Europejski Tydzień Szczepień 24 kwietnia – 03maj Szczepionki to
advertisement
Europejski Tydzień Szczepień 24 kwietnia – 03maj Szczepionki to preparaty biologiczne stosowane do uodpornienia czynnego, zawierające antygeny, które powodują odporność komórkową i humoralną. Szczepionki można podzielić na szczepionki zawierające żywe drobnoustroje, zabite drobnoustroje, produkty metabolizmu komórek antybakteryjnych, rozbite drobnoustroje lub ich fragmenty, a także te otrzymane metodami inżynierii genetycznej. W Polsce szczepienia prowadzone są w zakładach opieki zdrowotnej przez lekarzy lub przez pielęgniarki i położne. Osoby przebywające na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej są obowiązane do poddania się szczepieniom ochronnym przeciwko chorobom zakaźnym zgodnie z programem, jak również do poddania się szczepieniom w przypadku ogłoszenia stanu epidemii lub stanu zagrożenia epidemicznego. W stosunku do osób małoletnich odpowiedzialność za wykonanie obowiązku poddania się szczepieniom obowiązkowym spoczywa na rodzicach lub opiekunach dziecka. Program szczepień ochronnych składa się z trzech części zasadniczych. IA. Szczepienia obowiązkowe – dzieci i młodzieży według wieku; IB. Szczepienia obowiązkowe osób narażanych w sposób szczególny na zakażenie; II. Szczepienia zalecane – nie finansowane ze środków znajdujących się w budżecie Ministra Zdrowia; III. Informacje uzupełniające Skuteczność działania szczepionek zależy między innymi od zachowania prawidłowego cyklu szczepień i odstępów czasu między dawkami różnych typów szczepionek. Niezbędna jest do tego ścisła współpraca między lekarzem i pielęgniarką oraz stałe uświadomienie rodzicom celowości prowadzonych szczepień. Zadaniem lekarza podstawowej opieki zdrowotnej wybranego przez osobę ubezpieczoną jest: - powiadomienie osoby ubezpieczonej o obowiązku poddania się szczepieniom ochronnym; - poinformowania o szczepieniach zalecanych; - wpisanie do karty uodpornienia informacji na temat daty wezwania do stawienia się na obowiązkowe szczepienia ochronne; - uaktualnianie w karcie uodpornienia adresu zamieszkania. Zgodnie z aktualnie obowiązującymi przepisami prawa przeprowadzenie szczepienia ochronnego obejmuje kwalifikacyjne badanie lekarskie i wykonanie szczepienia. Szczepienia ochronne Polio = Nagminne Porażenie Dziecięce = Choroba Heinego i Medina Charakterystyka: Polio jest wywoływana przez poliowirus. Wirusem można zakazić się pijąc zanieczyszczoną wodę, a także przez bezpośredni kontakt z chorą osobą. Jeśli zarazki dostana się do rdzenia kręgowego i mózgu, rozwija się ciężka choroba. Po okresie wylęgania (3-21 dni) pojawiają się objawy nieżytowe dróg oddechowych i biegunka. Gorączka, objawy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych i osłabnięcie napięcia mięśni to kolejny etap choroby. W następnych dniach występuje niesymetryczne porażenie wiotkie kończyn dolnych. Jeśli porażenie postępuje w górę ciała, dochodzi do porażenia mięśni wszystkich kończyn, a nawet mięśni oddechowych. Dramatycznie przebiega porażenie ośrodka oddychania i krążenia. Trwałe następstwa przebycia poliomyelitis to porażenia i niedowłady (zwłaszcza mięśni kończyn dolnych) oraz zaniki mięśniowe ze skróceniem porażonej kończyny. Jeszcze 50 lat temu poliowirus był głównym zabójcą dzieci, teraz dzięki szczepieniom jest chorobą niezwykle rzadką. Źródło: Broszura edukacyjna „Mamo, masz wybór” GSK Krztusiec = koklusz Charakterystyka: Krztusiec jest ostrą chorobą dróg oddechowych, głównie wieku dziecięcego, wywoływaną przez bakterie Bordetella