Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu PLAN
advertisement
Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu PLAN URZĄDZENIA LASU NADLEŚNICTWA GNIEZNO na okres od 1 stycznia 2008 r. do 31 grudnia 2017 r. PROGRAM OCHRONY PRZYRODY Należyte opracowanie niniejszego planu pod względem technicznym stwierdzam: Poznań, listopad 2008 r. -2- -3- Skorowidz Strona PROTOKÓL Z POSIEDZENIA I KOMISJI TECHNICZNO GOSPODARCZEJ ........................................ 7 PROTOKÓL Z POSIEDZENIA II KOMISJI TECHNICZNO GOSPODARCZEJ .................................... 19 OPINIA NADLEŚNICZEGO NADLEŚNICTWA GNIEZNO ....................................................................... 29 WSTĘP ................................................................................................................................................................. 31 1. PODSTAWY FORMALNO-PRAWNE OCHRONY PRZYRODY ................................................................................ 31 2. CEL I METODYKA OPRACOWANIA .................................................................................................................. 33 3. ZADANIA I CELE PROGRAMU OCHRONY PRZYRODY W NADLEŚNICTWIE ............................................................. 36 4. FORMA I ZAKRES PROGRAMU OCHRONY PRZYRODY W NADLEŚNICTWIE ....................................................... 37 A. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA NADLEŚNICTWA .......................................................................... 39 1. MIEJSCE I ROLA NADLEŚNICTWA W PRZESTRZENI PRZYRODNICZO-LEŚNEJ REGIONU I KRAJU........................ 39 1.1. Warunki fizyczno-geograficzne ............................................................................................................ 39 1.2. Warunki przyrodnicze produkcji leśnej ................................................................................................ 41 1.3. Społeczno-gospodarcze warunki wielofunkcyjnej produkcji leśnej w regionie .................................... 47 2. HISTORIA LASÓW I GOSPODARKI LEŚNEJ ....................................................................................................... 50 3. STRUKTURA UŻYTKOWANIA ZIEMI - KATEGORIE UŻYTKOWANIA .................................................................. 59 4. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GŁÓWNYCH KOMPLEKSÓW LEŚNYCH ............................................................. 61 5. DOMINUJĄCE FUNKCJE LASÓW ...................................................................................................................... 63 5.1. Podział lasów na kategorie ochronności .............................................................................................. 64 6. PORÓWNANIE WYBRANYCH CECH TAKSACYJNYCH DRZEWOSTANÓW ........................................................... 65 7. NADLEŚNICTWO W KRAJOWEJ SIECI EKOLOGICZNEJ ECONET I NATURA 2000.......................................... 66 B. WALORY PRZYRODNICZO-LEŚNE ....................................................................................................... 79 1. WALORY KRAJOBRAZU ................................................................................................................................. 79 2. W ARUNKI GLEBOWE ................................................................................................................................... 80 2.1. Geomorfologia, rzeźba terenu i utwory glebowe .................................................................................. 80 3. S TOSUNKI WODNE ....................................................................................................................................... 84 3.1. Wody powierzchniowe .......................................................................................................................... 85 3.2. Wody podziemne ................................................................................................................................... 89 3.3. Wody mineralne.................................................................................................................................... 92 4. S ZATA LEŚNA N ADLEŚNICTWA .................................................................................................................. 93 4.1. Zbiorowiska leśne ................................................................................................................................. 98 4.2. Cenne siedliska przyrodnicze na terenie Nadleśnictwa Gniezno ....................................................... 103 5. DRZEWOSTANY ......................................................................................................................................... 108 5.1. Bogactwo gatunkowe .......................................................................................................................... 108 5.2. Struktura pionowa .............................................................................................................................. 109 5.3. Pochodzenie drzewostanów ................................................................................................................ 110 5.4. Zgodność składu gatunkowego drzewostanów z warunkami siedliskowymi ...................................... 111 6. E KOLOGICZNA OCENA STANU LASU ......................................................................................................... 113 6.1. Formy aktualnego stanu siedliska ...................................................................................................... 113 -46.2. Formy degeneracji ekosystemu leśnego ............................................................................................. 115 7. F AUNA ....................................................................................................................................................... 120 7.1. Ryby .................................................................................................................................................... 120 7.2. Płazy i gady ........................................................................................................................................ 121 7.3. Ptaki ................................................................................................................................................... 124 7.4. Ssaki ................................................................................................................................................... 131 8. OBIEKTY KULTURY MATERIALNEJ ............................................................................................................... 136 8.1. Gniezno - pierwsza stolica Polski....................................................................................................... 136 8.2. Zabytki budownictwa ludowego ......................................................................................................... 137 8.3. Zabytkowe parki podworskie .............................................................................................................. 138 8.4. Obiekty i miejsca o charakterze historycznym ................................................................................... 141 9. W ALORY TURYSTYCZNE ........................................................................................................................... 144 9.1. Szlaki piesze........................................................................................................................................ 145 9.2. Szlaki rowerowe ................................................................................................................................. 146 9.3. Szlaki samochodowe ........................................................................................................................... 149 9.4. Szlaki wodne ....................................................................................................................................... 152 9.5. Agroturystyka ..................................................................................................................................... 155 C. STAN PRZYRODY ..................................................................................................................................... 161 I. FORMY OCHRONY PRZYRODY ...................................................................................................................... 161 1. FORMY OCHRONY PRZYRODY STOSOWANE W LASACH P AŃSTWOWYCH .............................................. 161 2. OBSZAR CHRONIONEGO KRAJOBRAZU ..................................................................................................... 163 3. P ARKI KRAJOBRAZOWE ............................................................................................................................. 166 4. P OMNIKI PRZYRODY .................................................................................................................................. 174 5. U ŻYTKI EKOLOGICZNE .............................................................................................................................. 176 6. S TREFY OCHRONNE ................................................................................................................................... 181 7. OCHRONA GATUNKÓW CHRONIONYCH, ZAGROŻONYCH I RZADKICH ........................................................... 188 7.1. Flora ................................................................................................................................................... 189 7.2. Fauna ................................................................................................................................................. 214 8. OCHRONA ZWYCZAJOWA CIEKAWYCH FRAGMENTÓW PRZYRODY ........................................................ 221 7. MAPA PROGRAMU OCHRONY PRZYRODY ....................................................................................................... 226 D. ZAGROŻENIA ............................................................................................................................................ 227 1. RODZAJE ZAGROŻEŃ ................................................................................................................................... 227 2. ZAGROŻENIA ABIOTYCZNE .......................................................................................................................... 228 2.1. Zagrożenia powodowane przez czynniki atmosferyczne ..................................................................... 228 2.2. Zagrożenia wynikające z właściwości gleby ...................................................................................... 229 3. ZAGROŻENIA BIOTYCZNE ............................................................................................................................ 230 3.1. Zagrożenia wynikające ze struktury i składu gatunkowego drzewostanów ........................................ 230 3.2. Zagrożenia powodowane przez szkodniki owadzie............................................................................. 230 3.3. Zagrożenia powodowane przez patogeny grzybowe ........................................................................... 232 3.4. Zagrożenia powodowane przez zwierzynę .......................................................................................... 232 4. ZAGROŻENIA ANTROPOGENICZNE ............................................................................................................... 233 -54.1. Zanieczyszczenie powietrza ................................................................................................................ 234 4.2. Zanieczyszczenie wód i gleb, zakłócenie stosunków wodnych ............................................................ 236 4.3. Zagrożenie pożarowe ......................................................................................................................... 241 4.4. Zagrożenia akustyczne, elektromagnetyczne i inne ............................................................................ 242 4.5. Bezpośrednie negatywne oddziaływanie człowieka – szkodnictwo leśne oraz niewłaściwie prowadzona gospodarka leśna ................................................................................................................... 246 5. OBSZARY POTENCJALNYCH KONFLIKTÓW SPOŁECZNYCH ........................................................................... 247 E. PLAN DZIAŁAŃ OBJĘTYCH PROGRAMEM OCHRONY PRZYRODY .......................................... 249 1. KSZTAŁTOWANIE GRANICY POLNO-LEŚNEJ ................................................................................................. 249 2. KSZTAŁTOWANIE STREFY EKOTONOWEJ I ZADRZEWIENIOWEJ .................................................................... 250 3. KSZTAŁTOWANIE STOSUNKÓW WODNYCH .................................................................................................. 251 4. FORMY OCHRONY – ZALECENIA OCHRONNE ................................................................................................ 253 5. OCHRONA RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ ................................................................................................ 254 F. PROMOCJA I EDUKACJA EKOLOGICZNA ........................................................................................ 257 G. WYTYCZNE DO ORGANIZACJI GOSPODARSTWA LEŚNEGO ORAZ WYKONYWANIA PRAC LEŚNYCH .......................................................................................................................................................... 260 H. UWAGI KOŃCOWE .................................................................................................................................. 262 I. LITERATURA .............................................................................................................................................. 264 J. ZAŁĄCZNIKI ............................................................................................................................................. 273 K. DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA ……………….........…………............................................. 301 -6- -7- PROTOKÓL Z POSIEDZENIA I KOMISJI TECHNICZNOGOSPODARCZEJ -8- -9- - 10 - - 11 - - 12 - - 13 - - 14 - - 15 - - 16 - - 17 - - 18 - - 19 - PROTOKÓL Z POSIEDZENIA II KOMISJI TECHNICZNOGOSPODARCZEJ - 20 - - 21 - - 22 - - 23 - - 24 - - 25 - - 26 - - 27 - - 28 - - 29 - OPINIA NADLEŚNICZEGO NADLEŚNICTWA GNIEZNO - 30 - - 31 - W STĘP 1. Podstawy formalno-prawne ochrony przyrody Ochronę przyrody należy rozumieć jako zespół działań mających na celu zachowanie, właściwe wykorzystywanie oraz odnawianie zasobów i składników przyrody, szczególnie dziko występujących gatunków roślin i zwierząt oraz kompleksów przyrodniczych i ekosystemów, a w szczególności: utrzymywanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów; zachowanie różnorodności gatunkowej; zachowanie zasobów genowych stanowiących szczególny rodzaj dóbr przyrody; zapewnienie ciągłości istnienia gatunków i ekosystemów; przywracanie do stanu właściwego zasobów i składników przyrody; konsekwentne prowadzenie edukacji sozologicznej, tzn. kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody. Ochrona przyrody w Państwowym Gospodarstwie Leśnym Lasy Państwowe realizowana jest zgodnie z ustaleniami: — Polityki ekologicznej państwa (1991), — ,,Drugiej” polityki ekologicznej państwa (2000), — Polskiej polityki kompleksowej ochrony zasobów leśnych (1994), — Strategii ochrony leśnej różnorodności biologicznej (1995), — Polityki leśnej państwa (1997), oraz zgodnie z przepisami zawartymi w ustawach, m.in.: — ustawie o lasach (1991), — ustawie Prawo ochrony środowiska (2001), — ustawie Prawo Łowieckie (2002), — ustawie o ochronie przyrody (2004), - 32 - a także w rozporządzeniach Ministra Środowiska: — z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz. U. Nr 168, poz. 1764); — z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz. U. Nr 168, poz. 1765); — z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. Nr 220, poz. 2237); — z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt wymagających ochrony w formie wyznaczania obszarów NATURA 2000 (Dz. U. Nr 94, poz. 795); — z dnia 5 września 2007 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków NATURA 2000 (Dz. U. Nr 179, poz. 1275), w wielu specjalistycznych publikacjach, m.in.: — Lista roślin zagrożonych w Polsce (K. Zarzycki, W. Wojewoda, Z. Heinrich 1992) — Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce (Z. Głowaciński 2002) — Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski (W. Żukowski, B. Jackowiak 1995) — Polska Czerwona Księga Roślin (K. Zarzycki, R. Kaźmierczakowa 2001) — Polska Czerwona Księga Zwierząt. Bezkręgowce (Z. Głowaciński, J. Nowacki 2004) oraz w zarządzeniach i uchwałach dotyczących tworzenia określonych obszarów i obiektów chronionych oraz w planach ich ochrony. Ochrona przyrody łączy się z ochroną środowiska, ale w Polsce ma osobny zakres rzeczowy, cele, metody, podstawy prawne i system organizacyjny. Znowelizowane i dostosowywane do wymogów europejskich polskie prawodawstwo dotyczące ochrony przyrody i środowiska, uwzględnia moralne zobowiązania rządów i społeczeństw wynikające z dokumentów, raportów i strategii opracowanych przez agendy ONZ lub na jej zlecenie – przez Światową Unię Ochrony Przyrody. Do opracowań tych m.in. należą: Światowa Strategia Ochrony Przyrody, Nasza Wspólna Przyszłość, Agenda 21, Parki dla Życia. - 33 - Polska ratyfikowała międzynarodowe konwencje dotyczące ochrony przyrody, w tym: — o obszarach wodno-błotnych (Ramsar 1971); — o ochronie światowego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego (Paryż 1972); — o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (CITES, Waszyngton 1973); — o ochronie europejskich gatunków dzikiej flory i fauny oraz ich naturalnych siedlisk (Berno 1979); — o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (Bonn 1979); — o różnorodności biologicznej (Rio de Janeiro 1992); — o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego (Helsinki 1992). Wielofunkcyjna gospodarka leśna, stanowiąca podstawowy warunek zrównoważonego rozwoju lasów i leśnictwa, wymaga szczegółowego rozpoznania i odpowiedniej ochrony walorów przyrodniczych lasów. Ochrona ta musi być integralną częścią ochrony przyrody w ogóle, a w szczególności – ochrony obszarów, na których lasy te są położone. Oznacza to konieczność przejrzystego ustalania celów i przedmiotów ochrony (obszarów lub stanowisk) oraz sposobów realizacji zabiegów ochronnych. Nadleśnictwo spoczywające na nim obowiązki z tytułu ochrony przyrody wypełnia w ramach Systemu Ochrony Przyrody i Kształtowania Środowiska Naturalnego w Lasach Państwowych. Praktycznym wyrazem roli i znaczenia ochrony przyrody we współczesnym leśnictwie jest obowiązek sporządzania programów ochrony przyrody dla nadleśnictw – wynika on z zapisów ustawy z dnia 28 września 1991 roku o lasach – art. 18, pkt 4. Program ochrony przyrody sporządzany jest w formie osobnego tomu planu urządzenia lasu lub jako aneks do planu u.l. Głównym celem tego programu jest wykazanie potrzeb i warunków jakie powinny być spełnione dla ochrony przyrody, a zwłaszcza dla zachowania różnorodności biologicznej, poprzez zinwentaryzowanie i zobrazowanie walorów przyrodniczych nadleśnictwa oraz ich zagrożeń. Prezentuje on całość zagadnień dotyczących szeroko pojętej tematyki ochrony przyrody na danym terenie. Zasady opracowania programu zawarte są w instrukcji jego sporządzania, a szczegółowy zakres prac zatwierdzany jest protokolarnie podczas obrad komisji techniczno-gospodarczych. 2. Cel i metodyka opracowania - 34 - Konieczność sporządzania programów ochrony przyrody w nadleśnictwach powstała z potrzeby przewartościowania hierarchii gospodarowania w leśnictwie z funkcji produkcyjnych na funkcje ochrony przyrody. Funkcje ochronne pełnią w omawianym Nadleśnictwie lasy ochronne – wynikają one z istniejącego bogactwa przyrodniczego. Realizowana obecnie w naszym kraju polityka leśna kieruje znaczną uwagę na funkcje i problemy ochrony przyrody. Głównym celem programu ochrony przyrody jest prezentacja obszarów leśnych omawianego Nadleśnictwa jako obiektu przyrodniczego na tle regionu i kraju, ustalenie hierarchii ważności grup funkcji i poszczególnych kompleksów leśnych oraz wskazanie nowych przedmiotów ochrony, a także określenie celów i metod ich ochrony. Program ochrony przyrody w Nadleśnictwie Gniezno (autor mgr inż. Andrzej Błaszczyk, BULiGL Poznań) pomoże skutecznie chronić zasoby przyrody na terenie nadleśnictwa i w zasięgu jego działania, służyć będzie rozwojowi nauki o ochronie i kształtowaniu ekosystemów leśnych oraz dostarczy podstaw do sporządzenia kompleksowej oceny stanu ochrony przyrody w skali krajowej. W szczególności program ten może być wykorzystany w celu: — opracowania strategii ochrony oraz kształtowania struktury i funkcji ekosystemów leśnych zgodnie z wymogami ekologii; — stworzenia warunków do utrzymania różnorodności biologicznej obszaru nadleśnictwa; — ustalenia zasad ochrony, kształtowania i użytkowania poszczególnych typów ekosystemów leśnych; — identyfikacji istniejących konfliktów pomiędzy gospodarką leśną a koniecznością ochrony przyrody oraz określenia sposobów ich rozwiązywania; — określenia uwarunkowań i opracowania zasad rozwoju funkcji gospodarki leśnej zgodnej z zasadami ochrony przyrody; — dokonania ewentualnych korekt przebiegu granicy polno-leśnej, granic lasów ochronnych, a także zatwierdzenia projektowanych rezerwatów przyrody, pomników przyrody, użytków ekologicznych itp.; — określenia zewnętrznych uwarunkowań trwałości ekosystemów a w szczególności jego związków z ekosystemami sąsiednich nadleśnictw; leśnych, - 35 - — wskazania potrzeb utworzenia lub ewentualnej weryfikacji dotychczasowych przepisów ochronnych dotyczących ekosystemów leśnych – zakazów, ograniczeń i preferencji obowiązujących na terenie omawianego obiektu. Ważnym elementem zrównoważonego rozwoju jest gospodarka leśna polegająca na prawidłowym zagospodarowaniu lasu, tzn. spełniającym zarówno funkcje produkcyjne jak również zaspokajającym ekologiczne, kulturowe i duchowe potrzeby społeczeństwa. Z idei zrównoważonej gospodarki leśnej wynika również konieczność zachowania przyrodniczych wartości lasu przy realizowanym równolegle jego użytkowaniu. Konwencja o różnorodności biologicznej ratyfikowana przez Sejm RP w 1995 r. podaje następującą definicję: różnorodność biologiczna jest to zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów występujących na Ziemi w ekosystemach lądowych, morskich i słodkowodnych oraz w zespołach ekologicznych, których są częścią. Dotyczy to różnorodności w obrębie gatunku, pomiędzy gatunkami oraz różnorodności ekosystemów. W niniejszym programie szczególna uwaga została zwrócona na różnorodność gatunkową, której elementami są gatunki, rodzaje i rodziny oraz na różnorodność ekologiczną, czyli rozmaitość ekosystemów, środowisk i krajobrazów. Wyeksponowano także korzyści płynące z istniejącej różnorodności biologicznej w warunkach przyrodniczo-leśnych omawianego obiektu. Obszary leśne Nadleśnictwa Gniezno ulegały w przeszłości wielowiekowym i różnokierunkowym przekształceniom wynikającym ze stosowanych (często odmiennych) sposobów zagospodarowania. Doprowadziły one do znaczących zmian w siedliskach leśnych i związanych z nimi fitocenozach, które są zasadniczymi elementami ekosystemów leśnych. Zakłada się, że jedynie najbardziej zbliżony do naturalnego układ ekologiczny zapewnić może trwałość lasom i utrzymać ich optymalną produkcyjność. Metodyka opracowania niniejszego programu ochrony przyrody oparta jest na podstawach stwarzających mocne umocowanie prawne oraz podnoszące jego rangę. Program został opracowany przy uwzględnieniu zasad postępowania planistycznego, które pozwalają zrozumieć odmienność planowania ochrony przyrody od planowania działalności gospodarczej. W podejmowaniu problemów ochrony przyrody ze szczególną uwagą i troską starano się przestrzegać zasady wydłużonej perspektywy czasowej. Polega ona na akceptacji biegu zjawisk przyrodniczych przebiegających swoim własnym, naturalnym biegiem i rytmem. Program przyzwyczaja do planowania zadań z zakresu szeroko pojmowanej ochrony przyrody i myślenia w dłuższej niż dotychczas perspektywie czasowej. - 36 - Drugą zasadą, której starano się przestrzegać w niniejszym programie jest zasada holistycznego podejścia do omawianych zagadnień. Zasada ta oznacza rozpatrywanie każdego procesu i każdego składnika przyrody w możliwie szerokim kontekście zależności i powiązań oraz uznawanie każdego z nich za element funkcjonalnej całości ekosystemu leśnego. Do opracowania programu ochrony przyrody dla Nadleśnictwa Gniezno wykorzystano dostępne materiały naukowe i publikacje – w tym m.in. Program ochrony przyrody dla Nadleśnictwa Gniezno z 2000 roku, plany urządzenia gospodarstwa leśnego z okresów minionych rewizji, materiały waloryzacji przyrodniczo-leśnej Nadleśnictwa Gniezno, operat glebowo-siedliskowy, sprawozdania z prac Zakładu Hydrobiologii UAM Poznań, informacje z witryn internetowych, w tym – Instytutu Botaniki PAN Kraków; kartoteki ornitologiczne Zakładu Biologii i Ekologii Ptaków UAM Poznań; bazę danych Stacji Ornitologicznej Instytutu Ekologii PAN Gdańsk oraz Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Poznaniu; materiały Wojewódzkiego Zespołu Realizacyjnego NATURA 2000, materiały promocyjne gnieźnieńskiego i słupeckiego starostwa powiatowego, dokumentację służb konserwatorskich oraz mapy i przewodniki turystyczne. Za życzliwe uwagi oraz cenne uzupełnienia w tekście niniejszego opracowania składam serdeczne podziękowania Panu dr. Jerzemu Ptaszykowi – Wojewódzkiemu Konserwatorowi Przyrody w Poznaniu. 3. Zadania i cele Programu ochrony przyrody w nadleśnictwie Podstawowym zadaniem Programu ochrony przyrody w urządzanym nadleśnictwie jest przekazanie bieżących informacji o stanie ochrony przyrody (oraz wynikających stąd zadań) – w tym omówienie takich zagadnień, jak: — poprawa metod sprawowania i rozwijania ochrony przyrody, a w szczególności zachowanie różnorodności biologicznej (głównie – gatunkowej, populacyjnej, ekosystemowej i krajobrazowej); — przedstawienie (po inwentaryzacji przeprowadzonej w ramach prac urządzeniowych) i zobrazowanie walorów przyrodniczych nadleśnictwa na tle regionu i kraju; — ustalenie hierarchii funkcji poszczególnych kompleksów leśnych; - 37 - — wskazanie kolejnych obiektów do objęcia formami ochrony i wstępnego określenia przedmiotów oraz celów i metod ich ochrony; — doskonalenie gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych; — ulepszanie metod sprawowania i rozwijania ochrony przyrody; — wskazanie, a następnie preferowanie w praktyce gospodarczej technologii prac leśnych przyjaznych dla środowiska przyrodniczego; — przedstawienie istniejących i potencjalnych zagrożeń lasów i środowiska przyrodniczego; — umożliwienie w przyszłości wykonania szeregu analiz porównawczych dotyczących zmian stanu lasów i środowiska przyrodniczego; — ochrona zabytków kultury materialnej w lasach; — sformułowanie propozycji i wniosków możliwych do realizacji przy opracowywaniu nowych studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin. 4. Forma i zakres Programu ochrony przyrody w nadleśnictwie Opracowany jako oddzielny tom Program ochrony przyrody w Nadleśnictwie Gniezno na lata 2008-2017 jest integralną częścią Planu urządzenia gospodarstwa leśnego Nadleśnictwa Gniezno na okres 1. 01. 2008 r. – 31. 12. 2017 r. Jest to drugie tego typu opracowanie sporządzone dla gruntów Skarbu Państwa będących w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe – Nadleśnictwa Gniezno. Pierwsze z nich zostało opracowane przez BULiGL Oddział w Poznaniu według stanu na 1 styczeń 1998 roku. - 38 - - 39 - A. O GÓLNA CHARAKTERYSTYK A NADLEŚNICTWA 1. Miejsce i rola nadleśnictwa w przestrzeni przyrodniczo-leśnej regionu i kraju 1.1. Warunki fizyczno-geograficzne a) Położenie geograficzne Nadleśnictwo Gniezno zarządza gruntami Skarbu Państwa położonymi pomiędzy: 52° 14 31 a 52° 42 29 szerokości geograficznej północnej, 17° 20 13 a 18° 07 długości geograficznej wschodniej. Rozciągłość matematyczno-geograficzna terytorialnego zasięgu działania Nadleśnictwa, czyli różnica między geograficznymi współrzędnymi jego skrajnych punktów wynosi: 58 szerokości geograficznej północnej, 47 15 długości geograficznej wschodniej. - 40 - b) Regiony fizyczno -geograficzne Położenie Nadleśnictwa Gniezno według obecnie stosowanego (nawiązującego do uniwersalnej klasyfikacji Międzynarodowej Federacji Dokumentacyjnej) podziału Polski na regiony fizycznogeograficzne w układzie dziesiętnym (Jerzy Kondracki, 2000) przedstawia się następująco: Regiony fizycznogeograficzne Obszar Podobszar (Megaregion) E UROPA Z ACHODNIA Prowincja Podprowincja Pozaalpejska (Pohercyńska) Europa Zachodnia (północna część Europy) Makroregion Symbol dziesiętny 1 – 924.3 Mezoregiony Niż Środkowoeuropejski 31 Pojezierza Południowobałtyckie Pojezierze Wielkopolskie 315 315.5 Pojezierze Gnieźnieńskie 315.54 Równina Wrzesińska 315.56 c) Położenie z uwagi na sieć wodną Obszar Nadleśnictwa Gniezno położony jest w dorzeczu Odry, w zlewisku Morza Bałtyckiego. Część południowa obrębu Skorzęcin leży w zlewni II rzędu rzeki Warty. Do cieków III rzędowych zaliczono: rzekę Meszna wypływającą z jeziora Powidzkiego, rzekę Struga Bawół, rzekę Wrześnica oraz rzekę Główna wypływającą z jeziora Lednickiego. Część północna obrębów Popowo Podleśne i Skorzęcin leży w III rzędowej zlewni rzeki Wełny wypływającej z jeziora Wierzbiczańskiego z dopływami IV rzędu: Sadowicką Strugą i Wełnianką oraz dopływem IV rzędu Małą Wełną z dopływem V rzędowym – Dębiną. - 41 - Część północno wschodnia obrębu Skorzęcin leży w zlewni III rzędu – Noteci wypływającej z jeziora Przedecz z dopływem IV rzędowym Noteć Zachodnia wypływającej z jeziora Niedzięgiel. 1.2. Warunki przyrodnicze produkcji leśnej a) Regionalizacja geobotaniczna Przynależność terytorialnego zasięgu działania Nadleśnictwa Gniezno do jednostek regionalizacji geobotanicznych na podstawie geobotanicznego podziału Polski (W. Szafer, K. Zarzycki, Szata roślinna Polski, 1977) przedstawia się następująco: Państwo ............................. Holarktyka Obszar ............................... Euro-Syberyjski Prowincja .......................... Niżowo-Wyżynna, Środkowoeuropejska Dział .................................. Bałtycki Poddział ............................ Pas Wielkich Dolin Kraina ............................... Wielkopolsko-Kujawska Okręg …………………… Poznańsko-Gnieźnieński Obszar działania Nadleśnictwa Gniezno, według geobotanicznej regionalizacji Polski opracowanej przez J. M. Matuszkiewicza (Krajobrazy roślinne i regiony geobotaniczne Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, 1999) znajduje się na terenie następujących jednostek geobotanicznych: Obszar ............................ EUROPEJSKICH LASÓW LIŚCIASTYCH I MIESZANYCH Prowincja ....................... ŚRODKOWOEUROPEJSKA Podprowincja ................. ŚRODKOWOEUROPEJSKA WŁAŚCIWA Dział .............................. BRANDENBURSKO-WIELKOPOLSKI B. Kraina ............................ Środkowowielkopolska B.2 Okręg ............................. Pojezierza Gnieźnieńskiego B. 2.1 - 42 - b) Regionalizacja przyrodniczo-leśna Według obowiązującego podziału Polski na krainy i dzielnice przyrodniczo-leśne (T. Trampler i inni, 1990), lasy i grunty nieleśne Nadleśnictwa Gniezno znajdują się na terenie następujących jednostek: — Kraina Wielkopolsko-Pomorska (III), — Dzielnica Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej (III. 7), — Mezoregion Pojezierza Wielkopolskiego (III. 7.b), — Mezoregion Sandrów Gnieźnieńskich (III. 7.c). Charakterystyka przyrodniczo-leśna zasięgu terytorialnego działania Nadleśnictwa Gniezno w sposób szczegółowy opisana jest w opracowaniu T. Tramplera i A. Kliczkowskiej (Regionalizacja przyrodniczo-leśna na podstawach ekologiczno-fizjograficznych, 1990). Według niego obszary leśne Nadleśnictwa leżą w zasięgu dzielnicy Niziny WielkopolskoKujawskiej. Dzielnica Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej (III. 7) leży w centralnej części Krainy III. Obejmuje ona rozległy sandr z elementami rzeźby glacjalnej opadający wyraźną krawędzią ku pradolinie Warty. Rzeźba terenu tej dzielnicy to głównie rozległe obszary sandrowe zbudowane z piasków nanoszonych przez wody fluwioglacjalne zlodowacenia bałtyckiego. Jest to typowy region leśno-rolniczy, z licznym udziałem jezior i rzek. Lesistość dzielnicy osiąga poziom 42,2%. Panującym powierzchniowo typem siedliskowym lasu omawianej dzielnicy jest BMśw – 30,3%, następnie Bśw – 25,3% i LMśw – 21,4%. Udział siedlisk suchych i świeżych wynosi 86,5%, siedlisk wilgotnych – 9,6%, 3,4% siedlisk bagiennych i 0,5% siedlisk łęgowych. Przeważają siedliska borowe – 59,8%, co znajduje odzwierciedlenie w stosunkowo niskiej wartości potencjalnej produkcyjności – 5,83 m3 grubizny/ha/rok tj. 3,60 tony biomasy/ha/rok. Dominującym gatunkiem głównym jest sosna zajmująca 81,9% powierzchni drzewostanów, przy współudziale dębu – 6,7%, olchy – 4,6%, brzozy – 4,4% (pozostałe gatunki – łącznie 2,4%). - 43 - Poniżej przedstawiono udział powierzchni siedliskowych typów lasu w dzielnicy Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej (stan na 1. 01. 2000 r.): Potencjalna produkcyjność ha/rok Siedliska na terenach nizinnych Bs Bśw BMśw LMśw Lśw Bw BMw LMw Lw LMb Ol OlJ LŁ 0,8 25,3 30,3 21,4 8,7 0,5 2,8 3,1 grubizny [m³] biomasy [t] 5,83 3,60 3,2 0,1 1,8 1,5 0,5 Procentowy udział powierzchni drzewostanów według panujących gatunków drzew omawianej dzielnicy przedstawia poniższa tabela (stan na 1. 01. 2000 r.): Zasobność m3/ha Panujące gatunki drzew So Św Jd Bk Db Brz Gb Ol Tp 79,8 0,7 0,1 0,4 9,2 4,5 0,2 4,5 0,6 Ogólną charakterystykę ekologiczną dzielnicy Niziny grubizny [m3] 147 biomasy [t] 70,3 Wielkopolsko-Kujawskiej przedstawiona została w tabelce: Jednostki przyrodniczo-leśne Dominujące utwory geologiczne Dominujący typ krajobrazu naturalnego Dominujące zespoły potencjalnej roślinności naturalnej Dzielnica Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej Mezoregion Pojezierza Wielkopolskiego gliny zwałowe, piaski lodowcowe z głazami Mezoregion Sandrów Gnieźnieńskich utwory sandrowe pagórkowaty pojezierny Galio-Carpinetum odm. śląsko-wielkopolska sandrowy pojezierny Pino-Quercetum - 44 - c) Regionalizacja zoogeograficzna Według podziału opracowanego przez A. S. Kostrowickiego (Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, 1999), obszar Nadleśnictwa Gniezno położony jest w następujących jednostkach: Region Środkowoeuropejski Podregion Środkowy Okręg Środkowopolski Podokręg Wielkopolsko-Podlaski. d) Regionalizacja klimatyczna Obszar Nadleśnictwa Gniezno (według klasyfikacji klimatycznej autorstwa prof. Romera) leży w granicach regionu klimatycznego Krainy Wielkich Dolin – w jego południowozachodniej części. Klimat terenu jest modyfikowany przez masy powietrza polarnomorskiego o wysokiej wilgotności. Kształtuje on łagodny typ pogody, z większymi opadami oraz niższą temperaturą latem i wyższą temperaturą miesięcy zimowych. Uogólniając można stwierdzić, że omawiany obszar znajduje się na przejściu pomiędzy strefą chłodniejszego i wilgotniejszego klimatu charakterystycznego dla Dzielnicy Pomorskiej, a strefą suchego i cieplejszego klimatu, jakim cechuje się Dzielnica Środkowa. Ścierają się tu elementy oceanizmu atlantyckiego i kontynentalizmu wschodniego. Położenie obszaru Nadleśnictwa w cieniu opadowym pojezierzy pomorskich od północy oraz Sudetów od południa sprawia, że roczne sumy opadów są tu mniejsze, niż w innych częściach Nizin Polskich. Wilgotne wiatry północno-zachodnie zatrzymywane są przez pasma wysokich wzgórz morenowych Pojezierza Pomorskiego, gdzie tracą znaczną część wilgoci. Panuje tu znaczny deficyt opadów, prowadzący do stopniowo przebiegającego procesu stepowienia terenu. W okresie letnim zdecydowanie przeważają wiatry zachodnie, a zimą wiatry południowozachodnie. Średnia roczna prędkość wiatru jest większa od 2 m/s (wiatry bardzo słabe) i nie przekracza 4 m/s (wiatry słabe). Wiatry silne i bardzo silne pojawiają się sporadycznie. - 45 - Poziom opadów rocznych określono na podstawie danych pochodzących z posterunku meteorologicznego w Hutce – położonego na terenie Nadleśnictwa Gniezno. Rozkład średnich sum opadów rocznych [mm] minionego 10 lecia przedstawiał się następująco: 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Średnia 583 461 593 473 600 310 460 351 422 472 472 Ważniejsze cechy klimatyczne omawianego obszaru (stacja meteorologiczna IMiGW w Gnieźnie nr 166 oraz posterunek meteorologiczny w Hutce – dane z okresu 1998-2007) przedstawiają się następująco: przeciętna temperatura roczna ............................................. 8,3 C, suma opadów rocznych ..................................................... 472 mm, długość okresu wegetacyjnego ........................................... 220 dni, średnia temperatura okresu wegetacyjnego ........................ 14,2 C, średnia prędkość wiatru ………………………….……… 3,5 m/s, wilgotność względna powietrza ............................................. 81 % najzimniejszy miesiąc .......................................... styczeń ( - 2,2ºC) najcieplejszy miesiąc ............................................... lipiec (18,0ºC). W uzupełnieniu danych opadów rocznych – średnia wieloletnia z okresu 1971-2000 (dane IMiGW) dla Gniezna wyniosła 502 mm. Ze względu na ukształtowanie powierzchni, rodzaj pokrycia terenu oraz warunki wodne na terenie Nadleśnictwa Gniezno występują różnice mikroklimatyczne. Są to obszary: - kompleksów leśnych, gdzie występują mniejsze prędkości wiatrów, zmniejszona insolacja powierzchni gruntu, szczególnie w lecie, mniejsze amplitudy temperatur, wydłużony czas zalegania pokrywy śnieżnej i zwiększona wilgotność powietrza; - dolin rzecznych, rynien jeziornych, a także obniżeń o płytko zalegającej wodzie gruntowej, powodującej zwiększoną wilgotność powietrza i konfiguracji terenu wpływającej na zmienną insolację oraz powstawanie zjawiska inwersji termicznej; - terenów otwartych obejmujących użytki rolne, gdzie warunki klimatyczne są przeciętne; - 46 - - pagórków morenowych o zmiennej insolacji termicznej w zależności od ekspozycji zbocza i większej dynamice ruchu powietrza; - terenów zabudowanych i zurbanizowanych, gdzie modyfikowane są elementy obiegu wody i nasłonecznienia, a także odczuwalne są lokalnie wpływy emisji przemysłowych i emisji niskiej. e) Regionalizacja ekoklimatyczna Zgodnie z regionalizacją ekoklimatyczną przedstawioną w opracowaniu T. Tramplera, A. Kliczkowskiej: Regionalizacja przyrodniczo-leśna Polski na podstawach ekologicznofizjograficznych (1990), obszar Nadleśnictwa Gniezno położony jest w: — strefie Środkowoeuropejskiej (B), — makroregionie Pojezierza Wielkopolskiego (B.2) f) Regionalizacja bioklimatyczna Wpływem warunków klimatycznych na organizm człowieka zajmuje się nauka zwana bioklimatologią. Jest to, w przeciwieństwie do krajów wysoko rozwiniętych, niedoceniana w naszym kraju nauka badająca kompleksowe oddziaływanie czynników klimatycznych na stan zdrowia społeczności lokalnych. Wśród wyodrębnionych w Polsce typów bioklimatów (T. Kozłowska-Szczęsna, Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, 1999), na terenach leśnych Nadleśnictwa Gniezno występuje typ bioklimatu łagodnie bodźcowego z podtypem bioklimatu terenów leśnych o cechach oszczędzających. Obserwuje się tu łagodzący wpływ szaty roślinnej na bodźce radiacyjne, termiczne i mechaniczne, poprawianie warunków sanitarnych powietrza (pochłanianie zanieczyszczeń, wytłumianie hałasu), wzbogacanie powietrza w septyczne fitoncydy i olejki eteryczne wzmacniające system odpornościowy; obserwuje się również korzystne oddziaływanie zieleni lasów i borów na psychikę i samopoczucie człowieka (nie dotyczy to jedynie siedlisk bagiennych i olsów). Ten typ jest jednym z najcenniejszych, występującym już nielicznie w Europie, typem bioklimatu, pożądanym ze względu na swoje korzystne, rewitalizujące działanie – szczególnie doceniane przez przedstawicieli społeczeństw żyjących w warunkach stresu i silnie - 47 - zdegradowanego środowiska życia. Występuje on głównie w północnej i wschodniej części zasięgu Nadleśnictwa Gniezno. 