Belemnity - Biogeniczne skały

SEKCJA
Słownik Terminów GeOlogicznych dla Skalników
[ Część 7. ]
Belemnity
- Biogeniczne skały
Belemnity – ogólnie przyjęta nazwa b. charakterystycznych skamieniałości elementów szkieletowych wymarłego rzędu głowonogów (dziesięciornic, prawdopodobnie
blisko spokrewnionych ze współczesnymi mątwami i kałamarnicami); ciemne skamieniałości b. stanowią atrakcyjny, kontrastowy element niektórych jurajskich wapieni ozdobnych; na terenie Polski często spotykane na Jurze
Krakowsko-Wieluńskiej i w rejonie Gór Świętokrzyskich.
Benioffa strefa – płaski obszar, w obrębie którego
skupiają się hipocentra (ogniska) () trzęsień ziemi w
rejonach tzw. wulkanicznych () łuków wyspowych
(gł. zachodni Pacyfik) oraz Andów; nachylona pod
kątem około 45o w kierunku oceanu, sięga niekiedy do
głębokości aż 700 km (do granicy górnego i dolnego
płaszcza Ziemi,  Ziemi budowa); wg dominującego
w geologii paradygmatu () tektoniki płyt jest to
rejon zderzenia płyt skorupy ziemskiej – oceanicznej i
kontynentalnej; nazwana na cześć odkrywcy – sejsmologa prof. Hugo Benioffa (1899 – 1968).
Schemat strefy Benioffa,
na przykładzie rejonu japońskiego wulkanicznego
łuku wyspowego.
nich kaustobiolity (palne – np. torfy i węgle, bursztyn
i łupki bitumiczne) oraz akaustobiolity (niepalne: m.in.
kreda, różnorodne wapienie, ziemie okrzemkowe, radiolaryty czy też guano, czyli znaczne nagromadzenia
ptasich odchodów); wyróżniana również grupa skał
organicznych obejmuje skały zawierające związki organiczne.
Paweł P. Zagożdżon, Katarzyna D. Zagożdżon
Bergfleisch – niem. „skalne mięso”, jedna z tradycyjnych nazw () azbestu chryzotylowego lub amfibolowego (też: Bergflachs – len skalny, Bergwolle – wełna
skalna).
Biogeniczne skały (biolity) – skały organogeniczne,
czyli utworzone w wyniku fizjologicznej działalności
roślin albo zwierząt, lub nagromadzenia i rozkładu ich
szczątków; wg jednego z podziałów wyróżnia się wśród
70
nk 35 | 6/2008
Przekrój doskonale zachowanego rostrum belemnita w wapieniu jurajskim (Dolnośląski
Urząd Wojewódzki we Wrocławiu, Oddział Paszportowy). W minitaturze prawdopodobny
wygląd belemnita oraz położenie rostrum.
BELEMNITY były zwierzętami o wydłużonym ciele, najtrwalszą część ich szkieletu
stanowiło tzw. rostrum (poprawna nazwa tego, co powszechnie określane jest jako
b.) umiejscowione w tylnej części ciała i otoczone tkanką mięśniową (sporadycznie
zachowują się odciski układu krwionośnego), zbudowane z promieniście ułożonych
kryształów kalcytu; ciekawostką jest, że ramiona b. uzbrojone były nie w przyssawki
(jak u współczesnych głowonogów), lecz w szeregi haczyków zwanych onychitami; b. były aktywnie pływającymi drapieżnikami, których ławice zasiedlały płytkie
strefy mórz, najstarsze b. znane są z dolnego karbonu (ok. 350 mln lat temu), jednak
okres ich rozkwitu rozpoczął się w późnym triasie (230 mln lat) a zakończył w trakcie
wielkiego wymierania u schyłku kredy (65,5 mln lat). W związku z tym uznane zostały za () skamieniałości przewodnie mezozoiku; rostra b. osiągają zazwyczaj kilka
do 10 cm i były szkieletem zwierząt o długości nie przekraczającej 0,5 m (jednak
rekordziści – Megatheutis gigantea – wykształcały 45-centymetrowe rostra, a długość ich ciała dochodziła do 3 m); rostra b. (od gr. belemnon – strzała, pocisk) były
też nazywane strzałkami piorunowymi (perunowymi), długo uważano bowiem, że
powstają właśnie w wyniku uderzenia pioruna w ziemię.
www.nowykamieniarz.pl
FOT: I RYS: P. ZAGOŻDŻON
Bio... – przedrostek wskazujący na genetyczny związek
struktury, skały lub pewnych jej składników z działalnością organizmów żywych; m.in.: bioglify – utrwalone
na powierzchniach warstw skał osadowych ślady działalności organizmów żywych – pełzania, kroczenia (
hieroglify); bioherma – () soczewa lub warstwa nieuławiconych (nieposiadających warstwowania) wapieni
organogenicznych wytworzona przez organizmy osiadłe, takie jak koralowce, gąbki, a nawet wytwarzające
wapienne szkieleciki glony; bioklasty – ziarna mineralne
w skałach węglanowych ( osadowe skały), utworzone
w wyniku rozkruszenia szkieletów organizmów żywych;
biostroma – warstwa wapienia organogenicznego, która
powstała w miejscu wzrostu osiadłych organizmów żywych – najlepszym przykładem są rafy koralowe; bioturbacje – zaburzenia wywołane działalnością organizmów
żyjących w luźnym osadzie lub na jego powierzchni,
m.in. zatarcie warstwowania (w wyniku wzrostu korzeni
roślin lub żerowania i budowy jamek mieszkalnych drobnych zwierząt) albo zmiana jego składu (np. pozostawienie odchodów – a więc ekstremalnym przykładem b.
jest pozostawienie ekskrementów).