pertussis. Charakterystycznym objawem choroby jest długotrwale utrzymujący się napadowy kaszel z wydzieleniem lepkiej plwociny. Jedynym źródłem zakażenia jest chory człowiek. Zakażenie następuje drogą powietrznokropelkową. Pierwszy okres choroby trwa do 2 tygodni i charakteryzuje się takimi objawami jak nieżyt nosa, spojówek, gardła i oskrzeli. Ostry nieżyt dróg oddechowych następuje na skutek wnikania bakterii do komórek błon śluzowych i ich toksycznego działania. Narastające działanie toksyn powoduje przejście do kolejnej fazy choroby z charakterystycznym napadowym kaszlem, objawami duszności, wykrztuszaniem śluzu i wymiotami. U dzieci poniżej 6 miesiąca życia zamiast napadowego kaszlu może wystąpić bezdech, utrata przytomności z powodu braku tlenu, a bez podjęcia skutecznego leczenia może nastąpić zgon. U chorych mogą wystąpić powikłania np.: ropne zapalenie płuc, zapalenie ucha środkowego, trwałe uszkodzenie mózgu, utrata wagi ciała. Podanie odpowiednich antybiotyków zmniejsza ryzyko wystąpienia tych dolegliwości, zwłaszcza jeśli leczenie rozpocznie się jak najwcześniej od wystąpienia objawów. Zwalczanie choroby polega na jej wczesnym rozpoznaniu i wdrożeniu stosownego leczenia. Dostępne są skuteczne preparaty szczepionkowe przeciwko krztuścowi. Wrażliwość na zakażenia osób nieuodpornionych za pomocą szczepień ochronnych jest powszechna. Przebycie krztuśca pozostawia długotrwałą odporność organizmu, ale powtórne zachorowanie jest możliwe. W Polsce zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych szczepienia przeciwko krztuścowi dzieci są obowiązkowe. Odra Charakterystyka: Wirus odry rozprzestrzenia się podczas kaszlu lub kichania, przez bliski lub bezpośredni kontakt z wydzielinami z nosa i gardła osoby zakażonej. Odra jest wirusową chorobą zakaźną, która rozpoczyna się gorączką trwającą kilka dni. Następnie pojawia się kaszel, katar, zapalenie spojówek oraz wysypka, która rozprzestrzenia się z twarzy i karku na tułów, ramiona i ręce oraz nogi i stopy. Po około 5 dniach wysypka znika w tej samej kolejności, w jakiej się pojawiała. Odra nie jest groźną chorobą. Groźne mogą być powikłania po niej. Około 6 do 20% osób, które zachorowały na odrę cierpią na zapalenie ucha, biegunkę lub nawet zapalenie płuc. 1 na 1000 osób, chorujących na odrę, cierpi na zapalenie mózgu, a 1 na 1000 umiera. Zakażenie Haemophilus influenzae typu B (Hib) Charakterystyka: (Hib) jest bakterią mogącą powodować ciężkie zapalenie płuc, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, posocznicę (sepsę), a także inne inwazyjne choroby, w tym zapalenie nagłośni, zapalenie skóry, stawów. Chorują głównie dzieci w wieku do 5 lat z uwagi na łatwość przenoszenia się bakterii między nimi. Okres wylęgania choroby wynosi najprawdopodobniej około 2-4 dni od momentu kontaktu z wirusem. Choroba szerzy się drogą kropelkową lub poprzez bezpośredni kontakt z wydzieliną dróg oddechowych chorego. Źródłem zakażenia są osoby chore oraz nosiciele tego drobnoustroju (osoby, które pomimo, iż są zakażone nie chorują, ale stanowią źródło zakażenia dla innych). Bakterie bytują w nosogardzieli nosiciela, skąd łatwo przenoszą się na inne osoby w trakcie np. spożywania wspólnych posiłków, używania wspólnych sztućców, picia napojów z jednej butelki, przebywania przez długi czas w grupie, w zamkniętych, nie wietrzonych pomieszczeniach. z Najskuteczniejszą metodą zapobiegania zakażeniom wywołanym Hib są szczepienia ochronne. W Polsce, zgodnie Programem Szczepień Ochronnych, szczepienia ochronne przeciwko Haemophilus influenzae są obowiązkowe dla