stricti iuris i bonae fidei .
3. Rozszerzenie systemu kontraktowego .
 Kontrakty nienazwane – wytworzyły się w prawie justyniańskim :
A) Contractus innominati – były to umowy o świadczenie wzajemne
, nienależące do zaskarżalnych pacta vestita .
Były zaskarżalne , gdy 1 ze stron wykonała swoje świadczenie .
Strona ta mogła skarżyć o wykonanie świadczenia wzajemnego .
Kontrakty te obejmują wiele umów , biorąc pod uwagę treść , nie
mają więc nazw – tzw. kontrakty nienazwane. ( „ nagie umowy”)
 Nuda pacta – to umowy , nienależące do kontraktów , niezaskarżalne ( niemające
znaczenia prawnego), umowy nieformalne
 Pacta vestita („ ubrane umowy”) – umowy zaskarżalne .
Do pacta vestita należały :
- pacta praetoria ( zaskarżalność nadało prawo pretorskie)
- pacta legitima ( uznane za źródło zobowiązań w okresie dominatu)
- pacta adiecta ( dodane do kontraktu głównego, którym zaskarżalność
przyznało prawo ).
 Do kontraktowych źródeł zobowiązań należą : kontrakty nienazwane, pacta vestita
 Umowy nieformalne – to nuda pacta .
& 87 . KONTRAKTY REALNE .
1. Charakterystyka ogólna .
 Do kontraktów realnych należały :
a) kontrakt pożyczki ( mutuum)
b) kontrakt powiernictwa ( fiducia)
c) kontrakt użyczenia ( comodatum)
d) kontrakt przechowania ( depositum)
e) kontrakt zastawu ręcznego ( pignus)
 Aby powstały kontrakty potrzeba :
a) zgodnego porozumienia stron ( umowy)
b) wręczenie rzeczy 1 stronie przez drugą , co wyposażało porozumienie w
zaskarżalność .
 Różnice przy kontraktach :
- Przy mutuum – pożyczkobiorca był właścicielem przedmiotu pożyczki ;
był kontraktem sricti iuris
- Przy fiducji – nabywca był właścicielem powierniczym przedmiotu
- Przy zastawie – nabywca uzyskiwał posiadanie rzeczy
- Przy comodatum i depositum – wręczenie rzeczy dawało tylko dzierżenie
2 Kontrakt pożyczki – ( mutuum) :
a) to kontrakt realny
b) polegał na przeniesieniu własności pewnej ilości rzeczy zamiennych na
odbiorcę
c) Odbiorca obiecał zwrócić rzeczy w takiej samej ilości i jakości w oznaczonym
czasie lub na wezwanie wierzyciela .
 Warunki kontraktu pożyczki :
- przeniesienie własności przedmiotu pożyczki z majątku wierzyciela do
majątku dłużnika przez tradycję
- wierzyciel musi być właścicielem przedmiotu pożyczki i musi mieć
zdolność pozbycia tej własności ( alienowania)
- przedmiotem pożyczki są rzeczy oznaczone gatunkowo , zmienne ( dłużnik
przedmiot pożyczki mógł zużyć lub żądać zwrotu takiej samej rzeczy , np.
pieniędzy , zboża ).
- dłużnik musiał zwrócić pożyczkę ( mieć zdolność zobowiązywania się )
- dłużnik miał obowiązek zwrotu rzeczy tego samego gatunku , w takiej
samej ilości i oznaczonym terminie
- do odsetek trzeba zawrzeć drugi kontrakt – stypulację odsetek
- termin zwrotu kapitału mógł być oznaczony wyraźnie lub w sposób
dorozumiany ( przez pobranie z góry odsetek., za pewien czas .
Pożyczka w prawie rzymskim – to kontrakt jednostronnie zobowiązujący
 Do dochodzenia roszczenia o zwrot pożyczki wierzycielowi przysługiwało:
a) condictio
b) actio certae creditae pecuniae – przy pożyczce pieniężnej
c) condictio triticaria przy zwrocie rzeczy zamiennych (inaczej conditio lub
actio certae rei ).
 Specjalne przepisy dotyczące kontraktu pożyczki obejmowały 2 przypadki :
1. Pożyczki udzielane synom rodziny pozostającym pod władzą pater
familias . W oparciu o przepisy senatus consultum Macedonianum z
czasów cesarza Wespazjana powstało zobowiązanie naturalne filii
familias
2. W pożyczce morskiej wierzyciel udzielał pożyczki właścicielowi
statku dla importu ; potem dla eksportu towaru , na naprawę statku.
Dłużnik zwracał pożyczony kapitał , spłacał odsetki pod warunkiem
szczęśliwego przybycia statku do miejsca przeznaczenia ( pożyczka
pod warunkiem zawieszającym)
- wierzyciel ponosił ryzyko nieprzybycia statku do miejsca
przeznaczenia i zniszczenia towaru . Wierzyciel nie ponosił
ryzyka , gdy była wina dłużnika
- ponieważ występowało ryzyko wierzyciela,, wystarczyła
nieformalna umowa dołączona do kontraktu pożyczki bo w
prawie klasycznym nie było żadnych ograniczeń wysokości
odsetek. Justynian pozwolił , żeby pobierać najwyżej 12 %
odsetek rocznie .
3. Kontrakt powiernictwa ( fiducia) .
 Kontrakt powiernictwa – to kontrakt realny , polegał na przeniesieniu pewnej
rzeczy na inną osobę , pod warunkiem , ze ta osoba przeniosła własność samej
rzeczy z powrotem na alienującego .
 Fiducia - była podstawą wielu kontraktów , np. kontraktu przechowywania ,
użyczenia , zastawu .
 Fiducia – opierała się na 2 elementach :
a. Przeniesieniu własności rzeczy ( co powodowało zaskarżalność i tzw.
realny kontrakt )
b. Na zgodnym porozumieniu stron tej treści , że w razie zajścia
przewidywanych w umowie okoliczności , własność rzeczy zostanie
przeniesiona na pozbywającego .
Przeniesienie własności przy fiducji musiało być dokonane za pomocą :
- mancypacji
- lub in iure cessio
 W prawie majątkowym były 2 zastosowania kontraktu powiernictwa (
fiducji):
- fiducia cum creditore contracta
- fiducia cum amico contracta
 Fiducia cum creditore contracta ( zawarta z wierzycielem) :
- była zawierana celem zabezpieczenia wierzytelności
- dłużnik dawał wierzycielowi zabezpieczenie przez przeniesienie na niego
za pomocą mancypacji lub in iure cessio własność rzeczy powierniczo
(umawiał się , że gdy spłaci dług , wierzyciel z powrotem przeniesie na
niego własność rzeczy ( przewłaszczenie na zabezpieczenie ))
 Fiducia cum amico contracta ( zawarta z przyjacielem) :
- oparta na przyjacielskim stosunku między stronami , by wyświadczyć
przysługę
- był on umówiony w interesie pozbywającego lub nabywającego własność
rzeczy .
- w interesie pozbywającego własność zawierano kontrakt powiernictwa (gdy
chodziło o oddanie rzeczy na przechowanie) np. przy wyjeździe za granicę
- zawierano fiducję celem realizacji użyczenia ( np. , by przyjaciel mógł
używać daną rzecz przenoszono na jego własność pod warunkiem , że po
pewnym czasie przyjaciel zwróci daną rzecz . ).
 Wnioski :
a) Przechowywanie , użyczenie i zastaw był realizowany za pomocą kontraktu
powiernictwa . Później przenoszono posiadanie i dzierżawienie rzeczy
b) Z kontraktu powiernictwa wytworzyły się nowe kontrakty przechowania ,
użyczenia i zastawu ręcznego ( chronione przez pretora poprzez actiones in
factum
c) Później powstały skargi cywilne bonae fidei – chroniące deponenta ,
komodanta , zastawcę .
d) Obok nich utrzymały się pretorskie skargi in factum , tak że wymienione 3
rodzaje kontraktów mają w prawie klasycznym podwójną ochronę procesową :
- skargi na podstawie prawa cywilnego
- skargi na podstawie prawa pretorskiego .
4. Kontrakt przechowywania ( depositum)
 Kontrakt przechowywania ( depositum) – to kontrakt realny , w którym :
- deponent wręczał depozytariuszowi ( przechowawcy) pewną rzecz ruchomą
, by bezpłatnie ją przechował i obowiązkowo zwrócił na każde żądanie
deponenta
 Depozytariusz :
- był dzierżycielem rzeczy
- miał obowiązek przechowywania rzeczy
- na żądanie deponenta musiał zwrócić rzecz z owocami
- nie miał korzyści ( utilitatis) z przechowywania rzeczy i odpowiadał za
dolus i culpa lata .
# Gdyby depozytariusz przywłaszczył rzecz przechowywaną , popełnił kradzież (
furtum rei) , użyczał rzeczy , popełniał kradzież używania ( furtum usus) to
odpowiadałby za przypadek ( casus)
# Mógł dochodzić od deponenta roszczeń ( z tytułu : dolus, culpa lata, culpa levis in
abstracto ) za pomocą actio depositi contraria lub actio in factum )
 Deponent :
- rozporządzał interdyktami posesoryjnymi
- nie musiał być właścicielem rzeczy
- mógł w każdej chwili żądać zwrotu rzeczy , choćby się umówiono o czas
trwania depozytu .
# Przysługiwała mu przeciwko przechowawcy actio depositi directa – o zwrot
rzeczy .
Actio depositi directa to actio famosa ( tj. W razie zasądzenia przechowawcy
ulegał on infamii
# Deponent musiał zwrócić wydatki związane z przechowywaniem rzeczy ; musiał
wynagrodzić szkody , straty związane z przechowywaniem rzeczy . Deponent
odpowiadał za : dolus, culpa lata , culpa levis in abstracto ( bo kontrakt zachodził
w jego interesie) .
5. Szczególne rodzaje depozytu :
 Prawo rzymskie znało 3 rodzaje depozytu specjalnego :
a) depozyt konieczny ( depositum necessarium) :
- rzecz oddana była na przechowanie z konieczności ( np. pożar domu)
- deponent oddając rzecz , nie miał możliwości zbadania depozytariusza
- przeciwko depozytariuszowi mogła być skierowana skarga na powójną
wartość rzeczy
b) depozyt sekwestrowy ( depositum sequestre – był , gdy:
- kilka osób oddawało rzecz , o którą toczył się spór , na przechowanie
osobie trzeciej ( sekwesrowi) ; z zastrzeżeniem , że sekwester zwróci daną
rzecz temu , kto spór o nia wygra .
- sekwester ( depozytariusz sekwestrowy) miał posiadanie danej rzeczy i
korzystał z ochrony posesoryjnej .
c) depozyt nieprawidłowy (depositum irregulare):
- deponent składał na przechowanie rzeczy zamienne , np. pieniądze
- przechowawca mógł ich używać
własność rzeczy przechodziła na depozytariusza , który obiecał zwrócić
odpowiednią ilość rzeczy tego samego rodzaju
- jest podobny do kontraktu pożyczki .
 Różnice między kontraktem pożyczki , a depozytem nieprawidłowym :
a) kontrakt pożyczki :
- pożyczka dochodziła do skutku w interesie odbiorcy
- był kontraktem stricti iuris
- odsetki umawiano poprzez osobną stypulację
b) depozyt nieprawidłowy :
- dochodził do skutku w interesie deponenta składającego pieniądze
- był kontraktem – bonae fidei
- odsetki umawiano za pomocą zwykłej umowy ( pactum)
6. Kontrakt użyczenia ( commodatum )
 Kontrakt użyczenia to kontrakt realny , na podstawie którego jedna osoba
(komodant) oddawała drugiej ( komodatoriuszowi) do bezpłatnego używania
pewną rzecz niezużywalną z obowiązkiem jej zwrotu w oznaczonym czasie .