1.3. Społeczno-gospodarcze warunki wielofunkcyjnej produkcji leśnej w regionie Całość uwarunkowań ekonomicznych została omówiona w elaboracie. Wnioski ogólne przytacza się niżej: Ważnym czynnikiem rozwoju powiatu gnieźnieńskiego są jego zasoby naturalne. Największe bogactwo stanowi ziemia. Wysoki odsetek użytków rolnych określa rolniczy charakter powiatu. W 2006 roku działało tu ponad 5 tysięcy gospodarstw indywidualnych. W powiecie tym nie występują zwarte kompleksy leśne o charakterze puszczańskim. W wyniku wielowiekowej ekspansji rolnictwa tereny leśne zachowały się głównie na najuboższych glebach, a głównym gatunkiem lasotwórczym jest tutaj sosna. Powiat gnieźnieński wraz ze swoim centrum administracyjno-gospodarczym – Gnieznem należy do regionów o przewadze rozwiniętego, wysokotowarowego rolnictwa – głównie uprawa zbóż, kukurydzy i warzyw oraz hodowla trzody chlewnej, bydła i drobiu. Ze względu na panujący produkcyjno-ekonomiczny typ rolnictwa subregion gnieźnieński zaliczony został do typu III – dominuje tu rolnictwo intensywne, dobrze powiązane z rynkiem; powiat słupecki zaliczono do typu II – rolnictwo mało intensywne, o umiarkowanym stopniu powiązania z rynkiem. Miasto Gniezno jako główny ośrodek administracyjny pełni obecnie funkcje usługowe wobec mieszkańców 70 tysięcznego miasta i okolicznych gmin. Gniezno jest dobrze powiązane systemami infrastruktury z ośrodkami gminnymi i obsługiwanym obszarem. Dysponuje znacznym potencjałem demograficznym, gospodarczym i zestawem niezbędnych usług zapewniającym możliwości obsługi ludności powiatu w zakresie szkolnictwa, lecznictwa i obsługi finansowej. Podstawowym atutem Gniezna jest bogactwo zabytków o charakterze sakralnym oraz zabytków będących siedzibami dostojników kościelnych. Gniezno to również miejsce organizowanych współcześnie słynnych Zjazdów Gnieźnieńskich – ekumenicznych spotkań wyznawców wielu religii. Miasta Kłecko i Słupca – ich oddziaływanie ma charakter lokalny. W zasięgu działania Nadleśnictwa Gniezno zlokalizowane są następujące zakłady przemysłowe (z reguły o znacznym udziale kapitału zagranicznego): Gniezno: - 48 - PANASONIC BATTERY POLAND SA – produkcja baterii SCANCLIMBER Sp. z o.o. – produkcja dźwigów NB POLSKA Sp. z o.o. – produkcja okien dachowych VELUX JEREMIAS Sp. z o.o. – systemy kominowe EUROVERLUX Sp. z o.o. – dekoracyjne opakowania szklane POLANEX Sp. z o.o. – producent koszul Kołaczkowo: SOBIESKI TRADE Sp. z o.o. – wyroby spirytusowe. Słupca: MOSTOSTAL SŁUPCA SA – produkcja konstrukcji stalowych KONSPOL-BIS Sp. z o.o. – przetwórstwo drobiu. Trzemeszno (poza zasięgiem nadleśnictwa): IZOPOL SA – producent płyt falistych. Poza zasięgiem nadleśnictwa, w niewielkiej odległości od jego granic, znajdują się lokalne ośrodki przemysłowe – Trzemeszno, Września oraz koniński zespół kopań i elektrowni Pątnów-Adamów. Widoczny jest wyraźny wpływ ośrodków przemysłowych takich jak Poznań, Konin, Inowrocław i Września – stanowią one miejsca pracy znacznej części lokalnej społeczności. Nadleśnictwo Gniezno rozpatrywane w skali poznańskiej RDLP jest obiektem o specyficznych uwarunkowaniach naturalnych i społeczno-ekonomicznych. Bardzo wysoki (91,1%) udział lasów ochronnych, niska lesistość 14,5%, znaczne bogactwo kulturowe, zróżnicowana infrastruktura turystyczna nad licznymi jeziorami, gęsta sieć szlaków turystycznych, obecność ośrodka miejskiego o wysokich walorach historycznych (Gniezno) – wszystkie te czynniki znacznie zwiększają presję społeczną i oczekiwania w zakresie rekreacyjnego zagospodarowania lasu. Odczuwalna jest tu silna presja na stosunkowo nieliczne, zachowane kompleksy leśne, a ich funkcje produkcyjne silnie zdeterminowane zostały przez funkcje społeczne. Obszar Nadleśnictwa Gniezno jest także terenem o dużym bogactwie przyrodniczym. Wpływa na to przede wszystkim obecność dużego kompleksu lasów na północ od Powidza, - 49 - liczne pomniki przyrody, malowniczo położone jeziora z czystą wodą, zróżnicowany i bogaty w gatunki świat roślinny i zwierzęcy. Występujące tu warunki krajobrazowo-przyrodnicze oraz realizowana umiejętnie promocja dziedzictwa historyczno-kulturowego implikują rozwój zrównoważonej turystyki jako jednego z priorytetowych kierunków rozwoju lokalnego społeczeństwa oraz gospodarki regionu. Rozwój tego alternatywnego sektora gospodarki przyczynia się do powstania wielu korzystnych efektów społeczno-ekonomicznych w regionie oraz w samej branży turystycznej. W ramach Strategii rozwoju województwa wielkopolskiego do 2020 roku zawarto misję tego województwa – skupienie wszystkich podmiotów publicznych działających na rzecz wzrostu konkurencyjności regionu i poprawy warunków życia mieszkańców. Powiat gnieźnieński promuje się pod hasłem Dobre miejsce, królewska tradycja. - 50 - 2. Historia lasów i gospodarki leśnej Ostatnie zlodowacenie zwane bałtyckim nie ograniczyło się do jednorazowego wtargnięcia lądolodu, lecz rozpadło się na trzy wyraźne stadia, podzielone dwoma okresami interstadialnymi. Ostatnie z kolei ocieplenie się klimatu spowodowało ustąpienie lądolodu z obszaru północnej Polski, zapoczątkowując współczesne dzieje Ziemi – holocen. Historia obecnej flory tego obiektu z ekosystemami leśnymi jest stosunkowo młoda. Początków jej należy szukać przed około 12 000 lat, kiedy obszar ten został uwolniony od czaszy lodowca i wróciła z południa na ten obszar tundra (K. Konieczny, 1986). Była to tundra o charakterze lasostepu, z licznymi gatunkami zimnego stepu ostnicowego, z dużą ilością wierzb, z małymi skupieniami brzóz i sosen (9000 – 7000 lat p.n.e.). W miarę stopniowego ocieplania się klimatu drobne skupienia brzóz i sosen zaczęły się zwierać. W okresie preborealnym (8000 – 7000 lat p.n.e.) dominującą rolę na tym terenie odgrywały lasy brzozowe, a później brzozowo-sosnowe. Licznie występowały również wierzby. Przy końcu tego okresu pojawiły się pierwsze drzewa ciepłolubne jak wiąz i olsza. W początkowym okresie holocenu na obszarze tym szybko rozprzestrzeniła się sosna (Pinus) – stała się ona drzewem dominującym w miejscach suchych i na świeżo uformowanych wydmach. Lasy sosnowe były mało zwarte, z dużym udziałem wrzosowatych (Ericaceae) w runie. Znaczną domieszkę stanowił w nich dąb (Quercus) i brzoza (Betula). Siedliska wilgotniejsze zajęte były początkowo przez brzozę i leszczynę (Corylus), z niewielkim dodatkiem wiązu (Ulmus). W okresie preborealnym lasy odznaczały się niewielkim zwarciem, chociaż rozpoczęło się ich rozprzestrzenianie na większych obszarach. W okresie borealnym (7000 – 4000 lat p.n.e.) klimat uległ dalszemu ociepleniu, a następnie zwilgotnieniu. Stopień lesistości wzrastał sukcesywnie. Na omawianym obszarze panowały początkowo nadal lasy sosnowo-brzozowe, a leszczyna rosła w znacznej ilości. Od połowy tego okresu sosna uzyskała znaczną przewagę nad brzozą. Pod koniec tego okresu wzrósł udział olszy, wędrującej podmokłymi dolinami rzek oraz innych gatunków ciepłolubnych, głównie wiązu oraz lipy i dębu. W niewielkiej ilości pojawił się również jesion. Te gatunki liściaste zajęły odpowiadające im żyźniejsze siedliska i dały początek mieszanym lasom z udziałem dębów. Dominującą cechą okresu borealnego było głównie rozprzestrzenianie się wymienionych wyżej ciepłolubnych gatunków drzew. W okresie atlantyckim (4000 – 3000 lat p.n.e.) zapanowały najkorzystniejsze w holocenie warunki termiczne i wilgotnościowe. To optimum klimatyczne wywołało dalsze zmiany - 51 - w składzie i rozprzestrzenianiu się lasów oraz przesunięcie granic zasięgu niektórych gatunków, np. leszczyny daleko na północ w porównaniu z obecnym stanem. Na całym obszarze zaznaczyło się ustępowanie zbiorowisk brzozowo-sosnowych na korzyść mieszanych lasów dębowych i olsów. Jednak, na ubogich glebach piaszczystych i na torfowiskach, sosna utrzymała swą przewagę. Zasobniejsze tereny piaszczyste porastał las, w skład którego, obok sosny, wchodziły dąb, brzoza i lipa (Tilia). Na żyźniejszych siedliskach ustalił się mieszany las liściasty z wiązem, jesionem (Fraxinus), dębem i lipą. Wilgotne tereny wzdłuż rzek i jezior zajęte były przez fitocenozy łęgowe z jesionem, olszą i wiązem. W tym okresie pojawiły się rośliny synantropijne, jak babka, szczaw i inne oraz użytkowe np. zboża i tatarka. Wskazuje to nie tylko na obecność plemion koczowniczych, ale również na obecność człowieka osiadłego zajmującego się rolnictwem. Pierwsze plemiona rolnicze przybyły do Polski już na początku neolitu (4000 lat p.n.e.) z południa. Od początku okresu atlantyckiego zaznaczył się wyraźny wpływ człowieka na lasy. Ówcześni mieszkańcy tego terenu zajmowali się myślistwem i rybołówstwem, co nie wpływało jednak w sposób ujemny na ówczesny stan lasów. Na okres atlantycki, odznaczający się przede wszystkim panowaniem drzew ciepłolubnych, przypada najbujniejszy rozwój lasów, które pokrywały w tym czasie największą powierzchnię, także opisywanego obiektu. W okresie subborealnym (3000 – 1000 lat p.n.e.), mającym cechy okresu przejściowego, rozpoczęło się przypuszczalnie oziębienie klimatu oraz początkowo zmniejszenie, a następnie wzrost jego wilgotności. Po okresie optimum klimatycznego wraz ze zmianą klimatu nasilił się proces ługowania gleb. Ubożenie siedlisk spowodowało stopniową regresję lipy i jesionu w zbiorowiskach leśnych. Wyraźny spadek udziału wiązu w tych zbiorowiskach nastąpił już ok. 5000 lat p.n.e. Zmiany w składzie mieszanego lasu liściastego spowodowane były nie tylko ubożeniem warunków edaficznych. W dużej mierze przyczyniła się do tego także gospodarcza działalność człowieka, który w pierwszej kolejności niszczył lasy rosnące na lepszych glebach. Na siedliska opuszczone przez mieszany las liściasty wkroczyły nowe gatunki – głównie grab (Carpinus), buk (Fagus) i lokalnie świerk (Picea). Postępujące zakwaszenie gleb tworzyło dobre warunki dla występowania dębu, który razem z sosną, zajmował tereny piaszczyste tworząc zbiorowiska zbliżone do współczesnego acidofilnego Querco roboris-Pinetum. Bogatsze gleby zajęte zostały zapewne przez zbiorowiska podobne do dzisiejszego StellarioCarpinetum, w których pojedynczo mógł występować buk. Na brzegach jezior i w miejscach bardziej wilgotnych dominowały zbiorowiska z olszą. Porównując skład gatunkowy lasów liściastych na analizowanym obszarze z lasami na żyźniejszych terenach sąsiednich można - 52 - zauważyć wyraźne różnice w występowaniu buka w owym czasie. Drzewo to pojawiło się nieco wcześniej i jego udział w budowie zbiorowisk leśnych był tam większy. Gatunek ten, podobnie jak sosna i dąb dobrze znosi zakwaszenie gleb i bywa dominującym na terenach o niskim wpływie działalności człowieka. Okres subborealny zaznaczył się na omawianym obszarze przede wszystkim spadkiem udziału, głównie wiązu i w mniejszym stopniu – częściowo lipy, jak również leszczyny i olszy oraz znacznym wzrostem ilości grabu. Mieszane dąbrowy przekształciły się w lasy dębowo-grabowe. Pod koniec tego okresu rozprzestrzenił się buk i dotarł do wschodniej granicy swego zasięgu. Okres subatlantycki (1000 lat p.n.e. do czasów obecnych) odznacza się dalszym wzrostem wilgotności, zapoczątkowanym już przy końcu okresu subborealnego oraz stopniowym oziębieniem się klimatu. Przemiany klimatu zahamowały dalsze rozprzestrzenianie się niektórych gatunków drzew, a nawet spowodowały w końcowej fazie zmniejszenie się ich zasięgu, jak to miało miejsce np. w przypadku cisa. Buk uformował wówczas czyste lasy bukowe lub wchodził jako domieszka do grądów, w których wzrastał nadal udział grabu. Bory sosnowe i mieszane utrzymały swój stan posiadania. Większy udział buka na Pojezierzu Kaszubskim aniżeli na Mazurskim wskazuje na wędrówkę tego gatunku z zachodu na wschód, natomiast mniejszy udział świerka na Pojezierzu Kaszubskim niż na Mazurskim na jego wędrówkę ze wschodu na zachód. W ostatnim okresie holocenu nastąpił stopniowy zanik występowania olszy i leszczyny. Było to z pewnością spowodowane spadkiem wilgotności klimatu i związanym z tym obniżeniem poziomu wód w jeziorach. Przemiany jakie nastąpiły w ostatnich 1500 latach, a szczególnie w ostatnich stuleciach spowodowane zostały wpływami działalności człowieka. Przemiany te ogólnie charakteryzuje zasadniczo szybkie zmniejszenie się udziału drzew liściastych, głównie na korzyść sosny. Coraz intensywniej rozwijające się osadnictwo przyczyniło się do całkowitego zaniku naturalnych zbiorowisk leśnych. W opisywanym obszarze bezwzględnie dominującym gatunkiem lasotwórczym została sosna, która jako gatunek pionierski, bardzo łatwo osiedlający się na pogorzeliskach, zajmowała siedliska zajęte uprzednio przez grądy i dąbrowy. O obecnym wyglądzie lasów zadecydowało prowadzone do końca XVIII wieku zalesianie i odnawianie monokulturami sosnowymi. Na sąsiadujących z kompleksami leśnymi terenach o lepszych warunkach glebowych, zbiorowiska leśne nie uległy odtworzeniu, ponieważ na miejscach wykarczowanych lasów powstawały łąki i pola uprawne. Odrębność florystyczna danego obszaru, gdzie w czasie całego holocenu dominowała w zbiorowiskach leśnych sosna, była uwarunkowana przede wszystkim uboższą niż na terenach sąsiednich pokrywą glebową, wykształconą na rozległym - 53 - polu sandrowym i specyficznymi warunkami hydrograficznymi. Miało to także wpływ na inny rozwój działalności gospodarczej człowieka. Wyniki analizy pyłkowej, jak również badania archeologiczne wskazują, że wpływ człowieka na środowisko naturalne w omawianym terenie do epoki brązu był nieznany. Działalność człowieka musiała zatem polegać głównie na myślistwie, zbieractwie i rybołówstwie. Dowodzi to tak zwanego „długiego trwania” kultur mezolitycznych. Do kolonizacji neolitycznej tego terenu doszło bardzo późno i tylko na niewielkim obszarze wysoczyzn morenowych. Podstawą gospodarki była hodowla. Uprawa roli nabrała większego znaczenia na początku epoki żelaza, a jej znaczny rozwój nastąpił dopiero w okresie rzymskim. Na krajobrazie wczesnofeudalnym wywarła już swe piętno działalność człowieka gospodarującego od kilku tysięcy lat. W szczególności rozwój uprawy roli spowodował poważne zmiany w pierwotnej szacie leśnej, skutkiem tego na geograficzne oblicze tych ziem we wczesnym średniowieczu składało się kilka podstawowych formacji krajobrazowych, nie odgraniczonych od siebie, ale przechodzących niejednokrotnie jedna w drugą. Oprócz wspomnianych, nielicznych terenów pozbawionych szaty leśnej z przyczyn naturalnych, można było wyróżnić dwa podstawowe krajobrazy: leśno-polny i puszczański. Częste były krajobrazy formacji leśno-polnej, gdzie osiedla rolnicze występowały jako wyspy różnej wielkości wśród otaczających lasów. Znacznie większe były w tym regionie obszary pokryte zwartym lasem, pozbawione stałego osadnictwa rolniczego. Obejmowały one grzbiet moreny czołowej i przyległe do niej powierzchnie sandrów, aż po silnie zabagnione doliny Warty i Noteci. Charakter lasów okresu wczesnofeudalnego bardzo się różnił od obecnego i wykazywał znacznie większą różnorodność. Ważny element krajobrazu stanowiły wody. W dobie średniowiecza tereny te były bardziej wilgotne niż w czasach obecnych. Przez puszcze przedzierały się krętymi korytami nieuregulowane rzeki. Obszary leśne obfitowały w jeziora, jeziorka i stawy, których znaczna część miała później zniknąć czy wyschnąć pod wpływem procesów zamulania i obniżania się poziomu wód gruntowych. Znacznie większe obszary zajmowały mokradła i torfowiska. Rozgałęziona sieć wodna zespolona była ściśle z otaczającymi ją przestrzeniami leśnymi. Brzegi strumieni i nadrzeczne piaski porastała wiklina, łoza i rokita. Znaczną część torfowisk pokrywały również drzewostany mieszane, najczęściej sosnowo-osikowe. Często ściany lasu dzieliły od brzegu niskopienne zarośla lub pasmo łąki, wypasanej przez zwierzynę. Również granica między lasem a mokradłami miała charakter płynny, gdyż większość bagien zarastały olszyny, karłowate sośniny i inne drzewostany. W krajobrazie puszczańskim łąki i pastwiska odgrywały stosunkowo nieznaczną rolę. Wolne od szaty leśnej pozostawały tylko polany, - 54 - wrzosowiska i łączki nad wodami, służące za miejsce wypasu dla zwierzyny. Większe obszary łąk istniały tam, gdzie działalność ludzka (przez koszenie traw i wypas zwierząt) hamowała rozwój lasu. Przedstawiony w tym opisie naturalny skład drzewostanów doznał już w ciągu następnych stuleci pewnych zmian. W drugim tysiącleciu naszej ery klimat ulegał stopniowo niewielkiemu ochłodzeniu, co wyraziło się w obniżeniu średnich temperatur miesięcy wiosennych i letnich. Zmiany te wpływały na pogorszenie warunków naturalnych dla niektórych gatunków. Już począwszy od neolitu zaznacza się stały spadek udziału lipy w składzie drzewostanów, podobnie w drugim tysiącleciu n. e. zmniejszał się stopniowo udział grabu. Postępujące zamulenie wód otwartych i narastanie torfowisk musiało również doprowadzić do zmian w składzie roślinności nadbrzeżnej i bagiennej. O wiele większe przekształcenia w składzie drzewostanów tego terenu spowodowała w średniowieczu działalność człowieka. Rozwój osadnictwa rolniczego dotknął w szczególnym stopniu niektóre zespoły leśne występujące na najżyźniejszych glebach, jak lasy dębowo-grabowe. Z drugiej strony przerzedzenie lasów ułatwiło ekspansję gatunków światłożądnych jak brzoza i leszczyna. Zapotrzebowanie na drewno dębowe jako budulec, jaworowe i lipowe do sprzętów kołodziejskich, narażało te gatunki na wzmożony wyrąb. Rozwijająca się w późniejszym średniowieczu hodowla owiec i bydła powodowała szczególne zagrożenie gatunków liściastych, gdyż stada pasące się w lesie zgryzały ich młode pędy, pozostawiając nietknięte drzewka iglaste. Przenikanie osadnictwa w głąb puszcz powodowało coraz częstsze pożary lasów. Doprowadziły one do poważnych zmian w składzie drzewostanów, gdyż na pogorzeliskach szerzyły się przede wszystkim gatunki drzew o szybkim przyroście i dalekim zasięgu wysiewu jak brzoza, osika i sosna. Równolegle z poszerzaniem istniejących osad kosztem lasów, rozwijała się na szeroką skalę akcja zakładania nowych wsi na karczunkach. U schyłku XVIII wieku i w pierwszej połowie wieku XIX nastąpiło wyraźne zmniejszenie się powierzchni lasów liściastych (szczególnie lasów dębowych) przy jednoczesnym wzroście obszaru lasów iglastych. Domieszka takich gatunków jak lipa przestała odgrywać znaczącą rolę gospodarczą; w mniejszym stopniu wyniszczono buki. Na zmniejszenie się powierzchni lasów liściastych na rzecz lasów iglastych wpłynęły również prace odwadniające. Po pierwszym rozbiorze państwo pruskie, w dobrze rozumianym własnym interesie, poczyniło starania w kierunku zorganizowania gospodarki w lasach państwowych oraz roztoczenia opieki nad lasami prywatnymi. Podstawą tej opieki była Ustawa Leśna (1775), obowiązująca również na ziemiach polskich stopniowo anektowanych przez Prusy. Zawarte były w niej następujące ustalenia: - 55 - — przewidywała podział lasu na kwatery stopniowo eksploatowane — wprowadzała konieczność zalesień i zobowiązywała osoby uprawnione do służebności leśnych do wykonywania prac związanych z tymi zalesieniami — omawiała istotną sprawę uporządkowania karczunków — ustalała zasady poboru drewna z tytułu uprawnień służebnościowych — określała dni wjazdu do lasu — porządkowała sprawy wypasu inwentarza żywego z tytułu uprawnień służebnościowych — zabraniała wzniecania ognia w lesie, palenia tytoniu i nakładała na okoliczną ludność obowiązek udziału w gaszeniu pożarów — porządkowała sprawę zakładania w lasach tartaków, smolarni, hut szklanych — traktowała o lasach kościelnych, szlacheckich, miejskich i chłopskich oraz państwowym nad nimi nadzorze — szeroko omawiała całokształt ówczesnych zagadnień łowieckich. Na początku XIX wieku opisywane lasy państwowe zostały podporządkowane Generalnemu Zarządowi Leśnemu. W poszczególnych prowincjach tworzono departamenty leśne, którym podlegały lasy obejmujące powierzchnię 200-300 tysięcy hektarów. Na czele Departamentu stał lasomistrz (Oberförstmeister). Terenowymi jednostkami organizacyjnymi były nadleśnictwa. Poza tym istniał aparat inspekcyjny kierowany przez inspektorów leśnych. Bezpośrednio przed powstaniem Rzeszy Niemieckiej (1870 rok) zarząd nad lasami sprawował minister finansów. W ramach tego ministerstwa w wydziale Domen i Lasów znajdowała się Centralna Dyrekcja Lasów Państwowych we Frankfurcie nad Odrą, na czele której stał naczelny lasomistrz krajowy. Dyrekcji Centralnej podlegały bezpośrednio dyrekcje lasów państwowych w poszczególnych regencjach. Na czele tej dyrekcji stał lasomistrz naczelny, któremu podlegało dwóch inspektorów dla nadzoru lokalnego aparatu leśnego. Podstawową jednostką organizacyjną nadal były nadleśnictwa, na których czele stali nadleśniczowie. Nadzór nad nimi mieli inspektorzy. Nadleśniczym podlegali leśniczowie i gajowi, którzy sprawowali zadania ochronne i hodowlane oraz pomocniczy dozorcy leśni, na których ciążył jedynie obowiązek ochrony lasu i zwierzyny. - 56 - Tymczasem w Prusach naczelny nadleśniczy G. L. Hartig wydał w 1819 roku instrukcję, na podstawie której rozpoczęto intensywne prace urządzeniowe, nieomal we wszystkich lasach państwowych, w tym – na omawianym terenie. Plany gospodarcze dla poszczególnych nadleśnictw musiały być opracowane w latach 1821 – 1840. W lasach podzielonych na obręby wydzielono oddziały oraz wprowadzono nowe pojęcia – wiek rębności, kolej rębności, kierunek cięć. Ten sposób organizacji gospodarki leśnej przetrwał pod mianem metody okresowo-miąższościowej. Wkrótce, bo już w 1836 roku, Reuss – nowy nadleśniczy Prus wydał kolejną instrukcję urządzania lasów. W metodzie tej po raz pierwszy zastosowano podział na ostępy, a łączny układ cięć zastąpiono układem przerywanym. Do oceny słuszności bieżącej decyzji w zakresie użytkowania lasu służyły tzw. międzyokresowe rewizje planów gospodarczych. Podejmowano je po upływie każdego dziesięciolecia (połowa okresu gospodarczego). Do końca połowy XIX wieku wszystkie lasy państwowe zostały urządzone według instrukcji z 1836 roku. Zjawiskiem charakterystycznym dla lasów zaboru pruskiego w drugiej połowie XIX w. i na początku wieku XX było tylko nieznaczne skurczenie się ich powierzchni. Złożyło się na to szereg następujących przyczyn: — zamiana gruntów leśnych na grunty orne nie kalkulowała się już, ponieważ lasy w danym obszarze występowały głównie na gruntach słabej jakości; — stworzenie przez rząd pruski w drugiej połowie XIX wieku warunków, dzięki którym lasy zaczęły dawać ich właścicielom dochody; — u schyłku XIX wieku rozwijała się na danym obszarze tendencja do rozszerzenia powierzchni lasów państwowych w drodze kupna, a częściowo nawet – przez zalesianie nieużytków; — kryzys rolny w ostatnim 20-leciu XIX wieku, który nie sprzyjał zamianie lasów na grunty orne; — zwiększony dopływ niezbędnego dla przemysłu drewna z Królestwa Polskiego, Rosji i Galicji. Wraz z nowymi zalesieniami następowało dalsze kurczenie się powierzchni lasów liściastych na rzecz lasów iglastych, w szczególności sosnowych. Zgodnie z założeniami nauki niemieckiej, których realizatorami byli przede wszystkim leśnicy niemieccy zarządzający lasami państwowymi, rozszerzyły się bardzo znacznie obszary pokryte drzewostanami jednogatunkowymi (głównie – sosnowymi). W tym okresie dążono do zakupu wyniszczonych terenów leśnych oraz nieużytków z przeznaczeniem do zalesienia. Od 1883 roku na zakup - 57 - tych terenów zostały przeznaczone dość znaczne kredyty które wzrosły, gdy poza uwarunkowaniami gospodarczymi dołączyły się względy polityczne, a mianowicie dążenie do wykupu lasów prywatnych od właścicieli Polaków. Z ustaw, z drugiej połowy XIX wieku należy wymienić prawo o lasach ochronnych i spółkach leśnych (1875 rok). Za ochronne mogły być uznane przede wszystkim lasy, które zabezpieczały sąsiednie grunty lub urządzenia użyteczności publicznej przed zasypywaniem lotnymi piaskami, lasy zasadzone w celu utrwalenia brzegów rzek i kanałów. Ustawa miała jednak w tym zakresie ograniczony zasięg działania, wobec czego zastosowanie jej było bardzo małe. W dniu 28 marca 1905 roku, w parlamencie pruskim określony został cel gospodarczy pruskich lasów państwowych. Głównym celem gospodarstwa było osiągnięcie, wyrażonego w pieniądzu możliwie wysokiego czystego dochodu z lasu – renty leśnej. Taki kierunek polityki gospodarczej w polskich lasach państwowych zaboru pruskiego rzutował bezpośrednio na zasady i zadania urządzania tych lasów. Organizacja gospodarstwa leśnego w myśl tych zasad wymagała następujących opracowań: — stwierdzenia na podstawie pomiaru i szacunku oraz przedstawienia faktycznego stanu lasu, obejmującego powierzchnię, zasobność drzewostanów i spodziewany przyrost ich wartości użytkowej; — zestawienia planu gospodarczego z uwzględnieniem miejsca i czasu pobieranych użytków drzewnych oraz projektowanych pozostałych czynności gospodarczych; — stworzenia najkorzystniejszego, tzw. normalnego stanu lasu poprzez wybór: najkorzystniejszego gatunku drzewa; najkorzystniejszego wieku rębności; najkorzystniejszego układu klas wieku przy preferowanym zrębowym sposobie zagospodarowania. Przedstawione zasady i tendencje w zakresie urządzania i zagospodarowania lasów państwowych przetrwały bez poważniejszych zmian do wybuchu pierwszej wojny światowej. W okresie międzywojennym podstawowa zasada organizacji gospodarstwa leśnego polegała na podporządkowaniu jednemu resortowi gospodarczemu – Ministerstwu Rolnictwa, zarówno administracji lasów państwowych, jak i naczelnego organu ochrony lasu. Urządzanie lasów państwowych polegało na pomiarze geodezyjnym i na ewidencji składników majątkowych gospodarstwa leśnego oraz na zaprojektowaniu najważniejszych czynności technicznogospodarczych na okresy dziesięcioletnie. - 58 - Po zakończeniu działań wojennych, już na przełomie lat 1945/46 dla Nadleśnictwa Gniezno sporządzono prowizoryczne tabele klas wieku i na ich podstawie ustalono etaty użytkowania przedrębnego i rębnego. W ciągu okresu powojennego zalesienia i odnowienia wykonywane były w sposób sztuczny, przede wszystkim poprzez sadzenie, rzadziej siew. Gleby przygotowywano do sadzenia przy użyciu sprzętu mechanicznego, jedynie w terenie pagórkowatym przy użyciu sprzętu konnego lub ręcznie. Jak rejestrują powojenne plany urządzania lasu, udatność zakładanych upraw była wysoka, a ilość przepadłych upraw znikoma. Inwentaryzowano natomiast znaczne ilości upraw uszkodzonych przez zwierzynę, głównie płową. Plany u.l. podkreślały stan stałego zagrożenia lasów ze strony czynników biotycznych, zwłaszcza szkodników owadzich. W okresie istnienia gospodarstwa leśnego, na terenie lasów Nadleśnictwa Gniezno występowały niekorzystne tendencje powodujące osłabienie odporności biologicznej lasu, niezgodne z dzisiejszymi kierunkami ochrony lasu i ochrony przyrody. Zaliczono do nich: — częste ustalanie użytkowania rębnego na poziomie nierzadko znacznie przewyższającym etat cięć, skazujące lasy nadleśnictwa na eksploatatorski charakter cięć, nie mający nic wspólnego z racjonalnym gospodarowaniem zasobami (tzw. pozycje kopalniakowe, słupy greckie); — brak operatu glebowo-siedliskowego z odpowiednimi sugestiami gospodarczymi, przewidującymi rewitalizację siedlisk; — preferowanie sosny w składach upraw, niepełne wykorzystywanie siedlisk wilgotniejszych i żyźniejszych w celu urozmaicenia składu gatunkowego; — nieco szablonowy sposób wprowadzania gatunków liściastych, przeważnie wzdłuż dróg i linii podziału powierzchniowego, chociaż na słabszych siedliskach sposób ten miał racjonalne podstawy, jako jedna z niewielu możliwości zwiększenia bioróżnorodności, z jednoczesnym tworzeniem pasów przeciwpożarowych; — utrzymywanie stanu zwierzyny na poziomie znacznie przewyższającym możliwości produkcyjne siedlisk leśnych; — koncentracja cięć rębnych; — powszechne stosowanie rębni wielkoobszarowej; — żywicowanie sosny prowadzone w najlepszych jakościowo drzewostanach (również nasiennych); - 59 - — intensywne, podobne do rolniczych, sposoby przygotowania gleby (w latach 70 tych ubiegłego wieku). 3. Struktura użytkowania ziemi - kategorie użytkowania Lasy w naszej strefie klimatyczno-geograficznej są najbardziej naturalną formacją przyrodniczą. Są one dobrem ogólnospołecznym kształtującym jakość życia człowieka. Lasy stanowiąc niezbędny czynnik równowagi ekologicznej, są jednocześnie formą użytkowania gruntów, która zapewnia produkcję biologiczną przedstawiającą znaczną wartość rynkową. W Polsce w strukturze własnościowej lasów, która w ostatnim 10 leciu nie uległa istotnym zmianom, dominują lasy publiczne (82,2%), a wśród nich – lasy pozostające w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe (78,2%). Na parki narodowe przypadają 2,0%, na lasy gminne – 0,9% oraz na pozostałe lasy publiczne – 1,1%. Lasy prywatne zajmują w Polsce 17,8% ogólnej powierzchni lasów, z czego na lasy osób fizycznych przypada 16,7%, a na wspólnoty gminne, spółdzielnie, kościoły, związki wyznaniowe i zawodowe, organizacje społeczne oraz spółki prywatne przypada 1,1% omawianej powierzchni. Lasy (Skarbu Państwa i prywatne) w zasięgu działania Nadleśnictwa Gniezno zajmują łączną powierzchnię 20 802 ha (1087 ha należy terytorialnie do Starostwa Powiatowego w Gnieźnie oraz 1194 ha do Starostwa Powiatowego w Słupcy). W 89,0% są to lasy w zarządzie Lasów Państwowych; lasy obcych własności wykazują 11,0 % udział w ogólnej powierzchni lasów. Udział powierzchniowy jezior w terenowym zasięgu działania Nadleśnictwa Gniezno – 3872,10 ha, w przełożeniu na tzw. współczynnik jeziorności nadleśnictwa osiąga wartość 2,8. Strukturę użytkowania gruntów będących w stanie posiadania Nadleśnictwa Gniezno według grup i rodzajów użytków, przedstawia zestawienie opracowane na podstawie Tabeli I planu u.l. na lata 2008-2017. - 60 - Struktura użytkowania gruntów Nadleśnictwa Gniezno Grupa i rodzaj użytku Powierzchnia [ha] I. Lasy – razem: 18 518,7616 1. grunty leśne zalesione 17 941,7903 2. grunty leśne niezalesione 138,0749 3. grunty związane z gospodarką leśną 438,8964 II. Grunty zadrzewione i zakrzewione 49,9923 III. Grunty nie zaliczone do lasów 1 116,2535 1. użytki rolne 552,7023 2. grunty pod wodami 86,8439 3. użytki ekologiczne 46,6000 4. tereny różne 4,8166 5. grunty zabudowane i zurbanizowane 18,2691 6. nieużytki 357,0293 Ogółem Nadleśnictwo Gniezno 19 635,0151 Powierzchniowy i procentowy udział poszczególnych kategorii użytkowania powiatu gnieźnieńskiego, na terenie którego znajduje się Nadleśnictwo Gniezno przedstawia się następująco: Lasy ............................................................. 18 184 ha – 14,5 % Użytki rolne ................................................. 85 301 ha – 68,0 % Pozostałe grunty i nieużytki ......................... 21 949 ha – 17,5 % Razem powiat gnieźnieński ....................... 125 434 ha – 100,0%. - 61 - Procentowy udział struktury użytkowanych gruntów w porównaniu z wybranymi jednostkami terytorialnymi (IBL, 2005) przedstawia poniższa tabela: Użytki rolne Lasy Pozostałe grunty i nieużytki Nadleśnictwo Gniezno 2,8 94,3 2,9 Obręb Popowo Podleśne 2,8 93,8 3,4 Obręb Skorzęcin 2,8 94,6 2,6 Województwo Wielkopolskie 63,7 25,5 10,8 RDLP Poznań 2,7 94,7 2,6 Lasy Państwowe 2,3 95,2 2,5 Jednostka 4. Ogólna charakterystyka głównych kompleksów leśnych Z Nadleśnictwem Gniezno sąsiadują cztery nadleśnictwa poznańskiej RDLP: od południowego zachodu (granica polna) Nadleśnictwo Czerniejewo (obręby Czerniejewo i Nekla), od południa Nadleśnictwo Jarocin (obręb Czeszewo) i Grodziec (obręb Grodziec) – granice polne. Od wschodu sąsiaduje z Nadleśnictwem Konin (obręb Kazimierz Biskupi). Dalej granica leśno-polna sąsiaduje na północnym wschodzie z dwoma nadleśnictwami RDLP Toruń – Nadleśnictwem Miradz (obręb Miradz) i na północy z Nadleśnictwem Gołąbki (obręb Gołąbki). Od północnego zachodu sąsiaduje (granica polna) z Nadleśnictwem Durowo, obręb Kakulin z RDLP Piła. Nadleśnictwo Gniezno charakteryzuje się znacznym rozproszeniem tworzących je 195 kompleksów leśnych i parcel. Pod względem liczby kompleksów przeważają zdecydowanie niewielkie kompleksy o powierzchniach nie przekraczających 5 ha – jest ich łącznie 95. - 62 - Szczegółową charakterystykę liczby i wielkości kompleksów leśnych i parcel zawiera wzór nr 2: Obręb Nadleśnictwo Obręb Popowo Podleśne Obręb Skorzęcin Nadleśnictwo Gniezno Wielkość kompleksu ha Liczba kompleksów szt. Łączna powierzchnia ha do 1,00 5 2,97 1,01 – 5,00 11 22,22 5,01 – 20,00 20 210,86 20,01 – 100,00 16 594,90 100,01 – 500,00 5 1149,23 500,01 – 2000,00 2 1514,24 powyżej 2000,00 1 3583,68 Razem 60 7 078,10 do 1,00 24 13,55 1,01 – 5,00 55 134,04 5,01 – 20,00 28 254,25 20,01 – 100,00 18 840,46 100,01 – 500,00 7 1688,12 500,01 – 2000,00 0 0 powyżej 2000,00 3 9616,81 Razem 135 12 557,23 do 1,00 29 16,52 1,01 – 5,00 66 156,26 5,01 – 20,00 48 465,11 20,01 – 100,00 34 1445,36 100,01 – 500,00 12 2837,35 500,01 – 2000,00 2 1514,24 powyżej 2000,00 4 13200,49 195 19 635,33+ Ogółem - 63 - 5. Dominujące funkcje lasów Nowoczesną koncepcję rozwoju gospodarczego społeczeństwa, łączącą postęp gospodarczy i socjalny z zachowaniem walorów środowiska naturalnego, przyjęto nazywać ekorozwojem albo rozwojem zrównoważonym. Według dokumentów Programu Ochrony Środowiska Narodów Zjednoczonych (UNEP) – Polska jest jego członkiem – zrównoważony rozwój to taki przebieg nieuchronnego i pożądanego rozwoju gospodarczego, który nie narusza w sposób istotny i nieodwracalny środowiska życia człowieka, nie prowadzi do degradacji biosfery naszej planety, który godzi prawa przyrody, ekonomii, natury i kultury. Ekorozwój jest rozwojem trwałym i zrównoważonym, w którym postęp społecznogospodarczy będzie uwzględniał uwarunkowania przyrodnicze i zakładał ochronę podstawowych procesów ekologicznych, a procesy te zachodzą we wzajemnych związkach pomiędzy światem roślin i zwierząt, a ich środowiskiem życia. Idea rozwoju zrównoważonego jest od dawna znana w naszym kraju w kręgach przyrodniczych, wśród specjalistów zagospodarowania przestrzennego i wśród leśników. W latach 80 tych ubiegłego wieku głównym propagatorem ekorozwoju był Polski Klub Ekologiczny, a od 1991 roku idea ta stała się myślą przewodnią uchwalonej przez Sejm RP Polityki Ekologicznej Państwa. Lasy spełniają, w sposób naturalny lub w wyniku działań człowieka, różnorodne funkcje. Podstawowe z nich to: — funkcje ekologiczne (ochronne): korzystny wpływ lasów na kształtowanie klimatu, skład chemiczny powietrza, regulację obiegu wody w przyrodzie, przeciwdziałanie powodziom, lawinom i osuwiskom, ochronę gleb przed erozją i krajobrazu przed stepowieniem, zachowanie potencjału biologicznego wielkiej liczby gatunków i ekosystemów, a także różnorodność krajobrazu i lepsze warunki produkcji rolniczej; — funkcje produkcyjne (gospodarcze): zdolność do ciągle powtarzającego się procesu produkcji biomasy, co umożliwia trwałe użytkowanie drewna i surowców niedrzewnych pozyskiwanych z lasu, w tym użytków gospodarki łowieckiej, a w konsekwencji uzyskiwanie dochodów ze sprzedaży towarów i usług oraz zasilanie podatkiem budżetu państwa i budżetów samorządów lokalnych; — funkcje społeczne: kształtują korzystne warunki zdrowotne i rekreacyjne dla społeczeństwa, wzbogacają rynek pracy, wzmacniają obronność kraju, zapewniają rozwój kultury, nauki oraz edukacji ekologicznej społeczeństwa. - 64 - Podstawową zasadą współczesnej gospodarki leśnej jest trwałe zachowanie wielofunkcyjnego charakteru lasów. Obowiązująca od 1991 roku ustawa o lasach zmieniła dotychczasową hierarchię ważności funkcji lasów i jako jedna z pierwszych w Europie zrównała wartości środowiskotwórcze i ogólnospołeczne lasów z funkcją produkcyjną i surowcową. Rozwój cywilizacyjny generuje rosnące zapotrzebowanie na świadczenie przez lasy na rzecz społeczeństwa rozlicznych pozaprodukcyjnych (społecznych) funkcji lasu, w tym: ekologicznych, rekreacyjnych i zdrowotnych. Funkcje te, mające charakter świadczeń publicznych gospodarstwa leśnego, zyskują coraz bardziej na znaczeniu, a ich wartość jest kilkakrotnie większa od wartości funkcji produkcyjnej. 5.1. Podział lasów na kategorie ochronności Szczegółową lokalizację i powierzchnię poszczególnych kategorii ochronności lasów Nadleśnictwa Gniezno zawiera Decyzja Nr 6 Ministra Środowiska z 12 maja 2000 roku. Powierzchnia leśna według poszczególnych kategorii ochronności przedstawia się następująco: Obręb leśny Kategoria ochronności Nadleśnictwo Gniezno Popowo Podleśne Skorzęcin 37,14 25,20 62,34 969,71 7 937,75 8 907,46 4 528,79 1 572,77 6 101,56 - 1 407,47 1 407,47 5 535,64 10 943,19 16 478,83 963,63 637,53 1601,16 6 499,27 11 580,72 18 079,99 Lasy ochronne: - lasy glebochronne - lasy wodochronne - - lasy w miastach - lasy obronne Razem lasy ochronne Lasy gospodarcze Ogółem Nadleśnictwo - 65 - Ogólna powierzchnia lasów ochronnych wynosi 16 478,83 ha, co stanowi 91,1% powierzchni leśnej Nadleśnictwa Gniezno. Zdecydowanie dominują lasy wodochronne. Powierzchnia lasów ochronnych dla obrębów leśnych i Nadleśnictwa jest zgodna z przywołaną wyżej Decyzją. 6. Porównanie wybranych cech taksacyjnych drzewostanów Wybrane cechy taksacyjne drzewostanów obrębów leśnych i łącznie Nadleśnictwa Gniezno w porównaniu z analogicznymi, przeciętnymi cechami drzewostanów: — w Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Poznaniu, — w Lasach Państwowych zestawiono w zestawieniu tabelarycznym – wzór nr 1a: Przeciętny wiek Przeciętna zasobność pow. leśna zalesiona i niezalesiona Przeciętny przyrost Udział siedlisk borowych Powierzchniowy udział gatunków iglastych lat m3 brutto/ha m3/ha % % Obręb Popowo Podleśne 52 219 6,7 48,6 72,9 Obręb Skorzęcin 54 236 7,1 43,0 80,8 Nadleśnictwo Gniezno 53 230 7,0 45,1 78,0 RDLP w Poznaniu* 58 217 3,74 58,5 77,9 Lasy Państwowe** 60 236 3,93 53,6 76,4 Jednostka * Dane według stanu na 1. 1. 2007 r. (źródło: Lasy Państwowe, inwentaryzacja zasobów BULiGL). ** Dane według stanu na 1. 1. 2007 r. (źródło: BULiGL, GUS). - 66 - 7. Nadleśnictwo w krajowej sieci ekologicznej ECONET i NATURA 2000 Kraje Wspólnoty Europejskiej, podejmując działania zmierzające do integracji współpracy w dziedzinie ochrony przyrody, wystąpiły z inicjatywą utworzenia Europejskiej Sieci Ekologicznej – EECONET (European Ecological Network). EECONET stanowi sieć obszarów, których walory stanowią o dziedzictwie przyrodniczym Europy; obszary te są powiązane przestrzennie i funkcjonalnie oraz objęte są różnymi, wzajemnie się uzupełniającymi, formami ochrony przyrody. Koncepcja ta jest próbą integracji w jeden system przestrzenny i organizacyjny różnych krajowych systemów ochrony przyrody oraz międzynarodowych obiektów wyróżnionych na mocy Konwencji Bońskiej i Konwencji Berneńskiej, zgodnie z przyjętymi międzynarodowymi kryteriami i standardami. Tworzeniu EECONET towarzyszyła zasada, że ogólne cele i struktura sieci są ustalane w skali Europy, natomiast zróżnicowanie przyrodnicze kontynentu będzie wyrażone w kontekście krajowych i regionalnych systemów ochrony przyrody. Jest to próba połączenia w spójny, paneuropejski system tych obszarów, których walory przyrody i powiązania ekologiczne stanowią istotę dziedzictwa przyrodniczego Europy. Proces integracji struktur politycznych w Europie otworzył krajom Europy Środkowej i Wschodniej drogę do zintegrowania ich krajowych systemów ochrony przyrody z siecią EECONET. Inicjatorem tego procesu jest Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUCN), która w ramach Krajowego Planu Ochrony Przyrody (NNP), realizowanego w Polsce, Czechach, Słowacji i na Węgrzech, zapoczątkowała w tych krajach szeroko zakrojone prace analityczne i planistyczne nad rozszerzeniem struktury przestrzennej sieci. Realizowany w Polsce projekt NNP podzielony został na dwa etapy. Pierwszy z nich polegał na stworzeniu koncepcji przestrzennej polskiej części Europejskiej Sieci Ekologicznej – ECONET-PL. Drugi etap dotyczył opracowania zasad gospodarowania w tej sieci i wskazania systemu organizacyjnego oraz instrumentów prawnych pozwalających na ochronę walorów przyrodniczych. Krajową sieć ECONET-PL tworzą: — obszary węzłowe o znaczeniu międzynarodowym, — obszary węzłowe o znaczeniu krajowym, w obrębie których wyróżniono biocentra i strefy buforowe, - 67 - — korytarze ekologiczne o znaczeniu międzynarodowym, — korytarze ekologiczne o znaczeniu krajowym. Obszar węzłowy to jednostka ponadekosystemalna, wyróżniająca się z otoczenia bogactwem ekosystemów o charakterze zbliżonym do naturalnego, seminaturalnych i antropogenicznych, ekstensywnie użytkowanych, bogatych w gatunki roślin i zwierząt specyficznych dla tradycyjnych agrocenoz. Obszary węzłowe odznacza duża różnorodność gatunkowa oraz różnorodność form krajobrazowych i siedliskowych; są one także ważnymi ostojami dla gatunków rodzimych i wędrownych, w tym – rzadkich i zagrożonych wyginięciem. Wyróżnione w jego obrębie biocentra, które stanowią obszary nagromadzenia największych walorów przyrodniczych, otoczone są strefami buforowymi, które mają wyróżniające się walory, ale nie tak wysokie, jak walory biocentrów. Strefy buforowe określają zasięg przestrzennych powiązań funkcjonalnych, biotycznych i abiotycznych w całym obszarze węzłowym. Korytarz ekologiczny to struktura przestrzenna, która umożliwia rozprzestrzenianie się gatunków pomiędzy obszarami węzłowymi oraz terenami do nich przyległymi. Sieć ECONET-PL pokrywa 46 % powierzchni kraju. Składa się ona z obszarów węzłowych i łączących je korytarzy ekologicznych, wyznaczonych na podstawie takich kryteriów jak naturalność, różnorodność, reprezentatywność, rzadkość i wielkość. Wyznaczono tu 78 obszarów węzłowych (46 międzynarodowych i 32 krajowe), które razem obejmują 31 % powierzchni kraju oraz 110 korytarzy ekologicznych (38 międzynarodowych i 72 krajowe), które razem obejmują 15 % powierzchni kraju. Sieć ECONET zawiera w sobie zarówno obszary prawnie chronione (parki narodowe i krajobrazowe oraz rezerwaty), jak również ostoje przyrody CORINE lub ważne ostoje ptaków, które najczęściej są wbudowane w najcenniejsze fragmenty obszarów węzłowych jako biocentra (regionalne i lokalne). Na terenie Nadleśnictwa Gniezno zlokalizowany jest jeden obiekt sieci ECONET-PL: obszar węzłowy o znaczeniu krajowym – 06 K Pojezierze Gnieźnieńskie. Szczegółowe omówienie tematu zawiera publikacja pod redakcją Anny Liro: Koncepcja Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET - POLSKA. - 68 - NATURA 2000 jest obecnie najbardziej kompleksową i najlepiej legislacyjnie i politycznie przygotowaną europejską siecią ekologiczną, mającą na celu zapewnienie ekosystemom trwałej egzystencji. Ochronę przyrody kontynentu uznano za jedno z głównych zadań w Europie jeszcze w latach siedemdziesiątych ub. wieku, kiedy tworzono międzynarodowe podstawy prawne ochrony zagrożonych gatunków i ich siedlisk, przyjmując Konwencję o ochronie europejskiej dzikiej fauny i flory oraz siedlisk naturalnych, czyli Konwencję Berneńską (1979) i Dyrektywę Ptasią (1979). Następnym ważnym krokiem było przyjęcie Dyrektywy Siedliskowej (1992), która zobowiązuje kraje członkowskie Unii Europejskiej do wyznaczenia sieci NATURA 2000. Celem utworzenia cytowanej wyżej sieci jest zoptymalizowanie działań na rzecz zachowania dziedzictwa przyrodniczego Europy. Realizacja tego celu jest jednym z najważniejszych wyzwań w sferze ochrony przyrody w Unii Europejskiej. Oznacza bowiem konieczność współdziałania wielu instytucji, pokonania niedostatku wiedzy o krajowych zasobach różnorodności przyrodniczej, uzyskania społecznej akceptacji proponowanych do ochrony obszarów i mobilizacji znacznych środków finansowych. Koncepcja sieci opiera się na tradycyjnych metodach ochrony (ochrona obszarowa i gatunkowa). Zastosowanie określonej metodyki wyznaczania elementów sieci, wprowadzenie odpowiedzialności krajów za zachowanie ich wartości przyrodniczych oraz wprowadzenie w organizację i funkcjonowanie sieci zasady integracji ochrony przyrody z działalnością gospodarczą i kulturalną człowieka powinny zwiększyć efektywność działań ochronnych. Należy podkreślić, że jednym z warunków zapewnienia skutecznej ochrony jest uczestnictwo społeczności lokalnych w tworzeniu sieci, zgodnie z zasadami określonymi we wspomnianych dyrektywach: — 79/409/EWG o ochronie dziko żyjących ptaków, zwanej Dyrektywa Ptasią (DP), uchwalonej 2 kwietnia 1979 roku; — 92/43/EWG o ochronie siedlisk przyrodniczych oraz dziko żyjącej fauny i flory, zwanej Dyrektywa Siedliskową (DS), uchwalonej 21 maja 1992 roku. Te dwa akty prawne stanowią prawną podstawę ochrony europejskiej fauny i flory. Związane są z nimi liczne uzupełniające regulacje prawne, mechanizmy finansowania, procedury realizacji oraz prace ekspertów zajmujących się rozwojem metodyki tworzenia systemu NATURA 2000. Dyrektywa Ptasia o ochronie dziko żyjących ptaków (Directive on the Conservation of Wild Birds) w obrębie Wspólnoty Europejskiej jest deklaracją sygnatariuszy, iż będą oni ściśle - 69 - wywiązywać się z określonych przez nią celów. Podejmą niezbędne działania legislacyjne, ochronne, kontrolne i monitoringowe dla realizacji jej zapisów. Cele Dyrektywy to: ochrona i zachowanie wszystkich populacji ptaków naturalnie występujących w stanie dzikim, prawne uregulowanie handlu i pozyskiwania ptaków łownych oraz przeciwdziałanie pewnym metodom ich łapania i zabijania. Dyrektywa Ptasia składa się z 19 artykułów i 5 załączników, które precyzują metody jej realizacji. Jednocześnie sygnatariusze deklarują, że podobnie potraktowane zostaną gatunki migrujące nie wymienione w Załączniku I i miejsca ich okresowego pobytu (zlotowiska, pierzowiska). Dyrektywa Ptasia ma być stosowana z uwzględnieniem nie tylko obszarów lądowych czy wodno-błotnych o międzynarodowym znaczeniu, ale także obszarów morskich. Kraje członkowskie są zobligowane do wytypowania ostoi ptaków, które określa się mianem obszarów specjalnej ochrony OSO (Special Protection Areas, SPAs). Włącza się je do sieci NATURA 2000 w taki sposób, aby tworzyły w efekcie spójną i odpowiednio zróżnicowaną sieć wzajemnie uzupełniających się ostoi spełniających wymagania ochrony wszystkich priorytetowych gatunków ptaków. Do realizacji Dyrektywy Ptasiej postulowane są następujące działania: — tworzenie obszarów chronionych; — wdrażanie zasad zrównoważonego gospodarowania w ostojach ptaków i ich otoczeniu, zgodnych z ich potrzebami życiowymi; — naturalizacja bądź odtwarzanie przekształconych siedlisk; — kontrola przestrzegania prawa i ustalenie zasad eksploatacji populacji ptaków łownych. Zgodnie z założeniami Dyrektywy Ptasiej ustanowiono kompleksowy program ochrony dzikich ptaków osiadłych i wędrownych oraz ich siedlisk. Państwa członkowskie ponoszą ogólną odpowiedzialność za utrzymanie populacji wszystkich gatunków. Wykaz tych gatunków wymieniono w Załączniku I. Są to gatunki wymierające lub zagrożone przez zmiany ich biotopów, gatunki rzadkie oraz inne wymagające ochrony ze względu na charakter siedlisk. W Polsce nazywa się je gatunkami specjalnej troski. Państwa członkowskie muszą wskazać obszary będące ich siedliskami; przede wszystkim dotyczy to obszarów podmokłych. - 70 - Obszar Nadleśnictwa Gniezno z terenami leżącymi w bezpośrednim jego sąsiedztwie spełniają wymogi (z punktu widzenia Załącznika I Dyrektywy Ptasiej) jako miejsce rozrodu następujących gatunków lęgowych: bączek – Ixobrychus minutus bąk – Botaurus stellaris bielik – Haliaeetus albicilla błotniak łąkowy – Cirus pygargus błotniak stawowy – Circus aeruginosus błotniak zbożowy – Cirrus cyaneus bocian biały – Ciconia ciconia bocian czarny – Ciconia nigra derkacz – Crex crex dzięcioł czarny – Dryocopus martius dzięcioł średni – Dendrocopos medius gąsiorek – Lanius collurio jarzębatka – Sylvia nisoria kania czarna – Milvus migrans kania ruda – Milvus milvus kropiatka – Porzana porzana lelek – Caprimulgus europaeus lerka – Lullula arborea muchołówka mała – Ficedula parva ortolan – Emberiza hortulana podgorzałka – Aythya nyroca podróżniczek – Luscinia svecica rybitwa białowąsa – Chlidonias hybridus rybitwa czarna – Chlidonias niger rybitwa zwyczajna – Sterna hirundo świergotek polny – Anthus campestris zielonka – Porzana parva zimorodek – Alcedo atthis żuraw – Grus grus - 71 - Dyrektywa Siedliskowa o ochronie naturalnych siedlisk fauny i flory (Directive on the Conservation of Natural Habitats of Wild Fauna and Flora) ma na celu zachowanie różnorodności biologicznej w obrębie terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej. Dyrektywa składa się z 27 artykułów oraz 6 załączników, które odnoszą się do strony prawnej, finansowej i przyrodniczej (naukowej) sieci NATURA 2000. Tematycznie omawiany dokument jest podzielony na dwie części: artykuły od 3 do 9 włącznie odnoszą się do ochrony siedlisk, zaś artykuł 12 i następne dotyczą zachowania gatunków. Z gatunków wymienionych w wykazie roślin „będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, których pozyskiwanie ze stanu dzikiego i eksploatacja może podlegać działaniom w zakresie zarządzania” na terenie Nadleśnictwa Gniezno występują: widłak jałowcowaty – Lycopodium annotinum bielistka siwa – Leucobryum glaucum