dzieci w 1 i 2 roku życia. Ospa wietrzna i półpasiec Charakterystyka: Ospa wietrzna i półpasiec są chorobami powodowanymi jest przez ten sam wirus Varicella-zoster virus. Ospa wietrzna występuje zwykle u dzieci. Na ogół stwierdza się u nich łagodne objawy kliniczne takie jak brak łaknienia, ból głowy, osłabienie, niewysoka gorączka. Wysypka pojawia się stopniowo i przechodzi od fazy plam do pęcherzyków, krost i krótko utrzymujących się blizn. Wysypka występuje na całym ciele, choć początkowo pojawia się na tułowiu. Wysypce towarzyszy silny świąd. Dodatkowo może też wystąpić powiększenie węzłów chłonnych potylicznych i karkowych. Przebieg ospy wietrznej jest najczęściej łagodny u dzieci – u młodzieży i dorosłych może charakteryzować się znacznym nasileniem objawów. Ryzyko wystąpienia powikłań po zachorowaniu (np. wtórne zakażenia bakteryjne skóry, bakteryjne zapalenie płuc, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie serca itp.) wzrasta wraz z wiekiem. Na skutek uaktywnienia się wirusów, które pozostają po przechorowaniu w zwojach nerwowych, mogą pojawić się objawy półpaśca. Po kilku dniach bólu i tkliwości skóry unerwionej przez zajęte nerwy następuje w tym miejscu wysyp pęcherzyków przypominających pęcherzyki ospy wietrznej, nieco jednak większych i głębiej umiejscowionych. Wirus wywołujący ospę wietrzną i półpaśca szerzy się drogą kropelkową, przez kontakt bezpośredni i pośrednio przez kontakt z przedmiotami świeżo zanieczyszczonymi wydzieliną z pęcherzyków od chorej osoby. Ospa wietrzna charakteryzuje się wysoką zaraźliwością. Większość ludzi choruje w dzieciństwie, a ponieważ zachorowanie pozostawia trwałą odporność, dorośli są odporni na tę chorobę i powtórne zachorowania na ospę należą do rzadkości. Dostępna jest szczepionka przeciw ospie wietrznej. W Polsce, zgodnie z aktualnie obowiązującym Programem Szczepień Ochronnych szczepienie przeciwko ospie wietrznej jest obowiązkowe dla osób narażonych w sposób szczególnych na zakażenie. Ponadto zaleca się je wybranym grupom (osobom, które nie chorowały na ospę wietrzną i nie zostały wcześniej zaszczepione w ramach szczepień obowiązkowych albo zalecanych oraz kobietom planującym zajście w ciążę, które nie chorowały wcześniej na ospę wietrzną. Różyczka Charakterystyka: Różyczka jest chorobą wirusową. Przenosi się z człowieka na człowieka drogą kropelkową lub przez kontakt z przedmiotami zanieczyszczonymi wydzieliną z gardła, krwią, moczem, kałem. Człowiek jest jedynym rezerwuarem wirusa. Różyczka jest charakterystyczną chorobą wieku dziecięcego i wówczas przebiega stosunkowo łagodnie. W przypadku, jednak gdy do zakażenia dojdzie u kobiet w ciąży, może to doprowadzić do poważnych zaburzeń w rozwoju płodu. Najgroźniejsze konsekwencje różyczka powoduje u kobiet, gdy do zakażenia dojdzie w pierwszych 3 miesiącach ciąży. Wirus może atakować wszystkie narządy rozwijającego się płodu, powodując jego śmierć lub ciężkie zaburzenia rozwoju. Różyczka jest chorobą, której można skutecznie zapobiegać poprzez szczepienia. W Polsce szczepienie przeciwko różyczce, zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych, jest obowiązkowe i wykonuje się je łącznie ze szczepieniem przeciwko śwince i odrze (1 szczepionka). Pierwsze szczepienie wykonuje się u dzieci w 13-14 miesiącu życia, natomiast dawkę przypominającą podaje się w 10 roku życia. Świnka Charakterystyka: Świnka jest ostrą chorobą wieku dziecięcego, wywoływaną przez wirus z rodziny Paramyxoviridae. Ludzie są jedynym rezerwuarem wirusa, który przenosi się z człowieka na człowieka przez bezpośredni