Kontrakt był (commodatum) dwustronnie obowiązującym , niedoskonałym .
 Przedmiotem komodatu była rzecz ruchoma , lub nieruchomośc ; niezużywalna ,
wyjątkowo zużywalne ( np. monet na wystawę) .
 Komodatariusz :
- był dzierżycielem rzeczy komodanta
- musi zwrócić daną rzecz zgodnie z terminem umowy lub użyczenia
- ponosił odpowiedzialność za: dolus , culpa lata , culpa levis in abstracto ,
oraz z tytułu custodia ( czyli odpowiadał za przypadkową utratę lub
uszkodzenie rzeczy).
- Miał actio commodati contraria – o zwrot kosztów lub odszkodowanie
- Miał prawo retencji ( zatrzymania rzeczy) , dopóki nie nastąpi zwrot
nakładów
- Ponosił koszty eksploatacji rzeczy ( np. żywienia psa) .
 Komodant :
- osoba oddająca komodatariuszowi do bezpłatnego używania daną rzecz
niezużywalną
- był posiadaczem rzeczy
- nie mógł przed upływem terminu żądać zwrotu rzeczy od komodatariusza
- Miał : actio commodati directa – przeciw komodatariuszowi , który nie
wypełniał obowiązków
- Miał cum omni causa , odszkodowanie o zwrot rzeczy
- Musiał zwrócić komodatariuszowi koszty konserwacji rzeczy
- Musiał wynagrodzić szkodę ( w granicach dolus i culpa lata) związaną z
wykonaniem kontraktu.
7. Kontrakt użyczenia a precarium
 Precarium – polegało na bezpłatnym oddaniu pewnej rzeczy ( ruchomej lub
nieruchomej) lub prawa innej osobie do używania , z zastrzeżeniem , że prawo to
może być w każdej chwili odwołane .
 Precarium – dzieje .
- W najdawniejszych czasach bogaci latyfundyści , patronowie dawali
klientom z łaski ( stąd precarium) grunty pod uprawę i do użytkowania .
Precarium było bezpłatne , aktem łaski , więc pan mógł w każdej chwili
odebrać grunt
-
Interdictum de precario – zostało wprowadzone przez pretora , nazwało
prekarzystę niezwracającego rzecz za wadliwego
- W prawie klasycznym – precarium – to stosunek czysto faktyczny ,
niekontraktowy
- W okresie dominatu – precarium – miało charakter kontraktowy
- W prawie justyniańskim – był jednym z kontraktów nienazwanych .
8. Kontrakt zastawu ręcznego ( pignus) .
 Kontrakt zastawu ręcznego – to kontrakt realny , gdzie dłużnik ( zastawca)
oddawał pewną rzecz wierzycielowi ( zastawnikowi) w posiadanie ; ale wierzyciel
zobowiązał się zwrócić rzecz po zapłacie długu
 Wierzyciel zastawniczy ( zastawnik) :
- korzystał z ochrony posesoryjnej
- miał obowiązek zwrócić rzecz z chwilą zapłaty długu przez dłużnika
- musiał dbać o zastawioną rzecz
- odpowiadał za: dolus , culpa lata , culpa levis in abstracto
- odpowiadał za custodia ( przypadkową utratę lub zniszczenie rzeczy)
- miał korzyść z kontraktu ( czyli zabezpieczenie należności _
- był posiadaczem rzeczy , ale mógł ją używać tylko za zgodą zastawcy
.(Furtum usus – to używanie rzeczy zastawcy przez zastawnika bez jego
zgody ).
- Swoje pretensje przeciw zastawcy mógł dochodzić poprzez : actio
pigneraticia contraria
- Przysługiwało mu z kontraktu zastawu ręcznego tylko posiadanie rzeczy
zastawionej.
 Zastawca:
- oddawał w posiadanie pewną rzecz zastawnikowi
- musiał zwrócić wydatki i nakłady , jakie włożył zastawnik na utrzymanie
rzeczy
- musiał pokryć szkody związane z posiadaniem rzeczy zastawionej
- odpowiadał za dolus i winę ( bo miał korzyść z kontraktu).
- Mógł skarżyć zastawnika o zwrot rzeczy czy odszkodowania za pomocą
actio pigneraticia directa (miały wzmocnić zabezpieczenie wierzyciela)
 Dodatkowe umowy do kontraktu zastawu :
1. pactum vendendi – nieformalna umowa o sprzedaż , gdzie dłużnik
upoważniał wierzyciela do sprzedaży rzeczy w razie niezapłacenia
długu w terminie. ( Od III w.n.e.) uznano, że wierzyciel ma prawo
bez umowy sprzedać rzecz w razie braku zapłaty ).
2. Klauzula przepadku ( lex commissoria ) – wg. niej rzecz
zastawiona była własnością wierzyciela , gdy dłużnik nie zapłacił
długu w terminie ( W IV w.n.e. cesarz Konstantyn – zakazał
stosowania lex commissoria , bo godziła w dłużnika ).
3. pactum antichreticum ( antychreza) – upoważniała wierzyciela do
używania przyjętej w zastaw rzeczy , pobierania z niej pożytków
(Pożytki zaliczanych na poczet odsetek , później kapitału
zabezpieczonego zastawem ).
-
& 88 . KONTRAKTY WERBALNE .

Kontrakty webalne ( słowne) – to umowy , których zaskarżalność powstawała
przez verbis ( wypowiedzenie przepisanych słów )
 Do kontraktów werbalnych należały :
a) stypulacja ( stipulatio)
b) dotis dictio
c) iusiurandum liberti .
1. Stypulacja – zawierano ją przez zapytanie wierzyciela i odpowiedź dłużnika w
odpowiednich słowach .
 Warunki stypulacji:
- strony musiały być jednocześnie obecne
- odpowiedź powinna nastąpić po zapytaniu
- odpowiedź musiała być zgodna z zapytaniem co do słów i treści
- stypulacja jako kontrakt słowny była niemożliwa , gdy 1 ze stron była
głucha lub niema .
 Słowa używane przy stypulacji : spondeo , promittis , promitto , dabis , dabo facies
, facio.
Spondeo – było zastrzeżone dla obywateli rzymskich . Pozostałymi słowami
posługiwali się peregryni . Stypulacja z czynności prawa cywilnego stała się
czynnością iuris gentium .
 Stypulacja :
- W prawie klasycznym była kontraktem , za pomocą którego każdemu
zobowiązaniu prawnemu można było nadać moc prawną i zaskarżalność .
- Umowa jakiejkolwiek treści była wg. prawa cywilnego zaskarżalnym
kontraktem , gdy była zawarta w formie stypulacji . Dlatego stypulacja ma
uniwersalne znaczenie w prawie rzymskim.
 Cele stypulacji :
- zawieranie zobowiązania solidarnego czynnego i biernego
- ustanawianie poręczenia
- adstipulatio oraz solutionis causa adiecto
- dokonywanie nowacji
- stypulacja karna ( stipulatio poenae)
 Stypulacja występowała jako cautio , czyli stypulacyjne przyrzeczenie gwarancyjne
składane na zabezpieczenie zapłaty odszkodowania , gdy druga strona poniosła
szkodę w określonej sytuacji . W prawie klasycznym przedmiotem stypulacji
mogło być działanie ( facere) lub zaniechanie ( non facere) dłużnika .
 Stypulacja w prawie klasycznym chroniona była przez skargi :
1. condictio certae pecuniae – gdy przedmiotem stypulacji była jakaś
suma pieniędzy
2. conditio certae rei – gdy stypulacja dotyczyła rzeczy ściśle
określonych ( niewolnika , oznaczonej ilości i jakości zboża)
3. actio ex stipulatu – gdy stypulacja skierowana była na incertum , tj.
facere lub non facere .
Skargi te były actiones stricti iuris .
 W okresie klasycznym do stypulacji pozwolono dołączyć clausula doli .
# Clausula doli – zastrzeżenie stwierdzające ,że dłużnik powstrzyma się od
wszelkiego podstępu .Gdy dolus miał miejsce – sędzia mógł
zmienić wyrok kierując się wymaganiami słuszności .
 Stypulacja jako kontrakt abstrakcyjny w prawie klasycznym :
- Gdy była prawidłowo zawarta , to dłużnik obowiązany był do świadczenia
bez względu na to , z jakiej przyczyny ( causa) świadczenie mogło nastąpić
-
W stypulacji nie było najczęsciej causa ( przyczyny) z jakiej ma nastąpić
świadczenie , np. zapłata.
2. Dotis dictio .
 Dotis dictio – to kontrakt werbalny służący do ustanowienia posagu. Formy tej
używali ascendenci ( ojciec , dziadek) , przyszłej żony lub ona sama lub jej dłużnik
na polecenie
Osoby te odpowiednimi słowami ( doti tibi erit ) przyrzekały posag przyszłemu
mężowi ( nie trzeba stosować formy pytań i odpowiedzi).
3. Iusiurandum liberti ( przysięga wyzwoleńca) .
 W kontrakcie iusiurandum libertii – wyzwoleniec zobowiązywał się ( insiurandum)
przysięgą do świadczenia określonej liczby dni do pracy rocznie .
- Przed wyzwoleniem niewolnik na żądanie pana składał przysięgę sakralną
- Po wyzwoleniu przysięga sakralna dawała podstawę , by żądać od
niewolnika złożenia ważnego iusiurandum liberti.
& 89. KONTRAKTY LITERALNE .
1. Expensilatio .
 Expensilatio – jako kontrakt literalny był umową zaskarżalną na podstawie wpisu
(litteris) dokonanego w księdze przychodów i rozchodów wierzyciela ( obywatela
rzymskiego) .
Kontrakt expensilatio wyszedł z użycia w IV w.n.e.
 W prawie klasycznym expensilatio służyło do dokonania nowacji ( przekształcenia
jakiegoś zobowiązania na zobowiązanie literalne lub zmiany osoby dłużnika ).
- Za zgodą kupującego sprzedawca mógł zmienić swą wierzytelność na
wierzytelność z kontraktu literalnego . Sprzedawca w swojej księdze
rachunkowej po stronie przychodów , iż otrzymał zapłatę ; przez co dług z
kontraktu kupna – sprzedaży uległ formalnie umorzeniu . Tę samą kwotę
wpisywał po stronie wydatków jako wypłaconą kupującemu , co
powodowało powstanie wierzytelności .
 Transcriptio – to odpowiedni wpis , przez który pierwotna wierzytelność z
kontraktu kupna – sprzedaży ( bonae fidei) uległa zamianie na wierzytelność z
kontraktu literalnego ( stricti iuris)
Zmiana dłużnika dokonywała się przez zaksięgowanie jako przychód (sumy
należnej od dłużnika B z jednoczesnym wpisaniem tej sumy jako wypłaconej
dłużnikowi C. Postępowanie takie ma miejsce np. przy delegacji.
 Kontrakt literalny ( expensilatio) był jednostronnie obowiązujący , stricti iuris i
abstrakcyjny .
2. Chirographa i syngrapha .
 chirographa i syngrapha – to pisemne skrypty dłużne stosowane w praktyce
prowincjonalnej .
 Chirographum – to zobowiązanie pisemne , wystawione i podpisane przez jedną
stronę ( tj. dłużnika)
 Syngraphae – to pisemne zobowiązanie , spisane i podpisane przez obie strony
(gdzie każda strona zatrzymała egzemplarz dla siebie) .