torfowce – Sphagnum sp. chrobotki – Cladonia sp. śnieżyczka przebiśnieg – Galanthus nivalis Nie należy dopuszczać do pozyskiwania torfowców ze stanowisk naturalnych, z uwagi na ich udział w cennych fitocenozach. Mimo, iż zajmują one niewielkie areały – mają istotne znaczenie dla funkcjonowania cennych ekosystemów torfowiskowych. Zasoby fauny podlegające regulacjom Dyrektywy Siedliskowej W obrębie badanego terenu miejscami szczególnie ważnymi z punktu widzenia tej Dyrektywy są tereny, na obszarze których bytują gatunki ujęte w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej. Gatunki zwierząt z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej Nadleśnictwa Gniezno: piskorz – Misgurnus fossilis boleń – Aspius aspius traszka grzebieniasta – Triturus cristatus kumak nizinny – Bombina bombina stwierdzone na terenie - 72 - mopek – Barbastella barbastellus nocek duży – Myotis myotis bóbr europejski – Castor fiber wydra – Lutra lutra pachnica dębowa – Osmoderma eremita czerwończyk nieparek – Lycaena dispar zalotka większa – Leucorrhinia pectoralis. Gatunki roślin z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej stwierdzone na terenie Nadleśnictwa Gniezno: aldrowanda pęcherzykowata – Aldrovanda vesiculosa lipiennik Loesela – Liparis loeselii selery błotne – Apium repens Podstawowym celem sieci NATURA 2000 jest utworzenie spójnego systemu obszarów chronionych na całym terytorium Wspólnoty Europejskiej, która zapewni warunki do zachowania pełnego dziedzictwa przyrodniczego krajów Unii Europejskiej. W skład sieci wchodzą: — obszary specjalnej ochrony (OSO) ptaków zidentyfikowane na podstawie dyrektywy Rady 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków (Special Protection Areas, SPAs); — specjalne obszary ochrony (SOO) wyselekcjonowane na podstawie dyrektywy Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory (Special Areas of Conservation, SACs). Utworzenie sieci obszarów chronionych ma sprzyjać zachowaniu miejsc występowania zagrożonych gatunków roślin i zwierząt, odbudowie liczebności populacji do poziomu gwarantującego ich trwałość. Zostanie to osiągnięte przez zachowanie siedlisk przyrodniczych (biotopów) wymienionych w Załączniku I do Dyrektywy Siedliskowej oraz siedlisk gatunków wymienionych w Załączniku II do Dyrektywy Siedliskowej i gatunków ptaków, których siedliska chronione są na podstawie Dyrektywy Ptasiej. - 73 - Do ważnych zadań Dyrektywy Siedliskowej należy także przywracanie utraconych walorów siedliskom, które pełniły lub powinny pełnić rolę ważnego ogniwa w strukturze sieci. Celem funkcjonowania sieci będzie utrzymanie lub restauracja siedlisk i gatunków w ich naturalnym zasięgu. Zgodnie z Dyrektywą Siedliskową państwa członkowskie mają obowiązek: — wyznaczyć zgodnie z przyjętymi kryteriami obszary o znaczeniu wspólnotowym (OZW), aby mogły być następnie objęte systemem ochrony; — określić rodzaj działań ochronnych, a tam gdzie to będzie konieczne, opracować plany ochrony, uwzględniające uwarunkowania społeczne i gospodarcze występujące na danym terenie oraz w jego otoczeniu; — przeprowadzać ocenę skutków oddziaływania na elementy sieci NATURA 2000 planów lub przedsięwzięć, które mogą w istotny sposób zagrozić walorom przyrodniczym danej ostoi przyrody; — zarządzać obszarami będącymi pod ochroną, uwzględniając wyniki monitorowania efektów ochrony siedlisk i populacji gatunków na obszarach włączonych do sieci NATURA 2000; — prowadzić sprawozdawczość, która obejmowałaby ocenę postępów we wdrażaniu Dyrektywy Siedliskowej i Ptasiej oraz ocenę skuteczności stosowania krajowych przepisów. Państwa członkowskie powinny również podejmować starania zmierzające do poprawy spójności sieci poprzez utrzymywanie, rozbudowywanie i odtwarzanie elementów krajobrazu mogących stanowić łączniki między ogniwami sieci czyli korytarze ekologiczne. Ochrona przyrody stoi u podstaw aktów prawnych, których przestrzeganie deklarujemy jako pełnoprawny członek Unii Europejskiej. Trzeba przypomnieć, iż do obecnego kształtu wspomnianych aktów prawnych w znaczącym stopniu przyczynili się polscy przyrodnicy biorący udział w tworzeniu pierwszych międzynarodowych instytucji ochrony przyrody. Dlatego realizując w Polsce Dyrektywę Siedliskową, wprowadzać będziemy w życie idee, których współtwórcami byli również polscy przyrodnicy. - 74 - Obszary NATURA 2000 w Polsce Polski wkład do europejskiej sieci obszarów NATURA 2000 to aktualnie (2008 rok) zgłoszone 124 obszary specjalnej ochrony ptaków (zajmujące 14,08 % obszaru kraju) wyselekcjonowane w oparciu o zapisy Dyrektywy Ptasiej, zgodnie z kryteriami BirdLife International oraz 365 obszarów siedliskowych - zajmują one 8,11 % obszaru Polski. Ponieważ obszary te częściowo się pokrywają, łącznie zajmują one 16,81% lądowego terytorium Polski oraz 6476,53 km2 obszarów Morza Bałtyckiego. Większość z nich została zgłoszona przez organizacje pozarządowe (Shadow List). Z terenu leżącego w granicach zasięgu administracyjnego Nadleśnictwa Gniezno do sieci NATURA 2000 zgłoszony został specjalny obszar ochrony siedlisk (SOO) o nazwie Pojezierze Gnieźnieńskie. Został on zgłoszony w 2004 roku i po kilkuletnich korektach i konsultacjach zostanie ostatecznie zatwierdzony na początku 2009 roku. Pojezierze Gnieźnieńskie PLH 300026 obejmuje obszar o bardzo dużej różnorodności siedlisk zajmujący powierzchnię 14 462,81 ha, położony w województwie kujawskopomorskim i wielkopolskim. Obszar położony na terenie Powidzkiego Parku Krajobrazowego (25 785 ha), obejmuje także fragmenty dwóch obszarów chronionego krajobrazu: PowidzkoBieniszewskiego OChK (46000 ha) i OChK Lasów Miradzkich (6300 ha) z rezerwatem przyrody Czapliniec Ostrowo (13,79 ha). Opis obszaru Jest to obszar o charakterystycznej rzeźbie młodoglacjalnej ze znacznym bogactwem form rynny polodowcowe, morena czołowa, morena denna, równina sandrowa. Obejmuje kompleks jezior – Białe, Budzisławskie, Skubarczewskie, Hutka, Kamienieckie, Kosewskie, Modrze, Niedzięgiel, Orchowskie, Ostrowickie, Powidzkie, Procyń, Rusin, Salomonowskie, Słowikowo, Suszewskie, Wierzbiczańskie, Wilczyńskie, Wójcińskie – są to głównie jeziora typu rynnowego. Przez obszar przechodzi dział wodny III rzędu rozdzielający zlewnię Warty i Noteci. Na terenie obszaru biorą swe źródła rzeki Wełna, Noteć Zachodnia i Meszna. Do najlepiej zachowanych kompleksów leśnych należą lasy skorzęcińskie i miradzkie. Na szczególną uwagę zasługują dobrze zachowane fitocenozy świetlistej dąbrowy, grądów środkowoeuropejskich i kwaśnej dąbrowy. Na dnie rynien, wzdłuż jezior oraz w bezodpływowych zagłębieniach zachowały się fragmenty łęgów olszowo-jesionowych i olsów. W zarastającej misie jezior Czarnego i Salomonowskiego wykształciły się - 75 - interesujące zbiorowiska roślinności torfowiska niskiego i przejściowego. W dolinie Noteci Zachodniej rozciągają się zróżnicowane pod względem florystycznym zbiorowiska łąkowe, a wśród nich zbiorowiska kalcyfile i ziołoroślowe. Na obszarze występują, najdalej na zachód wysunięte, wyspowe stanowiska selerów błotnych Apium repens, a także stanowiska aldrowandy pęcherzykowatej i lipiennika Loesela. Obszar ten ma także duże znaczenie dla zachowania zbiorowisk łąkowych wykształconych na pokładach wapna łąkowego. Do zagrożeń zaliczyć należy silną antropopresję – nadmierne zagęszczenie ośrodków wypoczynkowych i turystycznych nad jeziorami, samowole budowlane przy zabudowie letniskowej, zanieczyszczanie wód, ich eutrofizacja, a także drastyczne w ostatnim okresie obniżanie poziomu zalegania wód gruntowych – lej depresyjny o promieniu 40 km biegnący z terenów kopalnianych aglomeracji konińskiej. Na terenie obszaru Pojezierza Gnieźnieńskiego występują siedliska wymienione w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej: Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion 26% Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum) Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion) 13% 9% Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy źródliskowe) 8% Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) 6% Twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki wodne z podwodnymi łąkami ramienic Charetea 4% Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk Ciepłolubne dąbrowy (Quercetalia pubescenti-petraeae) 3% 3% Obniżenia na podłożu torfowym z roślinnością ze związku Rhynchosporion 2% Torfowiska nakredowe (Cladietum marisci, Caricetum buxbaumii, Schoenetum nigricantis) 2% Bory i lasy bagienne (Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis, Vaccinio uliginosi-Pinetum, Pino mugo-Sphagnetum, Sphagno girgensohnii-Piceetum i brzozowo-sosnowe bagienne lasy borealne) 2% Łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe (Ficario-Ulmetum) 2% Murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea i ciepłolubne murawy z Asplenion septentrionalisFestucion pallentis) - priorytetowe są tylko murawy z istotnymi stanowiskami storczyków Naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne 0.5% 0.5% - 76 Torfowiska przejściowe i trzęsawiska (głównie z roślinnością z Scheuchzerio-Caricetea) Ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae) Ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium) 0.1% 0.1%. Torfowiska wysokie zdegradowane, lecz zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji Nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami włosieniczników Ranunculion fluitantis Klasy siedlisk: grunty orne ……..…….…………..… 20% lasy iglaste …………………….…..... 20% zbiorniki wodne …………....……..… 20% lasy mieszane ……….…......……..…. 13% tereny rolnicze …………………..….. 11% lasy liściaste …………..…………...…. 9% łąki i pastwiska …………………..…… 3% bagna …………………….………..….. 2% lasy w stanie zmian ………..………..... 1% złożone systemy upraw i dzialek ….…. 1%. Rośliny wymienione w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej: aldrowanda pęcherzykowata (Aldrovanda vesiculosa) lipiennik Loesela (Liparis loeselii) selery błotne (Apium repens). Ssaki wymienione w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej: wydra (Lutra lutra) 0.2% 0.1% 0.1% - 77 - Płazy wymienione w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej: traszka grzebieniasta (Triturus cristatus) kumak nizinny (Bombina bombina) Ryby wymienione w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej: piskorz (Misgurnus fossilis) Bezkręgowce wymienione w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej: zatoczek łamliwy (Anisus vorticulus). Konsekwencje wprowadzenia systemu NATURA 2000 w Polsce Przygotowany projekt polskiej sieci obszarów NATURA 2000 jest propozycją, która jest obecnie przedmiotem konsultacji i dyskusji, w wyniku których dopiero powstanie ostateczna wersja listy krajowej tych obszarów. Obszary zatwierdzone jako ważne dla Wspólnoty będą musiały być przez nasz kraj wyznaczone jako obszary specjalnej ochrony. Procedura ta dotyczy 364 proponowanych obszarów SOO i 52 proponowanych obszarów OSO; natomiast 141 obszarów NATURA 2000 wyselekcjonowanych w oparciu o zapisy Dyrektywy Ptasiej, zgodnie z kryteriami BirdLife International zostały zatwierdzone już w latach 2004 i 2008. Konsekwencją zatwierdzenia obszarów OSO i SOO będzie konieczność zachowania w stanie naturalnym siedlisk (lub odtworzenia takiego stanu) populacji gatunków, dla których obszar został wyznaczony. Ochrona ta może być realizowana na wiele sposobów i na wielu obszarach jest do pogodzenia z gospodarczym użytkowaniem terenu. Świadczy o tym fakt, że tak duża powierzchnia obszarów ważnych dla siedlisk i gatunków rzadkich oraz zagrożonych jest niechroniona i w różnorodny sposób wykorzystywana gospodarczo przez człowieka. Wydaje się, że znaczna część obecnie niechronionych obszarów NATURA 2000 mogłaby być objęta ochroną jako tzw. Obszary Wrażliwe Ekologicznie (Ecologically Sensitive Areas) – w krajach Unii Europejskiej ta forma ochrony stosowana jest już od ponad dwudziestu lat w związku z wdrażaniem programów rolnośrodowiskowych. - 78 - Reasumując – należy wyraźnie podkreślić, że objęcie terenów leśnych ochroną w postaci obszaru NATURA 2000 nie jest równoznaczne z ich wyłączeniem z realizowanej dotychczas gospodarki leśnej, ponieważ sieć NATURA 2000 jest oparta na koncepcji integracji ochrony przyrody z innymi funkcjami obszarów tworzących tę sieć. Ochrona ta nie oznacza wprowadzania nowych, restrykcyjnych ograniczeń w realizowanej dotychczas działalności gospodarczej – silnie akcentuje się tu konieczność realizowania idei zrównoważonego rozwoju; zabrania się jedynie podejmowania działań mogących w istotny sposób pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków roślin i zwierząt, a także mogących wpłynąć negatywnie na gatunki, dla których ochrony wyznaczono obszar NATURA 2000. - 79 - B. W ALORY PRZYRODNICZO - LEŚNE 1. Walory krajobrazu Obszar zajmowany przez Nadleśnictwo Gniezno położony jest na terenie dwóch mezoregionów. Są to: położone na północy Pojezierze Gnieźnieńskie oraz zalegająca poniżej Równina Wrzesińska. Charakterystykę terytorialnego kompleksu przyrodniczego opracowano na podstawie Atlasu zasobów, walorów i zagrożeń środowiska geograficznego Polski, 1994. Charakterystyczne cechy przedstawiają się następująco: Pojezierze Gnieźnieńskie 315. 54 Klasa krajobrazu naturalnego ................................. nizinny Rodzaj krajobrazu naturalnego ............................... młodoglacjalny Gatunek krajobrazu naturalnego ............................. pagórkowaty, pojezierny Stopień urzeźbienia ................................................. do 40 m wysokości względnej Formy o szczególnych walorach estetycznych ....... lasy, liczne jeziora Stopień walorów estetycznych ................................ średni Stopień synantropizacji krajobrazu ......................... bardzo wysoki. Równina Wrzesińska 315. 56 Klasa krajobrazu naturalnego ................................. nizinny Rodzaj krajobrazu naturalnego ............................... młodoglacjalny Gatunek krajobrazu naturalnego ............................. sandrowy i pagórkowaty, pojezierny Stopień urzeźbienia ................................................. do 40 m wysokości względnej Formy o szczególnych walorach estetycznych ....... lasy,jeziora Stopień walorów estetycznych ................................ niski i najniższy Stopień synantropizacji krajobrazu ......................... bardzo wysoki. - 80 - 2. Warunki glebowe Gleba jest naturalnym tworem wierzchniej warstwy skorupy ziemskiej, powstałym ze zwietrzeliny skalnej w wyniku oddziaływania na nią zmieniających się w czasie zespołów organizmów żywych i czynników klimatycznych w określonych warunkach rzeźby terenu. Jest układem trójfazowym, złożonym z fazy stałej, płynnej i gazowej. To ożywiony twór przyrody, który ma zdolność produkcji biomasy i w którym zachodzą procesy rozkładu i syntezy, zarówno związków mineralnych jak i organicznych oraz ich przemieszczanie i akumulacja. W procesie rozwoju następuje zróżnicowanie gleby na poziomy genetyczne. Zespół poziomów genetycznych tworzy daną glebę; ich morfologia i właściwości stanowią jedno z podstawowych kryteriów podziału gleb. Podstawową jednostką systematyki gleb jest typ – obejmuje on gleby o takim samym układzie głównych poziomów genetycznych, zbliżonych właściwościach fizykochemicznych, jednakowym wietrzeniu, przemieszczaniu się i osadzaniu składników, o podobnym typie próchnicy. Typy gleb dzielą się na podtypy, które wyróżnia się wówczas, gdy na cechy głównego procesu glebotwórczego nakładają się dodatkowo cechy innego procesu glebotwórczego, modyfikujące właściwości biologiczne, chemiczne i związane z nimi cechy morfologiczne profilu glebowego. 2.1. Geomorfologia, rzeźba terenu i utwory glebowe Obszar na terenie którego leży Nadleśnictwo Gniezno nosi ślady dwóch zlodowaceń – środkowopolskiego i bałtyckiego. Ostateczne ukształtowanie geomorfologii przypadło na okres zlodowacenia bałtyckiego, a największy ślad pozostawił zasięg czoła lodowca fazy poznańskiej, który na tym obszarze wyznacza linia Poznań – Gniezno – Słupca. Jest to odcinek gnieźnieński moreny czołowej. Rzeźba terenu ukształtowana została 10-12 tysięcy lat temu przez glacjalne procesy denudacyjne zachodzące w plejstocenie oraz przez procesy rzeźbotwórcze działające po ustąpieniu lądolodu. Cofanie się lądolodu na skutek zmian klimatycznych nie było jednostajne. Były okresy szybszego cofania się jego czoła, w czasie których powstawała morena denna: płaska, falista i pagórkowata oraz okresy postoju lub krótkotrwałych nasunięć, w czasie których powstawały ciągi moren czołowych. Przeważającymi formami akumulacji lodowcowej są wysoczyzny faliste przecięte pasmem moreny czołowej rozciągającej się od Gniezna, przez Trzemeszno, Ostrowite Prymasowskie, - 81 - Skubarczewo, Powidz do Giewartowa, wyniesionej 110-160 m n.p.m. Znaczna, południowa część obrębu Skorzęcin leży na równinie sandrowej. Cechą charakterystyczną erozyjnej działalności lodowca są liczne rynny polodowcowe z wypełniającymi je długimi jeziorami rynnowymi. Do największych z nich należą: rynna Powidzko-Ostrowska o długości 27 km, rynna Skorzęcińsko-Pakoska o długości 52 km oraz rynna Gnieźnieńsko-Rogowska o długości 31 km. Obszar omawianego nadleśnictwa należy do terenów nizinnych – dominuje teren równy i falisty; tereny pagórkowate związane są z wypiętrzeniami moreny czołowej. Pojezierze Gnieźnieńskie odpowiada formom terenu, związanym z poznańską fazą zlodowacenia bałtyckiego. Tworzy je obszar wzgórz czołowomorenowych, równin morenowych i sandrowych rozciętych głębokimi rynnami jeziornymi. Stąd obszar ten jest silnie morfologicznie zróżnicowany, o największym wzniesieniu na północ od Trzemeszna (167 m n.p.m. – Wzgórze Wydartowskie). Tereny leśne stanowią zwykle drobne pola sandrowe. Równina Wrzesińska jest bezjeziorna; w północnej części występują sandry związane z morenami gnieźnieńskimi. Mimo monotonii ukształtowania powierzchni terenu pokrywa glebowa jest zróżnicowana. Cieki wodne spływają na południe do Warty, zgodnie z odpływem plejstoceńskim w fazie poznańskiej ostatniego zlodowacenia. Współczesnymi procesami geomorfologicznymi zachodzącymi na obszarze Nadleśnictwa Gniezno są: — akumulacja fluwialno-powodziowa – w rejonie rzeki Wełna, — akumulacja organiczna i mineralna – w dolinie rzeki Noteć Zachodnia, — intensywne spłukiwanie i spływanie – Meszna, zbocza pagórów morenowych — procesy eoliczne o słabym natężeniu – sporadycznie na wierzchołkach wydm, szczytowych partiach kemów i skarp dolin rzecznych. Uwzględniając kryteria morfogenetyczne i litogeniczne, na terenie Nadleśnictwa Gniezno wyróżniono następujące rodzaje utworów geologiczno-glebowych: — piaski zwałowe akumulacji wodno-lodowcowej w strefie moreny dennej — piaski sandrowe - 82 - — piaski i żwiry z głazami strefy moreny czołowej — piaski eoliczne w wydmach — piaski rzeczne — gliny zwałowe moreny dennej — utwory pyłowe — mursze — torfy niskie. Wśród wyróżnionych 16 typów gleb największy udział powierzchniowy wykazują gleby z działu gleb autogenicznych – gleby rdzawe, które wykazują 73% udział w powierzchni nadleśnictwa. Utworzone są one z ubogich skał macierzystych, łatwo przepuszczalne dla wód opadowych, na ogół z przemywnym i okresowo przemywnym typem gospodarki wodnej stanowią najważniejszy gospodarczo typ gleb w omawianym obiekcie. Szczegółowe omówienie warunków glebowo-siedliskowych omawianego obiektu wraz z mapami glebowymi zawiera Operat glebowo-siedliskowy Nadleśnictwa Gniezno – wykonawcą tego opracowania jest Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Poznaniu. Opracowanie to wykonano według stanu na 1 stycznia 1998 roku. Zestawienie zbiorcze typów gleb Nadleśnictwa Gniezno opracowane na podstawie ww. operatu prezentuje zamieszczona na stronie następnej zestawienie tabelaryczne (powierzchnie przyjęte z operatu glebowego): - 83 - Zestawienie powierzchni oraz udziału procentowego typów gleb Nadleśnictwa Gniezno Powierzchnia [ha] Udział [%] 10,01 0,1 Gleby brunatne właściwe / BR 1350,67 7,3 Gleby brunatne kwaśne / BRK 1205,86 6,6 Gleby płowe / P 226,21 1,2 Gleby rdzawe / RD 13420,66 73,0 Gleby bielicowe / B 207,98 1,1 Gleby glejobielicowe / GB 160,46 0,9 Czarne ziemie / CZ 788,69 4,3 Gleby opadowo-glejowe / OG 7,73 0,0 Gleby gruntowo-glejowe / GG 240,91 1,3 5,42 0,0 Gleby torfowe / T 137,69 0,8 Gleby murszowe / M 249,75 1,4 Gleby murszowate / MR 332,23 1,8 Gleby deluwialne / D 30,64 0,2 Gleby antropogeniczne / AN 6,70 0,0 18 381,61 100,0 Typ gleby Gleby słabo wykształcone / SWL Gleby mułowe / MŁ Razem Nadleśnictwo Gniezno - 84 - 3. Stosunki wodne Pod względem hydrograficznym obszar Nadleśnictwa Gniezno znajduje się w zlewisku Morza Bałtyckiego, na terenie działu wodnego rzeki Odry (I rzędu), na obszarze zlewni rzek Warty i Noteci (II rzędu) wraz z rzekami Struga Bawół (III rzędu), Meszna (III rzędu), Wrześnica (III rzędu), Dębina (IV rzędu), Mała Wełna (IV rzędu), Mała Noteć (IV rzędu) i Wrześnica Mała (IV rzędu). Południowa i zachodnia część Nadleśnictwa Gniezno położona jest na obszarze zlewni Warty wraz z rzekami: Struga, Meszna, Dębina, Mała Wełna, Wrześnica, Mała Noteć, Struga Rudnik i Wełnianka. W rejonie Ćwierdzina i Kamionki bierze swój początek Struga – prawobrzeżny dopływ Warty. Poniżej Słupcy łączy się z wypływającą z jeziora Powidzkiego rzeką Meszną. Zachodnia część obszaru odwadniana jest przez Wełnę wypływającą z jeziora Wierzbiczańskiego. Pozostała, zdecydowanie większa, część Nadleśnictwa odwadniana jest przez Noteć i jej dopływy. Zachodnie odgałęzienie Noteci (zwane Kwieciszewnica lub Noteć Zachodnia) bierze swój początek z jeziora Niedzięgiel, skąd płynie w kierunku północnym rynną Skorzęcińsko-Pakoską. Kwieciszewnica przepływa przez ciąg jezior leżących w tej rynnie: Białe, Piłka, Skubarczewskie, Słowikowo, Kamienieckie, Bronisław i Pakoskie. Gniezno i północna część obszaru to krajobraz pojezierny z licznymi rynnami jeziornymi wykorzystanymi również przez cieki. Jeziora pochodzenia polodowcowego zgrupowane są w większości w rynnach glacjalnych, są zbiornikami przepływowymi. Południowa część obszaru to bezjeziorna równina charakteryzująca się monotonią ukształtowania terenu. Powierzchnia dorzecza Warty wynosi 54 529 km², co stanowi 17,5% powierzchni Polski. Występują tu wszystkie, charakterystyczne dla strefy młodoglacjalnej, formy związane z wodami powierzchniowymi i podziemnymi – rzeki, jeziora rynnowe i wytopiskowe oraz zbiorniki wód podziemnych. - 85 - 3.1. Wody powierzchniowe a) Wody płynące Sieć wodna obszaru Nadleśnictwa Gniezno jest ściśle powiązana z rozwojem rzeźby polodowcowej. Biegi rzek ustaliły się na dawnych szlakach spływu wód sandrowych wykorzystując rynny lodowcowe, często z licznymi tu jeziorami rynnowymi. Wśród rzek lokalne znaczenie odgrywają: Noteć Zachodnia, Mała Wełna, Dębina, Meszna i Struga Bawół. b) Wody stojące Jeziora – pod względem morfologicznym najczęściej spotykane to jeziora rynnowe. Długie i wąskie, o wysokich brzegach, niekiedy znacznej głębokości. Ich kierunek zgodny jest z przebiegiem podlodowcowych rzek płynących w obrębie lądolodu. Jeziora te są obecnie pozostałością tych rzek i tworzą ciągi o znacznej długości. Do innego typu jezior zalicza się jeziora typu wytopiskowego (denno-morenowe). Utworzone zostały przez wypełnienie wodą zagłębień terenowych, na skutek chaotycznej akumulacji lodowcowej lub wytopienia się oderwanych brył martwego lodu. Charakterystyczne cechy tych jezior to z reguły duże powierzchnie, niewielka głębokość, owalny kształt linii brzegowej, łagodny brzeg, słabo urozmaicona rzeźba dna. Spotyka się również małe, owalne i płytkie jeziora wytopiskowe – oczka wodne, powstałe w wyniku wytopienia się małych brył martwego lodu osadzonych w osadach polodowcowych. W tabeli wymieniono wszystkie jeziora występujące zarówno na terenie Lasów Państwowych, jak również w zasięgu administracyjnego działania Nadleśnictwa Gniezno, zestawiono je według malejących powierzchni: Lp. Nazwa jeziora Powierzchnia [ha] 1. Powidzkie 2. Niedzięgiel (Skorzęcińskie) 637,70 3. Słupeckie 258,00 4. Ostrowickie 196,55 Uwagi 1 035,90 zbiornik retencyjny - 86 Lp. Nazwa jeziora Powierzchnia [ha] 5. Wierzbiczańskie 189,30 6. Kłeckie 186,86 7. Lednica 135,60 8. Gorzuchowskie 109,05 9. Kosewskie (Naprusewo) 90,20 10. Kownackie 89,70 11. Dziadkowskie 62,00 12. Zioło 51,15 13. Strzyżewskie 48,50 14. Piotrowskie 47,50 15. Białe 46,00 16. Powidzkie Małe 45,00 17. Myszki 42,00 18. Orchowskie 37,30 19. Suszewskie 36,75 20. Jankowskie 35,98 21. Mielno 26,50 22. Działyńskie 26,00 23. Kańskie (Salamonowskie) 21,10 24. Głębokie 20,30 25. Winiary 19,37 26. Pyszczynek 18,80 27. Ławiczno 18,53 28. Wełnickie 18,50 29. Świętokrzyskie 16,19 30. Skubarczewo 15,80 31. Jelonek (Wenecja) 15,33 32. Żydówko 15,20 33. Sławno 15,10 Uwagi stawy rybne - część - 87 Lp. Nazwa jeziora Powierzchnia [ha] Uwagi 34. Mistrzewskie 15,00 35. Owieczki 14,10 36. Biskupiec 13,69 37. Głęboczek 13,31 38. Degnera 13,30 39. Skubarczewo II 12,50 40. Słowikowskie 11,30 41. Dębnickie 11,20 42. Sireckie (Słowikowo) 11,19 43. Modrze (Źródła) 10,20 44. Rusin (Smolnickie) 7,50 45. Piłka 7,14 46. Bachorce (Bakorce) 6,60 47. obręb Skorzęcin oddz. 218s 6,55 bez nazwy 48. Skubarczewo 6,50 stawy rybne 49. Linie 5,80 50. Skorzęcin oddz. 446d 5,52 51. Ostrowite (Jarockie) 4,85 52. Utrata 4,73 53. Skrzetuszewo 4,50 54. Mnichowo I 4,50 55. obręb Skorzęcin oddz. 432g 4,49 bez nazwy 56. obręb Skorzęcin przy oddz. 297 4,25 bez nazwy 57. Koziegłowskie 4,25 58. Koszyk 4,20 59. Sykule Małe 3,95 60. Kamionek 3,65 61. Mrzygłód 3,34 62. obręb Skorzęcin oddz. 417c 3,08 bez nazwy bez nazwy - 88 Lp. Nazwa jeziora Powierzchnia [ha] Uwagi 63. obręb Skorzęcin przy oddz. 168 2,90 bez nazwy 64. obręb Skorzęcin oddz. 438c 2,59 bez nazwy 65. obręb Skorzęcin oddz. 446h 2,39 bez nazwy 66. obręb Popowo Podl. oddz. 139p 2,21 bez nazwy 67. Mnichowo II 2,20 68. obręb Skorzęcin oddz. 218i 2,19 bez nazwy 69. obręb Skorzęcin przy oddz. 297 1,90 bez nazwy 70. obręb Popowo Podl. oddz. 146n 1,87 bez nazwy 71. Gaj – przy oddz. 218 1,80 bez nazwy 72. Izdebno 1,75 73. obręb Popowo Podl. oddz. 120c 0,97 74. Jankowo Dolne 0,85 75. obręb Skorzęcin przy oddz. 297 0,85 76. Modrze III 0,75 77. Modrze II 0,65 78. Modrze I 0,50 Ogółem w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Gniezno bez nazwy bez nazwy 3 872,10 ha - 89 - Zestawienie wszystkich jezior znajdujących się zarówno na terenie Lasów Państwowych, jak również w zasięgu administracyjnego działania Nadleśnictwa Gniezno, pod względem ich liczebności w poszczególnych kategoriach powierzchni przedstawiono w kolejnej tabeli: Liczba [szt.] Udział [%] Powierzchnia [ha] Udział [%] do 1,00 6 8 4,57 0,1 1,01 – 5,00 21 27 67,54 1,7 5,01 – 10,00 8 10 52,75 1,4 10,01 – 25,00 21 27 313,70 8,1 25,01 – 100,00 14 18 684,58 17,7 100,01 – 200,00 5 6 817,36 21,1 ponad 200,00 3 4 1931,60 49,9 Razem 78 100,0 3 872,10 100,0 Powierzchnia [ha] Współczynnik jeziorności obliczony dla zasięgu administracyjnego działania Nadleśnictwa Gniezno wynosi 2,8. Najważniejszym aktem prawnym z punktu widzenia ochrony wód i gospodarowania nimi jest ustawa Prawo Wodne z 18 lipca 2001 roku (Dz. U. Nr 115, poz. 1229 z późn. zm.), które reguluje gospodarowanie wodami zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, w szczególności zlewniowe kształtowanie i ochronę zasobów wodnych, korzystanie z wód oraz zarządzanie zasobami wodnymi. 3.2. Wody podziemne Wody podziemne odgrywają istotną rolę w kształtowaniu stosunków hydrologicznych każdego regionu: magazynują opady atmosferyczne i zasilają z tego zapasu źródła, rzeki, jeziora, bagna i mokradła. Szczególne znaczenie dla szaty roślinnej mają płytko zalegające - 90 - wody gruntowe, które na terenach płaskich i nisko położonych, np. w dolinach rzek, są zwykle najważniejszym czynnikiem decydującym o lokalnym zróżnicowaniu roślinności. Wody podziemne są elementem środowiska, którego kondycja uzależniona jest od stanu czystości powierzchni ziemi, gruntów, powietrza atmosferycznego, wód powierzchniowych, a przede wszystkim od ilości wprowadzanych do ziemi ścieków i odpadów. Zgodnie z podziałem hydrogeologicznym Polski (B. Paczyński, Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, 1999), obszar zajmowany przez Nadleśnictwo Gniezno leży na terenie VI Wielkopolskiego regionu hydrogeologicznego. Wody podziemne występują na różnych głębokościach w zależności od form geologicznych, konfiguracji terenu, rodzaju pokrywy roślinnej i opadów. Wody o znaczeniu użytkowym znajdują się w piaszczysto-żwirowych, podmorenowych utworach czwartorzędowych oraz drobnych piaskach trzeciorzędowych. Obszar Nadleśnictwa Gniezno położony jest w zasięgu głównego zbiornika wód podziemnych – GZWP 144 Wielkopolska Dolina Kopalna. Przebiega on równoleżnikowo przez Wielkopolskę pasem o szerokości 3,5-20 km, stanowi podstawowe źródło zaopatrzenia w wodę gmin: Witkowo, Niechanowo, Czerniejewo. Zbiornik ten przecina równoleżnikowo teren Nadleśnictwa Gniezno. Jest to czwartorzędowy zbiornik porowy, zajmuje powierzchnię 4000 km2; szacunkowe zasoby dyspozycyjne wynoszą 480 tys. m3/dobę. Piętrem użytkowym jest poziom międzyglinowy dolny związany z warstwami piaszczysto-żwirowymi. Miąższość osadów plejstoceńskiej warstwy wodonośnej waha się od 11 m do 40 m, strop warstwy wodonośnej zalega na głębokości 17,0 do 40,6 m p.p.t. Zwierciadło wody ma charakter subartezyjski i stabilizuje się na głębokości 2,6 – 20,5 m p.p.t. Zbiornik ten posiada największą wartość dla całej Wielkopolski ze względu na rozciągłość, dużą miąższość i znaczną zasobność. Poziom wodonośny charakteryzuje się średnią odpornością na zanieczyszczenia wód. Zasilanie poziomu odbywa się poprzez spiaszczone gliny morenowe. Poziom międzyglinowy dolny drenowany jest przez Wartę, Noteć i ich główne dopływy oraz głęboko wcięte rynny glacjalne. Klasę czystości wód podziemnych zbiornika określono w skali 5 klasowej jako klasę IV – są to wody o niezadowalającej jakości, zanieczyszczone, wymagające uzdatnienia. Wody podziemne występują w czwartorzędowym piętrze wodonośnym. Wg badań modelowych Wielkopolskiej Doliny Kopalnej zasilanie wynosi 5,9 m3/h/km2, tj. 1,6 l/s km2, co stanowi około 10 % wielkości średniego opadu. Dobra granulacja warstwy - 91 - wodonośnej sprawia, że parametry filtracyjne poziomu są korzystne: współczynnik filtracji 0,1 – 0,36 m/s w piaskach drobnych oraz do 3,6 m/h w żwirach. Uziarnienie ma zasadniczy wpływ na wydajność studni, stąd wydajności są zróżnicowane i wahają się od 0,5 do 184,7 m3/h. Czwartorzędowy poziom wodonośny Jest on podzielony na dwa horyzonty wodonośne: w utworach piaszczystych w obrębie glin morenowych, nad i pod glinami, o miąższości 1-20 m oraz horyzont przypowierzchniowy o miąższości 2-5 m, lokalnie wyżej (ma on kontakty hydrauliczne z wodami pozostałych horyzontów wodonośnych). Strefami hydraulicznymi są głównie rejony wymyć erozyjnych. Horyzont przypowierzchniowy o zwierciadle swobodnym lokalnie napiętym stabilizuje się na rzędnych od 92 m do 106 m n.p.m. Jest to nieciągły, lokalnie izolowany, horyzont wodonośny. Główne zasilanie tego poziomu pochodzi z opadów atmosferycznych. Powierzchnia piezometryczna tego poziomu powtarza ukształtowanie powierzchni terenu. Z jeziorami związane są strefy rynnowe biegnące równolegle do jezior (Ostrowickie, Skorzęcińskie, Powidzkie). Rejony te stanowią obszary kontaktów hydraulicznych wód powierzchniowych. Przez strefy rynnowe następuje zasilanie podstawowych poziomów wodonośnych. Okolice Gniezna i obszarów położonych na północ, w kierunku Kłecka to obszar zalegania drugiego ze zbiorników wód podziemnych o nazwie subzbiornik GZWP 143 Inowroclaw – Gniezno. Jest to trzeciorzędowy zbiornik porowy, zajmuje powierzchnię 2000 km2; szacunkowe zasoby dyspozycyjne wynoszą 96 tys. m3/dobę, średnia głębokość ujęć 120 m. Klasę czystości wód podziemnych zbiornika określono w skali 5 klasowej jako klasę III – są to wody o zadowalającej jakości. Powiat gnieźnieński położony jest w marginalnej strefie rozległego okręgu geotermalnego noszącego nazwę Okręgu Szczecińsko-Łódzkiego. Jest to strefa charakteryzująca się najkorzystniejszymi warunkami występowania wód geotermalnych w Polsce – jest to również rejon najwyższych temperatur. - 92 - Charakterystyka cytowanego obszaru przedstawia się następująco: Powierzchnia obszaru [km2] Objętość wód geotermalnych [km3] Zasoby energii cieplnej [mln ton paliwa umownego] Maksymalna temperatura wody [°C] 67 000 2 766 18 812 76 Głębokość zalegania [m] 2000 – 2700 Aktualnie nie planuje się wykorzystania tych zasobów ze względu na silne zasolenie, głębokie zaleganie poziomu geotermalnego i związane z tym wysokie koszty jego eksploatacji. 3.3. Wody mineralne Woda mineralna to według norm unijnych woda o zawartości przekraczającej 1000 mg rozpuszczalnych składników mineralnych w 1 litrze. Tereny Nadleśnictwa Gniezno znajdują się w zasięgu Regionu Niżowego występowania wód mineralnych (Z. Płochniewski, Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, 1999). Przeprowadzone w latach 60. ubiegłego wieku rozpoznanie wykazało zaleganie na całym obszarze omawianego nadleśnictwa mineralnych wód chlorkowych o różnym stopniu mineralizacji. Strop strefy wód mineralnych znajduje się na głębokości od 200 do 500 metrów. Związane jest to z obecnością na tych terenach rozległych złóż cechsztyńskiej soli kamiennej, wchodzących w skład Wału Kujawsko-Pomorskiego. - 93 - 4. Szata leśna Nadleśnictwa Obecny skład gatunkowy drzewostanów Nadleśnictwa Gniezno w znacznym stopniu odbiega od ukształtowanych przed wiekami składów naturalnych zbiorowisk leśnych. Antropopresja spowodowała zmianę zarówno składu gatunkowego drzewostanów jak również zmianę poszczególnych fitocenoz leśnych. Gatunki drzew, które wykazywały w przeszłości znaczący udział w budowie ówczesnych drzewostanów, należą dziś do rzadkości. Niektóre zbiorowiska lasów liściastych zanikły zupełnie lub występują wyspowo i fragmentarycznie na niewielkich, zachowanych jeszcze powierzchniach. Wyraźnemu zwiększeniu uległ natomiast powierzchniowy udział porolnych zbiorowisk borowych. Występująca obecnie roślinność ukształtowała się pod wpływem działalności ludzkiej, jak również w wyniku naturalnych procesów sukcesyjnych. Obszary leśne Nadleśnictwa Gniezno znajdują się w zasięgu naturalnego występowania następujących gatunków drzew: sosna zwyczajna ........................ (Pinus sylvestris) cis pospolity .............................. (Taxus baccata) brzoza brodawkowata ............... (Betula pendula) brzoza niska .............................. (Betula humilis) brzoza omszona ........................ (Betula pubescens) dąb bezszypułkowy .................. (Quercus petraea) dąb szypułkowy ........................ (Quercus robur) grab zwyczajny ......................... (Carpinus betulus) jarząb brekinia .......................... (Sorbus torminalis) jesion wyniosły ......................... (Fraxinus excelsior) klon polny ................................. (Acer campestre) klon zwyczajny ......................... (Acer platanoides) lipa drobnolistna ....................... (Tilia cordata lipa szerokolistna …………….. (Tilia platyphyllos) olsza czarna .............................. (Alnus glutinosa) topola czarna ............................. (Populus nigra) - 94 - wiąz górski ................................ (Ulmus glabra) wiąz polny ................................. (Ulmus campestris) wiąz szypułkowy ....................... (Ulmus laevis). oraz poza zasięgiem następujących gatunków: świerk pospolity ..................... (Picea abies) jodła pospolita ………..…….. (Abies alba) modrzew europejski ..........… (Larix decidua) buk zwyczajny………….…… (Fagus silvatica) olsza szara ............................... (Alnus incana). Gatunki reliktowe zachowały się w oligotroficznych wodach jezior – m.in. sit drobny, grążel drobny. Gatunki borealne reprezentowane są m.in. przez bagno zwyczajne, grzybień biały, grążel żółty, żurawinę błotną oraz siódmaczka leśnego. Na terenach torfowisk i bagien spotkać można modrzewnicę zwyczajną, wełnianki, czermień błotną, rosiczkę okrągłolistną, torfowce oraz widłaka jałowcowatego. W aspekcie wczesnowiosennym liściastych lasów mieszanych i świeżych wyróżniają się kolorowe kobierce kwitnących zawilców, konwalii majowej, konwalijki dwulistnej, pierwiosnków, marzanki wonnej i przylaszczek. Występowanie różnorodności gatunkowej szaty roślinnej zachowanych siedlisk lasowych wskazuje na ich stosunkowo niewielki stopień zniekształcenia przez działalność człowieka. Szata roślinna omawianego nadleśnictwa zachowuje wiele cech zbiorowisk występujących na Niżu Środkowopolskim. Przeważają powierzchniowo, zróżnicowane na wiele zespołów i wariantów, siedliska borów z dominującym udziałem sosny przy lokalnie znacznym współudziale gatunków liściastych. Wśród zespołów liściastych odnotowano obecność środkowoeuropejskich grądów, acidofilnych dąbrów i olsów porzeczkowych. Na terenie Nadleśnictwa Gniezno stwierdzono występowanie następujących gatunków chronionych, cennych i rzadkich: gatunki roślin objęte ochroną ścisłą: aldrowanda pęcherzykowata – Aldrovanda vesiculosa buławnik czerwony – Cephalanthera rubra - 95 - centuria nadobna – Centaurium pulchellum gnidosz błotny – Pedicularis palustris goździk piaskowy – Dianthus arenarius goździk pyszny – Dianthus superbus grzybienie północne – Nymphaea candida kłoć wiechowata – Cladium mariscus kruszczyk błotny – Epipactis palustris kruszczyk szerokolistny – Epipactis helleborine lilia złotogłów – Lilium martagon lipiennik Loesela – Liparis loeselii listera jajowata – Listera ovata naparstnica zwyczajna – Digitalis grandiflora nasięźrzał pospolity – Ophioglossum vulgatum paprotka zwyczajna – Polypodium vulgare pływacz drobny – Urticularia minor pływacz pośredni – Urticularia intermedia pływacz zaniedbany – Urticularia australis pływacz zwyczajny– Urticularia vulgaris podkolan biały – Platanthera bifolia przylaszczka pospolita – Hepatica nobilis rosiczka długolistna – Drosera anglica rosiczka okrągłolistna – Drosera rotundifolia sasanka łąkowa – Pulsatilla pratensis selery błotne – Apium repens skrzyp pstry – Equisetum variegatum śnieżyczka przebiśnieg – Galanthus nivalis turzyca bagienna – Carex limosa wawrzynek wilczełyko – Daphne mezereum widłak jałowcowaty – Lycopodium annotinum widłak goździsty – Lycopodium clavatum widłak spłaszczony – Diphasiastrum complanatum gatunki roślin objęte ochroną częściową: bluszcz pospolity – Hedera helix bobrek trójlistkowy – Menyanthes trifoliata - 96 - grążel żółty – Nuphar lutea grzybienie białe – Nymphaea alba kalina koralowa – Viburnum opulus kocanki piaskowe – Helichrysum arenarium konwalia majowa – Convallaria majalis kopytnik pospolity – Asarum europaeum kruszyna pospolita – Frangula alnus marzanka wonna – Galium odoratum pierwiosnka lekarska – Primula veris porzeczka czarna – Ribes nigrum gatunki roślin cennych, rzadkich i specjalnej troski: gruszyczka jednostronna – Pirola secunda kokoryczka wielokwiatowa – Polygonatum multiflorum kokoryczka wonna – Polygonatum odoratum kozłek lekarski – Valeriana officinalis pajęcznica gałęzista – Anthericum ramosum perłówka zwisła – Melica nutans ponikło skąpokwiatowe – Eleocharis quinqueflora niecierpek pospolity – Impatiens noli-tangere wiciokrzew tatarski – Lonicera tatarica wiciokrzew suchodrzew – Lonicera xylosteum. Rolnictwo, osadnictwo i rozwój przemysłu zmieniły znacznie pierwotny obraz szaty roślinnej omawianego obszaru, a człowiek niejednokrotnie przez swoją działalność gospodarczą doprowadził do wyginięcia niektórych naturalnych składników flory i nieświadomie lub świadomie wprowadza do niej nowe elementy. Przedmiotem niniejszego opracowania jest roślinność aktualna (rzeczywista), która jest nie tylko wyrazem przestrzennej mozaiki fizyczno-geograficznych warunków siedliskowych, ale przede wszystkim wynikiem trwającej wiele wieków działalności ludzkiej. Na proces synantropizacji szaty roślinnej składają się różne formy bezpośredniego i pośredniego oddziaływania człowieka na środowisko przyrodnicze, których istotą (według J. B. Falińskiego, 1990) są następujące zmiany we florze: - 97 - - eurotopizacja tj. zastępowanie składników o wąskiej amplitudzie ekologicznej przez składniki o szerokiej skali możliwości życiowych, - kosmopolityzacja tj. zastępowanie składników o ograniczonych zasięgach przez składniki o zasięgach bardziej obszernych, - alochtonizacja tj. zastępowanie składników miejscowych przez składniki obce, - dyferencjacja i komplikacja tj. zastępowanie układów stosunkowo nielicznych, lecz dobrze zrównoważonych, przez układy znacznie liczniejsze, lecz słabo zrównoważone oraz bardziej skomplikowane i niejednorodne pod względem genetycznym, dynamicznym i historycznogeograficznym. Obecnie (według cytowanego wyżej autora) synantropizacja osiąga najwyższy stopień (forma hiperantropogeniczna) tam, gdzie działalność człowieka wprowadza do środowiska siły lub substancje nieznane w wolnej przyrodzie lub występuje w niej w ilości dużo mniejszej np. chemizacja środowiska, stała emisja ciepła i zanieczyszczeń, promieniowanie cieplne, radioaktywne i elektromagnetyczne, urbanizacja, tworzenie nowych organizmów na drodze inżynierii genetycznej itp. Według J. Kondrackiego i J. Ostrowskiego (1994) obszar Nadleśnictwa Gniezno według stopnia synantropizacji w poszczególnych mezoregionach fizyczno-geograficznych w skali sześciostopniowej (1 – najwyższy, 6 – najniższy) przedstawia się następująco: mezoregion Pojezierza Gnieźnieńskiego – wysoki (3) mezoregion Sandrów Gnieźnieńskich– bardzo wysoki (2). Pierwszym wiarygodnym źródłem informacji o florze Pojezierza Gnieźnieńskiego, w tym także terenu omawianego nadleśnictwa, jest zielnik Józefa Szafarkiewicza zebrany w okolicach Skorzęcina w latach 1846-64; liczy on 490 gatunków roślin. Prace dotyczące flory Pojezierza Gnieźnieńskiego zawierają publikacje prof. Juliana Chmiela, jest on także głównym autorem waloryzacji cennych siedlisk chronionych w ramach sieci obszarów NATURA 2000. Drugim badaczem flory okolic Powidza i Skorzęcina jest W. Żukowski. Prace obu ww. autorów zostały uwidocznione w literaturze. Pojedyncze doniesienia florystyczne pochodzą także z okolic Miradza i Szczytnik Duchownych. - 98 - 4.1. Zbiorowiska leśne Szata roślinna Nadleśnictwa Gniezno wykazuje dość duże zróżnicowanie – wynika ono ze zróżnicowania siedliskowego, mozaikowości występowania powierzchniowych utworów geologicznych, ukształtowania i rzeźby terenu, zmiennego uwilgotnienia, obecności zbiorników wodnych i rzek. Dominującymi powierzchniowo zespołami potencjalnej roślinności naturalnej są zbiorowiska leśne: Querco-roboris-Pinetum – kontynentalny bór mieszany oraz Galio sylvaticiCarpinetum – grąd środkowoeuropejski. Poniżej przedstawiono dominujące jednostki syntaksonomiczne fitocenoz leśnych nadleśnictwa: Klasa: Vaccinio-Piceetea Br. Bl. 1939 (bory i lasy iglaste i mieszane) Rząd: Vaccinio-Piceetalia BR. Bl. 1939 Związek: Dicrano-Pinion 1933 Zespół: Leucobryo-Pinetum 1973 – suboceaniczny bór świeży Zespół: Querco roboris-Pinetum J. Mat. 1986 – kontynentalny bór mieszany Klasa: Querco-Fagetea Br. Bl. et V Lieg. 1937 (żyzne lasy liściaste) Rząd: Quercetalia pubescentis Br. Bl. 1937 Związek: Quercion petraeae-pubescentis Jakucs 1961 em. Medw.-Korn. 1972 Zespół: Potentillo albae-Quercetum Libb. 1933 – świetlista dąbrowa Rząd: Fagetalia silvaticae Pawł. 1928 Związek: Carpinion betuli Oberd. 1953 Zespół: Galio silvatici-Carpinetum Oberd. 1957 – grąd środkowoeuropejski Związek: Alno-Padion Knapp 1942 em. Medw.-Korn, ap. Mat. et Bor. 1957 Zespół: Circaeo-Alnetum Oberd. 1953 – łęg jesionowo-olszowy Klasa: Alnetea glutinosae Br. Bl. et R. Tx. 1943 (lasy i zarośla bagienne) Rząd: Alnetalia glutinosae R. Tx. 1937 Związek: Alnion glutinosae Malc 1929, Meier Drees 1936 - 99 - Zespół: Ribo nigri-Alnetum Sol.