kontakt, drogą kropelkową, czasem przez przedmioty zanieczyszczone śliną osób chorych. Osoba zakażona może zakażać inne osoby przez okres 3 dni przed wystąpieniem objawów do około 9 dni po ich ustąpieniu. Okres inkubacji trwa średnio 16-18 dni. Po nim pojawiają się objawy, w tym głównie bolesne, jedno lub dwustronne powiększenie ślinianek przyusznych (znajdujących się na policzku, na wysokości żuchwy, obok ucha). Mogą wystąpić również objawy ogólne, w tym gorączka, bóle mięśni, pogorszenie samopoczucia, zmniejszenie apetytu. W 30% przypadków świnka przebiega bezobjawowo. Śwince mogą towarzyszyć powikłania, w tym m.in. zapalenie mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie jąder (jedno- lub dwustronne), prowadzące nawet do niepłodności, zapalenie jajników, zapalenie sutków, głuchota. W Polsce szczepienie przeciwko śwince, zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych, jest obowiązkowe i wykonuje się je łącznie ze szczepieniem przeciwko różyczce i odrze (1 szczepionka). Pierwsze szczepienie wykonuje się u dzieci w 1314 miesiącu życia, natomiast dawkę przypominającą podaje się w 10 roku życia. Szczepienia przeciwko rotawirusom Charakterystyka: Rotawirusy to najczęstsza przyczyna hospitalizacji z powodu biegunek i wymiotów. Wirus przenosi się na drugą osobę przez zakażone przedmioty, dotyk, drogą kropelkową - trudno się przed nim zabezpieczyć. Im mniejsze niemowlę tym większe ryzyko hospitalizacji i śmierci spowodowanej odwodnieniem, dlatego ważne jest, by zakończyć pełny schemat szczepienia doustną szczepionką przeciw rotawirusom przed upływem 24 tygodnia życia dziecka. Pierwszą dawkę szczepionki można podać już w 6 tyg. życia dziecka. Szczepionka nie jest finansowana z budżetu Ministerstwa Zdrowia. Źródło: Broszura edukacyjna „Mamo, masz wybór” GSK Szczepienia podróżnych Szczepienia podróżnych to szczepienia wykonywane zgodnie z zaleceniami Międzynarodowych Przepisów Zdrowotnych osobom wyjeżdżającym za granicę, zwłaszcza do krajów strefy tropikalnej, w celu profilaktyki występujących tam endemicznie chorób. Przed wjazdem do niektórych krajów konieczne jest okazanie Międzynarodowej Książeczki Szczepień. Wpisów dokonują tylko jednostki do tego uprawnione. W województwie zachodniopomorskim punkty szczepień dla podróżujących znajdują się: - GSSE w Szczecinie, al. Wojska Polskiego 160, 70-481 Szczecin - GSSE w Świnoujściu, ul. Wybrzeże Władysława IV 7, 72-600 Świnoujście Szczepienia dla osób podróżujących są odpłatne, jeżeli jednak wyjazd wiąże się z wykonywanym zawodem, profilaktyka ta finansowana jest zgodnie z zasadami dotyczącymi wszystkich szczepień pracowniczych. W zależności od rejonu, do którego planowana jest podróż, wykonywane są następujące szczepienia przeciw: - żółtej gorączce; - błonicy, tężcowi; - durowi brzusznemu; - WZW typu A; - WZW typu B; - poliomyelitis; - japońskiemu zapaleniu mózgu; - kleszczowemu zapaleniu mózgu; - zakażeniom N.meningitidis – przed wyjazdem do strefy endemicznej; - wściekliźnie – zalecane tylko u osób narażonych na zakażenie (z uwagi na rodzaj wykonywanej pracy, podróż w tereny, gdzie nie jest możliwe otrzymanie pomocy medycznej w ciągu 24 godzin) . Szczepienie przeciw żółtej gorączce jest obowiązującym w krajach, gdzie ta choroba występuje (zwłaszcza do niektórych krajów Afryki i Azji Południowej). Szczepienie powinno być wpisane do Międzynarodowej Książeczki Szczepień przez uprawniony punkt szczepień. Szczepienie jest ważne przez 10 lat począwszy od 10. dnia po szczepieniu. Szczepienia przeciwko grypie (influenza) Charakterystyka: Grypa jest ostrą, wirusową chorobą zakaźną, która przenosi się drogą kropelkową. Wiele osób myli ją z przeziębieniem, katarem i bólem gardła. Stąd też tej poważnej w skutkach chorobie towarzyszy „epidemia lekceważenia”. Powikłania pogrypowe są często groźniejsze od samej choroby. Należą do nich: zapalenie płuc, oskrzeli, zatok, ucha; zaostrzenie chorób przewlekłych, zapalenie mięśnia sercowego lub opon mózgowych i mózgu, powikłania ciąży i in. Najskuteczniejszą i najtańszą ochronę przed infekcjami grypowymi dają szczepienia. Zaleca się szczepić co roku przeciwko grypie: - wszystkie dzieci w wieku 6 miesięcy do 4 r.ż, - wszystkie osoby w wieku powyżej 50 r.ż., - dzieci i młodzież (od 6 miesięcy do 18 lat) leczone przewlekle aspiryną (zwiększone ryzyko wystąpienia zespołu Reye’a), - kobiety, które w czasie najbliższego sezonu epidemicznego grypy będą w ciąży, - dorosłych i dzieci chorych na przewlekłe choroby układu oddechowego (w tym astmę), - sercowo-naczyniowego (z wyjątkiem nadciśnienia tętniczego), nerek, wątroby, układu krwiotwórczego lub choroby metaboliczne (w tym cukrzycę), - dorosłych i dzieci z upośledzeniem odporności (w tym spowodowanym leczeniem immunosupresyjnym lub zakażeniem HIV), - dorosłych i dzieci z chorobami, które mogą upośledzać czynność układu oddechowego lub usuwanie wydzieliny z dróg oddechowych lub zwiększające ryzyko zachłyśnięcia. Szczepienia przeciwko wirusowi HPV Charakterystyka: Zakażenia wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV) są główną przyczyną zachorowań na raka szyjki macicy. Najczęściej do zakażenia wirusem HPV dochodzi u ludzi bardzo młodych, w wieku 18-28 lat. To zwykle czas największej aktywności seksualnej, a wirus przenosi się głównie drogą płciową – najlepiej szczepić młode dziewczyny, zanim ich organizm zetknie się z wirusem. Szczepienie przeciwko wirusowi HPV należy do zalecanych w kalendarzu szczepień. Szczepienie nie jest finansowane przez NFZ. Nawet po zaszczepieniu kobiety powinny zgłaszać się regularnie na cytologię co 1-3 lata. Szczepienia przeciwko wirusowym zapaleniom wątroby typu B (żółtaczce wszczepiennej) Charakterystyka: W Polsce co roku notuje się blisko 2000 nowych przypadków zakażeń, u 1/3 z nich nie jest znane źródło zakażenia. Kobiety w ciąży zakażone tym wirusem mogą zakazić swoje jeszcze nienarodzone dziecko. Do zakażenia może dojść również w czasie porodu. Wirusem zapalenia wątroby typu B łatwo można zakazić się od chorego członka rodziny (przez ślinę, łzy), w szpitalu, u stomatologa, w gabinecie kosmetycznym. W wyniku zakażenia może dojść do marskości wątroby, raka wątroby, a nawet zgonu pacjenta. Im młodsze dziecko ulega zakażeniu, tym poważniejsze powikłania występują po wielu latach. 90% dzieci zaraża się wirusem zapalenia wątroby w pierwszym roku życia. Dlatego tak ważne jest, by zaszczepić się przeciwko WZW typu B. Źródło: Broszura edukacyjna „Mamo, masz wybór” GSK Szczepienia przeciwko wirusowym zapaleniom wątroby typu A (żółtaczce pokarmowej) Charakterystyka: Aż 93% dzieci do 15 roku życia nie ma przeciwciał chroniących przed tą chorobą, co oznacza, że prawie każde dziecko może na nią zachorować. Do zakażenia dochodzi drogą pokarmową przez spożycie zakażonego wirusem pożywienia czy wody. Przebycie WZW typu A upośledza odporność – dzieci trzy razy częściej zapadają na choroby płuc i choroby infekcyjne. Mogą zdarzać się bardzo ciężkie dla zdrowia i życia powikłania np. ostra niewydolność wątroby prowadząca nawet do zgonu. Szczepienie to jedyny sposób zapewniający szybką i długotrwałą ochronę przed WZW typu