 Chirographa i syngrapha – właściwe są peregrynom niż obywatelom rzymskim
według Gaiusa
 Skrypty dłużne – miały charakter abstrakcyjny ; w połączeniu z rzymskim
dokumentem stypulacyjnym , przyczyniły się do ukształtowania abstrakcyjnych
zobowiązań pisemnych . Zobowiązania pisemne były podstawą zobowiązań z
papierów wartościowych ( np. weksli).
&90 . KONTRAKTY KONSENSUALNE .
1. Charakter , rodzaje .
 Kontrakty konsensualne – umowy uznane za ważne wg. prawa cywilnego i
zaskarżalne na podstawie samego porozumienia stron ( consensus )
 Przypadki zaskarżalności umowy ( 4):
- kontrakt kupna – sprzedaży ( emtio venditio )
- kontrakt najmu ( locatio conductio)
- kontrakt zlecenia ( mandatum)
- kontrakt spółki ( societas)
Te 4 umowy stały się kontraktami konsensualnymi . Wszystkie kontrakty
konsensualne były dobrej wiary ( bonae fidei) . Prawo cywilne uznało kontrakty
konsensualne w II w.p.n.e.
& 91 . KONTRAKT KUPNA - SPRZEDAŻY . ( EMTIO VENDITIO )
1. Rozwój historyczny .
 W czasach najdawniejszych kupno – sprzedaż to wymiana towaru za pieniądz ,
dokonana w drodze mancypacji ( przy res mancipi) lub tradycji ( przy res nec
mancipi)
 Następnie pojawiła się wymiana handlowa , która pociągała za sobą potrzebę
kredytu
 Oprócz bezpośredniej wymiany towaru za pieniądz poczęto zawierać umowy w
których strony zobowiązywały się do świadczenia w przyszłości. Powszechne stały
się umowy , gdzie właściciel pola sprzedawał przyszłe plony z góry ..
 Umowy te opierały się na fides (wzajemnym zaufaniu) , dopóki była wzajemna
wymiana handlowa między obywatelami rzymskimi .
 Na początku spory wynikające z kupna – sprzedaży były roztrzygane w drodze
sądownictwa polubownego
 Po wojnach punickich , kiedy Rzymianie handlowali z cudzoziemcami i umowy
kupna – sprzedaży wyposażono w zaskarżalność . Przyczynił się do tego pretor dla
peregrynów ( który dbał o interesy rzymskich właścicieli w stosunkach
handlowych z cudzoziemcami ).
 W II w p.n.e. były actiones bonae fidei z kontraktu kupna – sprzedaży .
2 . Treść.
 Kontrakt kupna – sprzedaży - to kontrakt konsensualny , gdzie sprzedawca
(venditor) zobowiązywał się zapewnić posiadanie pewnej rzeczy ( towaru , merx)
kupującemu ( emtor) ; kupujący zobowiązywał się przenieść pewną sumę
pieniędzy ( cenę – pretium)
 Kontrakt kupna – sprzedaży to kontrakt synallagmatyczny ; każda ze stron jest
dłużnikiem i wierzycielem
Actio venditi – przysługiwało sprzedawcy
Actio empti – przysługiwało kupującemu .
 Przedmiotowo istotne elementy kupna – sprzedaży to :
- zgodne porozumienie stron ( consensus) – nie wymagało żadnych
formalności .
- określenie towaru
- oznaczenie ceny
Co do towaru i ceny istniały pewne uregulowania prawne
3. Towar i cena .
 Towarem :
- były rzeczy materialne ; prawa majątkowe niewyłączone z obrotu
- rzeczy cudze ( które sprzedawca musiał zdobyć i wydać kupującemu; bo w
przeciwnym wypadku musiałby płacić odszkodowanie za niewykonanie
zobowiązania)
- rzeczy przyszłe ( nieistniejące w chwili zawierania kontraktu) .
 Kupno rzeczy spodziewanej ( emptio rei speratae ) – to kontrakt kupna
sprzedaży pod warunkiem zawieszającym . Był skuteczny , gdy towar zaistniał (
np. , kupno przyszłych owoców )
 Kupno nadziei ( emptio spei ) – kupno istniejącej w chwili zawierania kontraktu
szansy na przyszłe rzeczy . Emptio spei – to bezwarunkowy kontrakt sprzedaży ;
od razu ważny ; kupujący od razu musiał zapłacić cenę , bez względu czy rzecz
spodziewana w przyszłości zaistnieje czy nie . Emptio spei to umowa losowa
(aleatoryjna)
 Cena :
- wyraża się w pieniądzu : typowa dla kontraktu kupna – sprzedaży
- musi być wyraźnie określona ( certum pretium)
- cenę mogła oznaczyć osoba trzecia , pod warunkiem , że zastałaby
wskazana w kontrakcie
- cena musiała być oznaczona na serio , a nie symbolicznie
- z ceną łączy się stosunek ceny do wartości towaru.
 Stosunek ceny do wartości towaru :
a) W prawie klasycznym :
- cena nie musiała być słuszna ( iustum pretium) , czyli odpowiadać wartości
towaru.
- strony decydowały o wysokości cen w transakcji kupna – sprzedaży
- państwo nie regulowało cen
b) W prawie poklasycznym :
- Edictum de pretis z 301 r n.e. – określił taryfę maksymalnej ceny towaru .
Przy nieprzestrzeganiu ceny, groziły kary.
- Pokrzywdzenie ponad połowę wartości ( laesio enormis) – przysługiwało
sprzedawcy ( Gdy ktoś ziemię sprzedał ponad połowę wartości , to za zgodą
sędziego i oddaniu ceny mógł odebrać grunt ; gdy kupujący nie dopłacił
różnicy ceny rzeczywistej wartości gruntu .
4. Obowiązki sprzedawcy .
 Sprzedawca :
- miał obowiązek wydania rzeczy kupującemu ; do zachowania dla niego
rzeczy od chwili zawarcia kontraktu do wykonania
- odpowiadał kupującemu z tytułu ewikcji lub za wady fizyczne rzeczy
- oddając rzecz powinien zapewnić jej trwałe i spokojne posiadanie .
 Świadczenie sprzedawcy było rodzajem facere( czynienia) . Sprzedawca będący
właścicielem przenosił własność na kupującego ; gdy towarami była res mancipi
sprzedający wydaje rzecz za pomocą mancypacji i w ten sposób przenosi własność
na kupującego ; zgodnie z boną fides kontraktu
Sprzedawca odpowiadał za: dolus, culpa lata , culpa levis in abstracto rzeczy ,
która ma być wydana kupującemu.
5. Ewikcja .
 Ewikcja – to odpowiedzialność za wady prawne rzeczy sprzedanej .
 Ewikcja zachodzi, gdy:
- kupujący utracił posiadanie rzeczy kupionej ( bo odebrała mu je sądownie
osoba trzecia na podstawie prawa własności lub ograniczonego prawa
rzeczowego , zwłaszcza użytkowania lub zastawu , istniejącego przed
wydaniem rzeczy kupującemu przez sprzedawcę .
Odpowiedzialność z tytułu ewikcji – była , gdy sprzedawca sprzedał cudzą rzecz , na
której ciążyło prawo rzeczowe . Sprzedawca odpowiadał z tytułu ewikcji , gdy
kupujący zawiadomił o sporze .
 Sprzedawca nie odpowiadał z tytułu ewikcji , gdy:
- kupujący przegrał spór z właścicielem rzeczy ( lecz nie odebrano im
posiadania a prawo osoby trzeciej powstało po wydaniu rzeczy kupującemu
- kupujący ponosił jakąś winę w tym ,że nastąpiła ewikcja ( np. nie
zawiadomił sprzedawcy o ewikcji)
- kupujący wiedział ,że kupuje cudzą rzecz i godził się z tym
- strony umownie wykluczyły odpowiedzialność z tytułu ewikcji .
 Rozwój historyczny ewikcji – 4 fazy.
1. Najdawniejsza faza bezpośredniej wymiany towaru na pieniądz :
- kupujący – jeśli dokonano mancypacji – miał przeciw sprzedającemu actio
auctoritatis
- jeśli była tradycja – zawierano stypulację rem habere licere ( spokojnego
posiadania)
Przy ewikcji w oparciu o stypulację kupujący skarżył o odszkodowanie w
wysokości pojedynczej wartości rzeczy.
2. Kupno konsensualne – stosowano stipulatio duplae . Stipulatio duplae –
sprzedawca zobowiązywał się płacić kupującemu podwójną wartość rzeczy w
razie ewikcji.
3. Zawieranie stypulacji uważano za obowiązek sprzedawcy , którego wypełnienia
może domagać się kupujący za pomocą actio empti
4. W prawie klasycznym odpowiedzialność z tytułu ewikcji wynika z kontraktu
kupna – sprzedaży i kupujący może skarżyć o odszkodowanie za pomocą actio
empti .
Stipulatio duplae było używane dalej przy kupnie rzeczy dużej wartości lub
niewolników . Kupujący miał do wyboru posłużyć się actio empti lub skargą ze
stypulacji..
6. Rękojmia za wady fizyczne rzeczy .
 Zgodnie z prawem cywilnym sprzedawca odpowiadał za zapewnienia i obietnice
(dicta et promissa ) , jakie złożył co do właściwości rzeczy . Mógł odpowiadać ze
stypulacji, w której zapewniał , że rzecz jest wolna od wad. Odpowiadał też , gdy
dopuścił się dolus , np. podstępnie zataił wady
 Edylowie kurulni w edyktach ustalili zasady handlu niewolnikami i zwierzętami
pociągowymi na targach :
a) sprzedawca mógł wyjawić wady niewolnika ; mógł wyjawić zalety ; to
samo dotyczy zwierząt pociągowych
b) kupującemu przysługiwała actio redhibitoria o rozwiązanie kontraktu i
zwrot ceny w razie ujawnienia wad . Kupujący musiał zwrócić towar .
Actio redhibitoria przysługiwała kupującemu w ciągu 6 miesięcy od
zawarcia kontraktu .
c) kupujący mógł żądać obniżki ceny za pomocą actio quanti minoris , gdy
ujawnione wady mało znaczyły .
Skargi actio quanti minoris – można użyć w ciągu roku od zawarcia
kontraktu.
 W prawie justyniańskim sprzedawca odpowiadał za wady fizyczne i wady ukryte
rzeczy .
Wady ukryte- wady o których sprzedający nie wie . Kupujący może żądać:
rozwiązania kontraktu i obniżki ceny.
7. Obowiązki kupującego
 Kupujący :
- musi zapłacić cenę , aby stać się właścicielem rzeczy . Jego świadczenie
polega na dare .
- mógł wstrzymać się z zapłatą , gdy sprzedawca nie wydał towaru.
 Exceptio mercis non tradite – zarzut niewydania towaru ; przysługiwał kupującemu
i był skierowany przeciwko skardze sprzedawcy o zapłat.
 Exceptio non adimpleti – zarzut niewykonania kontraktu . Kupujący jeśli nie płacił
ceny, mimo ze otrzymał towar – musiał płacić odsetki od dłużnej ceny ; nie był
właścicielem rzeczy( wg. prawa justyniańskiego) aż gdy zapłacił cenę.
 Kupujący odpowiadał za: dolus, culpa lata , culpa levis in abstracto .
 Pacto reservati dominii – umowa zastrzegająca własność.Specjalna dodatkowa
umowa w której sprzedawca zastrzegł sobie , że towar jest jego własnością do
czasu uiszczenia ceny przez kupującego. (obowiązywała w prawie klasycznym)
8. Periculum emptoris .
 Periculum emptoris – ryzyko kupującego :Przy zawarciu kontraktu kupna –
sprzedaży rzecz sprzedana ( species) , zginie u sprzedawcy przez przypadek , ( za
który on nie odpowiada) lecz ryzyko utraty rzeczy ponosi kupujący . Kupujący
musi zapłacić cenę kupna
Periculum emptoris – jest pozostałością etapów rozwoju historycznego kontraktu
kupna – sprzedaży ( takie są przypuszczenia).