-Górn. 1987 – ols porzeczkowy Zespół: Sphagno squarrosi-Alnetum – ols torfowcowy Syntetyczny przegląd zbiorowisk leśnych występujących na terenie Nadleśnictwa Gniezno przedstawia się następująco: Zespół: Leucobryo-Pinetum – suboceaniczny bór świeży Zespół ten zasiedla gleby bielicowe wykształcone z sandrowych, luźnych, średnioziarnistych piasków o niskim poziomie wód gruntowych. Drzewostany tworzy sosna zwyczajna (Pinus sylvestris) z niewielką domieszką brzozy brodawkowatej (Betula pendula). Warstwę podszytową tworzą: jałowiec (Juniperus communis), jarząb pospolity (Sorbus aucuparia) i kruszyna pospolita (Frangula alnus) oraz samosiewy sosny i brzozy miernej jakości hodowlanej. Runo tworzą następujące gatunki: borówka czarna (Vaccinium myrtillus), borówka brusznica (Vaccinium vitis-vidaea), śmiałek pogięty (Deschampsia flexuosa), mietlica pospolita (Agrostis tenuis), modrzaczek siny (Leucobryum glaucum), rokiet cyprysowaty (Hypnum cupressiforme), widłoząb falisty (Dicranum undulatum), rokiet pospolity (Entodon schreberi), widłak goździsty (Lycopodium clavatum), widłak jałowcowaty (Lycopodium annotinum) oraz widłak spłaszczony (Lycopodium complanatum). Drzewostany rosnące na siedlisku boru świeżego należą do silnie eksploatowanych (stosowanie rębni zupełnej), są również najchętniej wykorzystywane w rekreacji (zbiór jagód, grzybów, biwakowanie), dlatego też często podlegają one antropogenicznym zniekształceniom oraz synantropizacji. W typowych postaciach tego zespołu występuje obficie śmiałek pogięty. Według typologii leśnej jest to siedliskowy typ boru świeżego. Obok ww. zbiorowiska na terenie Nadleśnictwa Gniezno występują także płaty subatlantyckiego boru sosnowego zalegającego na glebach piaszczystych z niskim poziomem wody gruntowej, wzbogaconego o gatunki umiarkowanie ciepłolubne, nawiązujące do subkontynentalnych borów Peucedano-Pinetum z goryszem pagórkowym – Peucedanum oreoselinum i jastrzębcem baldaszkowym – Hieracium umbellatum. Zespół: Querco roboris-Pinetum – kontynentalny bór mieszany Jest to mezotroficzne zbiorowisko leśne spełniające ważną rolę gospodarczą – produkuje ono znaczącą masę drewna. Bory mieszane stanowią typologicznie przejściową grupę zbiorowisk pomiędzy siedliskami borów iglastych i lasów liściastych. Duże powierzchnie omawianego siedliska podlegają intensywnej gospodarce leśnej i dlatego bywają, głównie pod względem - 100 - składu gatunkowego, znacznie zniekształcone. W efekcie wielopokoleniowego protegowania sosny powstawały zniekształcone monokultury tego gatunku łudząco podobne do zbiorowisk borów. Kontynentalny bór mieszany obejmuje naturalne zbiorowiska dębowo-sosnowe w typie siedliskowym boru mieszanego świeżego i częściowo – boru mieszanego wilgotnego. Występowanie tego zbiorowiska uwarunkowane jest obecnością mezotroficznych, słabo zbielicowanych, świeżych gleb gliniasto-piaszczystych. Drzewostan tworzą współpanujące w zmiennych proporcjach sosna i dąb. W podszycie panujące gatunki to dąb bezszypułkowy (Quercus petraea), jarząb pospolity (Sorbus aucuparia), brzoza brodawkowata (Betula pendula), leszczyna pospolita (Corylus avellana) oraz kruszyna pospolita (Frangula alnus). W krzewinkowym lub trawiasto-mszystym runie występują następujące gatunki: borówka czernica (Vaccinium myrtillus), gruszyczka okrągłolistna (Pirola rotundifolia), szczawik zajęczy (Oxalis acetosella), siódmaczek leśny (Trientalis europaea), śmiałek pogięty (Deschampsia flexuosa), tomka wonna (Anthoxanthum odoratum), kostrzewa owcza, (Festuca ovina), mietlica pospolita (Agrostis vulgaris), trzcinnik leśny (Calamagrostis arundinacea), pszeniec zwyczajny (Melampyrum pratense), orlica pospolita (Pteridium aquilinum), narecznica krótkoostna (Dryopteris spinulosa), konwalia majowa (Convallaria maialis), konwalijka dwulistna (Majanthemum bifolium) oraz mchy – rokiet pospolity (Entodon schreberi), gajnik lśniący (Hylocomium splendens), rokiet pierzasty (Ptilium cristacastrensis) i płonnik strojny (Polytrichum attenuatum). Zespół: Carici elongatae-Alnetum – ols Olsy wykazują szeroką amplitudę pod względem troficznym: od silnie kwaśnych, dystroficznych torfów przejściowych do obojętnych lub lekko zasadowych, bardzo żyznych torfów niskich. Specyficzną cechą siedlisk olsowych jest swoista gospodarka wodna, polegająca na przemiennym zasilaniu bądź to przez wody opadowe przy niskim poziomie wód gruntowych, bądź też przez wysoko zalegające wody gruntowe o nieznacznej ruchliwości w kierunku poziomym. W okresach wysokich stanów, woda pokrywa powierzchnię gleby przez parę miesięcy warstwą głębokości od kilku do kilkudziesięciu centymetrów. Występowanie zastoisk wody na powierzchni jest następstwem okresowego podnoszenia się poziomu wód gruntowych. Konsekwencją tego zjawiska jest okresowa przemienność przewagi procesów tlenowych względnie beztlenowych w powierzchniowych warstwach gleby. Fitosocjolodzy wyróżniają dwie odmiany omawianego siedliska: ols torfowiskowy (Sphagno-squarrosi-Alnetum) oraz ols porzeczkowy (Ribo nigri-Alnetum). - 101 - W drzewostanie dominuje jeden gatunek – olsza czarna (Alnus glutinosa) osiągająca z reguły II – III bonitację. Warstwę krzewów budują krzewy porzeczki czarnej (Ribes nigrum), bzu czarnego (Sambucus nigra), trzmieliny zwyczajnej (Evonymus europaea) i kruszyny pospolitej (Frangula alnus). W runie występują licznie dwa gatunki charakterystyczne – turzyca długokłosowa (Carex elongata) i psianka słodkogórz (Solanum dulcamara) oraz: przytulia błotna (Galium palustre), przytulia bagienna (Galium uliginosum), skrzyp błotny (Equisetum palustre), rzeżucha bagienna (Cardamine amara), jaskier kosmaty (Ranunculus lanuginosus), narecznica błotna (Dryopteris thelypteris), karbieniec pospolity (Lycopus europaeus), okrężnica bagienna (Hottonia palustris), wiechlina zwyczajna (Poa trivialis) i trzcinnik lancetowaty (Calamagrostis canescens). Drzewostany olsowe występują w terenach zastoiskowych, na obrzeżach dolin rzecznych oraz w zagłębieniach o utrudnionym odpływie, na glebach torfowych, na peryferiach płaskich mis jezior. Cechy charakterystyczne omawianego zbiorowiska to wyraźna, kępkowo-dolinkowa struktura runa, gleba torfowa lub torfiasta (bez śladów murszenia) oraz kwaśny (pH 5,0 - 5,5) odczyn gleby przy słabo kwaśnym (pH 6,0 - 6,5) odczynie stojących wód powierzchniowych. Zbiorowiska olsów nie mają większego znaczenia w gospodarce leśnej; ze względu na niedostępność spowodowaną zabagnieniem są też nieprzydatne do innych celów. Spełniają natomiast ważną funkcję wodo i glebochronną; stanowią również początkowe stadium szeregu sukcesyjnego zespołów leśnych. Ols porzeczkowy występuje na obszarze całego nadleśnictwa na podłożu torfu niskiego, w izolowanych zagłębieniach terenu i na obrzeżach dolin rzecznych. Zespół: Circaeo-Alnetum – łęg jesionowo-olszowy Zbiorowiska te występują na siedliskach lekko zabagnionych, pośrednich pomiędzy typowo łęgowymi a olsowymi. Wykształcają się fragmentarycznie, zwykle wąskimi pasami wzdłuż brzegów wód, a także na obrzeżach zbiorowisk łąkowych i szuwarowych. Są to tereny płaskie w dolinach wolno płynących cieków wodnych, a także obszary źródliskowe; decydującym czynnikiem jest tu powolny ruch wysoko stojących wód gruntowych przy braku zarówno okresowo występujących zalewów powierzchniowych, jak i dłuższych okresów stagnacji. Typowymi glebami łęgu jesionowo-olszowego są gleby murszowo-mineralne i mułowomurszowe z próchnicą typu hydromull, o odczynie obojętnym lub lekko kwaśnym. Kolejne cechy charakterystyczne dla łęgu jesionowo-olszowego to szybki rozkład ściółki, dobre wymieszanie próchnicy z częściami mineralnymi, brak warstwy fermentacyjnej, ślady - 102 - procesów aluwialnych lub dyluwialnych w glebie (lub na jej powierzchni) oraz brak śladów długotrwałej stagnacji i utrudnionego odpływu wody. W drzewostanach łęgowych dominuje olsza czarna (Alnus glutinosa) przy współudziale jesiona wyniosłego (Fraxinus excelsior) – oba gatunki wykazują z reguły wysoką, I bonitację. Często spotkać można obfite, łanowe odnowienia naturalne jesionu. Podszyt tworzą następujące gatunki: czeremcha zwyczajna (Padus avium), leszczyna pospolita (Corylus avellana), bez czarny (Sambucus nigra), trzmielina brodawkowata (Evonymus verrucosa) oraz kruszyna pospolita (Frangula alnus). W wielowarstwowym, lecz nie w kępkowym (jak w przypadku olsu) runie występują obficie higrofilne byliny: pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica), bodziszek cuchnący (Geranium robertianum), niecierpek pospolity (Impatiens nolitangere), rzeżucha gorzka (Cardamine amara), wiązówka błotna (Filipendula ulmaria), świerząbek orzęsiony (Chaerophyllum hirsutum), kuklik zwisły (Geum rivale), kuklik pospolity (Geum urbanum), jaskier rozłogowy (Ranunculus repens), knieć błotna (Caltha palustris), jasnota plamista (Lamium maculatum), psianka słodkogórz (Solanum dulcamara), czartawa drobna (Circaea alpina), turzyca odległokłosowa (Carex remota), śledziennica skrętolistna (Chrysosplenium alternifolium), karbieniec pospolity (Lycopus europaeus), skrzyp leśny (Equisetum silvaticum), ostrożeń błotny (Cirsium palustre) oraz gwiazdnica gajowa (Stellaria nemorum). Licznie występuje również chmiel zwyczajny (Humulus lupulus). Bujny rozwój runa w omawianym zespole możliwy jest dzięki znacznemu dostępowi światła do dna lasu. Zbiorowisko to nie zajmuje znacznych powierzchni – spełnia natomiast ważną rolę biologicznego filtra chroniącego cieki wodne, a niekiedy także ich źródła, przed spływem zanieczyszczeń. Zespół: Galio silvatici-Carpinetum – grąd środkowoeuropejski Zbiorowisko to wykazuje dużą zmienność siedliskową – wpływa na nią żyzność i wilgotność gleby. Grądy wchodzą w kontakt ekologiczno-przestrzenny prawie ze wszystkimi typami naturalnych zbiorowisk leśnych, jakie występują na Niżu Środkowoeuropejskim: z dąbrowami acidofilnymi, borami mieszanymi, dąbrowami ciepłolubnymi, lasami łęgowymi, a nawet olsami. W lasach zagospodarowanych siedliska grądowe są często zajęte przez leśne zbiorowiska zastępcze, powstałe w wyniku wprowadzania na siedliska zajęte pierwotnie przez grądy upraw sosny z domieszką dębu. - 103 - Drzewostany omawianego zbiorowiska tworzą: grab zwyczajny (Carpinus betulus), dąb szypułkowy i bezszypułkowy oraz miejscami lipa drobnolistna (Tilia cordata); na siedliskach zniekształconych występuje sosna i brzoza. Gatunki runa tworzą: pszeniec gajowy (Melampyrum nemorosum), gajowiec żółty (Galeobdolon luteum), przytulia leśna (Galium silvaticum), jaskier różnolistny (Ranunculus auricomus), kostrzewa różnolistna (Festuca heterophylla). Występowanie w runie gatunków borowych m.in. borówki czernicy (Vaccinium myrtillus), pszeńca zwyczajnego (Melampyrum pratense), rokietu pospolitego (Entodon schreberi) i siódmaczka leśnego (Trientalis europaea) wskazuje na zniekształcenie fitocenozy. W warstwie krzewów stosunkowo słabo rozwiniętej występują leszczyna, trzmielina europejska oraz podrosty gatunków liściastych. Zespoły grądów występują na gliniastych, pyłowych i piaszczysto-gliniastych glebach brunatnych, płowych i mullowoglejowych. Wyróżnia się grądy niskie, typowe i wysokie. Siedliska ze względu na ich wysoką produkcyjność rolniczą, zostały w odległej nieraz przeszłości wylesione i były wykorzystywane pod uprawę, stąd też lasy grądowe zachowały się w niezmienionym stanie jedynie w obrębie większych kompleksów leśnych lub też fragmentarycznie – w krajobrazie typowo rolniczym. Według typologii leśnej zbiorowiska grądów związane są przede wszystkim z siedliskowym typem lasu świeżego, grądy niskie – lasu wilgotnego, grądy wysokie – lasu mieszanego świeżego. 4.2. Cenne siedliska przyrodnicze na terenie Nadleśnictwa Gniezno W latach 2006 i 2007, na terenie Lasów Państwowych przeprowadzono inwentaryzację wybranych siedlisk oraz gatunków roślin i zwierząt. Podstawy prawne tej inwentaryzacji stanowiły: -) Zarządzenie nr 31 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 19 lipca 2006 roku w sprawie ustalenia systemu okresowej powszechnej inwentaryzacji gatunków roślin, zwierząt, innych organizmów i siedlisk przyrodniczych, mających znaczenie wskaźnikowe przy ocenie stanu lasów oraz prognozowaniu zmian w ekosystemach leśnych (znak sprawy: ZO – 732 – 2 – 18/2006) oraz -) Decyzja nr 61 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 25 lipca 2006 roku w sprawie przeprowadzenia w roku 2006 i 2007 powszechnej inwentaryzacji siedlisk - 104 - przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory – o których mowa w Dyrektywach Rady: Nr 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory oraz 92/62/WE z dnia 27 października 1997 r. w sprawie dostosowania do postępu naukowo-technicznego dyrektywy 93/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, a także w sprawie uzupełnienia inwentaryzacji bociana czarnego, orła bielika, orlika krzykliwego, puchacza, żurawia i cietrzewia (znak sprawy: ZO-732-2-19/2006). Przeprowadzona siłami leśników i naukowców inwentaryzacja stanowić ma punkt odniesienia dla monitorowania zmian, jakie będą zachodziły na obszarach stanowiących podstawę wyznaczania obszarów Natura 2000. W tabeli zamieszczono zestawienie typów i powierzchni cennych siedlisk przyrodniczych Nadleśnictwa Gniezno stwierdzonych podczas wykonanej w 2007 roku inwentaryzacji (J. Chmiel): Lp. 1. 2. 3. Nazwa siedliska Grąd środkowoeuropejski Grąd środkowoeuropejski Brzeziny bagienne Kod siedliska Powierzchnia ha Ilość wydzieleń szt. 9170 67,05 21 9170a 63,77 29 91D0-1 12,25 6 91F0 43,75 20 4. Łęgowe lasy dębowowiązowo-jesionowe 5. Łęgi olszowe, olszowojesionowe i jesionowe 91E0-b 322,60 157 6. Kwaśne dąbrowy 9190-2 175,11 40 7. Ciepłolubne dąbrowy 91I0 202,75 55 887,28 328 Ogółem w Nadleśnictwie Gniezno - 105 - W celu zachowania i dostosowania składów docelowych drzewostanów cennych siedlisk przyrodniczych zaleca się stosować składy gatunkowe zamieszczone w poniższej tabeli: Nadleśnictwo Gniezno Nazwa siedliska Kod siedliska Typ siedliskowy środkowoeuropejski Ip. Dbs 10-70, Dbb 0-50 Typowa struktura drzewostanu Lp 20-30 Kl zw Jw i in 10-30 Gb-Db a1 - 70-80% IIp. Gb 30-70, Lp 10-60 a2 - 50-60% Kl i in. 10-20 LMw Ip. Dbs 10-70 Dbb 0-50 Gb-Db a1 - 60-70% 9170 (Galio-Carpinetum) Docelowy skład gatunkowy drzewostanu - % budowa pionowa LMśw Typowa struktura drzewostanu Grąd Typ lasu Gb 20-30, Lp Jw i in 10-30 IIp. Gb 30-70 Lp 10-60 a2 - 60-80% Kl. zw i inne 10-20 Lśw Ip. Dbs 10-70 Dbb 0-10 Lp 20-60, Typowa struktura drzewostanu Gb-Db a1 - 60-70% IIp. Gb 60-80, Lp Kl.zw a2 - 60-80% i in. 20-40 Lw Typowa struktura drzewostanu Ip. Dbs 40-70 Dbb 0-10 Gb 20-30, Gb-Db a1 - 60-70% Ip. Dbb 50-70 Dbs 0-20 BMśw kwaśne dąbrowy (CalamagrostioQuercetum) 9190-2 Zdecydowana przewaga Dbb Db So 10-20 Brz.b 0-10 Os i in 0-5 Ip. Dbb 30-60 Dbs 20-40 LMśw Db Przewaga Dbb Lp Jw i in 10-30 IIp. Gb 60-80, Lp Kl.zw i inne 20-40 a2 - 60-80% Śródlądowe Kl. zw Jw Gb i in. 10-30 So 0-10 Brz.b 0-10 Os i in 0-5 - 106 - Nadleśnictwo Gniezno Nazwa siedliska Kod siedliska Typ siedliskowy Typ lasu Docelowy skład gatunkowy drzewostanu - % budowa pionowa Łęgi wierzbowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albofragilis, Alnenion glutinoso-incanae) Niżowy łęg olszowy, olszowojesionowy i jesionowy 91E0 91E0-b OlJ (Lłb) Ip. Ol 50-70, Js 20-40, Js-Ol Wz i in. 0-10 (Fraxino-Alnetum) Ip. Js 20-60, Wzp 20-60, Dbs 020 Wz g Wz s Ol Lp Klz Tpb i in. 10 Lł (Lłw) Łęgowe lasy dębowo-wiązowojesionowe 91F0 (Ficario-Ulmetum) Typowa struktura drzewostanu Wz-Js IIp. Wz s. 50, Gb 30 drzewostan Tp b Kl p Lp i in. 20 dwu, trzypiętrowy III p. Czm zw Gb Lp Kl Kl p. Jb LMśw Typowa struktura drzewostanu Ip. Dbb 10-60, Ciepłolubne dąbrowy (Quercetalia pubescenti-petraeae) Dbs 10-60, Lp 0-20 91I0 a1 o wys. 15-30 m, pokr. - 60% Db Kl 0-10, So 0-10, Brzb 0-10 a2 o wys. 8-15 m, pokr. - 5% Ip. Brz om 50-60 Brzezina bagienna (Vaccinio uliginosiBetuletum pubescentis) 91D0 - 1 BMb So - Brz om So 20-30 Św i in. 20 - 107 - Zasięgi zinwentaryzowanych cennych siedlisk leśnych zostały naniesione na gospodarczo-przeglądowe mapy cięć rębnych w skali 1: 10 000 dla wszystkich leśnictw. W przypadku realizacji użytkowania rębnego na tych siedliskach możliwe jest stosowanie zaproponowanych w tabeli składów odnowieniowych w celu ich restytucji. Ze względu na konieczność zachowania w stanie naturalnym cennych siedlisk leśnych (lub odtworzenia ich stanu) należy tak planować przebudowę i/lub odnowienie, by nie powodować ich deprecjacji. - 108 - 5. Drzewostany 5.1. Bogactwo gatunkowe Charakterystykę bogactwa gatunkowego rozpatrywanego pod względem ilości gatunków drzew tworzących drzewostany przedstawia tabela – wzór nr 13: Zestawienie powierzchni (ha) drzewostanów według grup wiekowych i bogactwa gatunkowego: Wiek Obręb, Nadleśnictwo Bogactwo gatunkowe, drzewostany Jednostka 1 2 3 Obręb Popowo Podleśne Obręb Skorzęcin Nadleśnictwo Gniezno <=40 41-80 >80 4 5 6 Ogółem Ogółem (%) 7 8 jednogatunkowe ha 502,40 1842,36 306,34 2651,10 40,9 dwugatunkowe ha 719,25 982,90 436,87 2139,02 33,0 trzygatunkowe ha 589,14 361,12 298,97 1249,23 19,3 cztero- i więcej gatunkowe ha 232,24 132,84 72,92 438,00 6,8 jednogatunkowe ha 1298,64 3909,71 936,33 6144,68 53,6 dwugatunkowe ha 769,97 1643,83 731,18 3144,98 27,4 trzygatunkowe ha 650,28 581,99 259,72 1491,99 13,0 cztero- i więcej gatunkowe ha 227,16 297,49 108,25 682,90 6,0 jednogatunkowe ha 1801,04 5752,07 1242,67 8795,78 49,0 dwugatunkowe ha 1489,22 2626,73 1168,05 5284,00 29,5 trzygatunkowe ha 1239,42 943,11 558,69 2741,22 15,3 cztero- i więcej gatunkowe ha 509,40 430,33 1120,90 6,2 181,17 Prezentowane w powyższej tabeli dane wskazują na znaczny stopień zróżnicowania bogactwa gatunkowego drzewostanów obu obrębów leśnych. W nadleśnictwie dominują drzewostany jednogatunkowe (49,0%). Wielogatunkowość (cztery i więcej gatunków) drzewostanów omawianego nadleśnictwa uwidacznia się w drzewostanach do 40 lat (głównie w uprawach i młodnikach). - 109 - 5.2. Struktura pionowa Zróżnicowanie budowy pionowej drzewostanów Nadleśnictwa Gniezno przedstawia tabela – wzór nr 14: Zestawienie powierzchni (ha) drzewostanów według grup wiekowych i struktury: Wiek Obręb, Nadleśnictwo Bogactwo gatunkowe, drzewostany Jednostka 1 2 3 jednopiętrowe ha 2036,94 3311,43 930,89 6279,26 96,9 dwupiętrowe ha - 2,57 31,27 33,84 0,5 wielopiętrowe ha - - - - - przerębowe ha - - - - - KO i KDO ha 6,09 5,22 152,94 164,25 2,6 jednopiętrowe ha 2990,76 6411,39 1803,63 11205,78 97,7 dwupiętrowe ha - 6,68 131,71 138,39 1,2 wielopiętrowe ha - - - - - przerębowe ha - - - - - KO i KDO ha 5,29 14,95 100,14 120,38 1,1 jednopiętrowe ha 5027,70 9722,82 2734,52 17485,04 97,5 dwupiętrowe ha - 9,25 162,98 172,23 1,0 wielopiętrowe ha - - - - - przerębowe ha - - - - - KO i KDO ha 11,38 20,17 253,08 284,63 1,5 Obręb Popowo <=40 41-80 >80 4 5 6 Ogółem Ogółem (%) 7 8 Podleśne Obręb Skorzęcin Nadleśnictwo Gniezno Wśród drzewostanów Nadleśnictwa Gniezno dominują zdecydowanie drzewostany jednopiętrowe zajmujące 97,5 % udziału powierzchniowego. Udział drzewostanów dwupiętrowych jest niewielki –1 %. Udział drzewostanów w KO i KDO to 1,5 % udziału powierzchniowego. Drzewostany o budowie wielopiętrowej i przerębowej nie występują. - 110 - Czynnikami determinującymi obecny stopień zróżnicowania budowy pionowej jest panujący udział siedlisk oraz panująca w okresie powojennym tendencja do zalesiania gruntów porolnych jednym gatunkiem (z reguły – sosną) bez względu na występujące (niekiedy znaczne i nierozpoznane) zróżnicowanie siedliskowe. 5.3. Pochodzenie drzewostanów Rodzaj i pochodzenie drzewostanów Nadleśnictwa Gniezno prezentuje tabela – wzór nr 15, w której zestawiono ich powierzchnię w trzech grupach wiekowych: Zestawienie powierzchni (ha) według rodzajów i pochodzenia drzewostanów oraz grup wiekowych: Obręb, Nadleśnictwo Obręb Bogactwo gatunkowe, drzewostany Wiek Jednostka <=40 41-80 >80 Ogółem Ogółem (%) odroślowe ha 3,87 3,17 4,09 11,13 0,2 samosiew ha 37,67 - - 37,67 0,6 z sadzenia ha 2001,49 3316,05 1111,01 6428,55 99,2 Ogółem obręb ha 2043,03 3319,22 1115,10 6477,35 100,0 odroślowe ha 6,43 2,74 - 9,17 0,1 samosiew ha 28,25 12,32 4,91 45,48 0,4 z sadzenia ha 2961,37 6417,96 2030,57 11409,90 99,5 Ogółem obręb ha 2996,05 6433,02 2035,48 11464,55 100,00 odroślowe ha 10,30 5,91 4,09 20,30 0,1 samosiew ha 65,92 12,32 4,91 83,15 0,5 z sadzenia ha 4962,86 9734,01 3141,58 17838,45 99,4 ha 5039,08 9752,24 3150,58 17941,90 100,00 Popowo Podleśne Obręb Skorzęcin N-ctwo Gniezno Ogółem Nadleśnictwo Z analizy danych zawartych w tabeli wynika, że zdecydowana większość drzewostanów Nadleśnictwa Gniezno pochodzi z odnowień sztucznych – zajmują one 99,4% powierzchni leśnej. Odnowienia naturalne – z samosiewu wykazano na 0,5 % ogólnej powierzchni leśnej – - 111 - tworzą je głównie brzoza, osika oraz sosna. Drzewostany pochodzenia odroślowego stanowią zaledwie 0,1% ogólnej powierzchni drzewostanów – zaliczono do nich tylko te, w których z odrośli pochodzi ponad 50 % warstwy drzew. Rosną one na siedliskach bagiennych (ols, ols jesionowy), a gatunkiem który je tworzy jest olcha. 5.4. Zgodność składu gatunkowego drzewostanów z warunkami siedliskowymi Analizę zgodności składu gatunkowego drzewostanów z warunkami siedliskowymi wykazano zgodnie z wytycznymi Instrukcji urządzania lasu. Uprawy i młodniki do lat 10 oceniono według § 68, ust. 4 w dziale elaboratu Ocena gospodarki ubiegłego okresu. Ocenę zgodności składu gatunkowego drzewostanów starszych przeprowadzono według § 220, ust. 6. W drzewostanach niezgodnych z siedliskiem dodatkowo wyróżniono: a) niezgodność obojętną – w przypadku, gdy zalecany gatunek liściasty zastąpiony jest przez inny gatunek liściasty; b) niezgodność negatywną – gdy zalecany gatunek liściasty lub modrzew zastąpiony jest przez sosnę lub świerk. Zestawienie powierzchni według zgodności składu gatunkowego z siedliskiem przedstawia wzór nr 20. W zestawieniu tym za podstawę zgodności składu gatunkowego przyjęto: a) aktualne typy siedliskowe lasu określone w planie u.l., b) gospodarcze typy drzewostanów zgodnie z orientacyjnymi składami gatunkowymi upraw zatwierdzonych na posiedzeniu I KTG. Powierzchnia [ha] Grupa drzewostanów Typ siedliskowy lasu Zgodny % Częściowo zgodny % Niezgod -ny negatyw -nie % Niezgodny obojętnie % Obręb Popowo Podleśne Bśw 25,41 87,0 3,81 13,0 - - - - BMśw 2431,27 78,8 648,69 21,0 - - 5,99 0,2 BMw 12,85 31,8 26,86 66,4 - - 0,72 1,8 LMśw 1103,15 52,3 997,59 47,3 1,06 0,0 9,08 0,4 - 112 Powierzchnia [ha] Grupa drzewostanów Typ siedliskowy lasu % Niezgod -ny negatyw -nie % Niezgodny obojętnie % Zgodny % Częściowo zgodny LMw 4,97 3,2 116,17 73,4 10,46 6,6 26,50 16,8 LMb - - 4,73 100 - - - - Lśw 26,35 5,1 397,75 77,4 43,91 8,6 45,88 8,9 Lw 9,77 2,7 197,29 54,3 18,07 5,0 137,99 38,0 Ol 41,74 63,8 1,27 1,9 - - 22,42 34,3 OlJ - - 89,50 84,7 1,98 1,9 14,12 13,3 3655,51 56,4 2483,66 38,4 75,48 1,1 262,70 4,1 Razem Obręb Skorzęcin Bśw 221,60 98,9 2,48 1,1 - - BMśw 3696,26 77,9 1034,30 21,8 - - 12,75 0,3 LMśw 2633,62 52,6 2345,30 46,8 - - 28,39 0,6 LMw 3,18 7,0 17,60 38,7 13,94 30,6 10,80 23,7 Lśw 197,57 23,7 353,30 42,3 221,90 26,6 62,38 7,5 Lw 9,08 2,7 106,27 31,4 37,52 11,3 184,84 54,6 Ol 33,99 97,5 0,88 2,5 - - OlJ 2,21 0,9 224,04 93,3 2,45 1,0 11,49 4,8 6797,51 59,3 4084,17 35,6 275,81 2,4 310,65 2,7 Razem - - Nadleśnictwo Gniezno Bśw 247,01 97,5 6,29 2,5 - - - - BMśw 6127,53 78,3 1683,00 21,5 - - 18,74 0,2 BMw 12,85 31,8 26,86 66,4 - - 0,72 1,8 LMśw 3736,77 52,5 3342,89 47,0 1,06 0,0 33,86 0,5 LMw 8,15 4,0 133,77 65,7 24,40 12,0 37,30 18,3 LMb - - 4,73 100,0 - - - Lśw 223,92 16,6 751,05 55,7 265,81 19,7 108,26 8,0 Lw 18,85 2,7 303,56 43,3 55,59 7,9 322,83 46,1 Ol 75,73 75,5 2,15 2,1 - - 22,42 22,4 OlJ 2,21 0,6 313,54 90,7 4,43 1,3 25,61 7,4 - 113 Powierzchnia [ha] Grupa drzewostanów Typ siedliskowy lasu Razem Zgodny % Częściowo zgodny 10453,02 58,3 6567,85 % Niezgod -ny negatyw -nie % Niezgodny obojętnie % 36,6 351,29 1,9 569,74 3,2 Z wyżej zamieszczonych zestawień wynika znaczne zróżnicowanie zgodności składów gatunkowych w poszczególnych siedliskach i grupach siedlisk. W ujęciu procentowym jest ono identyczne na terenach obu obrębów leśnych. Rozpatrując nadleśnictwo jako całość uwidacznia się dominacja drzewostanów zgodnych z GTD – występują one na 58,3% powierzchni. Częściowa zgodność występuje głównie w przypadku siedlisk lasowych, gdzie nie występują przyjęte w gospodarczych typach drzewostanów takie gatunki jak dąb i buk – na ich miejscu występuje natomiast sosna. 6. Ekologiczna ocena stanu lasu Na ekologiczną ocenę stanu lasu składa się określenie aktualnego stanu siedliska i formy degeneracji lasu (ekosystemu leśnego). 6.1. Formy aktualnego stanu siedliska Formy aktualnego stanu siedlisk leśnych ustala się wyróżniając grupy siedlisk w stanie naturalnym, zniekształconym i zdegradowanym z uwzględnieniem: grup wiekowych drzewostanów: do 40 lat, 41-80 lat, powyżej 80 lat, - 114 - grup żyznościowych siedlisk (bory, bory mieszane, lasy mieszane oraz lasy), wyróżniając w ramach nich: – naturalne, – zniekształcone, – zdegradowane, – silnie zdegradowane. Dane zawarte we wzorze nr 21: Zestawienie powierzchni według grup typów siedliskowych lasu, stanu lasu i grup wiekowych prezenuje tabela zamieszczona na stronie następnej: Powierzchnia ha Obręb, Nadleśnictwo 1. Grupa siedlisk 2. Forma stanu siedliska 3. Wiek Ogółem <=40 41-80 >80 4. 5. 6. Ogółem (%) 7. 8. naturalne 3,81 - - 3,81 0,1 zniekształcone 3,60 13,64 8,17 25,41 0,4 naturalne 362,22 146,71 216,90 725,83 11,5 zniekształcone 797,17 1482,72 120,66 2400,55 38,1 naturalne 264,28 353,01 398,95 1016,24 16,1 zniekształcone 317,73 848,67 91,07 1257,47 19,9 naturalne 176,58 201,96 211,25 589,79 9,4 zniekształcone 61,53 198,51 27,18 287,22 4,5 naturalne 863,00 775,68 868,02 2506,70 37,0 zniekształcone 1180,03 2543,54 247,08 3970,65 63,0 naturalne 1,66 - 2,12 3,78 0,0 zniekształcone 29,87 190,43 - 220,30 2,0 naturalne 388,00 449,93 255,14 1093,07 9,8 zniekształcone 1013,20 2548,73 88,32 3650,25 32,6 naturalne 730,28 1352,54 1258,57 3341,39 29,8 zniekształcone 394,71 1138,41 174,72 1707,84 15,3 naturalne 219,05 337,32 201,79 758,16 6,8 zniekształcone 98,13 291,31 25,26 414,70 3,7 naturalne 1448,76 2260,39 1746,03 5455,18 46,4 zniekształcone 1547,29 4172,63 289,45 6009,37 53,6 5,47 - 2,12 7,59 0,0 bory bory mieszane Obręb Popowo Podleśne lasy mieszane lasy ogółem bory bory mieszane Obręb Skorzęcin lasy mieszane lasy ogółem Ogółem bory naturalne - 115 Powierzchnia ha Obręb, Nadleśnictwo 1. Grupa siedlisk 2. N-ctwo Gniezno bory mieszane lasy mieszane Forma stanu siedliska 3. Wiek Ogółem <=40 41-80 >80 4. 5. 6. Ogółem (%) 7. 8. zniekształcone 33,47 204,07 8,17 245,71 1,4 naturalne 750,22 596,64 472,04 1818,90 10,4 zniekształcone 1810,37 4031,45 208,98 6050,80 34,6 naturalne 994,56 1705,55 1657,52 4357,63 24,9 zniekształcone 712,44 1987,08 265,79 2965,31 17,0 naturalne 395,63 539,28 413,04 1347,95 7,7 zniekształcone 159,66 489,82 52,44 701,92 4,0 naturalne 2311,76 3036,07 2614,05 7961,88 43,0 zniekształcone 2727,32 6716,17 536,53 9980,02 57,0 lasy N-ctwo Gniezno Ogółem Dane zawarte we wzorze nr 21 pozwalają na sformułowanie następujących wniosków. Przeważają siedliska zniekształcone (głównie porolne) zajmujące 57% powierzchni. Największy udział zniekształcenia wykazuje grupa borów mieszanych (34,6%). Naturalność siedliska wykazuje 43% powierzchni drzewostanów. Cennym zjawiskiem jest brak siedlisk zdegradowanych i silnie zdegradowanych. 6.2. Formy degeneracji ekosystemu leśnego Jedną z form degeneracji lasu jest jego borowacenie (pinetyzacja). Określa się ją dla drzewostanów na siedliskach borów mieszanych, lasów mieszanych i lasów. W zależności od udziału sosny lub świerka w górnej warstwie drzew wyróżnia się: a) borowacenie słabe – przy udziale sosny lub świerka w składzie gatunkowym drzewostanu wynoszącym: ponad 80 % na siedliskach borów mieszanych, 50 – 80 % na siedliskach lasów mieszanych, - 116 - 10 – 30 % na siedliskach lasowych, b) borowacenie średnie, jeżeli udział sosny lub świerka wynosi: ponad 80 % na siedliskach lasów mieszanych, 30 – 60 % na siedliskach lasowych, c) borowacenie mocne, jeżeli udział sosny lub świerka w składzie gatunkowym drzewostanu wynosi ponad 60 % na siedliskach lasowych. Występowanie omawianego procesu prezentuje zamieszczona niżej tabela – wzór nr 22: Zestawienie powierzchni według form degeneracji lasu – borowacenie: Obręb, Nadleśnictwo 1. Stopień Jednoborowacenia stka 2. 3. Wiek <=40 41-80 >80 4. 5. 6. Ogółem Ogółem (%) 7. 8. brak ha 909,79 489,57 208,90 1608,26 24,8 Popowo słabe ha 970,85 1880,42 468,85 3320,12 51,3 Podleśne średnie ha 143,59 857,15 413,42 1414,16 21,8 mocne ha 18,80 92,08 23,93 134,81 2,1 brak ha 695,88 769,00 213,17 1678,05 14,6 słabe ha 1631,98 3634,38 743,24 6009,60 52,4 średnie ha 571,35 1750,90 1032,16 3354,41 29,3 mocne ha 96,84 278,74 46,91 422,49 3,7 brak ha 1605,67 1258,57 422,07 3286,31 18,3 Nadleśnictwo słabe ha 2602,83 5514,80 1212,09 9329,72 52,0 Gniezno średnie ha 714,94 2608,05 1445,58 4768,57 26,6 mocne ha 115,64 370,82 70,84 557,30 3,1 Skorzęcin Drugą z form degeneracji lasu jest jego monotypizacja. Dotyczy ona ujednolicenia gatunkowego lub wiekowego drzewostanów określonego dla kompleksów o powierzchni powyżej 200 ha oraz w przypadkach, gdy drzewostany jednogatunkowe lub jednowiekowe występują na zwartych powierzchniach (około 100 ha). Tę formę degeneracji wyróżnia się dla sosny i świerka. - 117 - Rozróżnia się tu: monotypizację pełną, gdy udział drzewostanów jednego gatunku i jednej klasy wieku wynosi ponad 80 %, monotypizację częściową, gdy udział drzewostanów jednego gatunku i jednej klasy wieku wynosi 50 - 80 % lub gdy udział jednej klasy wieku drzewostanów różnych gatunków i jednej klasie wieku przekracza 80 %. Występowanie omawianego procesu prezentuje zamieszczona niżej tabela – wzór nr 23: Zestawienie powierzchni według form degeneracji lasu – monotypizacja. Obręb, Nadleśnictwo 1. Stopień Jednomonotypizacji stka 2. 3. Wiek <=40 41-80 >80 4. 5. 6. Ogółem Ogółem (%) 7. 8. brak ha 2016,41 2989,26 1115,10 6120,77 94,5 częściowa ha 21,97 153,33 - 175,30 2,7 pełna ha 4,65 176,63 - 181,28 2,8 brak ha 1814,89 5449,05 2035,48 9299,42 81,1 częściowa ha 414,22 91,20 - 505,42 4,4 pełna ha 766,94 892,77 - 1659,71 14,5 brak ha 3831,30 8438,31 3150,58 15420,19 85,9 częściowa ha 436,19 244,53 - 680,72 3,8 pełna ha 771,598 109,40 - 1840,99 10,3 Popowo Podleśne Skorzęcin Nadleśnictwo Gniezno Monotypizacja pełna uwidacznia się wyraźnie w monokulturach sosnowych na terenie obrębu Skorzęcin, w drzewostanach młodszych i średnich klas wieku. Zdecydowana większość drzewostanów (około 86%) nie wykazuje monotypizacji. Kolejną formą degeneracji ekosystemu leśnego jest neofityzacja – wynika ona ze sztucznej uprawy lub samoistnego wnikania do drzewostanów gatunków drzew i krzewów obcego pochodzenia. - 118 - Występowanie omawianego procesu prezentuje zamieszczona niżej tabela – wzór nr 24: Zestawienie powierzchni według form degeneracji lasu – neofityzacja: Wiek Obręb, Nadleśnictwo Gatunek obcy 1. 2. Sosna Banksa >80 4. 5. 6. Ogółem Ogółem (%) 7. 8. 3,70 11,87 15,57 1,4 41,33 17,87 16,90 76,10 6,5 Sosna wejmutka - 12,36 9,13 21,49 1,8 Daglezja zielona 14,96 8,47 26,74 50,17 4,4 Dąb czerwony 158,65 40,85 11,75 211,25 18,1 Robinia akacjowa 261,54 418,32 93,20 773,06 66,4 11,58 4,73 - 16,31 1,4 488,06 506,30 169,59 1163,95 100,0 Sosna Banksa 4,07 9,87 - 13,94 0,8 Sosna czarna 2,12 - 4,07 6,19 0,3 Sosna wejmutka - 14,57 5,32 19,89 1,1 Daglezja zielona 69,12 46,59 72,25 187,96 10,6 Dąb czerwony 176,56 135,20 10,03 321,79 18,2 Robinia akacjowa 247,27 782,70 136,63 1166,60 66,0 26,95 15,33 10,05 52,33 3,0 526,09 1004,26 238,35 1768,70 100,0 Sosna Banksa 4,07 13,57 11,87 29,51 1,0 Sosna czarna 43,45 17,87 20,97 82,29 2,8 Sosna wejmutka - 26,93 14,45 41,38 1,4 Daglezja zielona 84,08 55,06 98,99 238,13 8,1 Dąb czerwony 335,21 176,05 21,78 533,04 18,2 Robinia akacjowa 508,81 1201,02 229,83 1939,66 66,1 38,53 20,06 10,05 68,64 2,4 1 014,15 1 510,56 407,94 2 932,65 100,0 Kasztanowiec zwyczajny Razem obręb Popowo Podleśne Obręb Skorzęcin 41-80 - Sosna czarna Obręb Popowo Podleśne <=40 Kasztanowiec zwyczajny Razem obręb Skorzęcin N-ctwo Gniezno Kasztanowiec zwyczajny Ogółem Nadleśnictwo Gniezno - 119 - Udział gatunków obcych w składzie gatunkowym drzewostanu – jeżeli gatunek występuje, to przypisano mu całą powierzchnię pododdziału. Neofityzacja w drzewostanach Nadleśnictwa Gniezno związana jest z obecnością siedmiu gatunków obcego pochodzenia w górnej warstwie drzewostanu. Największy udział powierzchniowy (około 66 %) wykazuje robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia) – gatunek ten stwierdzono na łącznej powierzchni 1939,66 ha. Drugim pod względem udziału powierzchniowego gatunkiem jest dąb czerwony (Quercus rubra) zajmujący powierzchnię 533 ha (udział 18,2%). Kolejne miejsca zajęły: daglezja zielona (Pseudotsuga menziesii) z 8,1 % udziałem powierzchniowym oraz sosna czarna (Pinus nigra) – udział 2,8 %. Ponadto na terenie Nadleśnictwa Gniezno stwierdzono również występowanie następujących neofitów: śnieguliczka biała (Symphoricarpus albus) – występuje przy osadach, nieczynnych cmentarzach i parkach; bez lilak (Syringa vulgaris) – występuje przy zabudowaniach, terenach zdewastowanych po dawnych osadach, przy cmentarzach i w parkach; niecierpek drobnokwiatowy (Impatiens parviflora) i niecierpek pospolity (Impatiens noli- tangere) – spotykane masowo na żyznych siedliskach lasowych. Z obcych gatunków – neofitów w warstwie podszytowej stwierdzono obecność: czeremchy późnej w 2162 wydzieleniach na łącznej powierzchni 9553,49 ha, robinii akacjowej w 149 wydzieleniach na łącznej powierzchni 510,43 ha. - 120 - 7. Fauna 7.1. Ryby Zbiorniki wodne zlokalizowane na terenie zasięgu administracyjnego działania Nadleśnictwa Gniezno zajmują łączną powierzchnię 3872,10 ha. Sieć rzeczną tworzą rzeki – Wełna, Noteć Zachodnia i Meszna. Przeprowadzone w latach 1997-99 badania ichtiologów potwierdzają fakt dużej różnorodności gatunkowej ichtiofauny występującej w tych wodach. Bogactwo ichtiofauny wód jezior i rzek położonych na terenie Nadleśnictwa Gniezno podnosi atrakcyjność tych terenów dla rekreacji i turystyki. Jedną z jej form jest możliwość uprawiania wędkarstwa (przede wszystkim jeziorowego). Kompletną listę gatunków ryb zamieszczono poniżej. Gromada: RYBY - PISCES Nazwa gatunkowa Kategoria Lp. łacińska polska ochronności zagrożenia 1. Sielawa Coregonus albula R V, K 2. Sieja Coregonus lavaretus R V, K, B 3. Jelec Leuciscus leuciscus R B 4. Kleń Leuciscus cephalus R B 5. Jaź Leuciscus idus R B 6. Boleń Aspius aspius R B 7. Szczupak Esox locius R V, L 8. Płoć Rutilus rutilus R B 9. Okoń Perca fluviatilis R B 10. Lin Tinca tinca R V, K 11. Kiełb Gobio gobio - V, L 12. Ukleja Alburnus alburnus - B 13. Krąp Blicca bjoercna - B 14. Leszcz Abramis brama R N 15. Karaś złocisty Carassius carassius R N 16. Karp Cyprinus carpio R B 17. Śliz Neomacheilus barbatulus R R 18. Piskorz Misgurnus fossilis R PCKZ NT 19. Węgorz Anguilla anguilla R V, K 20. Miętus Lota lota R R, L - 121 Nazwa gatunkowa Kategoria Lp. łacińska polska ochronności zagrożenia 21. Ciernik Gasterosteus aculeatus - B 22. Sandacz Lucioperca lucioperca R V, L 23. Brzana Barbus barbus R - 24. Jazgarz Gymnocephalus cernuus - B 25. Sum Silurus glanis R - Polska Czerwona Księga Zwierząt (Głowaciński, 2001) NT – gatunek niższego ryzyka, bliski zagrożenia 7.2. Płazy i gady Spośród 18 aktualnie żyjących w Polsce gatunków z gromady płazów (Amphibia), na obszarze działania Nadleśnictwa Gniezno stwierdzono występowanie 13 gatunków należących do 7 rodzin. Płazy, związane okresowo ze środowiskiem wodnym, występują na wilgotnych i bagiennych terenach leśnych, torfowiskach, podmokłych łąkach, w pobliżu płytkich zbiorników wodnych i rowów. Wśród płazów z rzędu ogoniastych (Caudata) najliczniej stwierdzono występowanie traszki zwyczajnej (Triturus vulgaris) – spotkać ją można w stawach i rowach. Mniej licznie występuje największa spośród krajowych traszek – traszka grzebieniasta (Triturus cristatus) – stwierdzono jej występowanie na 4 stanowiskach. Bogato prezentuje się lista przedstawicieli rzędu płazów bezogonowych (Salienta). Najrzadziej spotykanym gatunkiem jest niewielka, prowadząca ukryty tryb życia rzekotka drzewna (Hyla arborea). Mniejsze stawy i rowy zasiedla kumak nizinny (Bombina bombina) – jest on gatunkiem ginącym, do czego przyczynia się obniżanie poziomu wód gruntowych (wysychanie małych zbiorników wodnych powoduje, że sukces rozrodczy tego gatunku jest niewielki). Rodzinę ropuch reprezentuje pospolita ropucha szara (Bufo bufo) oraz występujące nielicznie – ropucha zielona (Bufo viridis) i ropucha paskówka (Bufo calamita). Siedliska wilgotnych łąk, olsów i parków to biotopy żaby trawnej (Rana temporaria), natomiast żaba moczarowa - 122 - (Rana arvalis) unika miejsc silnie zadrzewionych, preferując łąki, bagna i torfowiska. W okresie godowym ciało samca przybiera intensywnie niebieską barwę. Najliczniejszym gatunkiem wśród żab jest żaba wodna (Rana esculenta) żyjąca w niewielkich i płytkich stawach oraz rowach. Listę występujących na terenie omawianego nadleśnictwa gatunków płazów zamyka żaba jeziorkowa (Rana lessonae) – zasiedla ona masowo wszystkie typy, położonych na terenach leśnych, zbiorników wody. Płazy pełnią ważną rolę w środowisku; odżywiają się owadami i innymi drobnymi bezkręgowcami, wśród których znaczną część stanowią gatunki szkodliwe dla gospodarki człowieka. Płazy stanowią również ważne źródło pokarmu dla gatunków stojących na wyższych szczeblach drabiny pokarmowej. Pełnią one również inną, ważną rolę – stanowią bioindykatory stanu czystości środowiska; naga i przepuszczalna skóra płazów sprawia, że są one podatne na wszelkie (nawet śladowe) zanieczyszczenia chemiczne. Obecność płazów pozwala wnioskować o niskim stopniu skażenia środowiska przyrodniczego. Wszystkie, występujące na terenie Nadleśnictwa Gniezno gatunki płazów podlegają ścisłej ochronie gatunkowej. Ich lista przestawia się następująco: Gromada: PŁAZY – AMPHIBIA Nazwa gatunkowa Kategoria Lp. polska łacińska ochronności zagrożenia 1. Traszka zwyczajna Triturus vulgaris OCH V,K 2. Traszka grzebieniasta Triturus cristatus OCH, PCKZ V,K 3. Kumak nizinny Bombina bombina OCH E,K 4. Grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus OCH V,K 5. Ropucha szara Bufo bufo OCH B 6. Ropucha zielona Bufo viridis OCH V,K 7. Ropucha paskówka Bufo calamita OCH V,K 8. Rzekotka drzewna Hyla arborea OCH V,K 9. Żaba jeziorkowa Rana lessonae OCH B 10. Żaba wodna Rana esculenta OCH B 11 Żaba śmieszka Rana ridibunda OCH V,K 12. Żaba trawna Rana temporaria OCH V,L - 123 Nazwa gatunkowa Kategoria Lp. łacińska polska 13. Żaba moczarowa Rana arvalis ochronności zagrożenia OCH V,L Zagrożenia: E – gatunek ginące V – gatunek narażony na wyginięcie B – gatunek wydobyty z zagrożenia Skala zagrożenia: K – zagrożony w skali kraju L – zagrożony w skali lokalnej Gady (Reptilia) reprezentuje 5 spośród 9 występujących w Polsce gatunków. Pospolicie występującym na terenie nadleśnictwa gatunkiem jest jaszczurka zwinka (Lacerta agilis) – można ją spotkać na nasłonecznionych zboczach, na leśnych polanach, trawiastych zrębach, na skraju dróg, wrzosowiskach i miejscach ruderalnych. Drugi gatunek – jaszczurka żyworodna (Lacerta vivipara), żyjąca w wilgotnych lasach, na skrajach pól i łąk, często nad wodami, występuje nielicznie i w dużym rozproszeniu. Mieszkańcem wilgotnych partii lasów i borów jest, błędnie uznawana za węża i bezmyślnie tępiona, beznoga jaszczurka – padalec (Anguis fragilis). Wśród węży stwierdzono obecność dwóch gatunków. Pierwszy z nich to mieszkaniec śródleśnych zbiorników wodnych, torfowisk, podmokłych łąk i lasów liściastych, osiągający znaczne rozmiary (do 150 cm długości) – zaskroniec zwyczajny (Natrix natrix). Drugi to, cieszący się niezasłużenie złą sławą, jedyny w Polsce jadowity gatunek węża – żmija zygzakowata (Vipera berus). Zasiedla ona nasłonecznione polany, stoki i skraje lasów, obrzeża torfowisk, bagien oraz gruzowiska i stosy kamieni na pograniczach pól i lasów. Gatunek ten, w okrutny sposób tępiony przez ludzi, występuje w znacznym rozproszeniu; znane jest jego przywiązanie do zasiedlania od wielu lat tych samych stanowisk. Wszystkie występujące na terenie Nadleśnictwa Gniezno gady podlegają ścisłej ochronie gatunkowej. - 124 - Gromada: GADY – REPTILIA Nazwa gatunkowa Kategoria Lp. polska łacińska ochronności zagrożenia 1. Jaszczurka zwinka Lacerta agilis OCH V,L 2. Jaszczurka żyworodna Lacerta vivipara OCH V,L 3. Padalec zwyczajny Anguis fragilis OCH V,K 4. Zaskroniec zwyczajny Natrix natrix OCH V,K 5. Żmija zygzakowata Vipera berus OCH V,K Zagrożenia: V – gatunek narażony na wyginięcie Skala zagrożenia: K – zagrożony w skali kraju L – zagrożony w skali lokalnej 7.3. Ptaki Awifauna obszarów Nadleśnictwa Gniezno wykazuje znaczne zróżnicowanie – świadczy to o atrakcyjności obszarów leśnych w pełni zaspokajającej wymogi życiowe bytujących tu gatunków. Bogactwo ilościowe i gatunkowe ptaków gniazdujących zwiększają gatunki zalatujące tu okresowo. Trudno jest wymienić wszystkie gatunki ptaków zasiedlających biotopy nadleśnictwa – stanowią one najliczniej reprezentowaną gromadę kręgowców. Na duże zróżnicowanie gatunkowe awifauny wpływają: obecność Społecznej Ostoi Ptasiej Stawy Kiszkowskie zlokalizowanej 2 kilometry na północny zachód od granic zasięgu omawianego nadleśnictwa oraz Doliny Środkowej Warty i Ostoi Nadgoplańskiej (obszary ptasie sieci NATURA 2000 położone na terenie sąsiedniego Nadleśnictwa Konin). Znaczący udział przedstawicieli gatunków wodno-błotnych uwarunkowany jest obecnością licznych jezior oraz mniej licznych rzek. Konsekwencją zróżnicowania siedliskowego jest znaczna różnorodność faunistyczna przejawiająca się w bogactwie gatunkowym ptaków. Odnotowano tu obecność około 150 gatunków (zarówno lęgowych, jak i zalatujących). - 125 - Fauna kręgowców tego terenu obejmuje gatunki przystosowane do życia w sąsiedztwie człowieka. Główny trzon stanowią populacje synurbijnych gatunków powszechnie występujące w miastach i na obszarach segetalnych. Są to m.in. wróbel domowy, potrzeszcz, kopciuszek, pliszka siwa. W obrębie jezior i torfowisk występują m.in. bąk, bączek, perkozy: dwuczuby, rdzawoszyi, zausznik i perkozek oraz kokoszka, kropiatka i zielonka. Ponadto z otwartymi wodami stojącymi związane są także rybitwy czarne, a w okresie przelotów i migracji również białoczelne i białoskrzydłe. Zarośla i szuwary są miejscem występowania ptaków wróblowatych (trzciniak, wąsatka, trzcinniczek, brzęczka, rokitniczka, świerszczak, łozówka). Pobrzeża zadrzewień i starszych zakrzewień są miejscem występowania żurawia, remiza i ortolana. Natomiast tereny otwarte, w szczególności turzycowiska i łąki wilgotne, są siedliskami dla derkacza, kszyka, rycyka, brodźca krwawodziobego i kulika wielkiego – gatunków ptaków zaliczanych do najbardziej zagrożonych wyginięciem w skali Europy. Na otwartych przestrzeniach użytków rolnych spotkać można także: kuropatwę (Perdix perdix), skowronka polnego (Alauda arvensis) i świergotka polnego (Anthus campestris). Istotnym elementem lokalnej awifauny są gatunki pojawiające się tutaj już po okresie lęgowym, w trakcie migracji jesiennych i wiosennych, a także zimujące. Liczne reprezentowane są gatunki związane ze środowiskiem leśnym - kruk (Corvus corax), sójka (Garrulus glandarius), kukułka (Cuculus canorus), grzywacz (Columba palumbus), dzięcioł czarny (Dryocopus martius), kowalik (Sitta europaea), pełzacz leśny (Certhia familiaris), sikora sosnówka (Parus ater), sikora bogatka (Parus major), sikora modra (Parus caeruleus) i sikora czubatka (Parus cristatus). Nazwa gatunkowa Lp. polska Kategoria łacińska ochron ności zagrożenia Uwagi Gromada: PTAKI – AVES 1. Bażant Phasianus colchicus Ł 2. Bączek Ixobrychus minutus OCH PCKZ VU L 3. Bąk Botaurus stellaris OCH PCKZ LC L 4. Białorzytka Oenanthe oenanthe OCH 5. Bielik Haliaeetus albicilla OCH 6. Błotniak łąkowy Circus pygargus OCH L 7. Błotniak stawowy Circus aeruginosus OCH L 8. Błotniak zbożowy Circus cyaneus OCH 9. Bocian biały Ciconia ciconia OCH L L PCKZ LC PCK VU L L L Nazwa gatunkowa Lp. Kategoria łacińska polska ochron ności zagrożenia Uwagi - 126 - 10. Bocian czarny Ciconia nigra OCH L 11. Brodziec piskliwy Actitis hypoleucos OCH L 12. Brzęczka Locustella luscinioides OCH L 13. Cierniówka Sylvia communis OCH L 14. Cyraneczka Anas crecca Ł Z 15. Czajka Vanellus vanellus OCH L 16. Czapla siwa* Ardea cinerea OCH cz. L 17. Czernica Aythya fuligula Ł L 18. Derkacz Crex crex OCH L 19. Drozd śpiewak Turdus philomelos OCH L 20. Droździk Turdus iliacus OCH L 21. Dudek Upupa epops OCH L 22. Dymówka Hirundo rustica OCH L 23. Dzięcioł czarny Dryocopus martius OCH L 24. Dzięcioł duży Dendrocopus major OCH L 25. Dzięcioł średni Dendrocopus medius OCH L 26. Dzięcioł zielony Picus viridis OCH L 27. Dzięciołek Dendrocopus minor OCH L 28. Dziwonia Carpodacus erythrinus OCH L 29. Dzwoniec Carduelis chloris OCH L 30. Gawron Corvus frugilegus OCH cz. L 31. Gągoł Bucephala clangula OCH L 32. Gąsiorek Lanius collurio OCH L 33. Gil Pyrrhula pyrrhula OCH L 34. Gęgawa Anser anser OCH L 35. Gęś białoczelna Anser albifrons OCH L 36. Głowienka Aythya ferina Ł Z 37. Gołąb grzywacz Columba palumbus Ł L 38. Grubodziób Coccothraustes coccothraustes OCH L 39. Jarzębatka Sylvia nisoria OCH L 40. Jastrząb Accipiter gentilis OCH Z 41. Kania czarna Milvus migrans OCH PCKZ NT Z 42. Kania ruda Milvus milvus OCH PCKZ NT Z 43. Kawka Corvus monedula OCH Z Nazwa gatunkowa Lp. polska Kategoria łacińska ochron ności zagrożenia Uwagi - 127 - 44. Kobuz Falco subbuteo OCH L 45. Kopciuszek Phoenicurus ochruros OCH L 46. Kos Turdus merula OCH L 47. Kokoszka wodna Gallinula chloropus OCH L 48. Kowalik Sitta europaea OCH L 49. Krakwa Anas strepera OCH Z 50. Krętogłów Jynx torquilla OCH L 51. Krogulec Accipiter nisus OCH L 52. Kropiatka Porzana porzana OCH Z 53. Kruk Corvus corax OCH cz. L 54. Krzyżówka Anas platyrhynchos Ł L 55. Kukułka Cuculus canorus OCH L 56. Kulczyk Serinus serinus OCH L 57. Kuropatwa Perdix perdix Ł L 58. Kwiczoł Turdus pilaris OCH L 59. Lelek Caprimulgus europaeus OCH L 60. Lerka Lullula arborea OCH L 61. Łabędź niemy Cygnus olor OCH L 62. Łozówka Acrocephalus palustris OCH L 63. Łyska Fulica atra Ł L 64. Makolągwa Carduelis cannabina OCH L 65. Mazurek Passer montanus OCH L 66. Mewa śmieszka Larus ridibundus OCH Z 67. Muchołówka mała Ficedula parva OCH L 68. Muchołówka szara Muscicapa striata OCH L 69. Muchołówka żałobna Ficedula hypoleuca OCH L 70. Mysikrólik Regulus regulus OCH L 71. Myszołów Buteo buteo OCH L 72. Oknówka Delichon urbica OCH L 73. Ortolan Emberiza hortulana OCH L 74. Paszkot Turdus viscivorus OCH L 75. Pełzacz leśny Certhia familiaris OCH L 76. Pełzacz ogrodowy Certhia brachydactyla OCH L 77. Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus OCH Z Nazwa gatunkowa Lp. Kategoria ochron ności Uwagi - 128 - polska łacińska 78. Perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena OCH Z 79. Perkozek Podiceps ruficollis OCH Z 80. Piecuszek Phylloscopus trochilus OCH L 81. Piegża Sylvia curruca OCH L 82. Pierwiosnek Phylloscopus collybita OCH L 83. Pleszka Phoenicurus phoenicurus OCH L 84. Pliszka siwa Motacilla alba OCH L 85. Pliszka żółta Motacilla flava OCH L 86. Płomykówka Tyto alba OCH L 87. Podgorzałka Aythya nyroca OCH PCKZ EN L 88. Podróżniczek Luscinia svecica OCH PCKZ NT L 89. Pokląskwa Saxicola rubetra OCH Z 90. Pokrzewka czarnołbista Sylvia atricapilla OCH L 91. Pokrzewka ogrodowa Sylvia borin OCH L 92. Pokrzywnica Prunella modularis OCH L 93. Potrzeszcz Emberiza calandra OCH L 94. Potrzos Emberiza schoeniculus OCH L 95. Puszczyk Strix aluco OCH L 96. Pustułka Falco tinnunculus OCH L 97. Przepiórka Coturnix coturnix Ł L 98. Pójdźka Athene noctua OCH L 99. Raniuszek Aegithalos caudatus OCH L 100. Rokitniczka Acrocephalus schoenebanus OCH L 101 Rybitwa białowąsa Chlidonias hybridus OCH 102. Rybitwa czarna Chlidonias niger OCH L 103. Rybitwa rzeczna Sterna hirundo OCH L 104. Rybołów Pandion haliaetus OCH 105. Sikora bogatka Parus major OCH L 106. Sikora czarnogłówka Parus montanus OCH L 107. Sikora czubatka Parus cristatus OCH L 108. Sikora modra Parus caeruleus OCH L 109. Sikora sosnówka Parus ater OCH L 110. Sikora uboga Parus palustris OCH L 111. Siniak Columba oenas OCH L zagrożenia PCKZ LC PCKZ VU L Z Nazwa gatunkowa Lp. Kategoria ochron ności Uwagi - 129 - polska łacińska 112. Sieweczka rzeczna Charadrius dubius OCH L 113. Skowronek polny Alauda arvensis OCH L 114. Słonka Scolopax rusticola Ł L 115. Słowik rdzawy Luscinia megarynchos OCH L 116. Słowik szary Luscinia luscinia OCH L 117. Sroka Pica pica OCH cz L 118. Srokosz Lanius excubitor OCH L 119. Strumieniówka Locustella fluviatilis OCH L 120. Sowa błotna Asio flammeus OCH 121. Sowa uszata Asio otus OCH L 122. Sójka Garrulus glandarius OCH L 123. Szpak Sturnus vulgaris OCH L 124. Strzyżyk Troglodytes troglodytes OCH L 125. Szczudłak Himantopus himantopus OCH L 126. Szczygieł Carduelis carduelis OCH L 127. Świerszczak Locustella naevia OCH L 128. Świergotek drzewny Anthus trivalis OCH L 129. Świergotek łąkowy Anthus pratensis OCH L 130. Świergotek polny Anthus campestris OCH L 131. Świstunka Phylloscopus sibilatrix OCH L 132. Trzciniak Acrocephalus arundinaceus OCH L 133. Trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus OCH L 134. Trznadel Emberiza citrinella OCH L 135. Turkawka Streptopelia turtur OCH L 136. Wąsatka Panurus biarmicus OCH 137. Wilga Oriolus oriolus OCH L 138. Wodnik Rallus aquaticus OCH L 139. Wrona siwa Corvus corone OCH cz. L 140. Wróbel Passer domesticus OCH L 141. Zaganiacz Hippolais icterina OCH L 142. Zielonka Porzana parva OCH 143. Zięba Fringilla coelebs OCH L 144. Zimorodek Alcedo atthis OCH L 145. Zniczek Regulus ignicapillus OCH L zagrożenia PCKZ VU PCKZ LC PCKZ NT L Z L Nazwa gatunkowa Lp. łacińska polska 146. Żuraw Kategoria Grus grus ochron ności zagrożenia OCH Uwagi - 130 - L * z wyjątkiem występującej na terenie stawów rybnych uznanych za obręby hodowlane Gatunki wymagające szczególnej ochrony na podstawie Dyrektywy Ptasiej wyróżniono czcionką pogrubioną. PCKZ – Polska Czerwona Księga Zwierząt (Głowaciński, 2001) Zagrożenie: LC – gatunek najmniejszej troski CR – gatunek skrajnie zagrożony VU – gatunek narażony na wyginięcie EN – gatunek zagrożony NT – gatunek niższego ryzyka, bliski zagrożenia Gniazdowanie: L – gatunek lęgowy Z – gatunek zalatujący (przelotny) Kategoria ochronności: OCH – ochrona gatunkowa ścisła cz. OCH – ochrona gatunkowa częściowa Pozostałe oznaczenia: Ł – gatunek łowny - 131 - 7.4. Ssaki Najliczniej reprezentowanym rzędem z gromady ssaków są gryzonie (Rodentia), a wśród nich: wiewiórka (Sciurus vulgaris), nornica ruda (Clethrionomys glareolus), nornik zwyczajny (Microtus arvalis) i nornik północny (Microtus oeconomus). Brzegi lasów, zarośla i pola zasiedla badylarka (Micromys minutus), mysz polna (Apodemus agrarius) oraz mysz zaroślowa (Apodemus sylvaticus), natomiast z biotopem leśnym związana jest mysz leśna (Apodemus flavicollis). Tereny zurbanizowane zasiedlają dwa gatunki gryzoni – mysz domowa (Mus musculus) i szczur wędrowny (Rattus norvegicus). Na podkreślenie zasługuje fakt występowania bobra europejskiego (Castor fiber) i sporadycznie – wydry (Lutra lutra). Przedstawicielami rodziny zającokształtnych (Lagomorpha) są występujące w silnym rozproszeniu zające szaraki (Lepus europaeus). Ssaki owadożerne (Insectivora) reprezentowane są przez dwa gatunki: jeża zachodniego (Erinaceus europaeus) i kreta (Talpa europaea). Nietoperze (Chiroptera) występują głównie na poddaszach i w piwnicach. Szacuje się, że w ciągu nocy ssaki te odławiają owady o łącznej masie od 1/4 do 1/3 ciężaru własnego ciała. Ich żarłoczność oraz przywiązanie do zasiedlonych miejsc pozwala zaliczyć je do najważniejszych składników biologicznej obrony biocenozy leśnej przed nadmiernym rozwojem szkodliwych owadów. Spośród przedstawicieli rzędu drapieżnych (Carnivora) stwierdzono występowanie licznej, lecz rozproszonej populacji lisa (Vulpes vulpes), borsuka (Meles meles) oraz jenota (Nyctereutes procyonides). W koronach starych, ponad stuletnich drzew spotkać można polującą kunę leśną – tumaka (Martes martes); natomiast okolice śródleśnych osad penetruje kuna domowa (Martes foina). Istotną, zarówno gospodarczo jak i liczebnie, grupą ssaków są przedstawiciele parzystokopytnych (Artiodactyla). Ich obecność stwierdzić można bez trudu na zgryzanych uprawach i spałowanych młodnikach oraz w buchtowanych (głównie liściastych) drzewostanach starszych klas wieku. Zwierzynę łowną reprezentują przedstawiciele 14 gatunków. - 132 - Według stanu na dzień 10 marca 2008 roku zainwentaryzowano następującą ilość zwierzyny łownej: jeleń – 518 sztuk daniele – 182 sztuk sarny – 3048 sztuk dziki – 590 sztuk. Stwierdzono również sezonową obecność przechodnich, pojedynczych łosi. Wśród zwierzyny drobnej stwierdzono 2111 zajęcy (od 2002 roku widoczny wzrost liczebności), 220 borsuków (populacja liczebnościowo ustabilizowana), 230 jenotów (populacja stabilna), 108 osobników norki amerykańskiej (nieznaczny wzrost liczebności). Kuny domowe i leśne w ilości 233 sztuk oraz tchórze zwyczajne (122 osobniki) wykazują stabilność swoich populacji; populacja lisa (954 osobniki) uległa w ostatnich latach znacznemu spadkowi. W przypadku piżmaka (233 osobniki) stwierdzono nieznaczny wzrost populacji tego gryzonia. Stwierdzono także obecność jednej rodziny bobra europejskiego (5-7 osobników) na terenie leśnictwa Zakrzewo (oddział 211). Bobry trafiły tu migrując z doliny rzeki Wełny w 2004 roku. Wykopały i zasiedliły ziemną norę na zboczu jeziora Kamionek; spiętrzają wodę na tamtejszym rowie, przyczyniając się do lokalnych podtopień rosnących tam drzewostanów olszowych. Drugim miejscem, gdzie sporadycznie można spotkać bobry to okolice Kiszkowa – na granicy zasięgu Nadleśnictwa Gniezno. Są to osobniki migrujące z ostoi Stawy Kiszkowskie (obszar Nadleśnictwa Łopuchówko). Obecność wydr (3 osobniki) potwierdzono na terenie leśnictwa Orchowo – śródleśne jezioro w oddziale 417c. Pojedyncze wydry widywane są corocznie (jedynie w okresie rozrodczym) w wodach jeziora Skorzęcińskiego (wiadomość ustna od rybaków tamtejszego PGR-yb). Wydry widywane są także w sąsiedztwie prywatnego jeziora Kańskiego. W ubiegłym okresie gospodarczym na poboczach dróg znajdowano kilkakrotnie wydry przejechane przez samochody. - 133 - Gromada: SSAKI - MAMALIA Nazwa gatunkowa Lp. polska Kategoria łacińska ochron ności zagrożenia OCH V, L OCH cz B 1. Jeż zachodni Erinaceus europaeus 2. Kret* Talpa europaea 3. Nocek duży Myotis myotis OCH R, L 4. Gacek brunatny Plecotus auritus OCH B 5. Borowiec wielki Nyctalus noctula OCH B 6. Mopek Barbastella barbastellus OCH V, L 7. Zając szarak Lepus capenisis Ł V, L 8. Wiewiórka pospolita Sciurus vulgaris OCH V, L 9. Bóbr europejski Castor fiber OCH cz B 10. Piżmak Ondatra zibethicus Ł V, L 11. Nornica ruda Clethrionymus glareolus - B 12. Karczownik ziemnowodny** Arvicola terrestris OCH cz B 13. Darniówka zwyczajna Microtus subrerraneus - R 14. Nornik północny Microtus oeconomus - B 15. Nornik bury Microtus agrestis - B 16. Nornik zwyczajny Microtus arvalis - B 17. Szczur wędrowny Rattus norvegicus - N 18. Norka amerykańska Neovison vison Ł N 19. Badylarka Micromys minutus OCH cz B 20. Mysz domowa Mus musculus - B 21. Mysz polna Apodemus agrarius - B 22. Mysz zaroślowa Apodemus silvaticus OCH cz N 23. Mysz leśna Apodemus flavicollis - B - 134 Nazwa gatunkowa Lp. polska Kategoria łacińska ochron ności zagrożenia 24. Lis Vulpes vulpes Ł B 25. Jenot Nyctereutes procyonoides Ł B 26. Borsuk Meles meles Ł V, K 27. Wydra*** Lutra lutra OCH cz R 28. Kuna leśna Martes martes Ł V, L 29. Kuna domowa Martes foina Ł V, L 30. Tchórz zwyczajny Mustela putorius Ł N 31. Gronostaj Mustela erminea OCH R, K 32. Łasica Mustela nivalis OCH V, L 33. Dzik Sus scrofa Ł B 34. Sarna Capreolus capreolus Ł B 35. Jeleń szlachetny Cervus elaphus Ł B 36. Daniel Dama dama Ł B 37. Łoś Alces alces Ł B * z wyjątkiem występującego na terenie ogrodów, upraw ogrodniczych, szkółek, lotnisk, ziemnych konstrukcji hydrotechnicznych oraz obiektów sportowych ** z wyjątkiem występującego na terenie sadów, ogrodów oraz upraw leśnych *** z wyjątkiem występującej na terenie stawów rybnych uznanych za obręby hodowlane - 135 Użyte oznaczenia (za: Z. Pucek, J. Raczyński: Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce, W-wa,1983) Kategorie ochronności: OCH – ochrona gatunkowa ścisła OCH cz. – ochrona gatunkowa częściowa Zagrożenia: E – gatunek ginące V – gatunek narażony na wyginięcie R – gatunek rzadki B – gatunek wydobyty z zagrożenia N – gatunek o nieustalonym statusie zagrożenia Skala zagrożenia: K – zagrożony w skali kraju L – zagrożony w skali lokalnej Inne oznaczenia: Ł – gatunek łowny - 136 - 8. Obiekty kultury materialnej 8.1. Gniezno - pierwsza stolica Polski W IX wieku, na terytorium plemienia Polan pod panowaniem władców z dynastii Piastów, zaczął się proces jednoczenia ziem polskich i tworzenie nowego, suwerennego państwa - Polski. W największych grodach: Gnieźnie, Lednicy i Poznaniu powstały siedziby księcia rządzącego początkowo Wielkopolską, a od połowy X wieku również ziemiami sąsiednimi. W 966 roku Polska znajdująca się pod panowaniem Mieszka I przyjęła chrześcijaństwo, a w 1000 roku, w Gnieźnie, utworzono pierwsze arcybiskupstwo. Pierwotna nazwa tego regionu – Polska na przełomie XIII/XIV wieku zastąpiona została nazwą Wielka Polska (Polonia Maior). Gniezno to pierwsza stolica Polski – w prezbiterium tutejszej gotyckiej archikatedry znajduje się m.in. wczesnobarokowy relikwiarz św. Wojciecha wykonany w roku 1662 przez gdańskiego złotnika Piotra van der Rennena. Nad relikwiarzem barokowa konfesja z roku 1684, naśladująca słynną konfesję Berniniego z bazyliki św. Piotra w Wytykanie. Kolejny cenny zabytek to płyta nagrobna arcybiskupa Zbigniewa Oleśnickiego wykuta z czerwonego marmuru przez Wita Stwosza oraz spiżowe Drzwi Gnieźnieńskie z 1175 roku nazywane Gemma Civitatis (Klejnot Królestwa) zawierające 18 scen z życia pierwszego patrona Polski. Tutaj koronowano pięciu pierwszych królów Polski – Bolesława Chrobrego (1025), Mieszka II (1025), Bolesława Śmiałego (1076), Przemysła II (1295) i Wacława II Czeskiego (1300). W Muzeum Archidiecezjalnym podziwiać można m.in. kielich św. Wojciecha, pierścienie arcybiskupów, relikwiarze i unikalną kolekcję XVII wiecznych portretów trumiennych; natomiast w Archiwum Archidiecezjalnym znajdują się bezcenne zabytki piśmiennictwa – pergaminy, starodruki i księgi liturgiczne. Kolejny bezcenny zabytek to kościół pw. Jana Chrzciciela, spadkobierca tradycji Zakonu Bożogrobowców – jest to jedyny gnieźnieński obiekt sakralny, który przetrwał wieki w niezmienionej formie stylu gotyckiego. Określany jako 3 N (najmniejszy, najstarszy i najpiękniejszy). Zbudowany dla Bożogrobowców w 1242 roku na Górze Krzyżackiej. Jest to ceglana, jednonawowa budowla o sklepieniu żebrowo-łukowym z cenną polichromią wykonaną metodą all secco. Nowocześnie prezentuje się Muzeum Początków Państwa Polskiego, w którym prezentowane są zwiedzającym ciekawe pokazy audiowizualne oraz interesujące wystawy czasowe. - 137 - 8.2. Zabytki budownictwa ludowego Wiele uroku zachowały drewniane, szachulcowe chałupy z XIX wieku – podziwiać je można m.in. w Powidzu, Witkowie, Ostrowie Prymasowskim, Orchowie i okolicznych wsiach. Budownictwo szachulcowe zostało wprowadzone przez Niemców, którzy w czasie zaboru pruskiego prowadzili na tym terenie silną działalność germanizacyjną. Efektem tej działalności była kolonizacja terenów polskich i stwarzanie korzystnych warunków dla osadników niemieckich. Wprowadzony przez niemieckich zaborców styl budownictwa nazwano potocznie pruskim murem – była to drewniana, wypełniona gliną (z domieszką słomy, wrzosu) lub cegłami, białkowana na zewnątrz zaprawą wapienną, konstrukcja szkieletowa podzielona drewnianymi belkami na regularne figury geometryczne. Lokalną ciekawostką są także wiatraki. Największe ich zgromadzenie znajduje się na terenie Wielkopolskiego Parku Etnograficznego w Dziekanowicach. Prezentowane są tam trzy ich rodzaje – koźlak (z Mierzewa, 1801 rok), wieżowy czyli holender (z Trzuskołonia, 1801 rok) i rzadko spotykany na ziemiach polskich – paltrak (z Kędzierzyna, z 1887 roku). Natomiast w Małym Skansenie, przy miejscu przeprawy promowej na Ostrów Lednicki stoi najstarszy, udokumentowany polski wiatrak (koźlak) z 1858 roku, pochodzący z Gryżyny koło Kościana. Drugie miejsce, gdzie można podziwiać zachowany w dobrym stanie wiatrak to miasteczko Powidz, w którym (przy ul. Kolejowej) znajduje się XIX wieczny koźlak. Kolejny wiatrak stoi w Witkowie, przy ulicy Wrzesińskiej. Natomiast w Ostrowie, niedaleko jeziora Powidzkiego, zachował się wiatrak odrestaurowany przez prywatnego właściciela. We wsi Kamionka, przy drodze ze Skorzęcina do Witkowa, zachował się jeszcze korpus ponad 150 letniego koźlaka – są to chyba ostatnie jego lata. W nieco lepszym stanie znajduje się wiatrak we wsi Piaski. Dwa wiatraki zachowały się także w okolicy wsi Szemborowo. Uwarunkowania prawne dotyczące sprawowania opieki nad zabytkami zawiera ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. Nr 162, poz. 1568 z późn. zm. Dz.U. z 2004 r. Nr 96, poz. 959). - 138 - 8.3. Zabytkowe parki podworskie Skupiskami wielu wiekowych drzew (w tym – gatunków egzotycznych) są parki podworskie. Część z nich ulega silnej dewastacji i zapomnieniu, inne – po przeprowadzeniu gruntownej konserwacji, cieszą wzrok zadbanym wyglądem. Parki wpływają korzystnie na estetykę wsi, łagodzą lokalny klimat, spełniając również funkcje edukacyjne i rekreacyjne. W zarządzie Nadleśnictwa Gniezno znajduje się park o powierzchni 2,63 ha i pałac w Popowie Podleśnym (oddział 31f). W sporządzonej w 1990 roku dokumentacji ewidencyjnej dla parku dworskiego na zlecenie Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu, zaproponowano go do objęcia ochroną konserwatorską. Nie został on dotychczas wpisany do rejestru WKZ. W parku znajduje się zróżnicowany drzewostan m.in. rośnie tam 5 pomników przyrody – 160 letnie dęby i wiąz. Do obiektów leżących w zasięgu działania omawianego nadleśnictwa zaliczyć należy wiejskie, zabytkowe parki w Zakrzewie, Giewartowie, Kosewie, Słowikowie, Linówcu, Osówcu, Naprusewie, a także w Skorzęcinie, Myślątkowie, Sokołowie, Charbinie, Jelitowie i w Kownatach. Zakrzewo – park krajobrazowy o powierzchni 15,80 ha, w tym 2 ha staw, został założony w 1859 roku przez francuskiego ogrodnika Augustyna Denizota sprowadzonego przez właściciela Zakrzewa – hrabiego Albina Węsierskiego herbu Belina. Występuje w nim około 50 gatunków drzew i krzewów, w tym dwa pomniki przyrody: lipa drobnolistna o obwodzie 322 cm oraz platan klonolistny o obwodzie 387 cm. W parku rosną 130 letnie graby i jesiony oraz dęby i lipy, a także daglezje, świerki i brzozy. Z rzadkich gatunków drzew występuje m.in. katalpa zwyczajna, dąb błotny i buk odmiany czerwonolistnej. Godne uwagi są także aleje kasztanowców, lip, buków i platanów oraz szpalery grabowe. Północną granicę parku stanowi Mała Wełna, mająca duży wpływ na układ wodny parku. Istniejący tu staw łączy się z rzeką przez sieć kanałów. W miejscu starego dworu hrabia Węsierski zlecił gnieźnieńskiemu architektowi Ludwikowi Ballenstaedtowi budowę okazałego pałacu w stylu nawiązującym do architektury francuskich zamków z epoki renesansu – jego budowę ukończono w 1872 roku. Odrestaurowany w latach 1986-92 pałac stanowi obecnie własność banku BZ WBK SA, który urządził tu centrum konferencyjno-szkoleniowe z częścią hotelową. Do osobistości, które gościły w pałacu należy m.in. Margaret Thacher i była prezydent Irlandii – Mary Robinson. - 139 - Giewartów – znajduje się tu park krajobrazowy z drugiej połowy XIX wieku, staraniem dziedzica M. Tylmana (pow. 5,31 ha), rozplanowany na stoku opadającym do jeziora Powidzkiego. W zabytkowym parku 700-letni dąb szypułkowy, pomnik przyrody "Sokół" to największe drzewo w parku (obwód 702 cm). Dorodny drzewostan dworskiego parku z licznymi okazałymi dębami szypułkowymi o obwodach 390-290 cm, kilkoma gatunkami klonu, lipami drobnolistnymi (obwody ponad 200 cm), wiązami szypułkowymi i olszami czarnymi o ponad 2 m obwodach. Uwagę zwraca również położona za parkiem grupa buków pospolitych. Poza tym występuje szereg gatunków krzewiastych np.: śnieguliczka, bez czarny, lilak, porzeczka czarna oraz agrest. Park jest obiektem otwartym i często odwiedzanym przez turystów. Ma wybitne walory przyrodnicze, rekreacyjne i dydaktyczne. Osówiec – tutejszy park o pow. 2 ha tworzą głównie drzewa różnego pochodzenia, z przewagą gatunków krajowych. Występują: sosna zwyczajna, sosna wejmutka, modrzew europejski, świerk kłujący, świerk zwyczajny, daglezja, żywotniki, topola biała, brzoza brodawkowata. kasztanowiec zwyczajny, dąb szypułkowy, dąb bezszypułkowy, wierzba krucha, buk, robinia oraz kilka gatunków ze stosunkowo niedawnych nasadzeń. W parku znajduje się także aleja bukowa. Do szczególnie cennych drzew należą 3 dęby szypułkowe o obwodach: 283, 286 i 348 cm; jeden z wiązów osiągnął obwód 317 cm. Park wraz z dworem alkierzowym zostały ostatnio pieczołowicie odrestaurowane. Słowikowo – park krajobrazowy o powierzchni 2,54 ha, powstał w połowie XIX wieku. Obecnie zarejestrowane są tam pomniki przyrody dwa dęby szypułkowe o obwodach 500 i 400 cm. Kosewo - park krajobrazowy w obecnym miejscu powstał pod koniec XIX wieku, zajmuje powierzchnię 8,83 ha. Obecność starych drzew świadczy jednak, że na tym terenie już wcześniej występowała roślinność drzewiasta, w tym potężne dęby. Zespół pałacowoparkowy usytuowano przy szczególnie pięknym i czystym jeziorze. Przez park przepływa strumyk. W parku rośnie 16 gatunków drzew, w tym okazałe dwa pomnikowe dęby o obwodach 597 i 548 cm. Park w Kosewie jest miejscem licznego występowania klonów polnych, z których kilka osiąga obwód ponad 200 cm (najokazalszy 283 cm). Na terenie parku, poza ośrodkiem wczasowym, znajduje się szkoła dla dzieci specjalnej troski. Naprusewo - według istniejących źródeł pisanych dwór i park powstały około 1890 r. Wydaje się jednak, że przynajmniej park musiał powstać znacznie wcześniej. Obecnie zachowany fragment dawnego parku zajmuje powierzchnią około 1 ha. Roślinność parku jest mało urozmaicona, a drzewostan na znacznej powierzchni silnie prześwietlony. Na granicy - 140 - parku dobrze zachowana aleja starych grabów oraz okazałe dęby szypułkowe (343-262 cm). Interesujący jest okaz buka zwyczajnego, formy purpurowej. Linówiec - powierzchnia 3,20 ha. Obecnie na terenie parku rośnie około 30 krajowych gatunków drzew, w tym dąb szypułkowy o obwodzie 451 cm - pomnik przyrody. Inne cenne okazy to: lipa drobnolistna o obwodzie 317 cm i buk o obwodzie 295 cm oraz iglicznia o obwodzie 181 cm. W 1998 roku dwór z parkiem został sprzedany prywatnemu nabywcy. Myślątkowo - powierzchnia 1,26 ha, obecnie w parku rośnie 16 gatunków drzew. Park z dworem łączy się ze starym zadrzewionym i zakrzewionym cmentarzem tworząc urozmaiconą ekologicznie enklawę. Część drzew oraz podrost i w znacznej części podszyt pojawiły się w wyniku naturalnej sukcesji. Do największych drzew parku należą topole. Skorzęcin - zachował się tu dwór z poł. XIX w. kryty dachem naczółkowym, z parkiem o pow. 0,72 ha (m.in. okazała lipa) i zabudowaniami folwarcznymi Charbin - powstał w końcu XIX w., powierzchnia 1,20 ha. Jego obecny stan nie przedstawia z przyrodniczego punktu widzenia większej wartości. Przy dworze rośnie okazała robinia i stara lipa. Cały obiekt znajduje się w pobliżu jeziora Niedzięgiel. Jelitowo – zadbany park z pałacem, dębowym starodrzewem, stawem, kortem tenisowym oraz położoną przy wjeździe do parku ekskluzywną restauracją. W północnej części parku brukowana aleja z dwoma rzędami ponad 100 letnich kasztanowców. Uroki pobytu w pałacowych apartamentach skutecznie psuje intensywny zapach pochodzący z pobliskiego gnojownika. Parki miejskie znajdują się w Gnieźnie – spośród sześciu obiektów na wyróżnienie zasługuje Park Miejski przy ul. Sobieskiego (założony w 1898 r.) o powierzchni 14,37 ha, z licznymi egzotami oraz pozostałościami piastowskiego grodziska obronnego Gnieźninek oraz Park Piastowski o powierzchni 14,20 ha, na zachodnim brzegu jeziora Jelonek – na jego terenie znajduje się Muzeum Początków Państwa Polskiego. - 141 - 8.4. Obiekty i miejsca o charakterze historycznym Dowodami najstarszego osadnictwa są pozostałości dawnych grodów – grodziska. Stanowiły one miejsca obozowania lokalnych plemion – cechą charakterystyczną tych budowli był ich obronny charakter zabudowy (liczne wały i fosy), lokalizacja na trudno dostępnych wzniesieniach usytuowanych z reguły w dolinach rzek, nad przesmykami jezior. Na terenie zarządzanym przez Nadleśnictwo Gniezno brak jest grodzisk i stanowisk archeologicznych. W zasięgu działania znajdują się następujące obiekty: Giewartów - w roku 1937, w wyniku prac prowadzonych przez prof. J. Kostrzewskiego zlokalizowano dwie średniowieczne osady: pierwszą na wzgórzu, przy jeziorze Powidzkim, za parkiem dworskim, drugą na południu od dworu, na polu. Kinno - skarb srebrny, składający się z 6010 g srebra siekanego i placków, 86 g ozdób srebrnych i 630 sztuk monet. Monety pochodziły z czasów Mieszka i Bolesława Chrobrego. Znaleziono także monety czeskie Jaromira, niemieckie, angielskie Ethelerda II, włoskie, bizantyjskie. Najmłodsze monety datowano na lata 1016 - 1046. Wśród ozdób były paciorki zdobione granulacją, schowek na amulety oraz sześć uszkodzonych zausznic. Czas zakopania określono na okres panowania Bolesława Chrobrego, lub czasy krótko po jego śmierci. Lokalizacja skarbu: pole należące do posiadłości Skubarczewo. Ostrowite Prymasowskie - dwie osady średniowieczne. Jedna wraz z pozostałościami pieca hutniczego (na wzniesieniu około 100 m od osady) zidentyfikowana została na półwyspie jeziora Ostrowickiego, znajdującym się na zachód od wsi Ostrowite Prymasowskie. Druga osada znajduje się na zachód od budynków dawnego dworu, na północ od cmentarza, na wzniesieniu. Powidz - średniowieczne grodzisko stożkowe, zwane Górą Zamkową. Forma zbliżona do czworoboku z zaokrąglonymi rogami, wymiary górą 44 x 40 m, dołem 80 x 75 m. Od strony jeziora wysokość 11 m, od strony przeciwległej 2,5 m. Na szczycie fundamenty kamienne czworobocznego budynku o wymiarach 4 x 4 m. Od północy przylega osada przygrodowa. Położenie - między Powidzem a jeziorem Powidzkim, na krawędzi wzniesień na zachodnim brzegu jeziora, przy łące, na wzgórzu porośniętym drzewami. Przybrodzin - osada średniowieczna, położenie: wzgórze nad jeziorem Powidzkim, na południe od wsi, na skarpie przy drodze; cmentarzysko szkieletowe. - 142 - Wiekowa - dwie średniowieczne osady. Pierwsza położona na wzniesieniu na półwyspie jeziora Niedzięgiel, na cyplu zwanym Starym Ostrowem. W obrębie drugiej, odkrytej na polu, na północ od zabudowań wsi, znaleziono fragmenty naczyń toczonych, kamień żarnowy, kamień rozcieracz. Wola Skorzęcka - fragment naczynia, przedmiot z poroża w kształcie litery U z ułamanymi dołem ramionami; znaleziska dokonano w torfowisku. Imiołki - grodzisko typu stożkowego, które w okresie wojen napoleońskich zostało wtórnie wykorzystane jako zbiorowa mogiła żołnierska. Ważnym świadectwem dziedzictwa kulturowego są dawne, nieczynne cmentarze ewangelicko-augsburskie. Jedyny nieczynny cmentarz ewangelicko-augsburski, zajmujący powierzchnię 0,23 ha, znajduje się w oddziale 225i leśnictwa Zakrzewo. Zachował się on w dobrym stanie (najstarsze nagrobki pochodzą z 1925 roku). Na terenie leśnictwa Hutka, w oddziale 36j, odnaleźć można 5 nagrobków – są to pozostałości niewielkiego cmentarza ewangelickiego. W oddziale 145k, obręb Popowo Podleśne znajduje się okazały, lecz zaniedbany rodzinny grób Jana Sicińskiego (1878-1945) – ostatniego właściciela majątku Modliszewo. Do innego typu cmentarzy należą cmentarze choleryczne, na których chowano ofiary masowych chorób. Pozostałości takiego cmentarza odnaleźć można na terenie leśnictwa Skorzęcin – zachował się tam ślad po ofiarach cholery, która zdziesiątkowała w 1851 roku pobliskie Witkowo (oddział 68a). Na terenie Nadleśnictwa Gniezno zachowało się kilka miejsc pamięci z okresu powstania styczniowego. Jednym z nich jest kamienny obelisk Gloria Victis – w hołdzie powstańcom z 1863 roku – pomnik na terenie leśnictwa Dolina (oddział 321a) oraz dwie mogiły powstańców z 1863 roku. Z okresu II wojny światowej należy wymienić grób NN żołnierza polskiego z 1939 roku w oddziale 266a, miejsce pamięci poświęcone Polakom zamordowanym w czasie wojny w oddziale 293b (oba w leśnictwie Las Miejski), mogiłę z okresu 1940-41 w oddziale 44b (leśnictwo Nowaszyce), grób rodziny nauczyciela z 27 września 1939 roku w oddziale 118a (leśnictwo Hutka) oraz mogiłę żołnierzy niemieckich w oddziale 226a (leśnictwo Krzyżówka). - 143 - Z okresu powojennego pochodzi zbiorowa mogiła pracowników PKP i ich rodzin – ofiar katastrofy pociągu ewakuacyjnego w oddziale 247c (leśnictwo Las Miejski). Z czasów współczesnych pochodzi krzyż papieski w oddziale 255b, obręb Popowo Podleśne ustawiony w 1979 roku w miejscu lądowania papieża podczas pierwszej wizyty w Polsce. W marcu 2000 roku na powidzkim lotnisku wojskowym został odsłonięty pomnik upamiętniający dwukrotne lądowanie prezydentów państw europejskich. Po raz pierwszy lądowali oni w Powidzu w 1997 roku, kiedy przybyli na spotkanie z papieżem, a po raz drugi – w roku 2000, kiedy przybyli na obchody tysięcznej rocznicy Zjazdu Gnieźnieńskiego. Każdego roku, na przełomie maja i czerwca, na polach lednickich, w pobliżu wsi Imiołki, pod Bramą Rybą, odbywają się wielotysięczne (około 40 tysięczne) spotkania religijne młodzieży z Polski i wielu krajów Europy. Brama III Tysiąclecia to konstrukcja stalowa o długości 39 m i wysokości 12 m. Aktualnie trwają intensywne prace związane z budową centrum pielgrzymkowego i kościoła. Turystów zaciekawić mogą również regionalne zbiory zgromadzone w dawnej leśniczówce zwanej Głuchą Puszczą (około 1 km na zachód od Orchowa, przy drodze w kierunku Trzemeszna). Właścicielem zgromadzonych tu eksponatów archeologicznych, etnograficznych, przyrodniczych i militariów jest emerytowany leśnik - inż. Stanisław Pijanowski. W leśniczówce osiadł w 1962 roku – dla zgromadzonych zbiorów przyjęto nazwę Muzeum Regionalne Głucha Puszcza. Po roku 1989 otwiera izbę poświęconą „Solidarności". Od połowy lat 90. nad Głuchą Puszczą zapada cisza. Pan Pijanowski przechodzi na emeryturę, państwowe instytucje przestają się nim interesować. W wykupionym na własność budynku dawnej leśniczówki bezcenne zbiory w artystycznym nieporządku, bez odpowiedniego zabezpieczenia narażone są na nieuchronne zniszczenie lub też … sprzedaż za bezcen. Zgromadzono tutaj ponad 30 tysięcy egzemplarzy zbiorów; towarzyszy im ponad 300 rękopisów i starodruków bezcennej wartości – niestety nie zostały one dotychczas skatalogowane. Do najciekawszych należą m.in. denar z czasów Bolesława Chrobrego, jeden z trzech znanych na świecie hełmów - szyszak woja z drużyny czeskiego księcia Brzetysława I z 1039 roku, wydobyty z wód jeziora Orchowskiego, Psałterz Dawida z 1535 roku, drewniane płaskorzeźby drogi krzyżowej wyrzeźbione na lipowej desce (około 1550 roku), Biblia księcia Radziwiłła (egzemplarz wydany w 1660 roku w Amsterdamie), konstytucja Sejmu - 144 - Walnego Koronnego z 1634 roku, XVI w. unicka koszulka chrzcielna wykonana z surowego jedwabiu czy też zwój Tory – pozostałość po synagodze w Wągrowcu. W muzeum wydzielone zostały zbiory pamiątkowe po Janie Kilińskim i Tadeuszu Kościuszce. Utworzony został także dział pamiątek z okresu II wojny światowej, a wśród nich monstrancja z obozu w Dachau, wykonana z puszek po konserwach i niemieckiego bagnetu. Z wiekiem kustosz tego unikalnego muzeum powoli dziwaczeje i coraz trudniej obejrzeć można zgromadzone tam prawdziwe skarby z minionych epok. Lokalną ciekawostką geologiczną jest pomnik przyrody nieożywionej – Tarcza Olbrzyma. Jest to głaz narzutowy – granit o obwodzie 1,65 m i wysokości 1,70 m zlokalizowany w Sokolnikach Kościelnych (poza gruntami Nadleśnictwa), na polu, na północ od wsi. 9. Walory turystyczne Tereny Nadleśnictwa Gniezno to nie tylko bogactwo walorów przyrodniczych – to także, nie do końca jeszcze poznane, dzieje dawnego osadnictwa, oryginalne zabytki architektury ludowej. Walory położenia geograficznego i bogata historia regionu składają się na duży kapitał szans i możliwości rozwojowych. Istotny zasób turystyczny regionu stanowią zdefiniowane, dobrze wypromowane szlaki turystyczne znajdujące się w całości lub częściowo na terenie powiatu gnieźnieńskiego. Staraniem Nadleśnictwa Gniezno zorganizowano cztery ścieżki edukacyjne. Pierwsza z nich położona jest na terenie leśnictwa Zakrzewo – długość 7 km, na terenie Lednickiego Parku Krajobrazowego. Ścieżka oznakowana jest liściem dębu. Przebiega od skrzyżowania dróg Waliszewo - Dziećmiarki i Owieczki - Sławno, poprzez park w Dziećmiarkach, wieś Kamionek i leśnymi drogami wychodzi w miejscu początkowym. Ścieżka składa się z 21 przystanków dydaktycznych. Stan infrastruktury turystycznej tego szlaku jest zły – wymaga pilnej modernizacji. Druga ścieżka prowadzi przez drzewostany leśnictwa Krzyżówka – na długości 2,6 km prezentuje w przystępny sposób fazy rozwoju drzewostanu oraz uczy rozpoznawać rosnące w swoim naturalnym środowisku gatunki drzew, krzewów i runa leśnego. Kolejna ścieżka zlokalizowana jest na terenie leśnictw Nowaszyce i Kowalewko – możliwe jest tu zapoznanie się z wybranymi działami gospodarki leśnej, a także z krajowymi gatunkami drzew i krzewów. - 145 - Ostatnia, czwarta ze ścieżek – Dolina znajduje się na terenie szkółki leśnej Powidz. Ścieżka przygotowana jest głównie dla uczniów szkół podstawowych i przedszkoli. Rozstawione tablice umożliwiają zapoznanie się z podstawowymi gatunkami drzew, ozdobnych krzewów oraz z etapami rozwoju drzewostanów. Prezentowane eksponaty – narzędzia leśne i urządzenia łowieckie przybliżają dzieciom pracę leśnika. Długość ścieżki – 1,5 km, czas przemarszu – 2 godz. Na terenie obrębu Popowo Podleśne, w oddziale 149d przygotowano miejsce na ognisko wraz ławki do wykorzystania przez zorganizowane grupy turystów. Zadaszenie turystyczne z kapliczką św. Huberta znajduje się na terenie obrębu Skorzęcin, w oddziale 244i. Walorem omawianego regionu jest dobra dostępność komunikacyjna, proekologiczna i sprzyjająca inwestorom z branży turystycznej polityka władz samorządowych, co czyni z omawianego terenu atrakcyjne miejsce wypoczynku. Rozwój turystyki na terenie okolicznych gmin dotyczy zarówno turystyki pobytowej, jak i kwalifikowanej. Można organizować tutaj różnorodne imprezy turystyczne: spływy kajakowe, rajdy rowerowe, obozy wędkarskie, wczasy w siodle. Są tutaj doskonałe warunki do uprawiania wędkarstwa jeziorowego, a na myśliwych (zarówno krajowych jak i zagranicznych) czekają atrakcyjne i zasobne tereny łowieckie. Obszar Nadleśnictwa Gniezno przecinają trasy szlaków: pieszych, rowerowych, samochodowych i wodnych. 9.1. Szlaki piesze Szlaki piesze wytyczone zostały w terenach o wysokich walorach turystycznokrajoznawczych. Teren Nadleśnictwa Gniezno przecinają trasy jedenastu turystycznych szlaków pieszych oznakowanych i utrzymywanych staraniem Oddziału PTTK Ziemi Gnieźnieńskiej oraz Nadleśnictwa Gniezno – są to: szlak zielony: Słupca – Mieczownica – Powidz – Skorzęcin – leśnictwo Piłka – Gaj – leśnictwo Krzyżówka – Jankowo Dolne; długość 51,7 km szlak zielony (Nad Wełną): Jankowo Dolne – Strzyżewo Kościelne – Mielno –– Żerniki – Janowiec Wlkp.; długość 37 km szlak zielony (Szlak Królewski): Skorzęcin – leśnictwo Piłka – Gaj – Jankowo Dolne PKP – Strzyżewo Kościelne – Mielno – Dziadkowo – długość 46,5 km - 146 - szlak niebieski (W poprzek doliny Wełny): Gniezno PKP – jezioro Winiary – Wełnica – Strzyżewo Kościelne; długość 10,2 km szlak czarny (Szlak Rekreacyjny): Skorzęcin PKS Plaża – leśnictwo Piłka – Skorzecin PKS Plaża; długość 9 km szlak czarny: Giewartów – Mieczownica; długość 2 km szlak żółty (Pamięci ofiar II wojny światowej): leśnictwo Jelonek – leśnictwo Las Miejski – Pustachowo – Dalki – jezioro Jelonek – katedra – dworzec PKP; długość 14,4 km szlak żółty: (im. H. Cegielskiego): Trzemeszno PKP – Kruchowo – Ławki – Gołąbki – Mielno – Kowalewo; długość 33 km szlak czerwony: (Szlak Wyprawy Trzemeszeńskich Gimnazjalistów z 1863 r.): Gniezno PKP – leśnictwo Jelonek – Kędzierzyn – leśnictwo Krzyżówka – Trzemeszno PKP – Wydartowo – Duszno; długość 34,2 km szlak czerwony: Lednogóra – Imiołki – Kłecko – Sokolniki – leśnictwo Nowaszyce – Mielno; długość 28,5 km. szlak czerwony (Szlak Lednicki): Dziekanowice – Fałkowo – Pierzyska – Skiereszewo – Gniezno katedra – ul. św. Wojciecha – kościół pw. św. Jana – ul. Dąbrówki – ul. Wyszyńskiego – kościół pw. św. Michała – ul. Lecha – dworzec PKP; długość 22,2 km. 9.2. Szlaki rowerowe Istniejąca sieć dróg o niewielkim natężeniu ruchu (a zatem potencjalnie bezpiecznych), o nawierzchni twardej i gruntowej, obecność drzewostanów urozmaiconych formami polodowcowymi o wysokich walorach krajobrazowych, liczne jeziora – wszystko to stwarza korzystne warunki do uprawiania coraz bardziej popularnej formy aktywnego wypoczynku, jaką jest turystyka rowerowa. Coraz więcej ludzi odkrywa możliwość poznawania nowych, ciekawych miejsc. Rower staje się nie tylko ważnym środkiem lokomocji w zatłoczonych miastach, lecz również nieodłącznym towarzyszem w czasie urlopu i podczas krótkich wypadów poza miasto. Coraz więcej samorządów i organizacji wspiera rozwój tej zdrowej i pożytecznej formy turystyki. Powstają nowe szlaki rowerowe, wydawane są przewodniki i czasopisma specjalistyczne, a w miastach, gdzie do niedawna rowerzysta był uciążliwym, drogowym intruzem, pojawia się coraz więcej oznak zrozumienia dla cyklistów. Ta forma turystyki stwarza okazję do zdrowego wypoczynku, poznawania atrakcyjnych okolic - 147 - w bezpośrednim kontakcie z przyrodą. Liczba szlaków rowerowych szybko rośnie, zarówno w Europie Zachodniej jak również w naszym kraju, dlatego też nadarza się dobra okazja do promocji tej formy wypoczynku wśród turystów polskich i zagranicznych. Leśne ostępy są bardzo atrakcyjne dla uprawiania turystyki rowerowej, a dla amatorów jazdy terenowej na odpowiednio przystosowanych rowerach leśne, często piaszczyste drogi nie stanowią istotnego utrudnienia. Obszar Nadleśnictwa Gniezno, ze względu na stosunkowo dużą ilość łatwo przejezdnych szos, szerokich szutrówek i wygodnych dróg leśnych są przyjazne dla rowerzystów. Staraniem i kosztem omawianego nadleśnictwa utworzone zostały trzy ścieżki rowerowe: brzegiem ponad 100 letnich drzewostanów sosnowych, wzdłuż ul. Wrzesińskiej w Gnieźnie; długość 2,7 km (teren leśnictwa Las Miejski); ścieżka wytyczona po terenach leśnych wokół Gniezna (teren leśnictwa Las Miejski); oznakowana zielonym kółkiem na białym tle, długość ścieżki 9,6 km. Początek trasy na pętli linii MPK nr 51; prowadzi do Miejsca Pamięci Narodowej (1,2 km). Po okrążeniu centrum Lasu Miejskiego, obok stacji uzdatniania wody (4,7 km), skręca do Lasu Jelonek. Tu po przejechaniu obok pomnika NN ofiar II wojny światowej wracamy pod stację uzdatniania wody i na pętlę autobusu, skąd zaczęliśmy trasę; ścieżka na terenie leśnictwa Skorzęcin – rozpoczyna się przy OW w Skorzęcinie i składa się z dwóch pętli – dużej o długości 21,5 km i małej o długości 6,5 km. Staraniem Związku Gmin Powidzkiego Parku Krajobrazowego wytyczono następujące trasy rowerowe: trasa Dookoła jeziora Powidzkiego rozpoczyna się w Powidzu, Ostrowo Stare, Anastazewo, Skrzynka Mała, Lipnica, Kosewo, Giewartów, Kochowo, Polanowo i kończy się w Powidzu. Długość trasy 35 km, znaki to czarna sylwetka roweru z dwoma niebieskimi kropkami; trasa Dookoła jeziora Niedzięgiel ma swój początek przy OW Skorzęcin i wiedzie przez Wylatkowo, Powidz, Charbin, Wiekowo, Skorzęcin, Skorzęcin Rybaki, do OW Skorzęcin. Długość trasy 25 km, znaki to czarna sylwetka roweru z dwiema żółtymi kropkami; trasa Urokliwe Doliny rozpoczyna się przy OW Skorzęcin i biegnie przez Skorzęcin Rybaki, Skorzęcin Wieś, Stary Gaj, Gaj Żeleźnicę, Gaj Brzozówkę, Ostrowite - 148 - Prymasowskie, Raszewo, Kinno, Skubarczewo, Piłkę do węzła znaków przy OW Skorzęcin. Długość trasy 29 km, znaki to czarna sylwetka roweru z dwiema fioletowymi kropkami; trasa Leśny Ring rozpoczyna się w Wylatkowie, Zielątkowo – Gruby Dąb, Smolniki Powidzkie, Hutka, Wylatkowo. Długość trasy 16 km, znaki logo roweru z dwiema zielonymi kropkami; trasa Wielka Orchowska wiedzie przez następujące miejscowości: Orchowo Górne, Wólka Orchowska, Linówiec, Mlecze, Suszewo, Osówiec, Szydłówiec, Gruby Dąb, leśniczówka i muzeum Głucha Puszcza, Gałczynek, Skubarczewo, Piłka, Kinno, Słowikowo, Rękawczyn, Myślątkowo, Orchowo Dolne. Długość trasy 50 km, znaki logo roweru z dwiema czerwonymi kropkami; trasa Cztery Jeziora Wilczogóra, Wilczyn, Mrówki, Świętne, Suszewo, Osówiec, Szydłówiec, Anastazewo, Tręby Stare, Zygmuntowo, Wilczyn, Wilczogóra. Długość trasy 30 km, znaki logo roweru z dwiema czarnymi kropkami. Na terenie Lednickiego Parku Krajobrazowego znajdują się końcowe odcinki rowerowych tras łącznikowych wiodących przez tereny Puszczy Zielonki. Ich pomysłodawcą i wykonawcą jest Związek Międzygminny Puszcza Zielonka. Są to dwie trasy rowerowe: trasa nr 3 (R-3): Murowana Goślina – Zielonka – Krześlice – Węglewo – Skrzetuszewo – Imiołki (Brama III Tysiąclecia) o długości 25,9 km; trasa nr 8 (R-8): Dąbrówka Kościelna – Pawłowo Skockie – Rybno Wielkie – Kiszkowo – Skrzetuszewo – Imiołki (Brama III Tysiąclecia) o długości 29,6 km. Szlak rowerowy EuroVelo - szlak ten stanowi końcowy etap trasy rowerowej z Poznania do Gniezna. Szlak oznaczony sylwetką czarnego roweru na białym tle. Jego długość na terenie powiatu gnieźnieńskiego wynosi 22,9 km. Z parkingu w Moraczewie z malowniczymi wiatrakami wzdłuż szosy w kierunku Gniezna, docieramy do Lednogóry (2,6 km). Przejeżdżamy następnie do Dziekanowic (5,7 km) i dalej do Żydówka (9,9 km). Stamtąd do kolejnych wsi - Rzegnowa (14,1 km) i Braciszewa (15,1 km). Dalej wjeżdżamy do Gniezna ul. Kłeckowską, kierując się za znakami do jego centrum (22,9 km). Opuszczając Gniezno trasa mija następujące miejscowości: Róża – Orchoł – Strzyżewo Kościelne – Kozłowo – Kozłówko – Rudki – Trzemeszno – Niewolno – Kruchowo – Wydartowo – Izdby. Długość całej trasy wynosi 63 kilometry. - 149 - 9.3. Szlaki samochodowe Dogodne położenie i dostępność komunikacyjna stanowi ważny czynnik decydujący o turystycznej atrakcyjności regionu. Obszar Nadleśnictwa Gniezno charakteryzuje dobry układ drogowy w relacjach krajowych i lokalnych. Dogodne połączenie drogowe umożliwia droga krajowa nr 25 Kalisz - Bydgoszcz. Droga nr E-261), wiodąca z Pragi przez Wrocław, Poznań do Bydgoszczy i Gdańska, przeprowadzona jest przez Gniezno wygodnym obejściem tranzytowym. Wiodącą na południe, drogą do Wrześni (droga krajowa nr 15 Toruń - Bydgoszcz) można dojechać do węzła autostrady A2 (Berlin - Poznań - Warszawa - Moskwa). Są to drogi publiczne o nawierzchni bitumicznej, utrzymywane w dobrym stanie technicznym przez okres całego roku. Uzupełnieniem dróg publicznych są drogi gminne oraz leśne – ich sieć łączy poszczególne wsie i osady z sąsiadującymi obszarami lasu. Istniejący, korzystny układ komunikacyjny nadleśnictwa stwarza realne możliwości organizowania wycieczek samochodowych. Okoliczne stacje benzynowe zapewniają możliwość uzupełnienia paliwa (benzyny, oleju napędowego i gazu). Lasy występujące w zasięgu administracyjnym Nadleśnictwa Gniezno są lasami o dużej atrakcyjności turystycznej. Dlatego też udostępnione są one dla turystyki indywidualnej i zbiorowej, z czasowym wyłączeniem drzewostanów znajdujących się w specjalnych warunkach przyrodniczych lub gospodarczych. Dotyczy to m.in. terenów lotniska wojskowego, szkółki leśnej, upraw i młodników do 4 metrów wysokości, ostoi zwierząt chronionych oraz drzewostanów objętych okresowo zabiegami gospodarczymi związanymi z hodowlą, ochroną lasu i pozyskaniem surowca drzewnego. W okresie wysokiego zagrożenia pożarowego może zostać wprowadzony całkowity zakaz wstępu do lasu. Zakaz ten wprowadzany jest także w czasie wykonywania oprysków chemicznych i w okresie karencji użytego środka. Turystyka zmotoryzowana może odbywać się drogami publicznymi oraz drogami leśnymi oznakowanymi drogowskazami, natomiast drogi leśne oraz linie podziału powierzchniowego objęte są całorocznym zakazem wjazdu. Wśród kilkudziesięciu szlaków turystycznych przebiegających przez Wielkopolskę, Szlak Piastowski zajmuje szczególne miejsce. Jego unikalność polega na zgromadzonych wzdłuż jego trasy zabytkach kultury materialnej – od zarania naszej państwowości, aż po czasy współczesne. Szlak ten łączy dwie historyczne - 150 - dzielnice Polski – Maior Polonia – Wielką Polskę i Kujawy. Na tych ziemiach w połowie X wieku rodziła się polska państwowość, tutaj powstały grody, które odegrały decydującą rolę w pierwszych latach monarchii wczesnopiastowskiej. Geneza jego sięga czasów przed powstaniem polskiej państwowości i powstała od imienia protoplasty pierwszej polskiej dynastii Piasta Kołodzieja. Mieszkał w okolicach dzisiejszej Kruszwicy i po usunięciu z tronu książęcego okrutnego księcia Popiela został wybrany księciem. Jego następcy tworzyli zręby polskiej państwowości. Ziemie leżące w obrębie Szlaku Piastowskiego były kolebką nowopowstającego państwa. To prawdopodobnie na Wyspie Ostrów Lednicki Mieszko I przyjmuje chrzest, wprowadzając Polskę w orbitę wpływów kultury chrześcijańskiej. Szlak Piastowski łączy trzy grody stołeczne z okresu wczesnopiastowskiego: Poznań, Gniezno i Kruszwicę. Szlak ten od wielu lat należy do najpopularniejszych tras wycieczek autokarowych w kraju – stanowi tradycyjny cel wielu wycieczek szkolnych. Trasa przebiegu szlaku rysuje charakterystyczną ósemkę i biegnie z Poznania przez Pobiedziska, Moraczewo, Ostrów Lednicki, Łubowo, Gniezno, Rogowo, Marcinkowo Górne, Gąsawę, Biskupin, Wenecję, Żnin, Lubostroń, Pakość, Kościelec Kujawski, Inowrocław, Kruszwicę, Strzelno, Kwieciszewo, Mogilno, Wylatowo, Trzemeszno, Orchowo, Witkowo, Grzybowo, Wrześnię, Neklę, Giecz, Kostrzyń, Swarzędz i Poznań. Wzdłuż głównej osi szlaku skupione są inne, bardzo ciekawe, historycznie i krajobrazowo miejscowości: Uzarzewo, Wierzenica, Tuczno, Wronczyn, Pomarzanowice, Imielenko, Imielno, Imiołki, Czerniejewo, Miłosław, Małachowo, Kołaczkowo, Arcugowo, Niechanowo, Jankowo Dolne, Duszno, z najwyższym wzniesieniem Wałem Wydartowskim, Kwieciszewo, Sławsk Wielki, Kobylniki, Szarlej, Łojewo, Szymborze, Tupadła i Markowice oraz Waplewo, Piechcin, Ryszewo, Gościeszyn, Kruchowo, Przyjma, Niestronno, Bełki, Wieniec, Rzym, Łopienno, Mielno, Kłecko, Kiszkowo i Dąbrówka Kościelna. Zwiedzać Szlak Piastowski można na różne sposoby i w różnym wieku. Dla młodzieży szkół podstawowych może to być wizyta w Skansenie Miniatur koło Pobiedzisk, gdzie zapoznają się z atrakcjami szlaku: budownictwem sakralnym, świeckim i innymi ciekawostkami tego jedynego w swoim rodzaju muzeum. To, co niewątpliwie zainteresuje miłośników historii, architektury, archeologii, etnografii, ale i czystego powietrza i niczym niezmąconej ciszy są również dodatkowe atrakcje, stworzone przez naturę i człowieka. Należą do nich pojawiające się co roku na jednym z pól w Wylatowie odciśnięte w zbożu piktogramy (do dzisiaj niewyjaśnione źródło ich powstania); znajdujący się w tej miejscowości jedyny w Wielkopolsce drewniany kościół trójnawowy, - 151 - punkt widokowy w Dusznie, z którego można podziwiać panoramę Gniezna, Mogilna, Inowrocławia, Kruszwicy i kopuły Bazyliki w Licheniu, najdłuższa w Polsce kolej linowa transportująca rudę wapnia, na trasie Pakość - Strzelno. Warto tu wspomnieć, że według ostatnich badań archeologicznych (2000 rok) przeprowadzonych w Gieczu, odnaleziono tam ślady plemiennego grodu datowane na rok około 900, co rewiduje znacznie dotychczasowe ustalenia historyków odnośnie początków państwa Polan i miejsca jego pierwszej stolicy. Na Szlaku Piastowskim usytuowane są trzy obiekty wpisane na listę światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO – ruiny budowli na wyspie Ostrów Lednicki, archikatedra w Gnieźnie i osada obronna ludów kultury łużyckiej w Biskupinie. Drugim ze szlaków położonych częściowo na terenie Nadleśnictwa Gniezno jest szlak o nazwie Droga św. Jakuba – jest to szlak kulturowy stanowiący historyczną trasę pielgrzymkową zaczynającą się w Trzemesznie i biegnącą przez Gniezno, Lednicę, Murowaną Goślinę, Poznań, Żabno, Lubiń, Święciechową, Leszno, Wschowę, Głogów, Jakubów, Grodowiec, Polkowice, Bolesławiec, Lubań, Zgorzelec, Görlitz, Hirschfelde, Żytawę, Chrastavę, Ĉeský Dub, Bakov nad Jizerou, Předměřice nad Jizerou do Pragi. Długość tego szlaku wynosi 490 km. Droga św. Jakuba odtwarza szlak, który został w roku 1563 wymieniony przez Jörga Gaila z Augsburga, jako jeden z trzech szlaków pątniczych łączących Polskę z resztą Europy. Na oznakowanej trasie można zobaczyć wiele budowli sakralnych m.in. kościoły związane z życiem świętego. Szlak ma swoje oznakowanie na polskim odcinku w postaci białej muszli z czerwonym krzyżem świętego Jakuba. Znany historyk angielski - Norman Davies tak opisuje genezę kultu św. Jakuba: Zgodnie z legendą, ciało św. Jakuba Apostoła, razem z odciętą głową, zostało kiedyś w IV wieku przywiezione kamienną łodzią z Palestyny do Galicii. Słupek, do którego była przycumowana owa łódź, jest przechowywany w maleńkim kościółku przy przystani w miejscowości Padrón w . Wieść o wydarzeniu zataczała coraz szersze kręgi i w mniej więcej dwieście lat później sanktuarium świętego w Libredon (czyli w dzisiejszym Santiago de Compostela), zaczęło przyciągać coraz liczniejsze rzesze pielgrzymów. W roku 899, w miejscu grobu świętego rozpoczęto budowę nowej katedry, która wkrótce została głównym celem pielgrzymek. Jej symbolami stały się sakwa pielgrzyma i atlantycka muszla w kształcie gwiazdy. Do dziś pielgrzym przybywający do Santiago może otrzymać zaświadczenie o odbyciu pielgrzymki – la compostela. - 152 - Następne wieki przynoszą dalszy rozwój sanktuarium, które w końcu staje się – obok Rzymu i Ziemi Świętej – najczęstszym celem wypraw średniowiecznych pątników. Tradycja pielgrzymowania do Santiago przeżywa ostatnio swój renesans. Omawiany szlak wiedzie przez następujące miejscowości: Trzemeszno (poza zasięgiem nadleśnictwa) – leśnictwo Krzyżówka – Niechanowo – Osiniec – Gniezno – Piekary – Rzegnowo – Siemianowo – Waliszewo – Imiołki – Głębokie i dalej na zachód, w kierunku Puszczy Zielonki. Szlak Cysterski związany jest z obecnością cystersów w województwie wielkopolskim. Podczas wycieczki tym szlakiem można się zapoznać z zabytkami pozostawionymi po opactwach cysterskich, które powstały w okresie sprowadzenia cystersów do Polski w średniowieczu. Są to m.in. piękne zespoły poklasztorne, kościoły barokowe z bogatym wyposażeniem i cennymi kolekcjami dzieł sztuki. Na terenie Wielkopolski jest wiele miejscowości, gdzie istniały opactwa cysterskie. Należą do nich miejscowości: Owińska, Wągrowiec (kościół i klasztor pocysterski), Tarnowo Pałuckie, Łękno, Słupca, Ląd (opactwo cysterskie), Pyzdry, Lubiń, Przemęt, Wieluń Zaobrzański, Obra, Gościkowo, Bledzew, Żemsko, Kamionna i Orzeszkowo. Na terenie Nadleśnictwa Gniezno przebiega krótki odcinek tego szlaku (Słupca i jej okolice). 