A. Źródło: Broszura edukacyjna „Mamo, masz wybór” GSK Szczepienia przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu Charakterystyka: Kleszczowe Zapalenie Mózgu (KZM) jest ostrą, wirusową chorobą zakaźną przenoszoną przez kleszcze, atakującą ośrodkowy układ nerwowy. Przebieg choroby może mieć charakter od łagodnego po ciężki, prowadzący do trwałych następstw w postaci niedowładów, zaburzeń koncentracji lub depresji. W skrajnych przypadkach może nawet nastąpić zgon chorego. Do zakażenia dochodzi podczas ukłucia przez kleszcza będącego nosicielem wirusa lub w efekcie spożycia niepasteryzowanych, zainfekowanych produktów mlecznych pochodzących od zakażonych krów, owiec lub kóz. Wirus nie przenosi się z człowieka na człowieka. Kleszcze bytują głównie w trawach i zaroślach, na obrzeżach lasów, polanach, łąkach nad rzekami i jeziorami, w zagajnikach. Wiosenny wzrost temperatur powoduje wzmożoną aktywność pasożytów: ma to zwykle miejsce w kwietniu – maju i trwa do października – listopada. Choroba przebiega w dwóch etapach. W pierwszym objawy pojawiające się po 7 – 14 dniach od ukąszenia przypominają grypę lub infekcje grypopodobną. Pacjent uskarża się na bóle głowy, mięśni, stawów, żołądka, temperatura rośnie do 38 stopni. U większości chorych objawy ulegają samoistnemu wycofaniu i ten etap kończy się pełnym wyzdrowieniem. U pozostałych, po trwającym do 14 dni stanie pozornego wyzdrowienia następuje druga faza choroby kiedy to wirus przedostaje się z krwi do mózgu. Ponownie wzrasta temperatura i pojawiają się niepokojące objawy: narastające bóle głowy, sztywność karku, zaburzenia świadomości, stan majaczeniowy, porażenie nerwów czaszkowych, zaburzenia koordynacji, porażenie kończyn górnych i dolnych. Szczepienie ochronne jest jedynym sposobem pozwalającym uniknąć Kleszczowego Zapalenia Mózgu. Szczepić się może każdy po wcześniejszej konsultacji lekarskiej: dzieci od 1 roku życia, młodzież i osoby dorosłe. Aby uzyskać ochronę na najbliższy rok należy przyjąć dwie kolejne dawki szczepionki w odstępstwie co najmniej 1 do 3 miesięcy. Długotrwałą ochronę zapewnia przyjęcie trzeciej dawki przyjętej po kolejnych 6 do 12 miesiącach. Szczepienie przypominające – utrwalające efekt ochronny można wykonywać co 3 lata. Tężec Charakterystyka: Najwięcej przypadków tężca u ludzi występuje na skutek skażenia rany glebą lub kurzem, zawierającymi spory. Po okresie inkubacji trwającym około 2 tygodni (czasem dłużej), na skutek działania toksyn produkowanych przez bakterie w ranie, pojawiają się objawy niespecyficzne (gorączka, osłabienie) oraz zlokalizowane zaburzenia w funkcjonowaniu mięśni. Następnie nasilają się uogólnione skurcze mięśni, często doprowadzając do zgonu z powodu uszkodzenia serca lub płuc. Charakterystycznym objawem tężca jest szczękościsk, któremu towarzyszy skurcz mięsni karku, grzbietu, brzucha, kończyn. Choroba może mieć przebieg lekki (ze szczękościskiem, słabym, krótkotrwałym porażeniem), bądź też ciężki, charakteryzujący się wystąpieniem uogólnionych prężeń, zaburzeń połykania, duszności, obfitymi potami, bezdechem, sinicą, zamroczeniem. Zapobieganie zakażeniu opiera się głównie na ograniczeniu możliwości zanieczyszczenia rany glebą, czy też kurzem oraz przestrzeganiu zasad higieny. W przypadku zranienia np. podczas pracy z ziemią, ściekami, przy nawożeniu, ranę należy niezwłocznie oczyścić i jak najszybciej skontaktować się z lekarzem, który podejmie decyzję co do dalszego postępowania. Dostępna jest skuteczna inaktywowana szczepionka przeciwko tężcowi Pamiętaj o szczepieniach ochronnych!!!