9. Umowy dodatkowe .
 Umowy dodatkowe były dołączane do kontraktu ( pacta adiecta) ; dzięki nim
można zmienić , uzupełnić treśc kontraktu kupna – sprzedaży
 Przykłady umów dodatkowych:
1. Klauzula przepadku ( lex commissoria ) – sprzedawca
zastrzegał sobie możność rozwiązania kontraktu , gdy kupujący
nie zapłaci ceny do terminu .
2. Zastrzeżenie lepszej oferty ( in diem addictio) – dodatkowa
umowa ; strony postanawiały, że kontrakt kupna – sprzedaży
wygaśnie, gdy do pierwszego terminu znajdzie się osoba , która
zaofiaruje sprzedawcy wyższą cenę niż kupujący. Sprzedawca
może zawrzeć kontrakt z lepszym oferentem
3. Sprzedaż na próbę – pactum displicentiae – kupujący za zgodą
sprzedawcy mógł do pewnego terminu oświadczyć ,że towar mu
nie odpowiada i wycofać się z kontraktu.
4. Prawo odsprzedaży ( pactum de retrovendendo – zastrzeżenie
, że sprzedający do oznaczonego terminu może zażądać , żeby
kupujący odsprzedał mu rzecz z powrotem
5. Prawo odkupu – pactum de retroemendo- kupujący może do
pewnego terminu żądać , by sprzedawca odkupił od niego rzecz z
powrotem.
6. prawo pierwokupu ( pactum protimeseos) – sprzedawca
zastrzegał sobie, że gdyby kupujący rzecz sprzedawał , to
powinien o tym powiadomić ; sprzedawca będzie miał
pierwszeństwo kupna tej rzeczy. .
& 92 . CHARAKTERYSTYKA I RODZAJE KONTRAKTU NAJMU
( LOCATIO CONDUCTIO )

Trzy postacie kontraktu najmu :
1. Najem rzeczy ( locatio conductio rei )
2. Najem usług ( locatio conductio operarum )
3. Najem dzieła ( locatio conductio operis ) .
W tych kontraktach : jedna osoba obowiązuje się oddać drugiej pewną rzecz do
używania lub świadczyć pewne usługi ; lub wykonać pewne dzieło , a druga osoba
zobowiązuje się do wynagrodzenia pieniężnego .
 Locator – to oddający w najem rzecz lub usługi lub materiał do wykonania dzieła .
 Conductor – to strona przeciwna .
 Kontrakt najmu był umową synallagmatyczną .
W najdawniejszych czasach w Rzymie był najem zwierząt i niewolników. Po
wojnach punickich – najem mieszkań , domów . Później najem usług i dzieła , bo
rozwijała się wielka własność ziemska
II w p.n.e. – znane są skargi bonae fidei z najmu ( actio locati actio conducti) .
& 93. KONTRAKT NAJMU RZECZY - LOCATIO CONDUCTIO REI .
!. Treść .
 Kontrakt najmu – kontrakt konsensualny , gdzie :
- wynajmujący zobowiązywał się do oddania najemcy rzeczy określonej
indywidualnie do używania
- najemca zobowiązywał się płacić wynagrodzenia pieniężne ( czynsz –
merces, pensio) oraz zwrócić rzecz w oznaczonym terminie .
# Porozumienie najmu nie wymagało zachowania określonej formy do ważności .
# Przedmiotem najmu – była każda rzecz materialna , ruchoma , nieruchoma ( z
wyjątkiem rzeczy zużywalnych) ; a także niezmysłowe np. prawa .
 Dzierżawa – to najem rzeczy przynoszącej pożytki w celu ich pobierania ( w
prawie rzymskim – brak różnicy między najmem a dzierżawą ).
 Czynsz –zasady :
- musiał być określony
- przyrzeczony na serio
- wyrażony w pieniądzu
Przy dzierżawie – mógł być czynsz w naturze .
2. Obowiązki wynajmującego :
- zachowuje posiadanie ad intedicta danej rzeczy
- musi umożliwić najemcy używanie najętej rzeczy
- musi zachować rzecz w dobrym stanie do czasu wydania jej najemcy
- musi wręczyć najemcy rzecz ( praestare rem)
- musi zwrócić najemcy nakłady konieczne lub pożyteczne ( które włożył ).
Wynajmujący mógł posłużyć się przeciw najemcy actio locati
 Odpowiedzialność wynajmującego :
Odpowiadał z tytułu ewikcji ; wad fizycznych , które zmniejszają wartość
rzeczy
- Odpowiadał najemcy za dolus , culpa lata , culpa levis in abstracto .
 Najemca :
- Stawał się dzierżycielem rzeczy
- Przy obliczaniu szkody najemcy uwzględniano damnum emergens i lucrum
cessans
- Mógł skorzystać z actio conducti – przeciw wynajmującemu .
3. Obowiązki najemcy :
- musi płacić czynsz ustalony w kontrakcie za używanie rzeczy
- obowiązek czynszu wygasł , gdy rzecz zginęła np. przez siłę wyższą ,
przypadek
- przy dzierżawie , gdy zbiory uległy zniszczeniu , dzierżawca mógł prosić o
obniżenie czynszu ( w następnym roku – przy pełnym urodzaju , mógł być
pociągnięty do wyrównania czynszu
- w zasadzie czynsz powinien płacić z dołu ( postnumerando) , chyba ,że w
umowie postanowiono z góry ( praenumerando) .
- najemca odpowiadał za konserwację ( nie pogorszenie przedmiotu najmu)
- powinien po ukończeniu najmu zwrócić rzecz w dobrym stanie wraz z
ewentualnym przyrostem
- najemca odpowiadał wobec najmującego za: dolus, culpa lata, culpa levis in
abstracto
Przeciw najemcy wynajmującemu przysługiwała actio locati . Istniało też prawo zastawu
wynajmującego w rzeczach najemcy .
4. Podnajem .
 Najemca :
- mógł oddać rzecz wynajętą w używanie za wynagrodzeniem trzeciej osobie,
czyli ją podnająć ( gdy nie było zastrzeżenia w kontrakcie)
- mimo podnajmu odpowiadał wynajmującemu jako dłużnik .
5. Rozwiązanie kontraktu. :
- mogło nastąpić w każdej chwili , gdy nie oznaczono czas trwania najmu
- z upływem czasu określonego w kontrakcie
- przed upływem terminu określonego w kontrakcie , za zgodnym
porozumieniem stron
- mógł uczynić wynajmujący , gdy najemca nie płacił czynszu przez 2 lata
- mógł rozwiązać najemca , gdy nie oddano rzeczy lub rzecz nie nadawała się
do używania z winy wynajmującego
- nie następowało , gdy zmarła jedna ze stron najmu.
6. Najem a kupno – sprzedaż rzeczy .
 Prawo względne – polegało na umożliwieniu używania rzeczy i przysługiwało
najemcy
 Wynajmujący – mógł sprzedać daną rzecz i żądać od najemcy opuszczenia
przedmiotu najmu
 Najemca – musiał opuścić przedmiot najmu na rządanie wynajmującego,a na
podstawie kontraktu najmu mógł żądać wynagrodzenia szkody wynikającej z faktu
, ze nie może używać rzeczy.
-
& 94 . KONTRAKT NAJMU USŁUG - LOCATIO CONDUCTIO OPERARUM .
1. Treść .

Kontrakt najmu usług to kontrakt konsensualny , gdzie 1 strona pracujący
( locator) , zobowiązał się wykonać dla drugiej stronie ( conductor) pewne usługi .
Conductor musiał płacić za pracę wynagrodzenie pieniężne ( pensio) .
 Aby powstał kontrakt , musiało być zgodne porozumienie stron , co do usług i
płacy
 Usługami locatio conductio operarum – były proste prace nie wymagające
kwalifikacji ani zdolności ( tzw. operae illiberales )
 Usługi wymagające kwalifikacji ( np. lekarzy, prawników) nie mogły być
kontraktem najmu .
2. Obowiązki stron .
 Pracujący ( locator) :
- musiał świadczyć pracę w sposób i terminie określonym w kontrakcie
- nie mógł się wyręczyć inną osobą
 Umowa starannego działania polegała na tym ,że pracujący miał obowiązek
starannie wykonać pracę zgodnie z umową ; ale nie odpowiadał za jej rezultat
 Conductor :
– musi płacić umówione wynagrodzenie (pensio), z dołu ( czyli po
wykonaniu całej lub części pracy)
– mógł potrącić cześć wynagrodzenia , gdy locator nie mógł
wykonywać pracy , bo był chory
– nie powinien potrącić części wynagrodzenia , gdy locator był
gotowy do pracy , a on nie zlecił pracy.
W państwie rzymskim – najem usług nie odgrywał zasadniczej roli , bo byli
niewolnicy i wyzwoleńcy . Rzadko wykorzystywano wolnych najemców.
& 95 . KONTRAKT NAJMU DZIEŁA - LOCATIO CONDUCTIO OPERIS .
1. Treść .
 Kontrakt najmu dzieła – to kontrakt konsensualny , gdzie przyjmujący
zamówienie ( conductor) zobowiązywał się wykonać dla zamawiającego ( locator)
dzieło i zamawiający dzieło zobowiązał się zapłacić ustalone wynagrodzenie
pieniężne
 Dzieło – to np. wybudowanie domu , uszycie kostiumu. Zamawiający dostarczał
conductorowi materiału na dzieło
 Umowa rezultatu – określony rezultat pewnej pracy będącej świadczeniem w
kontrakcie najmu dzieła.
2. Obowiązki stron .
 Conductor ( przyjmujący zamówienie) :
- musiał wykonać dzieło w określony sposób , w terminie zgodnym z
kontraktem
- musiał wykonać dzieło nawet wykorzystując pomocników
- przy wykonaniu dzieła conductor odpowiadał za dolus i wszelką winę ,
ryzyko utraty rzeczy przez przypadek do chwili oddania dzieła locatorowi
- nie odpowiadał za przypadek , gdy udowodnił wadę dostarczonego
materiału
- mógł wnieśc skargę actio conduti przeciw locatorowi ( zamawiającemu).
 Locator ( zamawiający) dzieło :
- miał obowiązek odebrać dzieło i zapłacić umówione wynagrodzenie
- miał obowiązek najwyższej staranności wobec conductora
- mógł wnieść skargę actio locati wobec wykonawcy .
3. Przewóz morski i lex Rhodia de iactu .
 Umowa o przewóz morski – to jeden z kontraktów najmu
 Odpowiedzialność przewoźnika :
- obowiązek wynagrodzenia szkód u klientów wskutek utraty lub
uszkodzenia przewożonych rzeczy
- dodatkowa odpowiedzialność przewoźnika na zasadzie custodia – za
powierzone rzeczy w wyniku zawarcia przez pasażera z przewoźnikiem
umowy ( receptum) o dodatkowej odpowiedzialności
- za szkody wyrządzone przez personel odpowiadał właściciel statku quasi ex
delicto.
 Lex Rhodia de iactu ( ustawa rodyjska o zrzucie morskim) głosiła, że :
a) Jeśli kapitan statku w czasie burzy musiał wyrzucić ( iactus) za burtę
część towaru , żeby uratować resztę towaru i statek , to powstała szkoda
rozdzielała się proporcjonalnie między właścicieli uratowanych
towarów i statku.
b) Właściciele wyrzuconych towarów w oparciu o kontrakt najmu dzieła –
przewozu zawartego z kapitanem , wnosili przeciw niemu actiones
locati o odszkodowanie .
c) Kapitan za pomocą actio conducti skarżył właścicieli towarów
uratowanych o przyczynienie się do pokrycia szkody .