9.4. Szlaki wodne Choć w powiecie gnieźnieńskim nie występują wielkie rzeki, dla wodniaków-koneserów istnieje możliwość skorzystania z kilku interesujących tras kajakowych i podziwiania piękna polodowcowego krajobrazu Pojezierza Gnieźnieńskiego. Obecność sieci wodnej – głównie licznych rynnowych jezior i mniej licznych rzek sprzyja uprawianiu żeglarstwa, turystyki kajakowej, windsurfingu i wędkarstwa. Na terenie Nadleśnictwa Gniezno wytyczono trzy szlaki wodne: szlak rzeki Meszna – rzeka wypływa z jeziora Powidzkiego; spływ można rozpocząć w Przybrodzinie, a następnie płynąć na południe do jeziora Słupeckiego. Szlak łatwy, dostępny dla zaawansowanych i większych grup. Długość szlaku 39 km. szlak rzeki Noteć Zachodnia (Kwieciszewnica) – rozpoczyna się w Skorzęcinie, dalej na północ jeziora Białego, skąd wypływa Noteć Zach. Mijając jeziora Piłka, Skubarczewo, - 153 - Słowikowskie, Kamienieckie szlak prowadzi do jeziora Pakoskiego. Trasa ta należy do łatwych i dostępnych dla początkujących. Długość szlaku 54 km. szlak rzeki Wełna zaliczany jest do najpiękniejszych szlaków kajakowych w Polsce. Przy wysokim stanie wody można go rozpocząć na jeziorze Wierzbiczańskim, płynąc na północ przez jeziora Jankowskie, Strzyżewskie, Piotrowskie, Ławiczno, Biskupiec, Zioło, Rogowskie dociera do Wągrowca, skąd dalej prowadzi do Obornik Wlkp., gdzie zasila Wartę. Wytrawni kajakarze, którzy zdecydują się na spływ Wełną do Wągrowca, będą tam mieli okazję spotkać rzadkie zjawisko bifurkacji, czyli skrzyżowania nurtów rzek – Wełny z Nielbą. Szlak trudny, dostępny dla zaawansowanych i spływów masowych; miejscami odcinki rzeki przypominają rzekę górską. Długość szlaku 115 km. Poza możliwościami uprawiania turystyki kajakowej na szlakach rzecznych możliwe jest także kajakowanie po akwenach większych jezior: Powidzkiego, Niedzięgiel, Budzisławskiego, Lednickiego, Wilczyńskiego, Kownackiego, Gorzuchowskiego, Kłeckiego i Świniarskiego. Istnieje tam dobrze rozwinięta infrastruktura turystyczna (ośrodki wypoczynkowe, przystanie żeglarskie, wypożyczalnie sprzętu wodnego, plaże, pola biwakowe, sezonowe punkty gastronomiczne). Szczególnie polecane dla nurkowania są wody jezior: Niedzięgiel – głębokość 23 m, przejrzystość wody duża Popielewskie – najgłębsze jezioro Wielkopolski (47 m), przejrzystość wody niska Wierzbiczańskie –– głębokość 21,6 m, przejrzystość wody średnia Powidzkie – głębokość 43 m, przejrzystość wody średnia. Gnieźnieńska Kolej Dojazdowa Szczególną atrakcją na terenie gminy Witkowo jest jedna z ostatnich w Europie kolei wąskotorowych. Kolejka ta ma charakter unikatowy. 1 stycznia 1896 roku uruchomiono pierwszy odcinek kolejki z Gniezna przez Niechanowo do Mielżyna. Wówczas nosiła ona nazwę Witkowskiej Kolejki Powiatowej. W tym samym roku oddano kolejne odcinki z Niechanowa przez Witkowo do Powidza o długości 18,2 km. W 1911 roku trasę kolejki wąskotorowej o długości 10,2 km doprowadzono do Anastazewa, gdzie znajdowało się przejście graniczne do Królestwa Polskiego. Odcinek ten miał wkrótce odegrać ważną strategiczną rolę. Po wybuchu I wojny światowej trasą tą przewożono transporty wojskowe w kierunku granicy rosyjskiej. W 1918 roku Wielkopolska sama musiała wywalczyć sobie prawo przynależności do Państwa Polskiego. Podczas Powstania Wielkopolskiego kolejka - 154 - witkowska służyła powstańcom jako środek transportu, a kolejarze czynnie przyłączyli się do zrywu niepodległościowego. W okresie międzywojennym powszechny kryzys światowy nie ominął również kolejki, która borykała się z poważnymi kłopotami finansowymi. W latach dwudziestych zaczęto wydzierżawiać niektóre odcinki innym kolejkom powiatowym oraz ograniczać ruch osobowy. W roku 1927, po likwidacji powiatu witkowskiego, kolejka zmieniła nazwę na Gnieźnieńską Kolej Powiatową. Oprócz pasażerów, przewoziła ona wszystko to, co było potrzebne mieszkańcom wsi: węgiel, pasze, nawozy, a wywoziła m.in. płody rolne. W latach 60. ub. wieku z Gniezna do Powidza kursowały trzy pary pociągów osobowych, a w sezonie letnim poranny i popołudniowy skład "zahaczał" nawet o Przybrodzin, leżący nad brzegiem jeziora Powidzkiego. Ostatni, wieczorny pociąg jechał do Anastazewa, z którego wracał wczesnym rankiem do Gniezna. Podczas II wojny światowej kolejka trafiła pod zarząd niemiecki, jednak zasady jej funkcjonowania nie zmieniły się. Po wyzwoleniu nadal działała jako Gnieźnieńska Kolej Powiatowa, aż do przejęcia w roku 1949 przez Polskie Koleje Państwowe, które włączyły ją w skład Kujawskich Kolei Dojazdowych. W roku 1957 zmieniono tory z szerokości 600 mm na szerokość 750 mm. Począwszy od lat 70. coraz poważniejszym konkurentem dla kolejki stawał się transport samochodowy, który zaczął osiągać przewagę tak w ruchu pasażerskim (PKS), jak i w towarowym. Rentowność kolejki zaczęła spadać, co spowodowało w 1988 r. zawieszenie kursów pasażerskich na linii Powidz - Anastazewo. Rok później zlikwidowano wszelkie kursy pasażerskie, pozostawiając jedynie nieliczne przewozy towarowe, dotyczące głównie odcinka Gniezno - Niechanowo - Witkowo. W 1991 roku Gnieźnieńska Kolej Dojazdowa uzyskała w ramach PKP samodzielność organizacyjną. Spowodowało to coraz większe zainteresowanie turystów z całej Polski i z zagranicy. Po paru latach wycofano jednak parowozy, które były jedną z głównych atrakcji tych przewozów. O takim kroku zadecydowały względy ekonomiczne: koszty obsługi, eksploatacji i konserwacji parowozów przekraczały o 100% koszty obsługi lokomotyw spalinowych. Dzisiaj jazda kolejką stwarza możliwość łatwego kontaktu z historią, ponieważ szlaki kolejowe, budynki dworcowe, jak i tabor przenoszą nas o kilkadziesiąt lat wstecz. Obecnie dla potrzeb ruchu osobowego od końca czerwca do początku września funkcjonuje siedem przystanków osobowych: Gniezno, Żelazkowo, Niechanowo, Witkowo, Powidz, Przybrodzin i Anastazewo. - 155 - W chwili obecnej Gnieźnieńska KD działa jako samodzielna sekcja eksploatując odcinek o długości 38 km z Gniezna do Anastazewa. Z kolejki korzystają głównie szkoły z terenu Wielkopolski oraz liczne grupy z Europy Zachodniej, dla których ponad stuletnia kolejka jest pomostem łączącym koniec wieku XIX z początkiem XXI wieku. Trasa kolejki rozpoczyna się w Gnieźnie – kolebce państwa polskiego, wiedzie przez pełne uroku wioski Pojezierza Gnieźnieńskiego, docierając nad sam brzeg jeziora Powidzkiego, gdzie kończy bieg w Anastazewie. Kompleks turystyczno-wypoczynkowy nad jeziorem Powidzkim oferuje doskonałą bazę z kąpieliskami, campingami, polem namiotowym i sprzętem żeglarskim, a jego położenie jest idealnym punktem do uprawiania aktywnego wypoczynku. Do dyspozycji turystów są zabytkowe parowozy serii Px48 i wagony osobowe z lat pięćdziesiątych oraz odkryte wagony „plenerowe". Dla grup zorganizowanych oferujemy przejazdy pociągami na zamówienie, a dla turystów indywidualnych – w sezonie letnim, w każdą sobotę i niedzielę – pociągi turystyczne według stałego rozkładu jazdy. W roku 2001 zapadła decyzja o likwidacji gnieźnieńskiej kolejki. Jednakże dzięki zaangażowaniu jej miłośników a przede wszystkim tych, zrzeszonych w Sekcji Miłośników Kolei Towarzystwa Miłośników Gniezna udało się utrzymać ruch turystyczny i zapobiec dewastacji zabytkowej kolejki. Obecnie dla potrzeb ruchu osobowego od końca czerwca do początku września (w soboty i niedziele) funkcjonuje siedem przystanków osobowych: Gniezno, Żelazkowo, Niechanowo, Witkowo, Powidz, Przybrodzin i Anastazewo. Siadając wygodnie podczas tej podróży w czasie, ciuchcia wąskotorowa pozwoli przeżywać na nowo sposób, w jaki podróżowali nasi przodkowie. Po przejechaniu piątego kilometra rozwija się przed nami przepiękna panorama Pojezierza Gnieźnieńskiego. Przejażdżka to spotkanie i połączenie historii z rekreacją – można spędzić tu miłe chwile, które pozostaną na długo w pamięci. 9.5. Agroturystyka Jednym z głównych trendów charakteryzujących współczesną turystykę jest rozwój turystyki alternatywnej, przyjaznej środowisku, wykorzystującej naturalne walory dziedzictwa kulturowego i różnorodności przyrodniczej. Funkcję taką pełni z pewnością agroturystyka, będąca jedną z form turystyki wiejskiej. Agroturystyka w naszym kraju nie jest zjawiskiem nowym. Od lat popularne było przyjmowanie gości w gospodarstwach wiejskich. Letnicy, wczasy pod gruszą, to pojęcia znane wszystkim w mieście i na wsi. W ciągu ostatnich lat - 156 - turystyka wiejska przeżywa powolny, lecz wyraźny rozwój. Najszerszym pojęciem obejmującym zjawiska związane z rozwojem turystyki na terenach pozamiejskich jest turystyka wiejska. Terminem pojęciowo węższym jest agroturystyka, która w dużym skrócie jest formą turystyki wiejskiej związanej z rolnictwem. Termin ten należy rozumieć jako formy wypoczynku, które realizowane są na terenach wiejskich o charakterze rolniczym, oparte o bazę noclegową i aktywności rekreacyjne związane z gospodarstwem rolnym. Tworzenie nowych miejsc pracy poza rolnictwem, ale jednocześnie ściśle związanych z otoczeniem rolnictwa, wpływa na możliwość obniżenia bezrobocia w środowisku wiejskim, poszerza ofertę pracy na rynku, przyczynia się do zwiększenia dochodów w rolnictwie. Jednocześnie agroturystyka wymusza działania stanowiące aktywne formy ochrony środowiska, a mieszkańcom miast umożliwia szerszy niż dotychczas kontakt z przyrodą i środowiskiem naturalnym. Oprócz zmian w sferze materialnej wsi, agroturystyka wywiera silny wpływ na sferę duchową, na przyzwyczajenia i zachowania. Zmienia się sposób podejścia do życia, kształtują się nowe wartości, wreszcie na nowo odkrywane jest bogactwo kultury polskiej wsi, obyczaje ludowe, tradycyjne rzemiosła i kuchnia regionalna. Obiekty kultury materialnej wsi, do niedawna tracone bezpowrotnie, odżywają na nowo. Dla turystów pobyt w gospodarstwach to znakomita lekcja edukacji ekologicznej, przyczyniająca się do wzrostu szacunku dla pracy rolnika, a także wykształcająca świadomość proekologiczną. Często kontakty pomiędzy rolnikami a ich gośćmi nie urywają się po ich wyjeździe. Rolnicy zaangażowani w tego typu działalność to często wiejska elita – jednostki najbardziej aktywne, przedsiębiorcze. Należy zachęcać pozostałych, aby także próbowali swych sił. Z omówionych wyżej powodów należy prowadzić intensywną akcję promocyjną wśród rolników na temat korzyści podjęcia działalności agroturystycznej. Istotne są także szkolenia, które powinny mieć charakter zajęć praktycznych, których celem jest ukazanie bogactwa tradycji wsi jako szansy rozwoju unikalnego produktu turystycznego danego gospodarstwa. Agroturystyka może stać się wizytówką naszego kraju, regionu, a nawet miejscowości. Obecność nieskażonego środowiska naturalnego stwarza potencjalne możliwości prowadzenia produkcji ekologicznej i rozwoju agroturystyki jako alternatywnych źródeł dochodów dla mieszkańców okolicznych wsi. Szczególnie prawidłowo oraz umiejętnie promowana agroturystyka odgrywać może pierwszorzędne znaczenie w działalności gmin. Potencjalni turyści zagraniczni (głównie emerytowani Niemcy) cenią sobie to, że z położonych na uboczu miejscowości można szybko i bezproblemowo dojechać do większych miast oraz do polsko-niemieckich przejść granicznych, a w mniejszych ośrodkach, - 157 - z dala od zgiełku modnych kurortów, można z powodzeniem wypoczywać w atmosferze prawdziwej prowincji. Gospodarstwa agroturystyczne oferują szereg atrakcji, m.in. warsztaty malarskie i rzeźbiarskie, staropolską kuchnię, naukę haftu, grzybobranie, spływy kajakowe i wędkowanie. Obecnie w zasięgu działania Nadleśnictwa Gniezno i jego bliskim sąsiedztwie działa co najmniej 31 gospodarstw agroturystycznych – są to: — gospodarstwo agroturystyczne Szymański Jacek, Osiniec 14A, 62-200 Gniezno, — gospodarstwo agroturystyczne Śmielecki Wojciech Ganina 18, 62-200 Gniezno, — gospodarstwo agroturystyczne MAJA Stachowiak Maria, Wiekowo 87, 62-425 Witkowo, — gospodarstwo agroturyst. Robakowska Teresa i Witold, 62-265 Sławno, ul. Gnieźnieńska 26, — gospodarstwo agroturyst. Robakowski Paweł i Justyna, 62 - 265 Sławno, ul. Gnieźnieńska 46 — gospodarstwo agroturystyczne Nowicka Małgorzata, Pawłowo 14, 62-250 Czerniejewo — gospodarstwo agroturystyczne Michalczak Jerzy, 62-241 Żydowo, ul. Kochanowskiego 8, Czerniejewo — gospodarstwo agroturystyczne Kubacki Marek, Waliszewo 10A, 62-270 Kłecko — gospodarstwo agroturystyczne RYBAKÓWKA, Król Sylwia i Marcin 62-265 Sławno 70A, ul. Kościelna 10 — gospodarstwo agroturyst. PRZYSTAŃ Jastrzębski Szymon, Waliszewo 19, 62-270 Kłecko — gospodarstwo agroturystyczne Gryczka Danuta, 62-265 Sławno 27, Kiszkowo — gospodarstwo agroturystyczne Dietrich Wiesława Kalina 4, 62-200 Gniezno — gospodarstwo agroturyst. MAT MAR Chełmowski Grzegorz, Waliszewo 12, 62-270 Kłecko — gospodarstwo agroturystyczne Bruździńska Jolanta i Norbert, 62-260 Łubowo 76 — gospodarstwo agroturyst. AGROCIS Biliński Mieczysław, Borzątew 3a, 62-212 Mieleszyn — gospodarstwo agroturyst. Amrozińska Genowefa i Seweryn, Kowalewo 8, 62-212 Mieleszyn — gospodarstwo agroturystyczne Przygocka Agnieszka, ul. Kwiatowa 12, 62-403 Giewartów — gospodarstwo agroturystyczne Choryan Marian, ul. Park Powstańców Wlkp. 5, 62-430 Powidz — gospodarstwo agroturystyczne JANKES Paweł Jankowski, ul. Kościelna 5, 62-430 Powidz — gospodarstwo agroturystyczne Sławomir Przychodzki, ul. Kościelna 28, 62-430 Powidz — gospodarstwo agroturystyczne Gruszczyński Grzegorz, ul. Kwiatowa 13, Giewartów — gospodarstwo agroturyst. Bocheńscy Leokadia i Czesław, Wybudowanie 13, 62-430 Powidz — gospodarstwo agroturystyczne Jarzyńska Michalina, Kochowo 16A, 62-403 Giewartów - 158 — gospodarstwo agroturystyczne Kozłowski Tobiasz, Ługi, 62-430 Powidz — gospodarstwo agroturystyczne Nawrocki Emilia i Marek, ul. 29 Grudnia 47, 62-430 Powidz — gospodarstwo agroturyst. POD PALMĄ Pankros Halina i Piotr, Przybrodzin 6, 62-430 Powidz — gospodarstwo agroturystyczne Czech Maria i Maciej, Słowikowo 19, 62-43, 62-436 Orchowo — gospodarstwo agroturyst. Piotrowska Maria, ul. Park Powstańców Wlkp. 24, 62-430 Powidz — gospodarstwo agroturystyczne Piotrowski Zbysław, ul. Radomskiego 3, 62-430 Powidz — gospodarstwo agroturystyczne Morzyńscy Małgorzata i Roman, ul. Jeziorna 9, 62-430 Powidz — gospodarstwo agroturystyczne LEŚNA POLANA, Anastazewo 28A, Cieślewicz Romuald. Bazę noclegową uzupełniają następujące obiekty: — OW KORMORAN w Ostrowie, Beata Rybacka — OW BOGDANKA w Przybrodzinie, Wanda Bogdan — OW w Przybrodzinie, Matelska Dorota i Ryszard — Pensjonat NA SKRZYNCE Paweł Brona, Skrzynka — Szkolne Schronisko Młodzieżowe PTSM, ul. Pocztowa 11, 62-200 Gniezno (obiekt całoroczny, 55 miejsc) — Szkolne Schronisko Młodzieżowe PTSM, Siemianowo (obiekt całoroczny, 44 miejsca). — Szkolne Schronisko Młodzieżowe PTSM, Skorzęcin (obiekt sezonowy) — Szkolne Schronisko Młodzieżowe PTSM, Witkowo, ul. Poznańska 47 (obiekt sezonowy). Szczegółowe informacje dotyczące warunków korzystania z usług gospodarstw agroturystycznych regionu gnieźnieńskiego i słupeckiego otrzymać można w Poznańskim Towarzystwie Agroturystycznym, ul. Sieradzka 29, 60-163 Poznań, tel. 0 61 291 40 27. Oferta Towarzystwa znajduje się na stronie internetowej: www.agro-turystyka.com.pl Szczegółową ofertą agroturystyczną dysponuje również Powiatowe Centrum Informacji Turystycznej w Gnieźnie, ul Tamka 12, 62-220 Gniezno, tel. 0 61 428 41 00. W Poznaniu oferta regionu gnieźnieńskiego dostępna jest w Centrum Informacji Turystycznej, Stary Rynek 59, nr tel. 0 61 852 61 56. - 159 - Informacje na temat walorów turystyczno-krajoznawczych omawianego obszaru dostępne są też w Wydziale Promocji i Rozwoju Starostwa Powiatowego w Gnieźnie, ul. J. Pawła II 9/10. Również w siedzibie Nadleśnictwa Gniezno, ul. Wrzesińska 83 można uzyskać podstawowe informacje dotyczące możliwości wypoczynku i rekreacji na obszarach leśnych (m.in. foldery o nadleśnictwie). Ze względu na wymierne efekty promocyjne, niezbędne jest stałe uczestnictwo przedstawicieli lokalnych samorządów w najważniejszych targach turystycznych: Międzynarodowej Giełdzie Turystyki (ITB) w Berlinie i Międzynarodowym Salonie Turystycznym (TOUR SALON) w Poznaniu. Powiat Gnieźnieński, miasto Gniezno oraz Organizacja Turystyczna Szlak Piastowski przystępuje do zdecydowanej ofensywy na tegorocznych targach turystycznych w kraju i za granicą. Dzięki współpracy pomiędzy Starostwem Powiatowym, Urzędem Miejskim w Gnieźnie oraz zarządem Organizacji Turystycznej Szlak Piastowski będzie możliwa wspólna prezentacja oferty turystycznej regionu gnieźnieńskiego na najbardziej renomowanych targach turystycznych. Według kolejności chronologicznej przewidziano promocję regionu na następujących imprezach targowych: Na Styku Kultur Łódź (29 luty-2 marca) Międzynarodowe Targi Turystyczne ITB Berlin (5-9 marca) Podlaskie Targi Turystyczne Białystok (14-16 marca) Silesia Tour-Glob Katowice (28-30 marca) Gdańskie Targi Turystyczne Gdańsk (10-12 kwietnia) Lato Warszawa (18-20 kwietnia) Piknik nad Odrą Szczecin (9-11 maja) Tourtec Jelenia Góra (9-11 maja) TOUR SALON Poznań (22-24 października). Poza targami w Berlinie (gdzie powiat i miasto będą współwystawcami stoiska wielkopolskiego), na wszystkich pozostałych imprezach targowych Gniezno i Powiat Gnieźnieński będą promowali się na własnym stoisku. W zależności od miejsca będzie wykorzystana aranżacja własna (stoisko drewniane w stylu "chaty lednickiej" lub nowoczesne z grafiką Szlaku Piastowskiego lub turystyki aktywnej). Oferta powiatu będzie również obecna na innych targach turystycznych, w których udział będzie brała Wielkopolska Organizacja Turystyczna, członkiem której od początku bieżącego roku jest powiat gnieźnieński. - 160 - Atrakcyjną, nowoczesną i co najważniejsze – skuteczną formą prezentowania różnorodnych form turystyki jest promowanie różnych form turystyki poprzez zamieszczanie bieżąco aktualizowanych informacji na internetowych witrynach nadleśnictw. Nadleśnictwo Gniezno utworzyło własną witrynę internetową zawierającą podstawowe informacje dotyczące m.in. ochrony przyrody, walorów przyrodniczych i turystycznych: [email protected] Istnieje również możliwość komunikowania się z omawianym Nadleśnictwem za pomocą poczty elektronicznej (e-mail): [email protected] - 161 - C. S TAN PRZYRODY I. Formy ochrony przyrody 1. Formy ochrony przyrody stosowane w Lasach Państwowych Na mocy obowiązującej ustawy o ochronie przyrody (2004 r.) stosowane są następujące formy jej ochrony: — parki narodowe, — rezerwaty przyrody, — parki krajobrazowe, — obszary chronionego krajobrazu, — obszary NATURA 2000, — pomniki przyrody, — stanowiska dokumentacyjne, — użytki ekologiczne, — zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, — ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów. System ochrony przyrody i kształtowania środowiska naturalnego w Lasach Państwowych wynika z dominujących funkcji lasów i jest realizowany poprzez: 1. ustawowe formy ochrony przyrody; 2. lasy ochronne – ogólnego i specjalnego przeznaczenia: — lasy glebochronne, — lasy wodochronne, — lasy stanowiące cenne fragmenty rodzimej przyrody, — lasy chroniące środowisko przyrodnicze, w tym lasy: - 162 - o stanowiące ostoje zwierząt prawnie chronionych; o uzdrowiskowe wraz ze strefą ochronną oraz lasy wokół sanatoriów; o położone w granicach administracyjnych miast oraz wokół miast liczących ponad 50 tys. mieszkańców, a także lasy masowego wypoczynku, położone na terenach ośrodków wypoczynkowych i w ich najbliższym otoczeniu; — lasy wykazujące uszkodzenia przez przemysł, — lasy znajdujące się na stałych powierzchniach badawczych, w tym glebowe powierzchnie wzorcowe (GPW), — lasy stanowiące wyłączone drzewostany nasienne, — lasy o szczególnym znaczeniu dla obronności; 3. otuliny rezerwatów, otuliny parków narodowych; 4. lasy gospodarcze; 5. plantacje; 6. kształtowanie i ochronę środowiska realizowaną przez inwestycje proekologiczne, mniej uciążliwe formy ogrzewania budynków, oczyszczanie ścieków, małą retencję wodną itp. 7. Wśród omówionych wyżej form ochrony przyrody, na terenie Nadleśnictwa Gniezno reprezentowane są: — obszar chronionego krajobrazu (1) — parki krajobrazowe (2) — obszar NATURA 2000 (1 - proponowany) — pomniki przyrody ożywionej (46 drzew) — użytek ekologiczny (1) — gatunki roślin, grzybów i zwierząt podlegających ochronie gatunkowej. - 163 - 2. Obszar chronionego krajobrazu Podstawowym warunkiem prawidłowego funkcjonowania środowiska jest krajowy system wielkoprzestrzennych, powiązanych ze sobą obszarów chronionych. System ten, oprócz walorów przyrodniczych i krajobrazowych, powinien przywrócić powiązania pomiędzy najbardziej wartościowymi pod względem przyrodniczym obszarami. Możliwość ochrony krajobrazu na rozległych obszarach oraz tworzenia powiązań pomiędzy fragmentami przestrzeni chronionymi ściślej, stwarzają obszary chronionego krajobrazu. Według definicji zawartej w ustawie o ochronie przyrody (art. 23 ust. 1) cyt.: obszar chronionego krajobrazu obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych. Obowiązuje tu wzmożona ochrona czystości wód, gleb i powietrza oraz nadrzędność funkcji ochronnych środowiska przyrodniczego. Zasięg obszaru chronionego krajobrazu wykazywać powinien zbieżność z przyjętym planem zagospodarowania przestrzennego województwa, obszarami chronionymi zlewni rzek oraz programem zagospodarowania turystycznego. Ta forma ochrony przyrody nie wprowadza ograniczeń w użytkowaniu gruntów, wyklucza jedynie działalność mogącą w istotny sposób zaszkodzić środowisku przyrodniczemu. Rozwój przemysłu i urbanizacji ograniczony być powinien do niezbędnego minimum zaspokajającego potrzeby miejscowej ludności z wykorzystaniem jedynie miejscowych zasobów surowcowych. Na terenie obszarów chronionego krajobrazu wyznacza się obszary koncentracji turystyki pobytowej i rozwoju bazy turystycznej, a w systemie ochrony przyrody często spełniają one funkcję osłony dla wyższych form ochrony lub łączących je korytarzy ekologicznych. Przez tereny administrowane przez Nadleśnictwo Gniezno przebiegają granice PowidzkoBieniszewskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. - 164 - Powidzko-Bieniszewski OChK Obszar ten został ustanowiony Uchwałą Nr 53 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Koninie z dnia 29 stycznia 1986 roku. W obszarze obowiązują ograniczenia zawarte w Rozporządzeniu Nr 14 Wojewody Konińskiego z dnia 23 lipca 1998 roku (Dziennik Urzędowy Wojewody Konińskiego Nr 28, poz. 144). Powierzchnia obszaru wynosi 460 km2 – obejmuje on południowy fragment Pojezierza Gnieźnieńskiego połączony ciągiem wzgórz moreny czołowej z resztką dawnej Puszczy Bieniszewskiej. Obszar ten łączy się z doliną Warty ciągiem wzgórz moreny czołowej przez rejon Puszczy Bieniszewskiej i dolinę Meszny ze sztucznym zbiornikiem retencyjnym (jezioro Słupeckie) na północ od Słupcy. Puszcza Bieniszewska to resztki dużego kompleksu leśnego zachowanego do dziś w części rynny głogowsko-pątnowskiej. Wśród zalesionych pagórków kemowych licznie występują małe jeziora. Rynnę budują utwory piaszczystożwirowe, a w jej dnie występują torfy i osady pochodzenia limnicznego. Duża zmienność obszarów o różnym poziomie wód gruntowych decyduje o urozmaiconym krajobrazie puszczy i jej dużej atrakcyjności. Występuje tu znaczne zróżnicowanie siedliskowe. Na południowym wschodzie dominuje siedlisko grądu serii bogatej, na południowym i północnym zachodzie – boru mieszanego. W centralnej części – mozaika grądu ubogiego oraz łęgu jesionowo – olszowego i olsu, a na pagórkach acidofilnej i świetlistej dąbrowy. Obszar jako całość jest najważniejszym ogniwem ekologicznym systemu ochrony ze względu na największą w skali byłego województwa konińskiego koncentrację walorów przyrodniczych, krajobrazowych i rekreacyjnych. Tu znajduje się resztka dawnej Puszczy Bieniszewskiej z czteroma rezerwatami przyrody. Bogactwo charakterystycznych form takich jak: rynny polodowcowe, wzgórza moreny czołowej, płaska i falista powierzchnia moreny dennej, formy szczelinowe i równina sandrowa z trzema dobrze zachowanymi poziomami zasypania oraz jeziora z największymi: Suszewskim, Wilczyńskim, Budzisławskim – w znacznej części linii brzegowej otoczone lasami to główne walory tego obszaru. Jest to najcenniejszy pod względem morfologicznym obszar na terenie byłego woj. konińskiego, mający rzeźbę młodoglacjalną, związaną ze zlodowaceniem bałtyckim. Wzgórza moreny czołowej ciągną się od Powidza do Konina. Osiągają wysokość do 125 m n.p.m., przy wysokościach względnych dochodzących do 20 m i spadkach terenu do 30°. Wzgórza te mają zróżnicowaną rzeźbę – od wyraźnych wałów o płaskim szczycie, po wznoszący się szereg pagórków. Budowa geologiczna moren również jest zróżnicowana – w bezpośrednim sąsiedztwie występują tu osady gliniaste, piaszczysto-mułkowate i żwirowe. Bardzo atrakcyjnymi i często spotykanymi na tym obszarze formami są rynny polodowcowe - 165 - z jeziorami. Mają one strome, wysokie krawędzie (10-15 m); tworzą cały system długich, równoległych obniżeń, mających kierunek z północnego wschodu na południowy zachód oraz z północy na południe, kontrastujący z równie licznymi zagłębieniami bezodpływowymi moreny dennej o nieregularnych kształtach. Wzdłuż rynny powidzkiej ciągnie się wyraźny wał ozu. Największe jeziora tego obszaru to: Powidzkie, Niedzięgiel (Skorzęcińskie), Suszewskie, Wilczyńskie, Budzisławskie oraz Ostrowickie – w znacznej części linii brzegowej otoczone lasami. Wiele uroku mają też małe, często zarastające jeziorka położone w lesie, z bujnie rozwijającą się roślinnością szuwarowo-wodną (np. jeziorko koło wsi Gaj, jeziora Słowikowskie, Białe i Kańskie). Lasy towarzyszące jeziorom są przeważnie uprawami sosnowymi, rosnącymi na rozmaitych siedliskach: grądu ubogiego, boru mieszanego i rzadko - grądu bogatego. Najwyższymi walorami ekologicznymi charakteryzują się lasy koło jezior Niedzięgiel i Powidzkie, posiadające sporo starych drzewostanów sosnowych z bogatym udziałem dolnego piętra gatunków liściastych (grab, buk, dąb, brzoza). Piękny fragment starej dąbrowy świetlistej znajduje się na wzgórzu na terenie ośrodka wypoczynkowego w okolicy Skorzęcina. Powidzko-Bieniszewski OChK tradycyjnie wykorzystywany jest jako teren wypoczynkowy. Znajdują się tu liczne piesze i rowerowe szlaki turystyczne i ośrodki wypoczynkowe. W zarządzie Nadleśnictwa Gniezno (obręb Skorzęcin) znalazła się południowa część Powidzko-Bieniszewskiego OChK na łącznej powierzchni 3842,55 ha, z tego 3645,39 ha gruntów leśnych. - 166 - 3. Parki krajobrazowe Kolejną możliwość ochrony krajobrazu stwarzają parki krajobrazowe. Stanowią one element składowy krajowego systemu obszarów chronionych; odgrywają ważną rolę w przestrzennym układzie form ochrony przyrody. Według definicji zawartej w Ustawie o ochronie przyrody (art. 16 ust. 1) cyt.: Park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju. Na obszarach graniczących z parkiem krajobrazowym może być wyznaczona otulina. Utworzenie parku lub powiększenie jego obszaru następuje w drodze rozporządzenia wojewody, które określa jego nazwę, obszar, przebieg granicy i otulinę (jeżeli została wyznaczona), szczególne cele ochrony oraz zakazy właściwe dla danego parku. Likwidacja lub zmniejszenie obszaru parku krajobrazowego następuje również w drodze rozporządzenia wojewody, po uzgodnieniu z właściwymi miejscowo radami gmin, z powodu bezpowrotnej utraty wartości przyrodniczych, historycznych i kulturowych oraz walorów krajobrazowych na obszarach projektowanych do wyłączenia spod ochrony. Grunty rolne i leśne oraz inne nieruchomości znajdujące się w granicach parku krajobrazowym pozostawia się w gospodarczym wykorzystaniu. Ograniczeniu poddana jest tu działalność inwestycyjna – zakaz realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz zakaz budowania nowych obiektów budowlanych w pasie szerokości 100 m od linii brzegów rzek, jezior i innych zbiorników wodnych. Dla parku krajobrazowego sporządza się i realizuje plan ochrony – ustanawia się go w terminie 5 lat od dnia utworzenia parku. Na terenie Nadleśnictwa Gniezno znajdują się obszary dwóch parków krajobrazowych Lednickiego PK i Powidzkiego PK. Lednicki Park Krajobrazowy powstał na mocy uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu z 26 maja 1988 roku – jego powierzchnia wynosiła wówczas 4845 ha. Rozporządzeniem nr 10 Wojewody Poznańskiego z 19 czerwca 1998 roku został on powiększony do 7652,48 ha. - 167 - Zajmuje on obszary gmin Łubowo, Kiszkowo, Kłecko i Pobiedziska. Jest to pierwszy park krajobrazowy o charakterze etnograficznym utworzony w Wielkopolsce. Nie wyznaczono otuliny parku. Park ten leży na obszarze Pojezierza Gnieźnieńskiego, na pograniczu powiatów poznańskiego i gnieźnieńskiego, po północnej stronie linii kolejowej Poznań - Gniezno. To wyjątkowe miejsce otoczone jest rzadko już dziś spotykanym tradycyjnym, polskim krajobrazem rolniczym. Jest to park o charakterze przyrodniczo-historycznym, którego celem jest ochrona krajobrazu okolic jeziora Lednickiego, będących kolebką polskiej państwowości. Odwiedzając Lednicki PK pamiętać należy, że powołując go do istnienia miano na uwadze przede wszystkim ochronę krajobrazu kulturowego, czyli unikalnych w skali kraju ziem będących kolebką państwowości polskiej. Ślady osadnictwa na tych terenach pochodzą już z młodszej epoki kamienia, a na największej z czterech wysp o nazwie Ostrów Lednicki (pow. 7,50 ha) zachowały się ruiny palatium - siedziby księcia Mieszka I. Wały grodziska otaczają relikty budowli z X i XI w.: ruiny kamiennej kaplicy, pałacu i baptysterium oraz fundamenty kościoła grodowego. Odkryte w kaplicy baseny chrzcielne pozwalają domniemywać, iż tu właśnie odbył się chrzest Polski. Według tradycji to właśnie na Ostrowie Lednickim Bolesław Chrobry witał cesarza Ottona III; stąd Otton miał wędrować do grobu św. Wojciecha piechotą, boso, po szkarłatnym suknie ... Tyle tradycja, pewne jest natomiast, że Ostrów był czasową siedzibą pierwszych Piastów, jednym z głównych ośrodków obronnych państwa, ośrodkiem sakralnym, w którym m.in. udzielano chrztu książętom podległym polskim władcom, a także miejscem pochówku członków dynastii piastowskiej. Na wyspę można dopłynąć promem z Małego Skansenu. Wyspa Ostrów Lednicki uznana jest za Pomnik Kultury Narodu Polskiego i znajduje się pod opieką Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy. Niegdyś wyspa połączona była z lądem dwoma mostami zbudowanymi z dębiny: poznańskim, zwanym też zachodnim, o długości 428 m oraz gnieźnieńskim (wschodnim) o długości 174 m. Konstrukcje tych mostów stanowią ewenement na skalę ogólnopolską, a ich wyeksponowane pod wodą relikty są dziś jedną z najciekawszych atrakcji wyspy. Obszar Lednickiego PK wykazuje typowe cechy krajobrazu polodowcowego, ukształtowanego przez lądolód w czasie zlodowacenia bałtyckiego. Dominuje falista wysoczyzna morenowa oraz okazała rynna polodowcowa jeziora Lednica o pow. 339 ha (strefa ciszy). Na jeziorze znajdują się cztery wyspy – Ostrów Legnicki, Ledniczka, Wyspa Mewia oraz bez nazwy (w płn. części). Kilka mniejszych jezior – Głębokie, Sławno, Bakorce, Linie i Kamionek położonych jest w północnej części Parku. Specyfiką Parku jest krajobraz rolniczy, w którym dominują pola uprawne, gdyż intensywne - 168 - osadnictwo doprowadziło już we wczesnym średniowieczu do wylesienia tego terenu. Niewielkie obszary lasów zachowały się jedynie w północnej części Parku, którego lesistość wynosi zaledwie 10 %. Flora Parku liczy około 520 gatunków roślin naczyniowych, m.in. grzybienie białe, grążel żółty, kocanki piaskowe, pierwiosnka lekarska. W Parku występuje 141 lęgowych gatunków ptaków objętych ochroną całkowitą, oraz 15 gatunków objętych ochroną częściową. Dwa z nich: bąk i gągoł należą do grupy gatunków zagrożonych całkowitym wyginięciem. Spośród ciekawych przedstawicieli środowiska polnego należy wymienić skowronka, ortolana, potrzeszcza, świergotka łąkowego, kuropatwę i przepiórkę. Okolice podmokłych łąk i w sąsiedztwie jezior występują bąki, czajki, kuliki wielkie, żurawie, błotniaki stawowe, remizy. Akweny wodne stanowią miejsce gniazdowania kokoszki wodnej, perkoza, rybitwy czarnej. Okolice leśne zamieszkują kruki, dzięcioły średnie, srokosze, turkawki. Z innych gatunków odnotowano gniazdowanie następujących gatunków: pustułka, kobuz, myszołów, jastrząb, kania ruda, krogulec. Na Mewiej Wyspie zagnieździły się kormorany (za: www.dmoz.org/parki krajobrazowe oraz Bednorz, Kosiński: Awifauna Lednickiego Parku Krajobrazowego, 1996)). Na terenie leśnictwa Zakrzewo wytyczono krajobrazową ścieżkę przyrodniczą o długości 7 km. Przebiega ona głównie przez tereny leśne na trasie Waliszewo – Dziećmiarki – Kamionek – Waliszewo. Na trasie ścieżki utworzono 21 przystanków, na których przybliża się zagadnienia dotyczące ochrony gatunkowej roślin i zwierząt, gospodarki leśnej i zadrzewień śródpolnych. Każdy przystanek otrzymał swój temat przewodni, który charakteryzuje obiekty występujące na poszczególnych postojach. Ścieżkę można pokonać podczas 4 godzinnego marszu. Na terenie wsi Dziekanowice, na wschodnim brzegu jeziora, znajduje się Wielkopolski Park Etnograficzny, w którym (na powierzchni 20 ha) zgromadzono 54 obiekty drewnianego budownictwa wiejskiego z XVIII i XIX wieku z terenu całej Wielkopolski (chaty, budynki inwentarskie, wiatraki). Ekspozycja podzielona jest na część wiejską i dworską. Turystom pokazuje się pracę warsztatów rzemieślniczych, poza tym jedna z zabytkowych zagród jest zamieszkała – w jej obejściu prowadzi się hodowlę, a okoliczne pola są uprawiane, co wprowadza do skansenu elementy autentycznego życia wsi. Spacerując między opłotkami muzealnych zagród można zobaczyć wyposażenie starej kuźni, zajść do wiejskiej chałupy, stanąć przed wiejskim kościołem, wspiąć się na wzgórze, na którym stoją różne typy wiatraków i skąd widać wspaniałą panoramę jeziora, zatrzymać się na wiejskim cmentarzu, - 169 - zajrzeć do wnętrza osiemnastowiecznej kaplicy, by w końcu, zaczerpnąwszy nieco atmosfery dworu, odpocząć w parku dworskim. Na Ostrowie Lednickim znajduje się Muzeum Pierwszych Piastów z największym w Polsce zbiorem wczesnośredniowiecznych militariów. W miejscu przeprawy promowej na wyspę zlokalizowano Mały Skansen z najstarszym w Polsce wiatrakiem – koźlakiem z 1585 roku; obiekty etnograficzne znajdują się także we wsi Rybitwy. Koło Imiołek powstał ośrodek duszpasterski oo. Dominikanów z Poznania, którego wyróżniającym się elementem jest ustawiona w 1997 roku Brama III Tysiąclecia w kształcie ryby – kształtem ta stalowa konstrukcja nawiązuje do jednego z najwcześniejszych symboli chrześcijaństwa. Odbywają się tu corocznie 40 tysięczne spotkania młodzieży katolickiej. Przez Park prowadzi trasa Szlaku Piastowskiego łączącego miejscowości związane z początkami polskiej państwowości (Poznań – Ostrów Lednicki – Gniezno – Trzemeszno – Strzelno – Kruszwica – Biskupin). Rozporządzenie Wojewody Wielkopolskiego Nr 60/06 w sprawie Lednickiego Parku Krajobrazowego z dnia 26 kwietnia 2006 roku opublikowane w Dzienniku Urzędowym Województwa Wielkopolskiego Nr 77, poz. 1944 z 2006 roku zawiera szczególne cele ochrony na terenie Parku: 1. zachowanie w dotychczasowym użytkowaniu terenów wokół brzegów jeziora Lednica i wysp, kryjących zabytki osadnictwa, sięgające epoki neolitu oraz początków państwa polskiego; 2. zachowanie trwałości i różnorodności biologicznej ekosystemów leśnych wraz ze spontanicznymi procesami ich dynamiki: 3. zachowanie populacji rzadkich i chronionych gatunków grzybów, roślin i zwierząt oraz ich siedlisk; 4. zachowanie naturalnych ekosystemów wodnych; 5. zachowanie torfowisk i innych środowisk wilgotnych i oraz bagiennych; 6. zachowanie cennych ekosystemów nieleśnych, w tym: murawowych, łąkowych i zaroślowych 7. zachowanie naturalnie ukształtowanego krajobrazu polodowcowego; 8. zachowanie struktury przestrzennej Parku, uwzględniającej swoiste cechy miejscowego krajobrazu rolniczego. - 170 - Na terenie Parku wprowadzono następujące zakazy: 1. realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko; 2. umyślnego zabijania dziko występujących zwierząt, niszczenia ich nor, lęgowisk, innych schronień i miejsc rozrodu oraz tarlisk i złożonej ikry, z wyjątkiem amatorskiego połowu ryb oraz wykonywania czynności w ramach racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej, rybackiej i łowieckiej; 3. likwidowania i niszczenia zadrzewień śródpolnych, przydrożnych i nadwodnych, jeżeli nie wynikają z potrzeby ochrony przeciwpowodziowej lub zapewnienia bezpieczeństwa ruchu drogowego lub wodnego lub budowy, odbudowy, utrzymania, remontów lub naprawy urządzeń wodnych; 4. pozyskiwania do celów gospodarczych skał, w tym torfu oraz skamieniałości, w tym kopalnych szczątków roślin i zwierząt, a także minerałów i bursztynu; 5.wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu, z wyjątkiem prac związanych z zabezpieczeniem przeciwsztormowym, przeciwpowodziowym lub przeciwosuwiskowym lub budową, odbudową, utrzymaniem, remontem lub naprawą urządzeń wodnych. 6. dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli zmiany te nie służą ochronie przyrody lub racjonalnej gospodarce rolnej, leśnej, wodnej lub rybackiej. 