& 96. KONTRAKT ZLECENIA - MANDATUM .
1. Treść kontraktu .
 Kontrakt zlecenia – to kontrakt konsensualny ; gdzie zleceniodawca ( mandant)
zlecał zleceniobiorcy ( mandatariuszowi ) wykonanie pewnych czynności ; a
zleceniobiorca zobowiązywał się wykonać je bezpłatnie .
 Od czasu pryncypatu zleceniobiorca mógł otrzymać honorarium .
Honorarium – to pewne wynagrodzenie za czynności ( np. lekarza , prawnika)
czego nie uważano za zapłatę ..
 Zleceniobiorca ( mandatariusz) – musiał działać w interesie zlecającego ( mógł być
to interes zleceniobiorcy i osoby trzeciej – to rzadko zdarzało się )
a) Musiał wykonać zlecenie w całości zgodnie ze wskazówkami mandanta
b) Mógł wyręczyć się w zleceniu inną osobą ( substytutem ) , jeśli umowa nie
zawierała przeciwskazań
c) Zleceniobiorca odpowiadał za wybór substytuta , czyli za tzw. culpa in
eligendo ( winę w wyborze ) , gdy zlecił wykonanie kontraktu za zgodą
zleceniodawcy
d) Zleceniobiorca powinien zdać rachunek z wykonania zlecenia i przeniść na
mandanta korzyści wynikające ze zlecenia .
 Zleceniodawca :
a) W prawie justyniańskim odpowiadał za dolus i wszelką winę
b) W prawie klasycznym za dolus i culpa lata
Actio mandati ( skarga przeciw zleceniobiorcy ) miała charakter skargi
infamującej ( actio famosa)
c) zleceniodawca musiał odebrać wykonane prawidłowo zlecenie ; przejąć na
siebie zobowiązania , jakie mandatariusz zaciągnął przy wykonaniu
zlecenia
d) musiał wynagrodzić zleceniobiorcy wszelkie szkody i straty , jakie poniósł
przy wykonywaniu zlecenia ( ale tylko związane ze zleceniem i nie
wynikały z przypadku i siły wyższej).
 Rozwiązanie kontraktu zlecenia nastąpiło przez :
a) wykonanie zlecenia
b) upływ czasu oznaczonego w kontrakcie
c) poprzez odwołanie ze strony zleceniodawcy , dopóki zleceniobiorca
nie zaczął wykonywać zrzeczenia
d) poprzez zrzeczenie się ze strony zleceniobiorcy , które nie mogło być
dokonane podstępnie lub w nieodpowiednim czasie
e) śmierć którejkolwiek strony.
2. Specjalne rodzaje kontraktu zlecenia .
 Do specjalnych rodzajów kontraktu zlecenia należały :
1. Zlecenie prowadzenia procesu: mandatariusz ( zleceniobiorca )
był prokuratorem lub kognitorem w procesie
2. Mandatariuszami wierzyciela głównego byli: adstipulator ,
solutionis gratia adiectus .
3. Kontrakt zlecenia zachodził między dłużnikami solidarnymi
lub między dłużnikiem głównym a poręczycielem
4. Mandat kredytowy . Zleceniodawca polecał zleceniobiorcy
wypłacić jakiejś trzeciej osobie pewną sumę pieniędzy jako
pożyczkę . Gdy pożyczkę zleceniobiorca wypłacił i nie mógł
odzyskać zwrotu od dłużnika , to w oparciu o kontrakt zlecenia
; zaskarżał mandanta za pomocą actio mandati o
odszkodowanie . Zleceniodawca pełnił funkcje podobne do
poręczyciela , a mandat kredytowy był jednym ze sposobów
zabezpieczenia wierzytelności .
& 97. KONTRAKT SPÓŁKI – SOCIETAS .
1. Treść kontraktu .
 Kontrakt spółki – to kontrakt konsensualny , gdzie 2 lub więcej osób zwanych
wspólnikami ( socii) zobowiązywało się do wniesienia wkładów o wartości
majątkowej , by osiągnąć wspólnie pewien cel gospodarczy .
 Elemety kontraktu spółki :
a) zgodne porozumienie stron ( consensus) , niewymagające zachowania
specjalnej formy . W prawie justyniańskim konieczny był objaw woli
zawiązania spółki ( tzw. animus contrahendae societatis)
b) każdy wspólnik musiał wnieść do spółki pewien wkład ( aport). Wkładem
mógł być : majątek, oddana rzecz do wspólnego używania , praca wspólnika
c) cel spółki musiał być dozwolony ; nie mógł się sprzeciwiać dobrym
obyczajom
d) wspólnicy powinni porozumieć się co do sposobu uczestniczenia w zyskach
i stratach :
- jeśli nie podjęto decyzji , wspólnicy uczestniczyli w zyskach i stratach w
równych częściach
- możliwa była umowa , że któryś wspólnik uczestniczy w zyskach a
stratach nie .
- spółka lwia – societas leonina - to taka , w której wspólnik ponosi straty ,
a jest wyłączony od zysków . Spółka lwia mogła być potraktowana jako
rodzaj darowizny , w której osoba godzi się ponosić straty i zrzeka się
zysków.
e) spółka oparta na zaufaniu do wspólnika , wspólnik nie mógł odstąpić swego
prawa innej osobie i wprowadzić obcego do spółki
2. Rozwój historyczny i rodzaje spółki .
 W najdawniejszym prawie rzymskim istniało consortium .
Consortium – istniało gdy po śmierci patris familias jego dziedzice
(współspadkobiercy ) żyli dalej w niepodzielonej wspólności majątkowej . Każdy z
uczestników był właścicielem całości majątku ; mógł dysponować całością ;
czynności podjęte przez jednego z uczestników były wiążące dla pozostałych .
Consortium było instytucją iuris civilis tylko dla obywateli rzymskich.
 W dalszej fazie rozwoju można ustanowić consortium między braćmi lub
przyjaciółmi za pomocą legis actio przed pretorem
 Rodzaje spółek :
a) spółka konsensualna – z ok. 200 r p.n.e. ( tzw. spółki publikanów) ; z
consortium przyjęła ideę równego podziału zysków i strat , więzów zaufania i
braterstwa łączących wspólników . OK. 100 r p.n.e. prawa i obowiązki
wspólników chroniła skarga dobrej wiary – actio pro socio
b) societas omnium bonorum – spółka , do której wszyscy wspólnicy wnosili
cały swój majątek
c) societas negotiationis – rodzaj spółki handlowej do prowadzenia wspólnego
przedsiębiorstwa ( np. handlu zbożem , niewolnikami)
d) societas quaestus – spółka obejmująca jako wkłady wszystko to, co
wspólnicy nabędą ze swojej działalności gospodarczej
e) societas unius rei – spółka mająca na celu dokonanie jednorazowej
czynności ( np. kupna ziemi) .
3.Obowiązki wspólników .
- Każdy wspólnik powinien wnieść wkład , zgodnie z kontraktem
- Dopuścić wspólników do zysków , które uzyskał dla spółki
- Uczestniczyć w pokrywaniu strat
- Przy prowadzeniu spółki wspólnika obowiązywała staranność , jaką stosuje
w prowadzeniu własnych spraw ( diligentia quam suis rebus adhibere solet)
- Wspólnik odpowiadał za dolus ,culpa lata , culpa levis in concerto ( prawo
justyniańskie , a klasyczne tylko za dolus ).
- Wspólnikowi przysługiwała actio pro socio ( skarga dobrej wiary )
Cechy actio pro socio :
1. skarga infamująca ( actio famosa)
2. wspólnikowi pozwanemu tą skargą przysługiwała tzw. beneficium
competentiae w razie zasądzenia
Beneficum competentiae - sędzia ustalając wyrok musiał zostawić
zasądzonemu wspólnikowi niezbędne środki do życia . Beneficium
competentiae chroniło wspólnika od egzekucji osobistej .
4. Spółka a osoba prawna :
- Spółka nie jest osobą prawną
- Podmioty prawne – to wspólnicy
- Ze wspólnikami można zawierać czynności prawne
- Wspólnik był uprawnionym lub zobowiązanym .
Korporacja ( stowarzyszenie) – była osobnym podmiotem prawnym ( osobą prawną)
.
5. Rozwiązanie kontraktu spółki może być:
a) Za zgodnym porozumieniem wszystkich wspólników
b) Przez wypowiedzenie ze strony 1 wspólnika . Każdy wspólnik mógł
wypowiedzieć spółkę , był odpowiedzialny przed resztą wspólników , gdy uczynił
to podstępnie lub w nieodpowiednim czasie
c) Przez śmierć lub capitis deminutio wspólnika lub stał się niewypłacalny i uległ
egzekucji
d) Z upływem czasu przy spółce terminowej ; gdy zrealizowano cel spółki lub cel
spółki był niemożliwy do osiągnięcia
e) W razie utraty wspólnego majątku
 Po rozwiązaniu spółki nastąpiła likwidacja spółki . Likwidację spółki można
przeprowadzić sądownie za pomocą actio pro socio ( skarga dobrej wiary) lub
actio communi dividundo ( o podział wspólnego majątku )
& . 98 KONTRAKTY NIENAZWANE .- CONTRACTUS INNOMINATI .
1. Pojęcie .
 Kontrakty nienazwane –( contractus innominati ) :
- To różne umowy nieformalne , o wzajemne świadczenia
- Są niezaskarżalne
- Strona , która wykonała świadczenie w ramach tego kontraktu mogła żądać
zwrotu świadczenia
- Środkiem procesowym była : condictio ob. rem dati ( gdy żądano zwrotu
rzeczy, której własność została przeniesiona na kontrahenta )
Lub Conditio causa data causa non secuta – (w innych przypadkach)
 W kontraktach nienazwanych można wycofać swe świadczenie
Wyjątki , kiedy można zaskarżyć świadczenie :
a) za pomocą actio in factum – na mocy dekretu pretora
b) za pomocą skargi opartej na prawie cywilnym ( prawo klasyczne . )
 Zaskarżalność 2 rodzajów umów ( bezimiennych) :
1. umowy estymatoryjnej ( aestimatum)
2. zamiany ( permutatio)
 W prawie justyniańskim wprowadzono zasadę , że każda umowa nienazwana , w
której 1 z kontrahentów wykonał swe świadczenie jest zaskarżalna .
2. Klasyfikacja .
 Rodzaje kontraktów nienazwanych ( 4 klasy) w prawie justyniańskim
1. Do ut des - przenoszę własność pewnej rzeczy , by w zamian uzyskać
własność innej rzeczy . ( Należy tu zamiana permutatio)
2. Do ut facias – przenoszę własność pewnej rzeczy , by uzyskać w zamian
wykonanie jakiejś czynności ( facere) . Należy tu :darowizna z poleceniem
( donatio sub modo) ; przyrzeczenie wykonania usługi za pieniądze
3. Facio ut des – wykonuję pewną cztnność , by w zamian otrzymać
własność pewnej rzeczy ( np. wyzwalam niewolnika . bo otrzymam
pieniądze od jego ojca) . Należy tu : kontrakt ekstymatoryjny .
4. Facio ut facias – wykonuję pewną czynność , by w zamian zyskać
wykonanie innej czynności , np. zwalniam z długu za uszycie . Należą tu:
ugoda ( transactio)
 Ugoda – jedna strona zrzekła się przysługującego jej uprawnienia , a druga strona
miała uczynić to samo , by usunąć spór lub niepewność sytuacji prawnej między
nimi

Skarga actio praescriptis verbis – w prawie justyniańskim z kontraktu
nienazwanego przysługiwała powodowi , który wykonał już świadczenie – o
wykonanie świadczenia wzajemnego
 Często kontrakty nienazwane określa się jako kontrakty realne nienazwane; z tym,
że w kontraktach nienazwanych zaskarżalność umowy powstawała dopiero po
wręczeniu rzeczy.
3. Kontrakt estymatoryjny – (aestimatum) .
 Kontrakt estymatoryjny – umowa na podstawie której jedna osoba wręczała
drugiej pewną rzecz , by sprzedać po oznaczonej cenie ; a druga strona miała
wypłacić pierwszej sumę pieniędzy za którą rzecz miała być sprzedana lyb zwrócić
samą rzecz .
Umowa była zaskarżalnym kontraktem , gdy rzecz została zwrócona drugiej stronie
, ( gdy pierwszy kontrahent wykonał już swe świadczenie ). Gdy osoba
otrzymująca rzecz uzyskała wyższą cenę od ustalonej , to zatrzymaywała tę
nadwyżkę dla siebie . Zarobek ten skłaniał do podjęcia się sprzedaży
estymatoryjnej
 Kontrakt estymatoryjny – mieścił się w kategorii facio ut des – gdy kontrahent
rzecz otrzymaną sprzedał , wzajemnie przeniósł własność umówionej ceny . Gdy
kontrahent zwracał rzecz niesprzedaną , zachodziło facio ut facias .
4 . Zamiana – (permutatio).
 Zamiana - polegała na tym ,że 1 osoba zobowiązywała się przenieść na drugą
własność pewnej rzeczy ; aby w zamian otrzymać od drugiej własność innej rzeczy
. Zamiana była zaskarżalnym kontraktem , gdy świadczenie zostało faktycznie
wykonane ( czyli własność została przeniesiona na kontrahenta)
 W prawie justyniańskim skarżono kontrahenta za pomocą actio praescriptis verbis .
& 99 . PACTA VESTITA .
1. Pojęcie i podział .
 Pacta vestita – umowy ubrane tj. wyposażone w skargi . Dzieliły się na 3 grupy :
a) pacta adiecta
b) pacta praetoria
c) pacta legitima
2. Pacta adiecta .
- Pacta adiecta – to umowy dodatkowe do kontraktów dobrej wiary ,
zmieniające skutki prawne tych kontraktów ( zwłaszcza zwiększające lub
zmniejszające zobowiązanie dłużnika wynikające z kontraktu głównego).
- Pacta adiecta zwiększające zobowiązanie dłużnika było ważne , gdy zostały
zawarte od razu przy zawieraniu kontraktu głównego
- Pacta adiecta zmniejszające zobowiązanie dłużnika mogły być dołączone
po upływie pewnego czasu od sporządzenia kontraktu głównego .
Roszczenia z pacta adiecta dochodzone były skargami z kontraktu głównego.
&100 Pacta praetoria .
Do pacta praetoria (umów nieformalnych uznanych przez prawo pretorskie za zaskarżalne
źródło zobowiązań) należało: constitutum debiti i receptum
1. Constiutum debiti - należały do pacta praetoria ( umów
nieformalnych uznawanych przez prawo pretorskie za
zaskarżalne źródło zobowiązań ). Constitutum debiti – to
umowa nieformalna , gdzie 1 strona zobowiązywała się
zapłacić już istniejący dług
2. Rodzaje constutum debiti:
a) Constitutum debiti proprii – ( constitutum własnego długu) –
stosowano gdy dłużnik nie mógł zapłacić długu w oznaczonym
terminie. Dłużnik w porozumieniu z wierzycielem zobowiązał
się poprzez dodatkową umowę , że w późniejszym terminie
zapłaci dług wierzycielowi. Gdy dłużnik długu nie zapłacił,
wierzycielowi przysługiwała skarga pretorska tzw. actio de
pecunia constituta .
b) Constitutum debiti alieni ( constitutum cudzego długu) – to
jedna z form zabezpieczenia wierzytelności , gdzie wierzyciel za
pomocą constitutum umawiał się z trzecią osobą , że zapłaci ona
w oznaczonym czasie dług dłużnika . . Gdy dług główny został
zapłacony zobowiązanie z constitutumdebiti alieni wygasło .
2. Recepta .
Edykt pretorski pod nazwą recepta obejmował 3 umowy :
a) Receptum arbitri - umowa 2 osób ( lub więcej) będących w sporze zawarta
z sędzią polubownym ( arbitrem) Arbiter – zobowiązywał się rozstrzygnąć
spór tych osób . Gdy arbiter nie wywiązywał się z zadania , pretor zmuszał
go do wypełnienia zobowiązania z receptum za pomocą grzywny lub zajęcia
jego rzeczy ( pignoris capio)
Receptum arbitri wraz z compromissum tworzyło podstawy sądownictwa
polubownego.
b) Receptum nautarum , cauponum , stabulariorum – właściciele statków ,
oberży stajni zajezdnych odpowiadali za rzeczy umieszczone przez
podróżnych , zobowiązując się do zwrotu w nienaruszonym stanie .
Odpowiedzialność ciążyła na nich choćby rzeczy zginęły bez ich winy, Actio
in factum udzielał pretor przeciw właścicielom statków , oberży , stajni
zajezdnych o zwrot rzeczy lub odszkodowanie .
Początkowo w celu stworzenia odpowiedzialności trzeba było zawrzeć
umowę ( receptum) . W prawie justyniańskim odpowiedzialność powstała z
chwilą przyjęcia przez kapitana statku.
c) Receptum argentarii – w prawie klasycznym , to umowa , w której bankier
(argentarius) zobowiązał się wobec pewnej osoby do zapłaty długu , jaki
osoba zaciągnęła albo zaciągnie u jakiegoś wierzyciela ( osoby trzeciej)
Bankier zobowiązywał się względem klienta ( dłużnika) , a nie wierzyciela .
Wierzyciel zwracał się o zapłatę do dłużnika , potem kierował go po zapłatę
do bankiera . Gdy bankier nie zapłacił długu , dłużnik miał przeciw niemu
actio recepticia .
W prawie justyniańskim receptum argentarii połączono z constitutum debiti
alieni .
& . 101 . PACTA LEGITIMA .
1. Pactum donationis ( darowizna) .
 Pactum donationis ( darowizna) jako odrębna umowa została uznana w okresie
poklasycznym
 Wcześniej uznano , że darowizna zachodzi, gdy pewna czynność prawna:
a) powodowała zwiększenie majątku obdarowanego ( wzbogacenie)
b) przy równoczesnym zmniejszeniu majątku ( zubożeniu ) darczyńcy
c) gdy czynność została wykonana w celu przysporzenia korzyści majątkowej
obdarowanemu ( istniał animus donandi , wola dokonania darowizny)
d) gdy obdarowany darowiznę przyjąl .
 Forma prawna darowizny :
- można kogoś obdarować przenosząc na niego własność jakiejś rzeczy
- darczyńca mógł za pomocą stypulacji zobowiązać się do świadczenia na
rzecz obdarowanego
- darczyńca mógł zwolnić obdarowanego z długu , który na nim ciążył na
rzecz darczyńcy
- do IV w ( do Konstantyna Wielkiego) przyżeczenie ważne , gdy zostało
dokonane w formie stypulacji . W prawie poklasycznym nieformalna
obietnica darowizny staje się pactum legitimum .
 Ograniczenie darowizn w prawie rzymskim :
- 204 r p.n.e. wydano lex Cincia de donis et muneribus – zakazywała
dokonania darowizn ponad pewną wysokość
- Przy końcu rzeczypospolitej ( na mocy prawa zwyczajowego) zakazano i
uznano za nieważne darowizny między małżonkami
- Na początku dominatu usunięto lex Cincia i wprowadzono insynuację
darowizny .
Insynuacją darowizny – polegała na wpisaniu darowizn do specjalnego
rejestru prowadzonego przez urzędników cesarskich .
# Donatio sub modo – to darowizna z poleceniem ; np. ktoś może darować majątek
z poleceniem , by obdarowany z części przychodów wypłacał rentę wskazanej osobie trzeciej
- w prawie justyniańskim darczyńca mógł skarżyć o wykonanie polecenia za
pomocą actio praescriptio verbis . Polecenie nie zawieszało ważności
czynności prawnej ( gdyby nie wykonano polecenia , darowizna była
ważna)
- W prawie justyniańskim – niewdzięczność obdarowanego mogła być
powodem odwołania darowizny .
2. Compromissum .
 Compromissum – to nieformalna umowa ( pactum) , gdzie strony umawiały się o
oddanie sporu do rozsądzenia sędziemu polubownemu ( arbitrowi)
 Justynian uważał ,że compromissum jest ważne , gdy strony pisemnie uznały
rozstrzygnięcie arbitra lub nie kwestionowały w ciągu 10 dni
 Compromissum – jako zapis na sąd polubowny z receptum arbitri tworzyło
podstawy rzymskiego sądownictwa polubownego .
& . 102 . ZOBOWIĄZANIA QUASI EX CONTRACTU .
1.Pojęcie i rodzaje .
 Zobowiązania jak gdyby z kontraktu ( quasi ex contractu ) – powstają z pewnego
stanu faktycznego ; z którego wynikają analogiczne skutki jakby wynikały z
kontraktu .
 Zobowiązania jak gdyby z kontraktu wynikały z różnych sytuacji :
- prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia ( negotiorum gestio)
- sprawowanie opieki ( tutela)
zobowiązania wypływające z faktu , że jakaś osoba bezpodstawnie
wzbogaciła się kosztem innej
- między uczestnikami przypadkowej współwłasności ( communio incidens)
- zobowiązania spadkobiercy wobec legatariuszy .
2. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia ( negotiorum gestio)
 Negotiorum gestio – zachodzi , gdy pewna osoba ( gestor) prowadzi sprawy innej
osoby zwanej dominus , bez żadnego zlecenia z jej strony.
 Elementy negotiorum gestionis :
1. Prowadzenie cudzych spraw polegało na wykonywaniu czynności
faktycznych lub zarządzaniu ogółem interesów danej osoby . Gestor
miał świadomość , że prowadzi cudze sprawy i zgadza się na to (
obojętne są pobudki) .
2. Gestor nie mógł mieć obowiązku prowadzenia cudzych spraw
wynikających z umowy lub ustawy.
3. Gestor musiał prowadzić sprawy cudze z zamiarem zobowiązania do
pewnych świadczeń , np. zwrotu wydatków gestorowi w prawie
justyniańskim.
4. W prawie klasycznym negotorium gestio zachodziło , gdy dominus
nie dał polecenia wykonania pewnych czynności . W prawie
justyniańskim było konieczne , by dominus nie wiedział o działalności
gestora .
 Negotiorum gestor :
- musiał doprowadzić do końca czynności , które przedsięwziął
- zdać panu z nich rachunek
- przelać wszelkie korzyści , jakie uzyskał przez prowadzenie cudzych
interesów
- musiał wykazać się najwyższą starannością w prowadzeniu cudzych spraw .
 Dominus :
- musi zwrócić gestorowi wszelkie wydatki związane z prowadzeniem spraw
- wziąć na siebie zobowiązania , jakie zaciągnął gestor
- Zwrot wydatków należał się gestorowi , jeśli były poczynione utiliter ( tj. z
korzyścią dla dominus) .
3. Bezpodstawne wzbogacenie .
 W prawie rzymskim znana była zasada :
Osoba , która wzbogaciła się kosztem innej bez wystarczającej podstawy prawnej ,
ma obowiązek zwrotu wzbogacenia.
„ Nam hoc natura aequum est neminem cum alterius detrimento fieri
locupletiorem” - “ Albowiem z samej natury jest słuszne , by nikt nie wzbogacał
się ze szkodą drugiego”. Zasadę tę sformułował Pomponius w Digestach. Zasada ta
została przyjęta w odniesieniu do poszczególnych rodzajów bezpodstawnego
wzbogacenia się gdzie obowiązek zwrotu nie był ograniczony do niezużytego
wzbogacenia.
 Zobowiązanie do zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia , uznającego , że
wzbogacenie nastąpiło należało do zobowiązań z kontraktu quasi ex contractu
 O zwrot wzbogacenia można skarżyć za pomocą condictio ( czyli skargi cywilnej
stricti iuris) .
 Do poszczególnych rodzajów wzbogacenia istniały odrębna kondykcje (
condiciones) , np. :
1. Condictio indebiti – skarga przysługiwała osobie , która była
przekonana ,że płaci swój dług ( długu tego w zasadzie nie było) .
-
Osoba płacąca może za pomocą condictio indebiti - żądać zwrotu
nienależnego świadczenia , które stanowi bezpodstawne
wzbogacenie osoby przyjmującej
Przesłanki wystąpienia condictio indebiti :
c) musiało być przysporzenie majątkowe z zamiarem umorzenia
oznaczonego długu
d) nie mogło być długu , który zamierzał zapłacić wykonujący
świadczenie . Wystarczyło, by dług ten istniał jako dług
naturalny lub obowiązek moralny by nie żądać zwrotu zapłaty
e) zapłata nieistniejącego długu była następstwem błędu osoby
płacącej , która nie wiedziała , że dług nie istnieje.
2. Condictio ob. rem dati
a) Za pomocą condictio ob rem dati – osoba ,która przysporzyła
drugiej osobie swoim kosztem pewnych korzyści majątkowych w
pewnym celu lub ze względu na okoliczności , a cel ten się nie
zrealizował ( np. ktoś dał pewną sumę jako posag , a mimo
zapewnień małżeństwo nie zostało zawarte )
b) Condictio ob. Rem dati – nastąpiło , gdy świadczenie polegało na
przeniesieniu własności rzeczy .
c) W prawie justyniańskim – świadczenie to zostało rozszerzone na
facere , polegające na wykonaniu czynności , która ma wywołać
świadczenie wzajemne . Ta sytuacja nazywa się : condictio causa
data causa non secuta .
3. Condictio ob. Turpem vel iniustam causam .- polegało na żądaniu
zwrotu niesłusznego wzbogacenia uzyskanego w sposób nieetyczny
( turpis causa) lub sprzeczny z prawem ( iniusta causa) . Żądanie
zwrotu wzbogacenia było ograniczone do sytuacji , gdy niemoralne
było przyjęcie przysporzenia .Gdy niemoralność była po stronie
dającego , skarga nie miała zastosowania .
4. Condictio sine causa – przysługuje na zasadzie faktu
bezpodstawnego wzbogacenia , którego przyczyna nie mieści się w
wyżej wymienionych sytuacjach .
5. Condictio ob. Causam finitam – skargi używano , gdy
przysporzenie majątkowe pierwotnie miało podstawę prawną ; w
pewnym momencie ona odpadła ; od tego momentu przysporzenie
stało się bezpodstawnym wzbogaceniem( np. gdy ktoś jako zadatek
dał złoty zegarek ; po wykonaniu umowy zegarka nie zwrócono .
Zegarek stał się bezpodstawnym wzbogaceniem przyjmującego .
Dający zegarek mógł skarżyć za pomocą condictio ob. Causam
finitam .
& 103 . ZOBOWIĄZANIA Z DELIKTÓW .
1. Charakterystyka ogólna .
 Czyny bezprawne w prawie rzymskim dzieliły się na :
a) publiczne ( crimina) – uważano za niebezpieczne dla porządku państwa w
całości:
- przestępstwa te ściągały na sprawcę różne kary ( śmierci, wygnania,
pieniężne wpływające do skarbu państwa )
dla przestępstw było sądownictwo karne i postępowanie sądowe .
prywatne ( delicta) – uważano za naruszenie interesów osób prywatnych.
skargi z przestępstw były do dyspozycji osób pokrzywdzonych
osoby pokrzywdzone pozywali o wynagrodzenie szkody lub zapłatę
grzywny jako kary prywatnej w cywilnym postępowaniu sądowym
- popełnienie deliktu , powodowało powstanie zobowiązania między sprawcą
a poszkodowanym .
 W rozwoju historycznym powstała pewna ilość wspólnych cech odróżniających
zobowiązania z deliktu od zobowiązań z kontraktów . cechy:
1. Źródłem zobowiązania kontraktowego był kontrakt .
Odpowiedzialność dłużnika powstała w przypadku powstania
szkody wierzyciela , która wynikała z niewykonania lub
nienależytego wykonania zawartego zobowiązania .Źródłem
zobowiązania deliktowego było wyrządzenie szkody czynem
bezprawnym
2. Sprawca deliktu ( dłużnika) miał obowiązek naprawienia szkody i
zapłacenie kary prywatnej , nie występującej w zobowiązaniach
kontraktowych . Do dochodzenia odszkodowania z deliktu służyły
skargi reipersekutoryjne , do uzyskania kary pieniężnej skargi
penalne . Były też skargi mieszane ( actiones mixte) , łączące
elementy odszkodowania i kary .
3. Dług z deliktów wygasał ze śmiercią dłużnika , nie przechodził na
dziedziców . Niekiedy gasły i wierzytelności z deliktu, gdy
chodziło o osobistą szkodę , gdzie poszkodowanemu mogło zależeć
na satysfakcji ( tzw. actiones vindictam spirantes) . Dziedziczne
były zobowiązania z deliktów przeprowadzone przez litis
contestatio .
4. Capitis deminutio – powodowała zgaśnięcie długów
kontraktowych. Nie powodowała zgaśnięcia długów , jeśli chodzi o
długi z deliktów .
5. Gdy kilka osób popełniło delikt wspólnie , to za szkodę
współsprawcy odpowiadali solidarnie . W zakresie
odpowiedzialności penalnej każda z osób odpowiadała odrębnie za
swój czyn w całości . Pokrzywdzony mół od każdego
współsprawcy żądać zapłaty całej grzywny
6. Przy zobowiązaniach z deliktu od dłużnika należała się zapłata
sumy pieniężnej tytułem grzywny . W świadczeniach
kontraktowych świadczeniem może być danie innej rzeczy .
 Czyny niedozwolone w prawie cywilnym odpowiadają deliktom .
2. Rodzaje deliktów .
 Delikty dzielą się na :
a) delikty prawa cywilnego :
- furtum ( kradzież)
- rapina ( rabunek)
- damnum iniura datum ( bezprawne wyrządzenie szkody)
- iniuria ( zniewaga) .
b) delikty prawa pretorskiego :
- dolus ( podstęp )
- metus ( użucie bezprawnej groźby)
- fraus creditorum ( działanie na szkodę wierzycieli )
b)
-
& 104 FURTUM ( KRADZIEŻ ) I RAPINA ( RABUNEK).
1 . Furtum .
 Furtum – to świadome . bezprawne i potajemne przywłaszczenie sobie w celu
osiągnięcia dla siebie korzyści majątkowej lub samej rzeczy ( ruchomej) albo jej
uzyskania albo jej posiadania .
 Prawo rzymskie wyróżnia 3 rodzaje furtum :
1. furtum rei – kradzież , przywłaszczenie rzeczy
2. furtum usus – kradzież używania np.. gdy :
a) depozytariusz używał bez zgody deponenta rzeczy przyjętej na
przechowanie
b) komodatariusz przekroczył granice dozwolonego kontraktem używania
3. Furtum possessionis – kradzież posiadania ( zastawca nie płacąc długu ,
odebrał wierzycielowi zastawnemu rzecz którą dał mu w zastaw ).
 Furtum manifestum – gdy nastąpiło schwytanie sprawcy na gorącym uczynku.
Poszkodowanemu przyslugiwała przeciwko sprawcy actio furti, którą przy furtum
manifestum żądał grzywny w wysokości poczwórnej wartości skradzionej rzeczy.
 Furtum nec manifestu – zachodziła , gdy kradzież wykryto w inny sposób .
Poszkodowany mógł żądać od sprawcy podwójnej wysokości .
Poszkodowanemu z kradzieży przysługiwały 2 skargi :
1. actio furti – to actio poenalis – celem było ukaranie sprawcy
zapłatą grzywny
2. condictio furtiva – ( to skarga reipersekutoryjna z furtum) .
Skargą tą poszkodowany domagał się rzeczy skradzionych lub
jej równowartości .
Zasądzenie z kradzieży powodowało infamię sprawcy .
2. Rapina – ( rabunek).
 W I wn.e. pretorzy w edykcie sformułowali nową skargę ( actio vi bonorum
raptorum - o majątek zrabowany siłą .
 Za pomocą tej skargi poszkodowany mógł skarżyć w ciągu roku od popełnienia
deliktu o zapłatę grzywny w wysokości poczwórnej wartości szkody , a po roku o
pojedynczą wartość szkody .
 Rabunek powstał jako delikt pretorski ; ze względu na związek z furtum należał do
deliktów cywilnych .
( Justynian uznał rabunek za delikt prawa cywilnego ; a skardze ( actio vi bonorum
raptorum ) nadał charakter mieszany ( tzn. odszkodowawczy i penalny)
.Zasądzenie powodowało infamię sprawcy.
& 105 . DAMNUM INIURIA DATUM .
1. Damnum iniuria datum .
 Damnum iniuria datum - delikt polegał na umyślnym i bezprawnym uszkodzeniu
cudzej rzeczy.
- delikt uregulowała lex Aquilia z 286 r p.n.e.
- Lex Aquilia – zawiera 3 rozdziały , gdzie 2 regulują odpowiedzialność za
zabicie niewolnika lub zwierzęcia domowego, oraz szkody wyrządzone w
cudzym majątku .

Wina akwiliańska – pojęcie to rozwinęła jurysprudencja rzymska :
- uznała winę jako niedbalstwo lub nieumiejętność ( imperitia)
- analizowała związek przyczynowy w kierunku bezpośredniego wyrządzenia
szkody i pośredniego przyczynienia się do szkody przez działanie lub
zaniechanie sprawcy.
2. Zakres ochrony.
 Ustawa actio legis Aquiliae – gwarantowała poszkodowanemu zapłatę grzywny
obejmującą kwalifikowaną ( wyższą niż rzeczywista ) wartość szkody jeśi był
właścicielem rzeczy
 W prawie justyniańskim była to actio mixta ( obejmującą grzywnę i
odszkodowanie)
 Actio legis Aquiliae – była podstawą do tworzenia powództw analogicznych (
actiones utiles) udzielanych właścicielowi i użytkownikowi ( z powodu
uszkodzenia rzeczy w czasie użytkowania)
 Odpowiedzialność na podstawie lex Aquilia obejmowała ;
- bezpośrednie przypadki wyrządzemnia szkody niewolnikowi ( zagłodzenia
niewolnika)
- pośrednie przypadki wyrządzenia szkody ( poszczucie psami niewolnika)
- spowodowanie katastrofy budowlanej , pożaru, wypadki drogowe, wypadki
przy uprawianiu sportu
- spowodowanie śmierci niewolnika przez złe leczenie
 W prawie poklasycznym ustawę i powództwo akwiliańskie odnoszono do
przypadków zranienia osób wolnych.
& 106 . INIURIA .
1. Iniuria .
 Iniuria w prawie klasycznym oznacza każde rozmyślne i bezprawne ( czynne lub
słowne) naruszenie osobowości człowieka wolnego .
 Ochrona obejmowała :
- przypadki naruszenia nietykalności cielesnej
- przypadki naruszenia godności osobistej , dobrego imienia ( zniesławienia ,
zniewagi wyrządzone pośrednio np. dzieciom , żonie podlegającym władzy
i przez to mógł się poczuć dotknięty pater familias ).
 Poszkodowanemu przysługiwała actio iniuriarum
Actio iniuriarum - skarga penalna o charakterze ściśle osobistym . Nie
przechodziła na spadkobierców ( powoda i pozwanego) . Zasądzenie z powodu
wyrządzonej zniewagi powodowało infamię
2. Zakres deliktu w rozwoju historycznym .
 Ustawa XII tablic – regulowała odpowiedzialność za naruszenie nietykalności
cielesnej . Ustawa wprowadziła talion( odwet) za ciężkie i trwałe uszkodzenie ciała
( np. obcięcie ręki , nogi – membrum ruptum) Poszkodowany mógł ugodzić się ze
sprawcą , co do odszkodowania . Ustawa XII tablic przewidywała stawki pieniężne
za : złamania kości , pobicie niepowodujące kalectwa np. spoliczkowanie .
 Z czasem pretor wprowadził dla poszkodowanego możliwość dochodzenia za
pomocą actio iniuriarum ( aestimatoria) roszczeń z tytułu zniewagi i w wysokości
oszacowanej przez poszkodowanego . Sędzia ustalał wysokość odszkodowania ,
ale w granicach powództwa . Pretor ustalał wysokość odszkodowania , gdy była
ciężka zniewaga ( iniuria atrox – np. zranienie , pobicie , zniewaga publiczna
urzędnika rzymskiego lub senatora przez osobę niższą

W 81 r p.n.e. ustawa „ Lex Cornelia de iniuriis” wprowadziła karną ochronę w
przypadku zniewagi z użyciem siły ( pobicia , wychłostania rózgami , wtargnięcie
przemocą do cudzego domu) .
& 107 . DELIKTY PRAWA PRETORSKIEGO
1. Metus .
 Przypadek , że ktoś zawiera niekorzystną dla niego czynność prawną pod wpływem
metus ( obawa) wywołanej groźbą innej osoby , stał się deliktem . Przyczynił się do
tego pretor Oktawiusz , który stworzył actio quod metus causa ( ok. 80 r p.n.e.)
 Actio quod metus causa – to skarga , za pomocą której ofiara przymusu mogła
skarżyć o grzywnę w wysokości poczwórnej wartości tego interesu , jaki by miała
gdyby nie została zmuszona groźbą i karą do dokonania czynności prawnej.
Kondemnacji poczwórnej wysokości nie stosowano , gdy: sprawca na wezwanie
sędziego naprawił skutki groźby po upływie roku.
 W prawie justyniańskim actio quod metus causa stała się tzw. actio in rem scripta .
Można ją było pozwać każdego , kto wzbogacił się w wyniku zastosowania groźby
( mimo , że nie on był sprawcą groźby)
 Metus – stanowił wadę oświadczenia woli przy dokonywaniu czynności prawnej .
2. Dolus ( podstęp) .
 Dolus ( podstęp) – to podstępne działanie mające na celu podejście , zwodzenia ,
oszukania innej osoby , przez co doznaje ona szkody majątkowej . Dolus jako
delikt pretorski zobowiązuje do zapłacenia grzywny.
 Actio de dolo – to skarga , na mocy której można żądać grzywny w pojedynczej
wysokości szkody . Wprowadził ją pretor Gallus w I w p.n.e.
Actio de dolo – to skarga infamująca ( actio famosa) . Udzielano jej sybstydiarnie
(gdy pokrzywdzony nie miał żadnej możliwości procesowej by uzyskać
odszkodowanie) . Sprawca dolus – mógł uiknąć infamii, gdy na wezwanie sędziego
zwrócił rzecz uzyskaną podstępem lub wynagrodził szkodę wyrządzoną podstępem
. Actio doli należało do actiones arbitrariae .
 Zapłata grzywny w przypadku dolus zawierała też wynagrodzenie szkody . Pretor
dawał pokrzywdzonemu do dyspozycji :
- skargi
- ekscepcje ( quod metus causa ; doli)
- in integrum restitutio
 Dolus .:
- to też wada oświadczenia woli przy dokonaniu czynności prawnych
- polegał na umyślnym wprowadzeniu w błąd
- winie dłużnika przy ustalaniu odpowiedzialności z zobowiązania .
3. Fraus creditorum .
 Fraus creditorum ( działanie na szkodę wierzycieli) zachodziło wg. prawa
rzymskiego wtedy gdy : dłużnik dokonł czynności prawnych lub faktycznych ,
zmniejszających ich majątek. Dłużnik był świadomy . że przez to uniemożliwia lub
utrudnia swoim wierzycielom zaspokojenie ich pretensji .
 Fraus creditorum w prawie klasycznym łączył się z pretorską egzekucją na majątku
( venditio bonorum ) , której przeprowadzenie dłużnik utrudniał czynnościami
fraudacyjnymi.
Po wprowadzeniu wierzycieli dłużnika w posiadanie jego majątku , dłużnik mógł
dysponować swoim majątkiem np. dłużnik zaciągał nowe zobowiązanie , lub
zwalniał z długu swoich dłużników zmniejszając swój majątek .
# Fraudator – to dłużnik działający świadomie na szkodę wierzycieli ( przykładem jest
zaciąganie nowych zobowiązanń , zwolnienie z długu swoich dłużników i przez to
zmniejszenie wielkości swojego majątku .
 Środki prawne przeciw fraus creditorum ( stworzone przez pretora) :
1. Interdykt pretorski ( interdictum fraudatorium))
2. Skarga zwana actio Pauliana ( skargą Pauliańską) .
* Warunki zastosowania skargi Pauliańskiej :
a) Czynność prawna zdziałana przez dłużnika – fraudatora , musiała być
odwołana . ( Czynności nieodwołalne: np. wyzwolenie niewolnika , objęcie
spadku ; ustawa lex Aelia Sentia zajęła się kwestiami wyzwoleń na szkodę
wierzycieli)
b) Czynność musiała spowodować zmniejszenie majątku fraudatora :
- mogło być pozytywne działanie – np. . zaciągnięcie nowego długu przez
fraudatora
- mogło być zaniechaniem działań – np. utrata wierzytelności na skutek
wniesienia na czas skargi .
Skargi Pauliańskiej nie można stosować , gdy dłużnik zaniedbał
wzbogacenie się ( nie przyjął spadku) .
c) Skutkiem czynności musiała być szkoda wierzycieli . Szkoda wierzycieli
polega na tym , że dłużnik nie może w ogóle lub w pełni zaspokoić ich
pretensji .( Jeśli miało miejsce postępowanie egzekucyjne do majątku
dłużnika , to skutek czynności uważano za udowodniony).
d) Dłużnik musiał wiedzieć , że dokonując czynności , powoduje lub powiększa
swą niewypłacalność .
e) Skarga Pauliańska :
- Mogła być skierowana przeciw dłużnikowi ( fraudatorowi) lub przeciw
osobom trzecim , które skorzystały z czynności dłużnika
- Można skarżyć osobę trzecią , gdy nabyła od fraudatora pewną wartość
majątkową na podstawie czynności odpłatnej . Jednocześnie osoba trzecia
wiedziała , że działa na szkodę wierzycieli
- Za pomocą skargi Pauliańskiej nawet , gdy była w dobrej wierze , można
skarżyć , gdy osoba trzecia nabyła coś od fraudatora darmo.
 Skarga Pauliańska miała na celu : restytucję zmniejszenia majątku dłużnika (
czyli unieważnienie czynności zdziałanych na szkodę wierzycieli) :
a) Skarga ta była ograniczona terminem rocznym , gdy została wniesiona w ciągu
roku po egzekucji ( venditio lub distractio bonorum ) dłużnika . Wtedy
kondemnacja skierowana była na wynagrodzenie całej szkody , jaką ponieśli
wierzyciele wskutek czynności dłużnika
b) Gdy skarga została użyta po upływie terminu rocznego , to fraudator (lub osoby
trzecie ) miałby zasądzony zwrot wzbogacenia o ile je posiadają jeszcze
c) Skarga Pauliańska była actio arbitraria ; tzn zasądzenie było wtedy , gdy
pozwany na wezwanie sędziego nie zwrócił rzeczy lub nie zgłosił się na
unieważnienie kontraktu.
& 108 . ZOBOWIĄZANIA QUASI EX DELICTO .
1. Pojęcie i rodzaje .
 Zobowiązania quasi ex delicto – to zobowiązania ze zdarzeń faktycznych,
powodujących skutki podobne do deliktów
Przy quasi – deliktach nie ma winy umyślnej
 Najważniejsze zobowiązania quasi ex delicto:
- wyrządzenie szkody przez wylanie lub wyrzucenie ( effusum vel deiectum)
- wyrządzenie szkody lub spowodowanie zagrożenia przez postanowienie lub
wywieszenie rzeczy ( positum vel suspensum)
- niewłaściwe prowadzenie procesu przez sędziego ( iudex qui litem suam
fecit)
- odpowiedzialność właścicieli statków . gospód i stajni zajezdnych .
2. Effusum vel deiectum
 Actio de effusis vel – to skarga pretorska , za pomocą której poszkodowany mógł
zaskarżyć o podwójne odszkodowanie osobę zajmującą mieszkanie , z którego coś
wylano lub wyrzucono na miejsce którym ludzie chodzą ( np. na ulicę , plac ) i w
wyniku tego powstała szkoda dla osoby lub rzeczy .
 Actio popularis – to skarga przysługująca każdemu obywatelowi przeciw
zajmującemu mieszkanie o wysoką grzywnę, gdy wskutek tej czynności nastąpiła
śmierć wolnego człowieka .
3. Positum aut suspensum .
 Actio de positis vel suspensis - skargę o grzywnę mógł wnieść każdy obywatel ,
gdy z domu coś wywieszono lub postawiono w taki sposób , że spadłszy mogłoby
wyrządzić szkodę przechodniom
Była to też actio popularis – przysługująca każdemu obywatelowi z powodu
stworzenia zagrożenia , nawet jeśli do szkody nie doszło .
4. Iudex qui litem suam fecit .( sędzia , który sam stawał się stroną) .
 Gdy sędzia w procesie naraził stronę procesową na szkody , bo niewłaściwie
prowadził postępowanie lub wydał wyrok niezgodny z przepisami , to sam na
siebie przenosił proces i stawał się stroną ( litem suam fecit )
= Początkowo osobie pokrzywdzonej udzielano actio in factum przeciw sędziemu
o wynagrodzenie szkody
= W prawie justyniańskim osobie pokrzywdzonej przysługiwało zobowiązanie
jakby z deliktu .
5. Odpowiedzialność właścicieli statków , gospód, i stajen zajezdnych .
 Właściciele zakładów świadczących usługi dla podróżnych odpowiadali za szkody
wyrządzone klientom z różnych podstaw ( zwłaszcza kontraktu najmu). Podstawą
odpowiedzialności właścicieli była wina ( dolus , culpa)
 Odpowiedzialność właścicieli świadczących usługi mogła być umocniona przez
przyjęcie zobowiązania ( receptum) za mienie klientów ( receptum nautarum ,
cauponum , stabulariorum) . Odpowiedzialność ta obejmowała przepadek a nawet
po granice siły wyższej ( odpowiedzialność na zasadzie custodia)
 Odpowiedzialność quasi ex delicto – ponosili właściciele zakładów świadczących
usługi za szkodę wyrządzoną klientom przez personel zatrudniony w zakładzie ( do
wysokości podwójnej wartości szkody) .
.