7. budowania nowych obiektów budowlanych w pasie szerokości 100 m od linii brzegów rzek, jezior i innych zbiorników wodnych, z wyjątkiem obiektów służących turystyce wodnej, gospodarce wodnej lub rybackiej; 8. likwidowania, zasypywania i przekształcania zbiorników wodnych, starorzeczy oraz obszarów błotnych; 9. wylewania gnojowicy, z wyjątkiem nawożenia własnych gruntów rolnych; 10. prowadzenia chowu i hodowli zwierząt metodą bezściółkową; 11. utrzymywania otwartych rowów ściekowych i zbiorników ściekowych; 12. organizowania rajdów motorowych i samochodowych; 13. używania łodzi motorowych i innego sprzętu motorowego na otwartych zbiornikach wodnych. - 171 - Organem zarządzającym i nadzorującym Lednicki PK jest Dyrekcja Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Wielkopolskiego z siedzibą w Poznaniu. Aktualnie trwają prace związane z redakcją nowego planu ochrony Lednickiego PK – jego autorem jest firma BIOTOP z Poznania. Zgodnie z umową projekt planu przewidziano do konsultacji we wrześniu 2008 roku. W zarządzie Nadleśnictwa Gniezno (obręb Popowo Podleśne) znalazła się środkowa i północna część Lednickiego PK na łącznej powierzchni 636,11 ha, w tym 601,65 ha gruntów leśnych. Powidzki Park Krajobrazowy powołany został Rozporządzeniem Nr 18 Wojewody Konińskiego z dnia 16 grudnia 1998 roku. Aktualnie obowiązuje Rozporządzenie Wojewody Wielkopolskiego Nr 231/06 w sprawie Powidzkiego Parku Krajobrazowego z dnia 29 grudnia 2006 roku opublikowane w Dzienniku Urzędowym Województwa Wielkopolskiego Nr 1, poz. 4 z 2007 roku zawiera informację o powierzchni Powidzkiego PK – wynosi ona 25 785,30 ha i leży na terenach gmin: Kleczew, Orchowo, Ostrowite, Powidz, Słupca, Wilczyn i Witkowo. Nie wyznaczono otuliny parku. Do szczególnych celów ochrony na terenie Parku należy zachowanie krajobrazu oraz ekosystemów jezior polodowcowych i związanych z nimi rzadkich gatunków flory i fauny. Znajdują się tam jedne z największych i stosunkowo najczystszych jezior Wielkopolski: Powidzkie (1035,90 ha i 45,4 m maksymalnej głębokości) i Niedzięgiel. Większość jezior połączona jest drobnymi ciekami i sztucznymi kanałami, brak jest natomiast dużych rzek. Jest to teren o wysokich walorach geobotanicznych – 216 typów zbiorowisk roślinnych; zachowano tu także cenne obiekty kultury i ślady osadnictwa z VII w. p.n.e. O osadnictwie kultury łużyckiej świadczy grodzisko wklęsłe w kształcie nieregularnego trójkąta w miejscowości Święte oraz cenne cmentarzysko z VII w. p.n.e. zlokalizowane w WilczynieCegielni. Z okresu średniowiecza i początków państwa polskiego pochodzą liczne ślady m.in. grodziska stożkowe z Powidza. Zabytki możemy podziwiać w takich miejscowościach jak: Giewartów, Powidz, Szydłowiec, Orchowo, Ostrowite Prymasowskie, Wilczyn i Wilczogóra. Są to głównie zabytkowe kościoły pochodzące z XVII i XVIII wieku. Jednym z cenniejszych jest kościół pw. św. Urszuli w Wilczogórze zbudowany w stylu gotyckim w 1566 r. oraz znajdująca się w nim rzeźba Madonny z lat 1420-1430. Charakterystycznym elementem Powidzkiego PK są zabytkowe, XIX w. dworki byłych właścicieli ziemskich i przylegające do nich parki. Najciekawsze znajdują się w Giewartowie, - 172 - Charbinie, Osówcu, Linówcu, Skorzęcinie oraz Kosewie. Bogatą i złożoną historię tych ziem można poznawać zwiedzając zabytkowe cmentarze różnych wyznań, jak choćby ewangelicko-augsburskie w Skubarczewie, Myślątkowie, żydowski w Wilczynie, luterański w Maślakach, Wilczynie-Karolkowie oraz cmentarz choleryczny z 1850 roku w Różannej. Atrakcją Parku są rzadko spotykane już wiatraki – koźlaki (w Budzisławiu Kościelnym i Ostrowiu-Rusinie). Przez teren Parku przebiegają szlaki turystyczne: 4 piesze, wodny – kanał Gopło-Ostrowo o długości 41 km i kolejowy (sobotnio-niedzielny, obsługiwany przez zabytkową kolejkę wąskotorową) z Anastazewa do Gniezna o długości 38 km. Lasy stanowią dość znaczną część Powidzkiego PK. Najcenniejszy jest kompleks leśny wokół jezior Niedzięgiel i Powidz ze starymi drzewostanami sosnowymi ze znaczną domieszką gatunków liściastych. W okolicy Skorzęcina występuje cenny fragment świetlistej dąbrowy. Obszar Parku cechuje znaczne zróżnicowanie roślinności. Obok rozmaicie zachowanych zbiorowisk leśnych występują tu zbiorowiska wodne, szuwarowe, bagienne i torfowiskowe, zbiorowiska eutroficznych łąk i pastwisk, murawy napiaskowe i kserotermiczne, zbiorowiska zaroślowe, ziołorośla porębowe i okrajkowe oraz liczne zbiorowiska synantropijne, zarówno segetalne jak i ruderalne. Na terenie Parku, głównie przy 17 jeziorach (12 % powierzchni) zlokalizowanych jest wiele ośrodków wypoczynkowych. Liczne i dobrze zachowane fragmenty roślinności w stanie zbliżonym do naturalnego stanowią środowisko życia i ostoje wielu rzadkich i zagrożonych elementów flory i fauny. Odnaleziono tu dwa zespoły dotychczas w Wielkopolsce nie notowane: Polygono-Catabrosetum aquaticae i Peucedano oreoselini-Joyibarbetum soboliferi. Szata roślinna Parku jest bardzo bogata, obejmuje około 900 gatunków roślin naczyniowych, w tym 50 gatunków prawnie chronionych (m.in. bluszcz, pełnik europejski, śnieżyczka przebiśnieg, lilia złotogłów, sasanka łąkowa oraz 12 gatunków storczyków). Chronionych jest również 11 gatunków grzybów (w tym purchawica olbrzymia) i porostów. Fauna Powidzkiego PK objęta jest badaniami od niedawna. Dotychczas stwierdzono występowanie 10 gatunków płazów, 5 gatunków gadów, 147 gatunków ptaków i 34 gatunki ssaków. Wśród fauny odnotowano dwa gatunki z polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt: bąk i błotniak zbożowy. W jeziorach i zbiornikach wodnych żyją 22 gatunki ryb, w tym gospodarczo cenne, ściągające tu liczne rzesze wędkarzy (za: www. powidzki park krajobrazowy/przyroda/fauna/ptaki). Aktualnie tereny Powidzkiego PK narażone są na oddziaływanie następujących zagrożeń: obniżanie się poziomu zalegania wód gruntowych; - 173 - żywiołowy rozwój sezonowego ruchu turystycznego; niekontrolowana zabudowa rekreacyjna wokół jezior (budownictwo letniskowe, liczne samowole budowlane, zabudowa linii brzegowej); obecność ferm trzody chlewnej w Sierniczach Małych i Wielkich; możliwość awarii ropociągu Przyjaźń; nie uporządkowana gospodarka ściekowa na terenie okolicznych wsi, w sąsiedztwie jezior oraz punktowe zanieczyszczanie wód i terenów leśnych. W celu zabezpieczenia cennych walorów przyrodniczych Powidzkiego PK należy: realizować zalecenia ochronne zawarte w planie ochrony Parku; przyspieszyć i zintensyfikować tempo realizacji budowy systemu lokalnych oczyszczalni ścieków; ograniczyć rozmiar budownictwa rekreacyjnego przez twarde egzekwowanie prawa budowlanego; realizować politykę realnego kompromisu pomiędzy funkcją ochronną i rekreacyjną Parku; ograniczyć do niezbędnego minimum introdukcję obcych gatunków roślin i zwierząt; w obrębie lęgowisk ptaków ograniczyć dostęp do trzcinowisk również od strony wody. Na terenie Powidzkiego Parku wprowadzono 13 zakazów – identycznych jak w przypadku Lednickiego PK. Organem zarządzającym i nadzorującym Powidzki PK jest Dyrekcja Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Wielkopolskiego z siedzibą w Poznaniu. Aktualnie trwają prace związane z redakcją nowego planu ochrony Powidzkiego PK – jego projekt przewidziano do konsultacji w październiku 2008 roku. Położony we wschodniej części Nadleśnictwa Gniezno obszar Powidzkiego PK zajmuje powierzchnię 7429,26 ha, w tym 6681,79 ha gruntów leśnych. - 174 - 4. Pomniki przyrody Jedną z najstarszych form ochrony wartości przyrodniczych są pomniki przyrody. Według definicji zawartej w ustawie o ochronie przyrody cyt.: pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. Dotychczas w Polsce (1. 1. 2007) za pomniki przyrody uznano 34 385 obiektów, w tym 10 757 utworzonych w Lasach Państwowych. Najczęściej są to okazałe drzewa, ich grupy bądź aleje; znaczną grupę pomników stanowią również głazy narzutowe. Za pomniki przyrody najczęściej uznawane są okazałe drzewa. Dla wskazania, od jakich minimalnych wymiarów danego gatunku drzewa można uznać je za wyróżniające i godne objęcia ochroną, opracowano odpowiednie, obowiązujące w całym kraju zalecenia. Aktualnie obowiązujące dolne pierśnice graniczne opublikowano w Instrukcji sporządzania programu ochrony przyrody w nadleśnictwie (MOŚZNiL, Warszawa 1996). Formalnie obowiązują one tylko w stosunku do drzew rosnących w Lasach Państwowych, ale mogą być używane w odniesieniu do innych form własności. Podane wymiary są tylko wskazówką – w indywidualnych przypadkach, jeśli drzewo jest wyjątkowo dorodne, rozłożyste, rośnie w interesującym, często odwiedzanym punkcie i w jakiś sposób zaistniało w świadomości lokalnej społeczności, można je uznać za pomnik przyrody mimo mniejszych niż podane dolne pierśnice. I odwrotnie – jeśli drzewo rośnie w okolicy obfitującej w okazałe drzewa tego samego gatunku, a wiele z nich, znacznie okazalszych, zostało już uznanych za pomniki przyrody, czyli inaczej mówiąc, jeśli w danej okolicy nie jest czymś wyjątkowym, to mimo osiągnięcia odpowiednich rozmiarów nie musi być uznane za pomnik przyrody. Podane wymiary dotyczą w zasadzie pojedynczych drzew; w przypadku alei czy większych skupień w skład takiego zbiorowego pomnika mogą wchodzić drzewa o znacznie mniejszych pierśnicach. Pamiętać należy, że pomnik przyrody ma być elementem wyróżniającym się z otoczenia, ponadprzeciętnym, wartościowym (w skali lokalnej) i to kryterium należy uważać za najistotniejsze przy wyborze obiektów do ochrony pomnikowej. - 175 - W formie pomników przyrody chronić można także wyróżniające się obiekty przyrody nieożywionej np. głazy narzutowe. W przeciwieństwie do innych form ochrony, które są w zasadzie wieczyste (o ile nie zdarzy się żaden kataklizm), większość pomników przyrody, np. stare drzewa, mają ograniczoną trwałość. Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 roku, drzewa stanowiące pomniki przyrody na terenach leśnych podlegają ochronie aż do ich samoistnego, całkowitego rozpadu (art. 40, pkt 2). Status pomnika przyrody może nadać wojewoda (stosowne rozporządzenie) lub rada gminy (uchwała). Wniosek o zastosowanie tej formy ochrony powinien zawierać określenie obiektu proponowanego do ochrony oraz uzasadnienie jego wartości i posiadanie indywidualnych cech wyróżniających. Wśród drzewostanów Nadleśnictwa Gniezno zaewidencjonowano 36 pomników przyrody ożywionej (33 pojedyncze i 3 grupowe – razem 46 drzew). Reprezentowanych jest dziewięć gatunków: dąb szypułkowy (Quercus robur) – 35 drzew daglezja zielona (Pseudotsuga menziesii) – 3 drzewa topola czarna (Populus nigra) – 2 drzewa topola biała (Populus alba) – 1 drzewo topola osika (Populus tremula) – 1 drzewo wiąz szypułkowy (Ulmus laevis) – 1 drzewo sosna czarna (Pinus nigra) – 1 drzewo sosna zwyczajna (Pinus sylvestris) – 1 drzewo świerk pospolity (Picea excelsa) – 1 drzewo. Ze względu na stwierdzone w terenie znaczne różnice ewidencyjne wymiarów drzew pomnikowych (szczególnie wysokości), wszystkie pomniki przyrody zostały ponownie pomierzone; ocenę stanu zdrowotnego wykonano według 5 stopniowej skali autorstwa Pacyniaka i Smólskiego. Drzewa rosnące w sąsiedztwie ścieżki edukacyjnej na terenie Lednickiego Parku Krajobrazowego otrzymały imiona historycznych królów okresu piastowskiego. - 176 - Informacja o występowaniu drzew – pomników przyrody zamieszczona została w opisach taksacyjnych (informacje dodatkowe). Nadleśnictwo posiada aktualną i kompletną dokumentację fotograficzną pomników przyrody położonych na zarządzanych przez siebie gruntach. Szczegółowe charakterystyki pomników przyrody Nadleśnictwa Gniezno zawiera wzór nr 5A – załącznik nr 1. 5. Użytki ekologiczne Aby skutecznie chronić wartości przyrodnicze nie wystarczy powołanie do życia parków narodowych, krajobrazowych czy rezerwatów chroniących najbardziej wartościowe fragmenty przyrody. Konieczna jest również ochrona szeroko pojętej różnorodności biologicznej – jej podstawowym narzędziem, przewidzianym głównie do stosowania na szczeblu lokalnym i regionalnym, są użytki ekologiczne. Według Ustawy o ochronie przyrody (art. 42) cyt.: użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej - naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania. Dotychczas na terenie Lasów Państwowych wyznaczono 9 038 użytków ekologicznych zajmujących łączną powierzchnię 28 096 ha. Tym, co różni użytki ekologiczne od pomników przyrody czy rezerwatów, jest ich znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej. Użytek ekologiczny nie musi reprezentować nadzwyczajnych wartości przyrodniczych, ważna jest tu rola, jaką pełni w krajobrazie, np. wystarczy, że jest fragmentem swoistego dla danego obszaru ekosystemu. Czasami spotykane są (niestety – udane) próby uznawania za użytki ekologiczne powierzchni gospodarczo nieprzydatnych, o znikomych funkcjach przyrodniczych (ugorujące deputaty rolne, poletka łowieckie, tereny zdewastowane) – oczywiście taka forma ochrony nie powinna służyć do takich celów. Na terenie Nadleśnictwa Gniezno ustanowiono dotychczas jeden użytek ekologiczny o nazwie Jezioro Czarne. Na potrzebę jego ochrony wskazywali dwukrotnie J. Chmiel (1996, 2007) oraz A. Brzeg i in. (1999). Znajduje się on na terenie leśnictwa Skorzęcin, w oddziale 63a; zajmuje powierzchnię 46,60 ha. - 177 - Pierwsza informacja o istnieniu zasobnego w ryby jeziora Czarnego pochodzi z XIV wieku – w 1364 roku król Kazimierz Wielki przyznał mieszczanom powidzkim w nagrodę za walkę z Krzyżakami prawo rybołówstwa na jeziorach Niedzięgiel, Białe i Czarne. Jeziora te odgrywały znacząca rolę w prowadzonej na tych terenach intensywnej gospodarce rybackiej. Sytuacja ta uległa gwałtownej i nieodwracalnej zmianie dopiero pod koniec XX wieku. Kilkanaście lat temu było to duże jezioro; na skutek oddziaływania rozległego leja depresyjnego spowodowanego odkrywkową metodą wydobywania węgla brunatnego w okolicach Konina nastąpiło obniżanie się poziomu wód jeziora aż do jego całkowitego zaniku. Niewielkie, silnie wypłycone oczka stagnującej wody występują jeszcze w południowej i środkowej części omawianego obiektu na łącznej powierzchni około 2 ha. Obecnie użytek ten znajduje się w fazie obrzeżonego pasem zarośli wierzby szarej oraz olsu torfowiska przejściowego z licznie występującą roślinnością torfowiskowo-bagienną – przechodzi on naturalną sukcesję wykazując znaczne zróżnicowanie florystyczne. Wśród roślinności torfowiskowo-bagiennej nie udało się potwierdzić występowania uprzednio stwierdzonej, owadożernej aldrowandy pęcherzykowatej (Aldrovanda vesiculosa). Jest to również lęgowisko ptaków oraz miejsce bytowania płazów, gadów i ssaków (w tym gatunków chronionych, ginących i rzadkich). Zachodnia część użytku zaliczona została do siedliska o kodzie 7210 – mszar kalcyfilny; w części południowej występuje kompleks wodno-szuwarowy o kodzie 3150, a w środkowej części występuje 5 ha szuwar kłociowy (kod 7150). Na podstawie karty informacyjnej użytku ekologicznego (autor prof. Julian Chmiel, 2002), na jego terenie stwierdzono występowanie następujących gatunków flory: torfowce – Sphagnum ssp. turzyca bagienna – Carex limosa turzyca nitkowata – Carex lasiocarpa turzyca nibyciborowata – Carex pseudocyperus turzyca obła – Carex diandra turzyca tunikowa – Carex appropinquata turzyca siwa – Carex canescens turzyca prosowata – Carex paniculata czermień błotna – Calla palustris - 178 - gorysz błotny – Peucedanum palustre grążel żółty – Nuphar luteum grzybienie białe – Nymphaea alba jaskier wielki – Ranunculus lingua wierzba rokita – Salix rosmarinifolia brzoza omszona – Betula pubescens narecznica grzebieniasta – Dryopteris cristata narecznica błotna – Dryopteris thelypteris narecznica szerokolistna – Dryopteris dilitata rosiczka okrągłolistna – Drosera rotundifolia rosiczka długolistna – Drosera anglica kukułka krwista – Dactylorhiza incarnata kruszczyk błotny – Epipactis palustris kruszczyk szerokolistny – Epipactis helleborine lipiennik Loesela – Liparis loeselii wełnianka szerokolistna – Eriophorum latifolium kozłek dwupienny – Valeriana dioica kłoć wiechowata – Cladium mariscus trzcina pospolita – Phragmites australis pałka wąskolistna – Typha augustifolia skrzyp bagienny – Equisetum fluviatile oczeret Tabernemontana – Schoenoplectus tabernaemontani ostrożeń błotny – Cirsium palustre ponikło skąpokwiatowe – Eleocharis quinqueflora pływacz zachodni – Urticularia australis pływacz drobny – Urticularia minor dziewięciornik błotny – Parnassia palustris - 179 - świbka błotna – Triglochin palustre tojeść bukietowa – Lysimachia thyrsiflora trzcinnik prosty – Calamagrostis stricta. Zbiorowiska roślinne reprezentowaną są przez: ols torfowcowy – Sphagno squarrosi-Alnetum ols porzeczkowy – Ribo nigri-Alnetum zarośla brzóz i rokity – Betulo-Salicetum repentis szuwar kłociowy – Cladietum marisci szuwar halofilny – Scirpetum maratimi mszar z turzycą bagienną – Caricetum limosae mszar z turzycą obłą – Caricetum diandrae mszar z turzycą nitkowatą – Caricetum lasiocarpe zespół skorpionowca – Scorpidio-Urticularietum minoris zespół jeżogłówki najmniejszej – Sparganietum minimi Gatunki flory reprezentowane są przez nastepujące gatunki: traszka zwyczajna – Triturus vulgaris grzebiuszka ziemna – Pelobates fuscus ropucha szara – Bufo bufo ropucha zielona – Bufo viridis kumak nizinny – Bombina bombina zaskroniec zwyczajny – Natrix natrix wydra – Lutra lutra gronostaj – Mustela erminea łasica – Mustela nivalis Wartość punktowa obiektu w skali od 1 do 5 – 5 pkt. - 180 - Użytek ten został powołany na mocy Uchwały Nr IV/32/03 Rady Miejskiej w Witkowie z dnia 21 lutego 2003 roku. Uchwała ta została opublikowana w Dzienniku Urzędowym Województwa Wielkopolskiego Nr 43 z dnia 19 marca 2003 roku pod pozycją 802. Omawiany użytek jest prawidłowo uwidoczniony w powszechnej ewidencji gruntów. Ochrona tego cennego obiektu przyrodniczego w formie użytku ekologicznego jest rozwiązaniem optymalnym – zabezpiecza ono w pelni panujące tu bogactwo florystyczne i siedliskowe. Poprzez wyłączenie z ingerencji gospodarczej i protegowanie procesów naturalnej sukcesji, użytek ten pozostaje w stanie naturalnym przyczyniając się do wzbogacenia lokalnego środowiska przyrodniczego i zachowania jego różnorodności biologicznej. Na terenie użytku ekologicznego obowiązują następujące zakazy: niszczenia, uszkadzania lub przekształcania elementów użytku; wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu, za wyjątkiem obiektów związanych z bezpieczeństwem przeciwpowodziowym; uszkadzania i zanieczyszczenia gleb; wysypywania, zakopywania i wylewania odpadów lub innych nieczystości; zaśmiecania obiektu i terenów wokół niego; dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli służą innym celom niż ochrona przyrody i zrównoważone wykorzystywanie użytków rolnych i leśnych oraz gospodarki rybackiej; likwidowania małych zbiorników wodnych oraz obszarów wodno-błotnych; wylewania gnojowicy; lokalizacji budownictwa letniskowego poza miejscami wyznaczonymi w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego; budowy budynków, budowli, obiektów małej architektury i tymczasowych obiektów budowlanych mogących mieć negatywny wpływ na obiekt chroniony bądź spowodować degradację krajobrazu. Syntetyczną charakterystykę użytku ekologicznego Jezioro Czarne zawiera wzór nr 7A – załącznik nr 2. - 181 - 6. Strefy ochronne Szczegółowe podstawy prawne ochrony strefowej zawiera Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną z 28 września 2004 roku (Dz.U. Nr 220, poz. 2237). W załączniku nr 5 do rozporządzenia wymieniono gatunki dziko występujących zwierząt, dla których wymagane jest ustalenie stref ochrony ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania. Ochronie strefowej podlegają nw. gatunki ptaków: orzeł przedni, orlik grubodzioby, orlik krzykliwy, gadożer, bielik, orzełek, kania czarna, kania ruda, szlachar, ślepowron, bocian czarny, kraska, raróg, sokół wędrowny, cietrzew, głuszec, rybołów i puchacz. Zgłoszenia nowych miejsc gniazdowania mogą dokonywać m.in. ornitolodzy z Komitetu Ochrony Orłów oraz Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków. Są to organizacje pozarządowe, których celem jest prowadzenie działań ochronnych dotyczących rzadkich gatunków ptaków drapieżnych oraz ochroną ich siedlisk. Informacje o stwierdzonych przypadkach gniazdowania zgłaszają także leśnicy, ornitolodzy oraz służby konserwatorskie. Wyznaczanie granic miejsc rozrodu i regularnego przebywania oraz prowadzenie wykazu gatunków chronionych strefowo leży w gestii wojewodów. Zgodnie z artykułem 60 ustawy o ochronie przyrody do zadań wojewody należy ustalanie i likwidowanie, w drodze decyzji administracyjnej, stref ochrony ostoi, miejsc rozrodu i regularnego przebywania zwierząt objętych ochroną gatunkową. Granice stref ochrony oznacza się tablicami z napisem: ostoja zwierząt i informacją: osobom nieupoważnionym wstęp wzbroniony. W strefach ochrony zabrania się: przebywania osób, z wyjątkiem właściciela nieruchomości objętej strefą ochrony oraz osób sprawujących zarząd i nadzór nad obszarami objętymi strefą ochronną; wycinania drzew lub krzewów bez zezwolenia wojewody; dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli nie jest to związane z potrzebą ochrony poszczególnych gatunków oraz wznoszenia obiektów, urządzeń i instalacji. Do zadań wojewody należy również prowadzenie rejestru zatwierdzonych i zlikwidowanych stref ochrony. W drzewostanach Nadleśnictwa Gniezno zlokalizowane są trzy miejsca rozrodu i regularnego przebywania (gniazdowania) – dwa bociana czarnego oraz jedno bielika. - 182 - Granice stref ochronnych wokół gniazd zostały zatwierdzone na mocy decyzji Wojewody Wielkopolskiego: z 22 września 2006 roku, znak sprawy: SR. III - 5. 6631 - 216/06 (bociany czarne) z 25 czerwca 2007 roku, znak sprawy: KP. III-3. 6631 - 154/07 (bielik). W opisie taksacyjnym drzewostany w granicach ochrony strefowej zostały wyróżnione cechą OSTOJA i zaliczone zostały do gospodarstwa specjalnego. Granice ochrony całorocznej dla bociana czarnego wyznacza się w promieniu do 100 m od gniazda, strefę ochrony okresowej – w promieniu do 500 m od gniazda; okresowy termin ochrony: 15 marzec – 31 sierpień. Status zagrożenia bociana czarnego przedstawia się następująco: Europa: R (rare) – gatunek zagrożony z racji rzadkiego występowania, Polska: gatunek objęty ochroną ścisłą, wymagający ochrony czynnej – wymagający ustalenia stref ochrony ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania, Bird International: SPEC 3 – gatunek zagrożony, którego europejska populacja nie przekracza 50 % populacji światowej i którego stan zachowania w Europie uznano za niekorzystny, Dyrektywa Ptasia – Załącznik I, Konwencja Berneńska – Załącznik II, Konwencja Waszyngtońska – Załącznik I, Konwencja Bońska – Załącznik I. Bocian czarny, hajstra (Ciconia nigra) to okazały ptak z rzędu brodzących (Ciconiidae). Długość całego ciała dorosłego osobnika osiąga 100 cm, rozpiętość skrzydeł do 210 cm, a ciężar wynosi 3 kg. Upierzenie samca i samicy jednakowe, czarne z metalicznym, fioletowo zielonym połyskiem. Pierś i brzuch białe, nogi i lekko wygięty ku górze dziób – intensywnie czerwone. Gatunek ten gniazduje nielicznie, w znacznym rozproszeniu, w rozległych kompleksach starszych drzewostanów liściastych i mieszanych, zazwyczaj w pobliżu terenów podmokłych, śródleśnych bagien i łąk. Unika pól i otwartych przestrzeni. Żerujące ptaki spotyka się na śródleśnych łąkach i torfowiskach, a także na okresowo odwodnionych stawach hodowlanych i na terenach zalewowych dolin rzecznych. - 183 - Całkowite terytorium jednej pary bocianów oceniane jest na 50 - 150 km². Pożywienie stanowią przede wszystkim ryby, żaby i zaskrońce które łowi brodząc we wodzie. Bocian czarny jest gatunkiem bardzo płochliwym; zrywa się on do lotu już ze znacznych odległości, a na gnieździe podejść go niezwykle trudno. Spłoszona samica opuszcza gniazdo na kilkanaście godzin – w tym czasie jaja (4, rzadziej 5) padają często łupem kruków lub kun leśnych. Hajstra unika bociana białego, który go energicznie przepędza. Gniazdo zakłada wysoko, w koronie drzewa gatunku liściastego (zazwyczaj jest to dąb) rosnącego w głębi drzewostanu. Usytuowane przy pniu gniazdo zbudowane jest z suchych gałęzi układanych warstwami na przemian z darnią; wysłane trawami i mchem z dodatkiem suchych liści. Bocian czarny jest gatunkiem bardzo przywiązującym się do zasiedlonego gniazda i corocznie wraca na to samo miejsce gniazdowania. Nowe gniazdo jest niewielkie, jednak z każdym rokiem ptaki dokładają nowy budulec tak, że kilkunastoletnie gniazdo osiąga średnicę do 1,5 m. Ptaki przylatują do kraju na przełomie marca i kwietnia, a odlatują pod koniec sierpnia (a czasami dopiero na początku października). Zimują w Libanie, Izraelu, Egipcie, Sudanie i Etiopii. Bocian czarny to gatunek wykazujący dużą płochliwość w stosunku do człowieka zarówno w miejscu gniazdowania, jak i na terenie swojego łowiska. Obecność wścibskich podglądaczy natury wspinających się na sąsiednie drzewa, by fotografować ptaki z bliskiej odległości oraz aktywność (coraz liczniejszych i dobrze zorganizowanych) zbieraczy jaj ptasich i piskląt spowodować mogą utratę lęgów oraz bezpowrotne porzucenie zajmowanego dotychczas miejsca gniazdowania. Liczebność polskiej populacji bociana czarnego szacowana jest obecnie na 1100 par i wykazuje w ostatnich latach wyraźną stabilność. W drzewostanach znajdujących się w strefie ochrony całorocznej wokół gniazda bociana czarnego nie planowano żadnych zabiegów gospodarczych, natomiast w strefach ochrony okresowej zaplanowano w drzewostanach wskazania gospodarcze, których realizacja odbywać się może corocznie wyłącznie w okresie od 1 września do 14 marca, po uzyskaniu zgody na ich wykonanie (wydaje ją wojewoda). Granice ochrony całorocznej dla bielika wyznacza się w promieniu do 200 m od gniazda, strefę ochrony okresowej – w promieniu do 500 m od gniazda; okresowy termin ochrony: 1 styczeń – 31 lipiec. - 184 - Status zagrożenia bielika przedstawia się następująco: Europa: R (rare) – gatunek zagrożony z racji rzadkiego występowania, Polska: gatunek objęty ochroną ścisłą, wymagający ochrony czynnej – wymagający ustalenia stref ochrony ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania, Bird International: SPEC 3 – gatunek zagrożony, którego europejska populacja nie przekracza 50 % populacji światowej i którego stan zachowania uznano za niekorzystny, Dyrektywa Ptasia – załącznik I, Konwencja Berneńska – załącznik II, Konwencja Bońska – załącznik I/II. Bielik (Haliaeetus albicilla) to największy polski ptak drapieżny – rozpiętość skrzydeł dorosłego ptaka osiąga 250 cm, przy wadze do 7 kg. Liczebność polskiej populacji lęgowej tego gatunku oceniana jest na 460 – 520 par. W Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt bielik zaliczony został do kategorii LC (Least Concern), czyli gatunku mniejszego ryzyka, ale wymagającego szczególnej uwagi. Cechami rozpoznawczymi dorosłego bielika są: długie, proste skrzydła; krótki, klinowaty, biały ogon oraz jasna, słomkowa głowa z żółtym, haczykowato zakończonym dziobem. Młody bielik jest początkowo ciemnobrązowy z czarnym dziobem, po czym jego upierzenie stopniowo, przez 6 lat (bo tyle trwa osiąganie dojrzałości płciowej) staje się coraz jaśniejsze, bardziej płowe. Biel na ogonie jest początkowo widoczna jedynie przy samych stosinach, ogon zmienia się w śnieżnobiałą, widoczną z daleka ozdobę dopiero po kilku pierzeniach. Żerowiskowo bielik związany jest z wodami; podstawę pokarmu stanowią ryby i ptaki wodne, bardzo chętnie też zjada padlinę. Ptaki dorosłe starają się na zimę pozostać w rewirze lęgowym, młode natomiast koczują w dużej odległości od rodzinnego gniazda. Zasadniczo bielik jest gatunkiem terytorialnym, jednak przy znacznej obfitości pokarmu wewnątrzgatunkowa agresywność wyraźnie się zmniejsza i dochodzi wówczas do bardzo bliskiego sąsiedztwa poszczególnych par lęgowych. Para ptaków zajmuje rewir o powierzchni około 100 km². Najczęściej odchowywane są dwa młode, ale wyjątkowo (zwykle w terytoriach intensywnie zagospodarowanych stawów rybnych) spotyka się w gniazdach trzy młode. - 185 - Bielik nie wykazuje specjalnych preferencji w stosunku do drzewa gniazdowego – z równym powodzeniem wykorzystuje sosny, buki i dęby jak i inne gatunki drzew (i nie muszą to być zawsze drzewa najdorodniejsze). Gniazda bielika osiągają znaczne rozmiary – średnica do 2 m, wysokość do 4 m oraz ciężar nawet do 1 tony. Stosunkowo często gatunek ten zmienia gniazdo – następna konstrukcja jest budowana zwykle w pobliżu, a nawet w tym samym drzewostanie. Znane są stanowiska bielika zasiedlane corocznie od 50 lat. Najważniejszym czynnikiem warunkującym skuteczny rozród jest zapewnienie spokoju w okresie zajmowania terytoriów i składania jaj (koniec lutego – początek kwietnia). Spłoszenie wysiadującej samicy może nie tylko spowodować porzucenie przez nią lęgu, ale – co zdarza się częściej – zrabowanie jaj przez kruki. Charakterystyki bociana czarnego i bielika podano za: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków NATURA 2000 - podręczniki metodyczne, Ptaki, tom 7, 2004 oraz J. Sokołowski – Ptaki Polski, 1979. Strefa ochrony całorocznej ma na celu ochronę istniejących stanowisk lęgowych ptaków drapieżnych. Miejsce lęgu obejmuje nie tylko drzewo gniazdowe, lecz również cały drzewostan w jego otoczeniu. Różne drzewa wykorzystywane są tam przez ptaki do odpoczynku, pilnowania lęgu, obserwacji czy noclegu. Objęcie całoroczną ochroną całego drzewostanu stwarza ponadto ptakom możliwość zbudowania nowego gniazda w przypadku utraty dotychczasowego. Faktycznie strefa ta funkcjonuje na zasadzie rezerwatu – obowiązują tu zakazy: przebywania osób, z wyjątkiem osób sprawujących zarząd i nadzór nad obszarem objętym strefą ochronną, wycinania drzew lub krzewów bez zezwolenia wojewody, dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli nie jest to związane z potrzebą ochrony poszczególnych gatunków oraz wznoszenia obiektów, urządzeń i instalacji. Odstępstwo od tych zakazów możliwe jest tylko w celu wykonania niezbędnych prac sanitarnych w sytuacjach katastrofalnych. Planowane prace muszą być zgłoszone wojewodzie, który za pośrednictwem Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody rozpatruje każdy przypadek indywidualnie. Strefa ochrony okresowej powinna zapewniać ptakom spokój i bezpieczeństwo podczas wyprowadzania lęgów. W strefach tych, będących obszarami wyłączonymi okresowo z działalności gospodarczej, niezbędne prace związane z pozyskaniem drewna, hodowlą - 186 - i ochroną lasu muszą być wykonywane w terminach określonych w cytowanym na początku rozdziału rozporządzeniu. W drzewostanach znajdujących się w strefie ochrony całorocznej wokół gniazda bielika nie planowano żadnych zabiegów gospodarczych, natomiast w strefach ochrony okresowej zaplanowano w drzewostanach wskazania gospodarcze, których realizacja odbywać się może wyłącznie w okresie od 1 sierpnia do 31 grudnia, po uzyskaniu stosownej zgody wojewody. Dokładna informacja o miejscach gniazdowania chronionych gatunków ptaków powinna być dostępna pracownikom Lasów Państwowych, Wojewódzkim Konserwatorom Przyrody oraz niewielkiemu gronu profesjonalistów rozumiejących złożoną problematykę ochrony strefowej. Unikać należy publikowania szczegółowych informacji w ogólnodostępnych folderach, mapach, przewodnikach turystycznych i czasopismach. Bardziej celowym rozwiązaniem wydaje się zamieszczenie jedynie syntetycznej, ogólnej informacji o występowaniu gniazdujących, chronionych gatunków ptaków na terenie nadleśnictwa. Dokładnej lokalizacji miejsc gniazdowania bocianów czarnych i bielika nie podano ze względu na potencjalne możliwości odnalezienia i zniszczenia gniazd, wypłoszenia ptaków oraz wybrania jaj lub lęgów. W bieżącej działalności gospodarczej należy przestrzegać zakazów związanych z wprowadzoną ochroną strefową oraz okresowo ograniczać ruch turystyczny w bliskim sąsiedztwie stref ochronnych w czasie inkubacji jaj i karmienia piskląt. Należy także (zgodnie z art. 60 pkt 4 Ustawy o ochronie przyrody) oznaczyć granicę ochrony okresowej co najmniej dwiema tablicami z napisem: Ostoja zwierząt i informacją: Osobom nieupoważnionym wstęp wzbroniony. Szczegółowych informacji dotyczących miejsc gniazdowania ptaków drapieżnych objętych ochroną strefową udzielić może Nadleśniczy Nadleśnictwa Gniezno, osoby przez niego upoważnione oraz Wielkopolski Wojewódzki Konserwator Przyrody w Poznaniu. - 187 - W zestawieniu tabelarycznym zamieszczonym na następnej stronie zestawiono lokalizację i powierzchnię stref ochronnych: Powierzchnia leśna [ha] Lp. Lokalizacja gniazda obręb, gmina, leśnictwo 1. Obręb Popowo Podleśne Gmina Mieleszyn Kowalewko Gatunek chroniony Rok utwo rzenia Uwagi Strefa ochrony całorocznej Strefa ochrony okresowej Bocian czarny Ciconia nigra 2,85 49,86 2006 Gniazdo na dębie 2. Obręb Skorzęcin Gmina Strzałkowo Wólka Bocian czarny Ciconia nigra 3,36 23,87 2006 Gniazdo na dębie 3. Obręb Popowo Podleśne Gmina Kiszkowo Zakrzewo Bielik Haliaeetus albicilla 2,96 23,32 2007 Gniazdo na sośnie 9,17 97,05 Ogółem strefy ochronne w N-ctwie Gniezno 106,22 ha - 188 - 7. Ochrona gatunków chronionych, zagrożonych i rzadkich Według przepisów aktualnej ustawy o ochronie przyrody cyt.: Art. 46. ust 1. Ochrona gatunkowa ma na celu zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów oraz ich siedlisk, gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej. Obecnie (2008 r.) obowiązującymi rozporządzeniami dotyczącymi ochrony gatunkowej są: — Rozporządzenie Ministra Środowiska z 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz.U. Nr 168, poz. 1764); — Rozporządzenie Ministra Środowiska z 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz.U. Nr 220, poz. 2237); — Rozporządzenie Ministra Środowiska z 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz.U. Nr 168, poz. 1765). Ratyfikowana przez Polskę Konwencja Berneńska dotycząca ochrony europejskiej przyrody żywej i naturalnych siedlisk zawarta została w Bernie 19 września 1979 roku – weszła ona w życie 1 czerwca 1982 roku. Konwencja ta jest w pewnym stopniu rozwinięciem Konwencji Ramsarskiej na kontynencie europejskim; kładzie ona nacisk na ochronę szerokiej różnorodności – tak gatunków, jak i ich siedlisk. Nakazuje ona otaczać największą opieką gatunki ustępujące i endemiczne oraz zanikające, naturalne środowiska, tzw. siedliska krytyczne. Konwencja ma szczególnie znaczenie dla gadów, płazów, ssaków i roślin nie objętych ochroną przez inne porozumienia narodowe (konwencje: Waszyngtońska, Bońska i Gdańska). W oparciu o nią sporządzone zostały: — Lista roślin wymierających i zagrożonych w Polsce (1986), — Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce (1992), — Polska Czerwona Księga Roślin (2002), — Polska Czerwona Księga Zwierząt (2001). - 189 - 7.1. Flora Obecność większości niżej wymienionych gatunków została potwierdzona podczas przeprowadzonego florystycznego rozpoznania terenów Nadleśnictwa Gniezno wykonanego w trakcie prac taksacyjnych (maj-październik 2007 rok). Lokalizację występowania chronionych gatunków roślin zawiera mapa sytuacyjno-przeglądowa walorów przyrodniczych i kulturowych. Uzupełnieniem mapy jest wykaz chronionych i rzadkich gatunków roślin naczyniowych – wzór nr 10 – załączniki nr 3. - 190 - Lista gatunków flory stwierdzonych na terenie Nadleśnictwa Gniezno 4. Acer pseudoplatanus Klon jawor 5. Achillea millefolium Krwawnik pospolity 6. Achillea ptarmica Krwawnik kichawiec 7. Acinos arvensis Czyścica drobnokwiatowa 8. Acorus calamus Tatarak zwyczajny 9. Actaea spicata Czerniec gronkowy 10. Adoxa moschatellina Piżmaczek wiosenny 11. Aegopodium podagraria Podagrycznik pospolity 12. Aesculus hippocastanum Kasztanowiec zwyczajny 13. Agrimonia eupatoria Rzepik pospolity 14. Agropyron repens Perz właściwy 15. Agrostemma githago Kąkol polny 16. Agrostis canina Mietlica psia 17. Agrostis capillaris Mietlica pospolita 18. Agrostis stolonifera Mietlica rozłogowa 19. Aira praecox Śmiałka wczesna 20. Ajuga genevensis Dąbrówka kosmata 21 Ajuga reptans Dąbrówka rozłogowa 22. Alchemilla glaucescens Przywrotnik kosmaty 23. Alisma plantago-aquatica Żabieniec babka wodna 24. Aldrovanda vesiculosa Aldrowanda pęcherzykowata CR Dyrektywą Habitatową Klon pospolity 11. Gatunki roślin naczyniowych objęte Acer platanoides Berneńską 3. 10. Gatunki roślin naczyniowych objęte Konwencją Klon jesionolistny i lokalnej listy CORINE Acer negundo 9. Gatunki roślin naczyniowych z podstawowej 2. 8. i częściową Klon polny 7. Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą Acer campestre 6. (Jasiewicz 1981) 1. 5. Rzadkie i zagrożone gatunki flory polskiej 4. Jasnowski 1977) 3. Zagrożone gatunki flory torfowisk (Jasnowska, 2. gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 1. Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1992) Nazwa łacińska gatunku Polska Czerwona Księga Roślin (2001) Lp. 12. R R V E OG DH - 191 - Alnus glutinosa Olsza czarna 29. Alnus incana Olsza szara 30. Alopecurus pratensis Wyczyniec łąkowy 31. Amaranthus retroflexus Szarłat szorstki 32. Anagallis arvensis Kurzyślad polny 33. Anchusa arvensis Farbownik polny 34. Anchusa officinalis Farbownik lekarski 35. Andromeda polifolia Modrzewnica zwyczajna 36. Anemone nemorosa Zawilec gajowy 37. Anemone ranunculoides Zawilec żółty 38. Angelica sylvestris Dzięgiel leśny 39. Anthemis arvensis Rumian polny 40. Anthemis tinctoria Rumian żółty 41. Anthericum ramosum Pajęcznica gałęzista 42. Anthoxanthum odoratum Tomka wonna 43. Anthriscus sylvestris Trybula leśna 44. Anthyllis vulneraria Przelot pospolity 45. Apera spica-venti Miotła zbożowa 46. Apium repens Selery błotne 47. Aphanes arvensis Skrytek polny 48. Arabidopsis thaliana Rzodkiewnik pospolity 49. Arabis glabra Gęsiówka gładka 50. Arctium minus Łopian mniejszy EN V R V V V R OG Dyrektywą Habitatową 28. Gatunki roślin naczyniowych objęte Czosnaczek pospolity Berneńską Alliaria petiolata 10. Gatunki roślin naczyniowych objęte Konwencją 27. 9. i lokalnej listy CORINE Żabieniec babka-wodna 8. Gatunki roślin naczyniowych z podstawowej Alisma plantago-aquatica i częściową 26. 7. Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą Szelężnik większy 6. (Jasiewicz 1981) Alectorolophus glaber 5. Rzadkie i zagrożone gatunki flory polskiej 25. 4. Jasnowski 1977) 3. Zagrożone gatunki flory torfowisk (Jasnowska, 2. gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 1. Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1992) Nazwa łacińska gatunku Polska Czerwona Księga Roślin (2001) Lp. 11. 12. KB DH - 192 - Armeria maritima Zawciąg pospolity 55. Arrhenatherum elatius Rajgras wyniosły 56. Artemisia absinthium Bylica piołun 57. Artemisia campestris Bylica polna 58. Artemisia vulgaris Bylica pospolita 59. Asarum europaeum Kopytnik pospolity 60. Asparagus officinalis Szparag lekarski 61. Astragalus glycyphyllos Traganek szerokolistny 62. Astrantia major Jarzmianka większa 63. Athyrium filix-femina Wietlica samicza 64. Atriplex prostrata Łoboda oszczepowata 65. Atriplex tatarica Łoboda szara 66. Avenula pubescens Owsica omszona 67. Ballota nigra Mierznica czarna 68. Barbarea vulgaris Gorczycznik pospolity 69. Bellis perennis Stokrotka pospolita 70. Berteroa incana Pyleniec pospolity 71. Berula erecta Potocznik wąskolistny 72. Betonica officinalis Bukwica zwyczajna 73. Betula obscura Brzoza czarna 74. Betula pendula Brzoza brodawkowata 75. Betula pubescens Brzoza omszona 76. Bidens cernua Uczep zwisły OGcz Dyrektywą Habitatową 54. 11. Gatunki roślin naczyniowych objęte Piaskowiec macierzankowy Berneńską Arenaria serpyllifolia 10. Gatunki roślin naczyniowych objęte Konwencją 53. i lokalnej listy CORINE Łopian pajęczynowaty R 9. Gatunki roślin naczyniowych z podstawowej Arctium tomentosum R 8. i częściową 52. 7. Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą Łopian gajowy 6. (Jasiewicz 1981) Arctium nemorosum 5. Rzadkie i zagrożone gatunki flory polskiej 51. 4. Jasnowski 1977) 3. Zagrożone gatunki flory torfowisk (Jasnowska, 2. gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 1. Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1992) Nazwa łacińska gatunku Polska Czerwona Księga Roślin (2001) Lp. 12. - 193 - Briza media Drżączka średnia 81. Carduus crispus Oset kędzierzawy 82. Calamagrostis arundinacea Trzcinnik leśny 83. Calamagrostis canescens Trzcinnik lancetowaty 84. Calamagrostis epigejos Trzcinnik piaskowy 85. Calamagrostis stricta Trzcinnik prosty 86. Caltha palustris Czermień błotna 87. Calluna vulgaris Wrzos zwyczajny 88. Caltha palustris Knieć błotna 89. Campanula persicifolia Dzwonek brzoskwiniolistny 90. Campanula rapunculoides Dzwonek jednostronny 91. Campanula rotundifolia Dzwonek okrągłolistny 92. Campanula trachelium Dzwonek pokrzywolistny 93. Capsella bursa-pastoris Tasznik pospolity 94. Cardamine amara Rzeżucha gorzka 95. Cardaminopsis arenosa Rzeżusznik piaskowy 96. Cardamine pratensis Rzeżucha łąkowa 97. Carduus nutans Oset zwisły 98. Carduus crispus Osetr kędzierzawy 99. Carex acutiformis Turzyca błotna 100. Carex appropinquata Turzyca tunikowa 101. Carex brizoides Turzyca drżączkowata 102. Carex caryophyllea Turzyca wiosenna V R R Dyrektywą Habitatową 80. 11. Gatunki roślin naczyniowych objęte Kłosownica leśna Berneńską Brachypodium sylvaticum 10. Gatunki roślin naczyniowych objęte Konwencją 79. i lokalnej listy CORINE Kłosownica pierzasta 9. Gatunki roślin naczyniowych z podstawowej Brachypodium pinnatum 8. i częściową 78. 7. Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą Uczep trójlistkowy 6. (Jasiewicz 1981) Bidens tripartita 5. Rzadkie i zagrożone gatunki flory polskiej 77. 4. Jasnowski 1977) 3. Zagrożone gatunki flory torfowisk (Jasnowska, 2. gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 1. Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1992) Nazwa łacińska gatunku Polska Czerwona Księga Roślin (2001) Lp. 12. - 194 - Carex echinata Turzyca gwiazdkowata 107. Carex elongata Turzyca długokłosa 108. Carex ericetorum Turzyca wrzosowiskowa 109. Carex diandra Turzyca obła 110. Carex dioica Turzyca dwupienna 111. Carex flava Turzyca żółta 112. Carex glauca Turzyca sina 113. Carex hartmannii Turzyca Hartmanna 114. Carex hirta Turzyca owłosiona 115. Carex lasiocarpa Turzyca nitkowata 116. Carex lepidocarpa Turzyca łuszczkowata 117. Carex limosa Turzyca bagienna 118. Carex leporina Turzyca zajęcza 119. Carex montana Turzyca pagórkowa 120. Carex nigra Turzyca pospolita 121. Carex panicea Turzyca prosowata 122. Carex pilulifera Turzyca pigułkowa 123. Carex pseudocyperus Turzyca ciborowata 124. Carex remota Turzyca rzadkokłosa 125. Carex sylvatica Turzyca leśna 126. Carpinus betulus Grab zwyczajny LR CR V R V R E R V OG Dyrektywą Habitatową 106. 11. Gatunki roślin naczyniowych objęte Turzyca odległokłosowa Berneńską Carex distans 10. Gatunki roślin naczyniowych objęte Konwencją 105. i lokalnej listy CORINE Turzyca palczasta 9. Gatunki roślin naczyniowych z podstawowej Carex digitata 8. i częściową 104. 7. Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą Turzyca siwa 6. (Jasiewicz 1981) Carex canescens 5. Rzadkie i zagrożone gatunki flory polskiej 103. 4. Jasnowski 1977) 3. Zagrożone gatunki flory torfowisk (Jasnowska, 2. gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 1. Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1992) Nazwa łacińska gatunku Polska Czerwona Księga Roślin (2001) Lp. 12. - 195 - Centaurea rhenana Chaber nadreński 131. Cerastium arvense Rogownica polna 132. Cerastium holosteidos Rogownica pospolita 133. Cerasus avium Czereśnia dzika 134. Cerastium macrocarpum Rogownica wielkoowockowa 135. Ceratophyllum demersum Rogatek sztywny 136. Chaerophyllum temulentum Świerząbek gajowy 137. Chamaecyparis lawsoniana Cyprysik Lawsona 138. Chamaenerion angustifolium Wierzbówka kiprzyca 139. Chamomilla recutita Rumianek pospolity 140. Chaerophyllum temulum Świerząbek gajowy 141. Chelidonium majus Glistnik jaskółcze ziele 142. Chenopodium album Komosa biała 143. Chrysanthemum leucanthemum Złocień właściwy 144. Chrysosplenium alternifolium Śledziennica skrętolistna 145. Cichorium intybus Cykoria podróżnik 146. Cicuta virosa Szalej jadowity 147. Circaea lutetiana Czartawa pospolita 148. Circaea alpina Czartawa drobna 149. Cirsium acaule Ostrożeń bezłodygowy OG 2 Dyrektywą Habitatową 130. R 11. Gatunki roślin naczyniowych objęte Centuria nadobna Berneńską Centaurium pulchellum 10. Gatunki roślin naczyniowych objęte Konwencją 129. OG i lokalnej listy CORINE Chaber bławatek E 9. Gatunki roślin naczyniowych z podstawowej Centaurea cyanus E 8. i częściową 128. EN 7. Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą Buławnik czerwony 6. (Jasiewicz 1981) Cephalanthera rubra 5. Rzadkie i zagrożone gatunki flory polskiej 127. 4. Jasnowski 1977) 3. Zagrożone gatunki flory torfowisk (Jasnowska, 2. gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 1. Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1992) Nazwa łacińska gatunku Polska Czerwona Księga Roślin (2001) Lp. 12. - 196 - Cladium mariscus Kłoć wiechowata 154. Clinopodium vulgare Czyścica storzyszek 155. Cnidium dubium Selernica żyłkowana 156. Crataegus monogyna Głóg jednoszyjkowy 157. Comarum palustre Siedmiopalecznik błotny 158. Convallaria majalis Konwalia majowa 159. Convolvulus arvensis Powój polny 160. Conyza canadensis Przymiotno kanadyjskie 161. Cornus alba Dereń biały 162. Cornus sanguinea Dereń świdwa 163. Corydalis cava Kokorycz pusta 164. Corydalis intermedia Kokorycz wątła 165. Corylus avellana Leszczyna pospolita 166. Corynephorus canescens Szczotlicha siwa 167. Crataegus laevigata Głóg dwuszyjkowy 168. Crataegus monogyna Głóg jednoszyjkowy 169. Crepis paludosa Pępawa błotna 170. Cynosurus cristatus Grzebienica pospolita 171. Cytisus scoparius Żarnowiec miotlasty 172. Dactylis glomerata Kupkówka pospolita 173. Dactylorhiza incarnata Kukułka krwista R R OG OGcz R EN V RL R Dyrektywą Habitatową 153. 11. Gatunki roślin naczyniowych objęte Ostrożeń błotny Berneńską Cirsium palustre 10. Gatunki roślin naczyniowych objęte Konwencją 152. i lokalnej listy CORINE Ostrożeń warzywny 9. Gatunki roślin naczyniowych z podstawowej Cirsium oleraceum 8. i częściową 151. 7. Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą Ostrożeń polny 6. (Jasiewicz 1981) Cirsium arvense 5. Rzadkie i zagrożone gatunki flory polskiej 150. 4. Jasnowski 1977) 3. Zagrożone gatunki flory torfowisk (Jasnowska, 2. gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 1. Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1992) Nazwa łacińska gatunku Polska Czerwona Księga Roślin (2001) Lp. 12. - 197 - Deschampsia caespitosa Śmiałek darniowy 177. Deschampsia flexuosa Śmiałek pogięty 178. Dianthus arenarius Goździk piaskowy 179. Dianthus deltoides Goździk kropkowany 180. Dianthus carthusianorum Goździk kartuzek 181. Dianthus superbus Goździk pyszny 182. Digitalis grandiflora Naparstnica zwyczajna 183. Drosera anglica Rosiczka długolistna V V 184. Drosera rotundifolia Rosiczka okrągłolistna R V 185. Dryopteris carthusiana Narecznica krótkoostna 186. Dryopteris cristata Narecznica grzebieniasta V E 187. Dryopteris dilatata Narecznica szerokolistna 188. Dryopteris filix-mas Narecznica samcza 189. Dryopteris thelypteris Narecznica błotna 190. Diphasiastrum complanatum Widłak spłaszczony V 191. Eleocharis quinqueflora Ponikło skąpokwiatowe V 192. Eleocharis palustris Ponikło błotne 193. Elodea canadensis Moczarka kanadyjska 194. Elymus caninus Perz psi 195. Epilobium palustre Wierzbownica błotna 196. Epipactis helleborine Kruszczyk szerokolistny 197. Epipactis palustris Kruszczyk błotny 198. Equisetum arvense Skrzyp polny 199. Equisetum limosum Skrzyp bagienny OG OG V V R V OG OG V OG OG R V OG R OG OG V V OG Dyrektywą Habitatową 176. R 11. Gatunki roślin naczyniowych objęte Wawrzynek wilczełyko Berneńską Daphne mezereum 10. Gatunki roślin naczyniowych objęte Konwencją 175. i lokalnej listy CORINE Kupkówka Aschersona 9. Gatunki roślin naczyniowych z podstawowej Dactylis polygama 8. i częściową 174. 7. Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą 6. (Jasiewicz 1981) 5. Rzadkie i zagrożone gatunki flory polskiej 4. Jasnowski 1977) 3. Zagrożone gatunki flory torfowisk (Jasnowska, 2. gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 1. Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1992) Nazwa łacińska gatunku Polska Czerwona Księga Roślin (2001) Lp. 12. - 198 - 202. Equisetum pratense Skrzyp łąkowy 203. Equisetum sylvaticum Skrzyp leśny 204. Erigeron acer Przymiotno ostre 205. Eriophorum angustifolium Wełnianka wąskolistna 206. Eriophorum latifolium Wełnianka szerokolistna V 207. Eriophorum vaginatum Wełnianka pochwowata V 208. Evonymus europaea Trzmielina zwyczajna 209. Eupatorium cannabinum Sadziec konopiasty 210. Euphorbia cyparissias Wilczomlecz sosnka 211. Fagus sylvatica Buk zwyczajny 212. Falcaria vulgaris Sierpnica pospolita 213. Fallopia dumetorum Rdestówka zaroślowa 214. Festuca altissima Kostrzewa leśna 215. Festuca gigantea Kostrzewa olbrzymia 216. Festuca heterophylla Kostrzewa różnolistna 217. Festuca ovina Kostrzewa owcza 218. Festuca pratensis Kostrzewa łąkowa 219. Filago arvensis Nicennica polna 220. Filago minima Nicennica drobna 221. Filipendula ulmaria Wiązówka błotna 222. Fragaria vesca Poziomka pospolita 223. Fragaria viridis Poziomka twardawa E Dyrektywą Habitatową Skrzyp błotny 11. Gatunki roślin naczyniowych objęte Equisetum palustre Berneńską 201. OG 10. Gatunki roślin naczyniowych objęte Konwencją R Skrzyp pstry i lokalnej listy CORINE V Equisetum variegatum 9. Gatunki roślin naczyniowych z podstawowej V 200. 8. i częściową 7. Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą 6. (Jasiewicz 1981) 5. Rzadkie i zagrożone gatunki flory polskiej 4. Jasnowski 1977) 3. Zagrożone gatunki flory torfowisk (Jasnowska, 2. gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 1. Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1992) Nazwa łacińska gatunku Polska Czerwona Księga Roślin (2001) Lp. 12. - 199 - Galeobdolon luteum Gajowiec żółty 228. Galanthus nivalis Śnieżyczka przebiśnieg 229. Galeopsis tetrahit Poziewnik szorstki 230. Galium aparine Przytulia czepna 231. Galium boreale Przytulia północna 232. Galium mollugo Przytulia zwyczajna 233. Galium odoratum Przytulia/marzanka wonna 234. Galium palustre Przytulia błotna 235. Galium sylvaticum Przytulia leśna 236. Galium verum Przytulia właściwa 237. Geranium palustre Bodziszek błotny 238. Gentianella uliginosa Goryczuszka błotna 239. Geranium pratense Bodziszek łąkowy 240. Geranium robertianum Bodziszek cuchnący 241. Geum rivale Kuklik zwisły 242. Geum urbanum Kuklik pospolity 243. Gnaphalium sylvaticum Szarota leśna 244. Gypsophila muralis Łyszczec polny 245. Hedera helix Bluszcz pospolity Dyrektywą Habitatową 227. 11. Gatunki roślin naczyniowych objęte Złoć żółta Berneńską Gagea lutea 10. Gatunki roślin naczyniowych objęte Konwencją 226. i lokalnej listy CORINE Jesion wyniosły 9. Gatunki roślin naczyniowych z podstawowej Fraxinus excelsior 8. i częściową 225. 7. Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą Kruszyna pospolita 6. (Jasiewicz 1981) Frangula alnus 5. Rzadkie i zagrożone gatunki flory polskiej 224. 4. Jasnowski 1977) 3. Zagrożone gatunki flory torfowisk (Jasnowska, 2. gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 1. Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1992) Nazwa łacińska gatunku Polska Czerwona Księga Roślin (2001) Lp. 12. OGcz I OG DHV OGcz V V R LC OGcz - 200 - Hieracium pilosella Jastrzębiec kosmaczek 250. Hieracium umbellatum Jastrzębiec baldaszkowaty 251. Holcus mollis Kłosówka miękka 252. Hottonia palustris Okrężnica bagienna 253. Humulus lupulus Chmiel zwyczajny 254. Hydrocharis morsus-ranae Żabiściek pływający 255. Hydrocotyle vulgaris Wąkrota zwyczajna 256. Hypericum perforatum Dziurawiec zwyczajny 257. Hypericum montanum Dziurawiec skąpolistny 258. Impatiens noli-tangere Niecierpek pospolity 259. Impatiens parviflora Niecierpek drobnokwiatowy 260. Inula britannica Oman łąkowy 261. Iris pseudacorus Kosaciec żółty 262. Jasione montana Jasieniec piaskowy 263. Jovibarba sobolifera Rojownik pospolity 264. Juncus bufonius Sit dwudzielny 265. Juncus effusus Sit rozpierzchły 266. Juniperus communis Jałowiec pospolity 267. Koeleria macrantha Strzęplica nadobna 268. Lamium album Jasnota biała 269. Lamium amplexicaule Jasnota różowa R V OG Dyrektywą Habitatową 249. 11. Gatunki roślin naczyniowych objęte Jastrzębiec leśny Berneńską Hieracium murorum OG 10. Gatunki roślin naczyniowych objęte Konwencją 248. OGcz i lokalnej listy CORINE Przylaszczka pospolita 9. Gatunki roślin naczyniowych z podstawowej Hepatica nobilis 8. i częściową 247. 7. Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą Kocanki piaskowe 6. (Jasiewicz 1981) Helichrysum arenarium 5. Rzadkie i zagrożone gatunki flory polskiej 246. 4. Jasnowski 1977) 3. Zagrożone gatunki flory torfowisk (Jasnowska, 2. gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 1. Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1992) Nazwa łacińska gatunku Polska Czerwona Księga Roślin (2001) Lp. 12. - 201 - Lathyrus montanus Groszek skrzydlasty 274. Lathraea squamaria Łuskiewnik różowy 275. Lathyrus pratensis Groszek łąkowy 276. Lathyrus silvestris Groszek leśny 277. Lemna minor Rzęsa drobna 278. Leucoium vernum Śnieżyczka przebiśnieg 279. Leontodon hispidus Brodawnik zwyczajny 280. Ligustrum vulgare Ligustr pospolity 281. Linum catharticum Len przeczyszczający 282. Lilium martagon Lilia złotogłów 283. Liparis loeselii Lipiennik Loesela 284. Listera ovata Listera jajowata 285. Lonicera tatarica Wiciokrzew tatarski 286. Lonicera xylosteum Wiciokrzew suchodrzew 287. Lupinus angustifolius Łubin wąskolistny 288. Lupinus polyphyllus Łubin trwały 289. Luzula campestris Kosmatka polna 290. Luzula pilosa Kosmatka owłosiona 291. Lycopodium annotinum 292. Lycopodium clavatum VU V I OG V OG V E R OG V OG Widłak jałowcowaty R OG Widłak goździsty R OG Dyrektywą Habitatową 273. Gatunki roślin naczyniowych objęte Groszek czerniejący Berneńską Lathyrus niger Gatunki roślin naczyniowych objęte Konwencją 272. i lokalnej listy CORINE Modrzew europejski 9. Gatunki roślin naczyniowych z podstawowej Larix decidua 8. i częściową 271. 7. Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą Łoczyga pospolita 6. (Jasiewicz 1981) Lapsana communis 5. Rzadkie i zagrożone gatunki flory polskiej 270. 4. Jasnowski 1977) 3. Zagrożone gatunki flory torfowisk (Jasnowska, 2. gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 1. Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1992) Nazwa łacińska gatunku Polska Czerwona Księga Roślin (2001) Lp. 10. 11. 12. LC KB DH - 202 - Lysimachia vulgaris Tojeść zwyczajna 297. Lythrum hyssopifolia Krwawnica wąskolistna 298. Lythrum salicaria Krwawnica pospolita 299. Maianthemum bifolium Konwalijka dwulistna 300. Malus sylvestris Jabłoń dzika 301. Melampyrum pratense Pszeniec zwyczajny 302. Melampyrum sylvaticum Pszeniec leśny 303. Melica nutans Perłówka zwisła 304. Melica uniflora Perłówka jednokwiatowa 305. Mentha aquatica Mięta nadwodna 306. Mentha arvensis Mięta polna 307. Menyanthes trifoliata Bobrek trójlistkowy 308. Mercurialis perennis Szczyr trwały 309. Milium effusum Prosownica rozpierzchła 310. Moehringia trinervia Możylinek trójnerwowy 311. Molinia caerulea Trzęślica modra 312. Moneses uniflora Gruszyczka jednokwiatowa 313. Mycelis muralis Sałatnik leśny 314. Myosotis. arvensis Niezapominajka polna R LR OGcz V Dyrektywą Habitatową 296. R 11. Gatunki roślin naczyniowych objęte Tojeść bukietowa Berneńską Lysimachia thyrsiflora 10. Gatunki roślin naczyniowych objęte Konwencją 295. i lokalnej listy CORINE Tojeść rozesłana 9. Gatunki roślin naczyniowych z podstawowej Lysimachia nummularia 8. i częściową 294. 7. Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą Karbieniec pospolity 6. (Jasiewicz 1981) Lycopus europaeus 5. Rzadkie i zagrożone gatunki flory polskiej 293. 4. Jasnowski 1977) 3. Zagrożone gatunki flory torfowisk (Jasnowska, 2. gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 1. Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1992) Nazwa łacińska gatunku Polska Czerwona Księga Roślin (2001) Lp. 12. - 203 - Myriophyllum spicatum Wywłócznik kłosowy 317. Myriophyllum verticillatum Wywłócznik okółkowy 318. Najas marina Jezierza morska 319. Nardus stricta Bliźniaczka psia trawka 320. Nuphar lutea Grążel żółty OGcz 321. Nymphaea alba Grzybienie białe OGcz 322. Nymphaea candida Grzybienie północne 323. Odontites rubra Zagorzałek późny 324. Ophioglossum vulgatum Nasięźrzał pospolity 325. Orthilia secunda Gruszyczka jednostronna 326. Oxalis acetosella Szczawik zajęczy 327. Oxycoccus quardipetalus Żurawina błotna 328. Padus avium Czeremcha zwyczajna 329. Padus serotina Czeremcha amerykańska 330. Papaver rhoeas Mak polny 331. Paris quadrifolia Czworolist pospolity 332. Parnassia palustris Dziewięciornik błotny 333. Pedicularis palustris Gnidosz błotny V 334. Peucedanum cervaria Gorysz siny V 335. Peucedanum oreoselinum Gorysz pagórkowy 336. Peucedanum palustre Gorysz błotny 337. Phalaris arundinacea Mozga trzcinowata 338. Phleum pratense Tymotka łąkowa cz VU K OG V OG R R OG Dyrektywą Habitatową 316. 11. Gatunki roślin naczyniowych objęte Niezapominajka błotna Berneńską Myosotis palustris 10. Gatunki roślin naczyniowych objęte Konwencją 315. i lokalnej listy CORINE 9. Gatunki roślin naczyniowych z podstawowej 8. i częściową 7. Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą 6. (Jasiewicz 1981) 5. Rzadkie i zagrożone gatunki flory polskiej 4. Jasnowski 1977) 3. Zagrożone gatunki flory torfowisk (Jasnowska, 2. gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 1. Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1992) Nazwa łacińska gatunku Polska Czerwona Księga Roślin (2001) Lp. 12. - 204 - Picea pungens Świerk kłujący 343. Pinus banksiana Sosna Banksa 344. Pinus nigra Sosna czarna 345. Pinus rigida Sosna smołowa 346. Pinus strobus Sosna wejmutka 347. Pinus sylvestris Sosna zwyczajna 348. Plantago lanceolata Babka lancetowata 349. Plantago major Babka zwyczajna 350. Platanthera bifolia Podkolan biały 351. Platanus acerifolia Platan klonolistny 352. Poa annua Wiechlina roczna 353. Poa nemoralis Wiechlina gajowa 354. Poa pratensis Wiechlina łąkowa 355. Poa trivialis Wiechlina zwyczajna 356. Polygonatum multiflorum Kokoryczka wielokwiatowa 357. Polygonatum odoratum Kokoryczka wonna 358. Polygonum aviculare Rdest ptasi 359. Polypodium vulgare Paprotka zwyczajna 360. Populus alba Topola biała 361. Populus nigra Topola czarna 362. Populus tremula Topola osika 363. Potamogeton natans Rdestnica pływająca V OG OG R Dyrektywą Habitatową 342. 11. Gatunki roślin naczyniowych objęte Świerk pospolity Berneńską Picea abies 10. Gatunki roślin naczyniowych objęte Konwencją 341. i lokalnej listy CORINE Zerwa kłosowa 9. Gatunki roślin naczyniowych z podstawowej Phyteuma spicatam 8. i częściową 340. 7. Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą Trzcina pospolita 6. (Jasiewicz 1981) Phragmites communis 5. Rzadkie i zagrożone gatunki flory polskiej 339. 4. Jasnowski 1977) 3. Zagrożone gatunki flory torfowisk (Jasnowska, 2. gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 1. Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1992) Nazwa łacińska gatunku Polska Czerwona Księga Roślin (2001) Lp. 12. - 205 - Primula veris Pierwiosnka lekarska 368. Prunella vulgaris Głowienka pospolita 369. Prunus avium Czereśnia ptasia 370. Padus avium Czeremcha zwyczajna 371. Padus serotina Czeremcha amerykańska 372. Prunus spinosa Śliwa tarnina 373. Pseudotsuga menziesii Daglezja zielona 374. Pteridium aquilinum Orlica pospolita 375. Pulsatilla pratensis Sasanka łąkowa 376. Pyrola secunda Gruszyczka jednostronna 377. Pyrus pyraster Grusza polna 378. Quercus petraea Dąb bezszypułkowy 379. Quercus robur Dąb szypułkowy 380. Quercus rubra Dąb czerwony 381. Ranunculus acris Jaskier ostry 382. Ranunculus auricomus Jaskier różnolistny 383. Ranunculus bulbosus Jaskier bulwkowy 384. Ranunculus ficaria Ziarnopłon wiosenny 385. Ranunculus lingua Jaskier wielki 386. Ranunculus polyanthemos Jaskier wielokwiatowy 387. Ranunculus repens Jaskier rozłogowy 388. Rhamnus catharticus Szakłak pospolity OGcz V OG Dyrektywą Habitatową 367. 11. Gatunki roślin naczyniowych objęte Siedmiopalecznik błotny Berneńską Potentilla palustris 10. Gatunki roślin naczyniowych objęte Konwencją 366. R i lokalnej listy CORINE Pięciornik kurze ziele 9. Gatunki roślin naczyniowych z podstawowej Potentilla erecta 8. i częściową 365. 7. Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą Pięciornik biały 6. (Jasiewicz 1981) Potentilla alba 5. Rzadkie i zagrożone gatunki flory polskiej 364. 4. Jasnowski 1977) 3. Zagrożone gatunki flory torfowisk (Jasnowska, 2. gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 1. Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1992) Nazwa łacińska gatunku Polska Czerwona Księga Roślin (2001) Lp. 12. - 206 - Robinia pseudacacia Robinia akacjowa 393. Rosa arvensis Róża polna 394. Rosa canina Roża dzika 395. Rosa rugosa Róża pomarszczona 396. Rubus caesius Jeżyna popielica 397. Rubus idaeus Malina właściwa 398. Rubus koehleri Jeżyna Koehlera 399. Rubus plicatus Jeżyna fałdowana 400. Rubus saxatilis Malina kamionka 401. Rumex acetosella Szczaw polny 402. Rumex hydrolapathum Szczaw lancetowaty 403. Sagina nodosa Karmnik kolankowy 404. Sagittaria sagittifolia Strzałka wodna 405. Salix alba Wierzba biała 406. Salix aurita Wierzba uszata 407. Salix caprea Wierzba iwa 408. Salix cinerea Wierzba szara 409. Salix fragilis Wierzba krucha 410. Salix purpurea Wierzba purpurowa 411. Salix rosmarinifolia Wierzba rokita 412. Salix viminalis Wierzba wiciowa 413. Salvia pratensis Szałwia łąkowa 414. Sambucus nigra Bez czarny R Dyrektywą Habitatową 392. 11. Gatunki roślin naczyniowych objęte Porzeczka agrest Berneńską Ribes uva-crispa 10. Gatunki roślin naczyniowych objęte Konwencją 391. OGcz i lokalnej listy CORINE Porzeczka czerwona 9. Gatunki roślin naczyniowych z podstawowej Ribes spicatum 8. i częściową 390. 7. Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą Porzeczka czarna 6. (Jasiewicz 1981) Ribes nigrum 5. Rzadkie i zagrożone gatunki flory polskiej 389. 4. Jasnowski 1977) 3. Zagrożone gatunki flory torfowisk (Jasnowska, 2. gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 1. Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1992) Nazwa łacińska gatunku Polska Czerwona Księga Roślin (2001) Lp. 12. - 207 - Sedum acre Rozchodnik ostry 419. Sedum maximum Rozchodnik wielki 420. Sedum reflexum Rozchodnik ościsty 421. Selinum carvifolia Olszewnik kminkolistny 422. Silene nutans Lepnica zwisła 423. Sieglingia decumbens Izgrzyca przyziemna 424. Sium latifolium Marek szerokolistny 425. Schoenoplectus lacustris Oczeret jeziorny 426. Schoenoplectus tabernaemontani Oczeret Tabernemontana 427. Scripus lacustris Sitowie jeziorne 428. Scripus sylvaticus Sitowie leśne 429. Scrophularia nodosa Trędownik bulwiasty 430. Scutellaria galericulata Tarczyca pospolita 431. Sedum acre Rozchodnik ostry 432. Senecio sylvaticus Starzec leśny 433. Senecio vernalis Starzec wiosenny 434. Sieglingia decumbens Izgrzyca przyziemna 435. Solidago canadensis Nawłoć kanadyjska 436. Solidago virga aurea Nawłoć pospolita 437. Sonchus arvensis Mlecz polny 438. Sorbus aucuparia Jarząb zwyczajny 439. Sparganium ramosum Jeżówka gałęzista 440. Spergula vernalis Sporek wiosenny Dyrektywą Habitatową 418. 11. Gatunki roślin naczyniowych objęte Żarnowiec miotlasty Berneńską Sarothamnus scoparius 10. Gatunki roślin naczyniowych objęte Konwencją 417. i lokalnej listy CORINE Żankiel zwyczajny 9. Gatunki roślin naczyniowych z podstawowej Sanicula europaea 8. i częściową 416. 7. Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą Bez koralowy 6. (Jasiewicz 1981) Sambucus racemosa 5. Rzadkie i zagrożone gatunki flory polskiej 415. 4. Jasnowski 1977) 3. Zagrożone gatunki flory torfowisk (Jasnowska, 2. gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 1. Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1992) Nazwa łacińska gatunku Polska Czerwona Księga Roślin (2001) Lp. 12. - 208 - Stellaria media Gwiazdnica pospolita 445. Stellaria nemorum Gwiazdnica gajowa 446. Stratiotes aloides Osoka aloesowata 447. Symphoricarpos albus Śnieguliczka biała 448. Symphytum officinale Żywokost lekarski 449. Syringa vulgaris Bez pospolity 450. Taraxacum officinale Mniszek pospolity 451. Teesdalea nudicaulis Chroszcz nagołodygowy 452. Thalictrum lucidum Rutewka wąskolistna 453. Thalictrum flavum Rutewka żółta 454. Thalictrum minus Rutewka mniejsza 455. Thesium linophyllon Leniec pospolity 456. Thelypteris palustris Narecznica błotna 457. Thlaspi arvense Tobołki polne 458. Thuja occidentalis Żywotnik zachodni 459. Thymus pulegioides Macierzanka zwyczajna 460. Thymus serphyllum Macierzanka piaskowa 461. Tilia cordata Lipa drobnolistna 462. Tilia platyphyllos Lipa szerokolistna 463. Trientalis europaea Siódmaczek leśny 464. Trifolium alpestre Koniczyna dwukłosowa 465. Trifolium arvense Koniczyna polna 466. Trifolium montanum Koniczyna pagórkowa R E Dyrektywą Habitatową 444. 11. Gatunki roślin naczyniowych objęte Gwiazdnica trawiasta Berneńską Stellaria graminea 10. Gatunki roślin naczyniowych objęte Konwencją 443. i lokalnej listy CORINE Czyściec leśny 9. Gatunki roślin naczyniowych z podstawowej Stachys sylvatica 8. i częściową 442. 7. Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą Czarcikęs łąkowy 6. (Jasiewicz 1981) Succisa pratensis 5. Rzadkie i zagrożone gatunki flory polskiej 441. 4. Jasnowski 1977) 3. Zagrożone gatunki flory torfowisk (Jasnowska, 2. gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 1. Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1992) Nazwa łacińska gatunku Polska Czerwona Księga Roślin (2001) Lp. 12. - 209 - Triglochin palustre Świbka błotna 469. Tussilago farfara Podbiał pospolity 470. Typha angustifolia Pałka wąskolistna 471. Typha latifolia Pałka szerokolistna 472. Ulmus laevis Wiąz szypułkowy 473. Ulmus minor Wiąz polny 474. Urtica dioica Pokrzywa zwyczajna 475. Urticularia vulgaris Pływacz zwyczajny 476. Urticularia australis Pływacz zaniedbany V E 477. Urticularia intermedia Pływacz pośredni E V OG 478. Urticularia minor Pływacz drobny V R OG 479. Vaccinium myrtillus Borówka czarna 480. Vaccinium oxycoccus Żurawina błotna 481. Vaccinium vitis-idaea Borówka brusznica 482. Valeriana officinalis Kozłek lekarski R 483. Valeriana dioica Kozłek dwupienny V 484. Verbascum nigrum Dziewanna pospolita 485. Veronica chamaedrys Przetacznik ożankowy 486. Veronica officinalis Przetacznik leśny 487. Veronica spicata Przetacznik kłosowy 488. Veronica scutellata Przetacznik błotny 489. Veronica verna Przetacznik wiosenny 490. Viburnum opulus Kalina koralowa 491. Vicia cassubica Wyka kaszubska 492. Vinca minor Barwinek pospolity OG R OG V OGcz OGz Dyrektywą Habitatową 468. 11. Gatunki roślin naczyniowych objęte Koniczyna łąkowa Berneńską Trifolium pratense 10. Gatunki roślin naczyniowych objęte Konwencją 467. i lokalnej listy CORINE 9. Gatunki roślin naczyniowych z podstawowej 8. i częściową 7. Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą 6. (Jasiewicz 1981) 5. Rzadkie i zagrożone gatunki flory polskiej 4. Jasnowski 1977) 3. Zagrożone gatunki flory torfowisk (Jasnowska, 2. gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 1. Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1992) Nazwa łacińska gatunku Polska Czerwona Księga Roślin (2001) Lp. 12. - 210 - Viola odorata Fiołek wonny 497. Viola palustris Fiołek błotny 498. Viola riviniana Fiołek Rivina 499. Viola reichenbachiana Fiołek leśny 500. Viola tricolor Fiołek trójbarwny 501. Viscum album Jemioła pospolita MCHY 1. Acrocladium cuspidatum Mokradłosz kończysty 2. Aulacomnium palustre Próchniczek błotny 3. Brachythecium albicans Krótkosz białawy 4. Brachythecium rutabulum Krótkosz rowowy 5. Brachythecium velutinum Krótkosz 6. Brachythecium rivulare Krótkosz strumieniowy 7. Bryum argenteum Prątnik srebrzysty 8. Catharinea undulata Żurawiec falistnolistny 9. Ceratodon purpureus Zęboróg purpurowy 10. Climacium dendroides Drabik drzewkowaty 11. Cratoneuron filicinum Żebrowiec paprociowy 12. Calliergon stramineum Mokradłosz słomiasty 13. Cladopodiella fluitans Bagniczka pływająca 14. Dicranella heteromalla Widłoząbek jednoboczny 15. Dicranum polysetum Widłoząb kędzierzawy OGcz OGcz Dyrektywą Habitatową 496. 11. Gatunki roślin naczyniowych objęte Fiołek psi Berneńską Viola canina 10. Gatunki roślin naczyniowych objęte Konwencją 495. i lokalnej listy CORINE Fiołek polny 9. Gatunki roślin naczyniowych z podstawowej Viola arvensis 8. i częściową 494. 7. Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą Smółka pospolita 6. (Jasiewicz 1981) Viscaria vulgaris 5. Rzadkie i zagrożone gatunki flory polskiej 493. 4. Jasnowski 1977) 3. Zagrożone gatunki flory torfowisk (Jasnowska, 2. gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 1. Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1992) Nazwa łacińska gatunku Polska Czerwona Księga Roślin (2001) Lp. 12. - 211 - Fontinalis antipyretica Zdrojek pospolity 20. Homalotecium nitens Krzywosz lśniący 21. Hylocomium splendens Gajnik lśniący 22. Hypnum cupressiformae Rokiet cyprysowaty 23. Leucobryum glaucum Bielistka siwa 24. Mnium affine Merzyk drobny 25. Mnium undulatum Merzyk falistolistny 26. Palludella squarrosa Mszar nastroszony 27. Plagiomnium affine Merzyk pokrewny 28. Plagiomnium cuspidatum Merzyk kończysty 29. Plagiomnium undulatum Merzyk fałdowany 30. Pleurozium schreberi Rokietnik pospolity 31. Pohlia nutans Knotnik zwisły 32. Plagiothecium denticulatum Płaszczeniec ząbkowany 33. Pleurosium Schreberii Rokiet pospolity 34. Polytrichum commune Płonnik pospolity 35. Polytrichum formosum Płonnik strojny 36. Polytrichum juniperinum Płonnik jałowcowaty 37. Polytrichum piliferum Płonnik ościsty 38. Polytrichum strictum Płonnik cienki Dyrektywą Habitatową 19. 11. Gatunki roślin naczyniowych objęte Sierpowiec odgięty Berneńską Drepanocladus revolvens 10. Gatunki roślin naczyniowych objęte Konwencją 18. i lokalnej listy CORINE Sierpowiec hakowaty 9. Gatunki roślin naczyniowych z podstawowej Drepanocladus aduncus 8. i częściową 17. 7. Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą Widłoząb miotlasty 6. (Jasiewicz 1981) Dicranum scoparium 5. Rzadkie i zagrożone gatunki flory polskiej 16. 4. Jasnowski 1977) 3. Zagrożone gatunki flory torfowisk (Jasnowska, 2. gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 1. Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1992) Nazwa łacińska gatunku Polska Czerwona Księga Roślin (2001) Lp. 12. OGcz OGcz OGcz OGcz OG OGcz OGcz DH - 212 - 40. Ptilium crista-castrensis Piórosz pierzasty OGcz 41. Rhytidiadelphus triquetrus Fałdownik szeleszczący 42. Rhizomnium punctatum Merzyk kropkowany 43. Rhytidiadelphus squarrosus Fałdownik nastroszony 44. Scleropodium purum Brodawkowiec czysty 45. Sphagnum contortum Torfowiec pogięty 46. Sphagnum fallax Torfowiec kończysty 47. Sphagnum fimbriatum 48. Dyrektywą Habitatową OGcz 11. Gatunki roślin naczyniowych objęte Brodawkowiec czysty Berneńską Pseudoscleropodium purum 10. Gatunki roślin naczyniowych objęte Konwencją 39. i lokalnej listy CORINE 9. Gatunki roślin naczyniowych z podstawowej 8. i częściową 7. Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą 6. (Jasiewicz 1981) 5. Rzadkie i zagrożone gatunki flory polskiej 4. Jasnowski 1977) 3. Zagrożone gatunki flory torfowisk (Jasnowska, 2. gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 1. Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1992) Nazwa łacińska gatunku Polska Czerwona Księga Roślin (2001) Lp. 12. OGcz OG DH OGcz DH Torfowiec postrzępiony OG DH Sphagnum fuscum Torfowiec brunatny OG DH 49. Sphagnum inundatum Torfowiec zanurzony OG DH 50. Sphagnum magellanicum Torfowiec magellański OG DH 51. Sphagnum palustre Torfowiec bagienny OG DH 52. Sphagnum rubellum Torfowiec czerwonawy OG DH 53. Sphagnum squarrosum Torfowiec nastroszony OGcz DH 54. Sphagnum teres Torfowiec obły OG DH 55. Thuidium tamariscifolium Tujowiec tamaryszkowaty OGcz POROSTY - LICHENES 1. Cetraria islandica Płucnica islandzka OGcz 2. Cladina sylvatica Chrobotka leśna OGcz DH - 213 - Cladonia chloprophaea Chrobotek kieliszkowaty 7. Cladonia fimbriata Chrobotek postrzępiony 8. Cladonia glauca Chrobotek siwy 9. Cladonia furcata Chrobotek widlasty 10. Cladonia rangiferina Chrobotek reniferowy 11. Hypogymnia physodes Pustułka pęcherzykowata 12. Parmelia saxatilis Tarczownica skalna 13. Physcia caesia Obrost modry 14. Porpidia tuberculosa Kamusznik siny OG GRZYBY 1. Sparassis crispa Szmaciak gałęzisty LEGENDA: OG – ochrona gatunkowa ścisła OG cz – ochrona gatunkowa częściowa VU – gatunki narażone OG Dyrektywą Habitatową 6. 11. Gatunki roślin naczyniowych objęte Chrobotek szydlasty Berneńską Cladonia coniocrea 10. Gatunki roślin naczyniowych objęte Konwencją 5. OGcz i lokalnej listy CORINE Chrobotek palczasty 9. Gatunki roślin naczyniowych z podstawowej Cladonia digitata 8. i częściową 4. 7. Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą Chrobotka reniferowa 6. (Jasiewicz 1981) Cladina rangiferina 5. Rzadkie i zagrożone gatunki flory polskiej 3. 4. Jasnowski 1977) 3. Zagrożone gatunki flory torfowisk (Jasnowska, 2. gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 1. Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1992) Nazwa łacińska gatunku Polska Czerwona Księga Roślin (2001) Lp. 12. DH - 214 - 7.2. Fauna Wykaz gatunków fauny Nadleśnictwa Gniezno – bezkręgowce: Status ochronny: OG – ochrona ścisła OG cz – ochrona częściowa Gatunki zwierząt chronione w ramach sieci NATURA 2000 wyróżniono czcionką pogrubioną. PIJAWKI Hirudo medicinalis - pijawka lekarska OG PAJĄKI Argyope bruennichi - tygrzyk paskowany OG OWADY – CHRZĄSZCZE Acanthocinus aedilis tycz cieśla Adelocera murina podrzut szary Agelastica alni hurmak olchowiec Agrilus angustulus opiętek zwężony Agrilus biguttatus opiętek dwuplamkowy Agrilus viridis opiętek zielony Agapanthia villosoviridescens Altica quercetorum Ampedus sanguineus sprężyk sosnowy Ampedus pomorum Amphimallon solstitiale Anaglyptus mysticus cioch barwny Anthaxia quadripunctata Anobium punctatum kołatek domowy Apoderus coryli oszynda leszczynowiec Aromia moschata wonnica piżmówka zgrzytnica zielonawa susówka dębówka guniak czerwczyk kwietniczek czterokropkowy - 215 - Asemum strictum szczapówka bruzdkowana Attelabus nitens podryj dębowiec Bostrichus capucinus kapturnik kapucynek Brachyderes incanus choinek szary Buprestis octoguttata bogatek ośmioplamek Byctiscus betulae tutkarz cygarowiec Byctiscus populi tutkarz osinowiec Callidium aeneum zagwoździk złocistozielony Callidium violaceum ściga fioletowa Carabus arvensis Carabus auronitens biegacz zielonozłoty OG Carabus cancellatus biegacz wręgaty OG Carabus granulatu biegacz granulowany OG Carabus hortensis biegacz ogrodowy OG Carabus nemoralis biegacz gajowy OG Carabus violaceus biegacz fioletowy OG Cetonia aurata kruszczyca złotawka Chalcophora mariana Chrysobothris affinis zrąbień dębowiec Chrysomela populi rynnica topolowa Cicindela hybryda trzyszcz piaskowy OG Cicindela silvatica trzyszcz leśny OG Clytus arietis biegowiec osowaty Clytus lama Clytra quadripunctata moszenica czterokropkowa Cryptorrhynchus lapathi krytoryjek olchowiec Crypturgus hispidulus skrycik owłosiony Curculio glandium słonik żołędziowiec Deporaus betulae tutkarz brzozowy Dorcus paralellopipedus ciołek matowy OG Elateroides dermestoides rytel pospolity Ernoporus tiliae Ergates faber borodziej próchnik OG Geotrupes stercorosus Geotrupes vernalis biegacz leśny OG miedziak sosnowiec biegowiec świerkowy wgryzoń lipowiec żuk leśny żuk wiosenny - 216 - Hylargus ligniperda drzewisz owłosiony Hylastes ater zakorek czarny Hylastes cunicularius zakorek świerkowiec Hylecoetus dermestoides Hylesinus crenatus jeśniak czarny Hylobius abietis szeliniak sosnowy Hylotrupes bajulus spuszczel domowy Hylurgops palliatus zalesiak obramowany Ips acuminatus kornik ostrozębny Ips typhographus kornik drukarz Ips sexdentatus kornik sześciozębny Leiopus nebulosus capoń mglisty Leperisinus fraxini jesionowiec pstry Leptura rubra zmorsznik czerwony Magdalis violacea wałczyk fioletowy Melasoma aenea rynnica olchówka Melasoma vigintipunctata Melasoma populi Melasoma tremulae rynnica osikowa Melolontha hippocastani chrabąszcz kasztanowiec Melolontha melolontha chrabąszcz majowy Mesosa curculuionides średzinka plamista Molorchus mino Monochamus galloprovincialis Necrophorus vespilloides Oberea oculata Oeceoptoma thoracica ścierwiec Orthotomicus saturalis korniczek ostrozębny Oryctes nasicornis Osmoderma eremita pachnica dębowa - OG Phyllopherta horticola Philopedon plagiatus sieciech niegłębek Phymatodes alni Phymatodes pusillus płaskowiak dębowy Phymatodes testaceus płaskowiak zmienny rytel pospolity rynnica dziesieciokropkowa rynnica topolowa kurtek mniejszy żerdzianka sosnówka grabarz żółtoczarny dłużynka dwukropkowa rohatyniec nosorożec ogrodnica niszczylistka płaskowiak mały - 217 - Phytodecta viminalis szaburga dziesięciokropka Pissodes piniphilus smolik drągowinowiec Pissodes notatus smolik znaczony Pissodes pini smolik sosnowy Pissodes validirostis smolik szyszkowiec Pityogenes bidentatus Pityogenes chalcographus Plagionotus arcuatus paśnik pałączasty Plagionotus detritus paśnik niszczyciel Platypus cylindrus Pogonochaerus fasciculatus kozulka sosnówka Pogonocherus hispidulus Potosia cuprea Potosia aeruginosa złotawiec okazały Polygraphus poligraphus Prionus coriarius Prosternon tesselatum wełniak szary Dryocoetes autographus drzewożerek jednożerny Dryocoetes villosus drzewożerek dębowy Dryocoetes alni Ptilinus pectinicornis wyschlik grzebykorożny Pterostichus niger Pterostichus metallicus szykoń metaliczny Pyrrhidium sanguineum ściga purpurowa Rhagium bifasciatum rębacz dwupaskowy Rhagium inquisitor rębacz pstry Rhagium mordax rębacz szary Rhagium sycophanta rębacz dębowiec Saperda scalaris rzemlik plamisty Saperda populnea rzemlik osinowiec Sericus brunneus doskocz brunatny Scolytus intricatus ogłodek dębowiec Scolytus ratzeburgi ogłodek brzozowiec Scolytus scolytus ogłodek wiązowiec Silpha obscura omarlica ciemna rytownik dwuzębny rytownik pospolity wyrynnik dębowiec kozulka kosmatka kwietnica różówka czterooczak świerkowiec dyląż garbarz drzewożerek olchowy szykoń czarny - 218 - Sinodendron cylindricum Serica brunnea Selatosomus aeneus ponęc lśniący Spondylis buprestoides Strangalia nigra Strangalia maculata strangalia plamista Strangalia melanura strangalia czarniawa Strangalia attenuata strangalia wysmukła Strophosoma capitatum Strophosoma melanogrammus Taphrorychus ricolor roztoczek bukowiec Tetropium castaneum ściga lśniąca Tetrapium fuscum Thanasimus formicarius Tomicus minor cetyniec mniejszy Tomicus piniperda cetyniec większy Trachys minutus pozornik mały Trypodendron linaetaum drwalnik paskowany Trypodendron domesticum drwalnik bukowiec Trypodendron signatum drwalnik znaczony Typhoeus typhoeus bycznik Xyleborus dispar rozwiertek nieparek Xyleborus monographus rozwiertek sosnowiec Xyleborus dryographus rozwiertek mniejszy kostrzeń baryłkowaty jedwabnik brunatny kłopotek czarny strangalia czarna zmiennik brudny ściga matowa przekrasek mróweczka OWADY – MOTYLE Aglais urticae rusałka pokrzywnik Aglia tau Agrostis segetum rolnica zbożówka Agrostis vestigialis rolnica szkółkówka Argynnis paphia dostojka malinowiec Argynnis adippe dostojka adype Apatura ilia mieniak strażnik OG Apatura iris lotnica zyska mieniak tęczowy OG - 219 - Aporia crataegi niestrzęp głogowiec Bupalus piniarius poproch cetyniak Calliteara pudibunda Cerura vinula widłogonka siwica Coccyx turionella zwójka odrośleczka Colias hyalae szlaczkoń siarecznik Cossus cissus trociniarka czerwica Deilephila elpenor Deilephilla porcellus zmrocznik pazik Dendrolimus pini Euproctis chrysorrhoea Euproctis similis kuprówka złotnica Euthrix potatoria barczatka napójka Genopteryx rhamni listkowiec cytrynek Inachis io Laothoe populi nastrosz topolowiec Leucoma salicis białka wierzbówka Lycaena dispar czerwończyk nieparek - OG Lycaena virgaurea czerwończyk dukacik Lymantria dispar brudnica nieparka Lymantria monacha brudnica mniszka Macrothylacia rubi Macroglossum stellatarum Mimas tiliae Nymphalis antiopa Nymphalis polychloros Nymphalis vaualbum rusałka laik Operophtera brumata Operophtera fagata piędzik siewierak Orgyia antiquoides znamionówka wrzosówka Panolis flammea strzygonia choinówka Papilio machaon paź królowej Phalera bucephala narożnica zbrojówka Pieris brassicae bielinek kapustnik Polygonia album rusałczak ceik szczotecznica szarawka zmrocznik gładysz barczatka sosnówka kuprówka rudnica rusałka pawik barczatka malinówka fruczak gołąbek nastrosz lipowiec rusałka żałobnik rusałka wierzbowiec piędzik przedzimek - 220 - Pterostoma palpina Rhyacionia buoliana zwójka sosnóweczka Rhyacionia duplana zwójka pędóweczka Smerinthus ocellatus nastrosz półpawik Sphinx pinastri zawisak borowiec Sphinx ligustri zawisak tawulec Stauropus fagi potwora buczynówka Tortrix viridana zwójka zieloneczka Vanessa atalanta rusałka admirał Zeuzera rypina torzyśniad kasztanówka dzióbica płaszczówka OWADY – TRZMIELE Bombus terrestris trzmiel ziemny OG cz. Bombus lucorum trzmiel gajowy OG Bombus agrorus trzmiel polny OG Bombus pratorum trzmiel leśny OG OWADY – WAŻKI Leucorrhinia pectoralis zalotka większa – OG - 221 - 8. Ochrona zwyczajowa ciekawych fragmentów przyrody Omówione dotychczas formy ochrony przyrody nie wyczerpują wszystkich możliwości szeroko rozumianej ochrony zasobów leśnych. Uzupełniają je stosowne zarządzenia oraz stosowanie zwyczajowych, lokalnych form ochrony zachowanych w dobrym stanie, fragmentów przyrody. Polegają one m.in. na ochronie przed wyrębem kęp lub grup starych drzew, zachowywaniu zadrzewień na gruntach nieleśnych oraz ochronie drzew (a także innych form przyrody nieożywionej) nie zatwierdzonych, lecz zasługujących na miano pomnika przyrody. Proponuje się objąć pozaustawową formą ochrony następujące obiekty znajdujące się na terenie gruntów Nadleśnictwa Gniezno (pozwoli to na czasowe zabezpieczenie cennych wartości przyrodniczych lokalnego środowiska): obręb Popowo Podleśne: dąb szypułkowy w oddziale 42a, 190 lat, pierśnica 157 cm, wysokość 28 m dąb szypułkowy w oddziale 55a, 210 lat, pierśnica 154 cm, wysokość 23 m wiąz szypułkowy w oddziale 61f, 150 lat, pierśnica 119 cm, wysokość 25 m dwa dęby szypułkowe w oddziale 86i, 160 lat, pierśnice 114 i 100 cm, wysokość 21 m dąb szypułkowy w oddziale 214c, 210 lat, pierśnica 120 cm, wysokość 23 m dwa dęby szypułkowe w oddziale 220f, 210 lat, pierśnice 112 i 130 cm, wysokość 27 m topola biała w oddziale 236a, 80 lat, pierśnica 65 cm, wysokość 26 m dąb szypułkowy w oddziale 274d, 210 lat, pierśnica 128 cm, wysokość 29 m dąb szypułkowy w oddziale 274h, 160 lat, pierśnica 108 cm, wysokość 27 m dwa dęby szypułkowe w oddziale 276b, 210 lat, pierśnice 118 i 124 cm, wysokość 28 m dwa dęby szypułkowe w oddziale 301a, 210 lat, pierśnice 112 i 118 cm, wysokość 26 m, - 222 - obręb Skorzęcin: cztery dęby bezszypułkowe w oddz. 46b, 310 lat, pierśnice 120-130 cm, wysokość 30 m dąb bezszypułkowy w oddziale 46d, 310 lat, pierśnica 128 cm, wysokość 30 m trzy dęby bezszypułkowe w oddz. 46f, 310 lat, pierśnice 125-135 cm, wysokość 30 m dąb bezszypułkowy w oddziale 47c, 310 lat, pierśnica 142 cm, wysokość 31 m dwa dęby szypułkowe w oddziale 49a, 310 lat, pierśnice 110-125 cm, wysokość 24 m dąb szypułkowy w oddziale 135a, 210 lat, pierśnica 185 cm, wysokość 22 m dąb bezszypułkowy w oddziale 267b, 260 lat, pierśnica 105 cm, wysokość 25 m dąb bezszypułkowy w oddziale 291f, 190 lat, pierśnica 158 cm, wysokość 27 m. Stan zdrowotny proponowanych drzew pomnikowych określono jako bardzo dobry (1) i dobry (2). W przypadku zaakceptowania przez Nadleśnictwo Gniezno propozycji uznania ww. drzew (lub części z nich) za pomniki przyrody, należy wystąpić z wnioskami o ich uznanie – do rad gmin na terenie których one występują lub do Wojewody Wielkopolskiego. Do zachowanych w stanie naturalnym, cennych i wartych ochrony drzewostanów zaliczyć należy następujące obiekty (nazewnictwo własne): DĄBROWA MIELNO Świetlista dąbrowa i grąd oraz fragment rynny z przepływającym strumieniem do jeziora Głębokiego w oddziale 25a,f, leśnictwo Kowalewko. ŹRÓDLISKA BRODY Modelowo wykształcona dąbrowa położona na skraju wysoczyzny sąsiadującej z doliną Wełny w oddziale 133c (15,06 ha), leśnictwo Brody. W północnej części malowniczy wąwóz erozyjny – teren źródliskowy z licznymi wywierzyskami – bogata i zróżnicowana roślinność runa - m.in. na skarpach dróg rosną sasanki – Pulsatilla pratensis. - 223 - JEZIORA SYKULE Położone na terenie leśnictwa Gołaźnia oddziały 78, 96a, 110a oraz dwa śródleśne jeziora – Sykule Duże i Małe z bogatą roślinnością wodną i szuwarową. Ochronie powinny podlegać sąsiadujące olsy, łęgi olszowe i grądy z bogatą roślinnością runa m.in. wawrzynek wilczełyko – Daphne mezereum, listera – Listera ovata. BAGNO MRZYGŁÓD Śródleśne, silnie zarastające jezioro Mrzygłód o powierzchni 3,34 ha (oddział 155c) z nasuwającym się płem, otoczone pasem zarośli wierzbowych oraz olsu. Stanowisko aldrowandy pęcherzykowatej – Aldrovanda vesiculosa. DĄBROWA GĘBARZEWO Świetlista dąbrowa w oddziale 254c (pow. 1,53 ha), leśnictwo Las Miejski, z wieloma rzadkimi gatunkami runa m.in. lilia złotogłów – Lilium martagon. ŚWIETLISTA DĄBROWA Rozległy płat świetlistej dąbrowy z udziałem fragmentów kwaśnej dąbrowy trzcinnikowej w oddziałach 17, 18 i 19 obręb Skorzęcin. Mimo pinetyzacji siedliska (znaczny udział panującej sosny) zachowało się tam typowo dla dąbrowy wzorcowo wykształcone runo leśne, obfitujące w osobliwości florystyczne, w tym gatunki kserotermiczne: dąbrówka kosmata (Ajuga genevensis), lilia złotogłów (Lilium martagon), wyka kaszubska (Vicia cassubica). OSTOJA SKORZĘCIN Kompleks leśny w oddziałach 45h,i,j, 46b,d,f, 47d,f,g,h oraz 49a leśnictwo Skorzęcin; łączna powierzchnia 42,24 ha Są to mezofilne lasy liściaste z udziałem dębu, buka, graba, lipy, sosny, brzozy i olszy czarnej oraz domieszki klona, jawora, wiąza i licznych gatunków podszytowych. Udokumentowano tam występowanie m.in. grądu środkowoeuropejskiego w podzespołach typowym i kokoryczowym, łęgu olszowego, olsu porzeczkowego oraz fragmentu łęgu jesionowo-wiązowego i żyznej buczyny niżowej. Przy drodze do Sokołowa, na skraju lasu leśniczówka oraz dawna siedziba nadleśnictwa. W wiekowych, 130 letnich mieszanych drzewostanach sosnowo-dębowych rośnie ponad 40 pomnikowych dębów - 224 - szypułkowych o obwodach pnia w pierśnicy przekraczających 5 m; część z nich uznano jako pomniki przyrody. W dziupli jednego z nich – oddz. 48o stwierdzono obecność chronionego próchnojada - pachnicy dębowej (Osmoderma eremita). Licznie występuje tu grab zwyczajny tworzący podrosty o charakterze dolnego piętra. W runie występują m.in.: kopytnik – Asarum europaeum, listera jajowata – Listera ovata, fiołek Rivina – Viola riviniana, kruszczyk szerokolistny – Epipactis helleborine, bluszcz – Hedera helix, śnieżyczka przebiśnieg – Galanthus nivalis, konwalia majowa – Convallaria majalis, śledziennica skrętolistna – Chrysosplenium alternifolium, buławnik czerwony – Cephalanthera rubra. Obszar ten wykazuje cenne walory krajobrazowe, siedliskowe i ekologiczne. SZCZYROWY GRĄD Położony w oddz. 417b,f oraz c (jezioro) leśnictwo Orchowo. Występują tu lasy łęgowe rosnące wzdłuż rynny cieku wodnego, lasy grądowe na stokach oraz roślinność bagienna związana z zarastającym jeziorkiem śródleśnym. Najważniejszym zbiorowiskiem roślinnym jest tam dobrze wykształcony, przystrumykowy łęg jesionowo-wiązowy z masowym udziałem szczyru trwałego, poza tym ols porzeczkowy i grąd środkowoeuropejski (ten ostatni zniekształcony sosną). Stwierdzono obecność m.in. wydry i gronostaja. KAMIENIECKA SKARPA Rosnące na stromych zboczach jeziora Kamienieckiego wielogatunkowe drzewostany mieszane o charakterze zbliżonym do naturalnego w oddziałach 299f oraz 300d (leśnictwo Orchowo). Wymagają one ochrony ze względu na cenne walory biocenotyczne i krajobrazowe. MOKRADŁA PIŁKA Śródleśny kompleks bagien, torfowisk i wilgotnych łąk z bogatą roślinnością wodną i szuwarową wokół jeziora Piłka i Kwieciszewnicy (Noteci Zachodniej) – oddziały 36 i 60 (leśnictwo Piłka). Właściwą formą ochrony byłoby uznanie tego terenu za użytek ekologiczny. - 225 - Metodami pozwalającymi na ochronę ww. drzewostanów i gruntów nieleśnych mogą być: uznanie ich jako lasy stanowiące cenne fragmenty rodzimej przyrody i zaliczenie do gospodarstwa specjalnego, wyznaczenie nowych ostoi ksylobiontów (rezygnacja z cięć pielęgnacyjnych i rębnych) lub w przypadku powierzchni nieleśnych – uznanie ich za użytki ekologiczne. - 226 - 7. Mapa Programu ochrony przyrody Sporządzona została mapa sytuacyjno-przeglądowa walorów przyrodniczo-kulturowych Nadleśnictwa Gniezno w skali 1 : 50 000, na której przedstawiono: lasy zarządzane przez Nadleśnictwo Gniezno, granice zasięgu obszaru chronionego krajobrazu granice zasięgu parków krajobrazowych, granice zasięgu lasów ochronnych, dominujące grupy funkcji lasu i kategorie ochronności, zabytkowe parki, drzewostany ponad 100 letnie, pomniki przyrody, użytek ekologiczny, szlaki turystyczne i miejscowości wypoczynkowe, cenne obiekty kultury materialnej, pomniki i miejsca pamięci narodowej. - 227 - D. Z AGROŻENIA 1. Rodzaje zagrożeń Zagrożenie środowiska przyrodniczego (w tym leśnego) wynika ze stałego, równoczesnego oddziaływania wielu czynników powodujących w nim niekorzystne zjawiska i zmiany. Negatywnie oddziałujące czynniki, określane jako stresowe, można sklasyfikować uwzględniając ich: — pochodzenie - jako: abiotyczne, biotyczne, antropogeniczne; — charakter oddziaływania - jako: fizjologiczne, mechaniczne, chemiczne; — długotrwałość oddziaływania - jako: okresowe, chroniczne; — rolę, jaką odgrywają w procesie chorobowym - jako: predysponujące, inicjujące, współuczestniczące. Oddziaływanie czynników stresowych na środowisko przyrodnicze ma charakter złożony. Cechuje je często synergizm, różny sposób reakcji na nie, oraz w stosunku do okresu wystąpienia bodźca – przesunięte w czasie wystąpienie objawów jego działania. Stwarza to dużą trudność w interpretacji obserwowanych zjawisk oraz ustaleniu relacji przyczynowoskutkowych. Na początku ciągu relacji przyczynowo-skutkowych leży zazwyczaj działalność człowieka, zwłaszcza jego ignorancja, brak wiedzy oraz popełniane błędy w działalności gospodarczej i w korzystaniu z zasobów przyrodniczych. Z wieloletnich badań i obserwacji jednoznacznie wynika, że równoczesne działanie wielu czynników stresowych znacznie osłabia odporność biologiczną poszczególnych ekosystemów powodując stałą, wysoką ich podatność na procesy destrukcyjne spowodowane okresowym nasileniem się choćby jednego z tych czynników lub wystąpieniem następnego (gradacja owadów, susza, pożary). Występowanie czynników stresowych może, w zależności od ich rodzaju i nasilenia, przynieść następujące skutki: - 228 - — uszkodzenie lub wyginięcie poszczególnych organizmów; — zakłócenie naturalnego składu i struktury poszczególnych ekosystemów oraz zubożenie różnorodności biologicznej na wszystkich poziomach organizacji: genetycznym, gatunkowym, ekosystemowym i krajobrazowym; — uszkodzenia całych ekosystemów – w przypadku ekosystemu leśnego m.in. trwałe ograniczenie produkcyjności siedlisk i przyrostu drzew, a zatem zmniejszenie zasobów leśnych i funkcji pozaprodukcyjnych lasu; — całkowite zamieranie drzewostanów i synantropizację zbiorowisk roślinnych. Skutek oddziaływania czynników stresowych na środowisko przyrodnicze na obszarze działania nadleśnictwa jest pochodną właściwości tych czynników oraz odporności poszczególnych ekosystemów, w tym szczególnie fitocenoz leśnych. 2. Zagrożenia abiotyczne 2.1. Zagrożenia powodowane przez czynniki atmosferyczne Zagrożenia abiotyczne spowodowane czynnikami atmosferycznymi wynikają przede wszystkim z położenia geograficznego danego obszaru. Związane są one z położeniem geograficznym: występowanie anomalii pogodowych (wyrażających się w naszej szerokości geograficznej występowaniem ekstremalnych temperatur, opadów i silnych wiatrów), okresowe obniżenia poziomu zalegania wód gruntowych m.in. w następstwie długotrwałych okresów suszy, późne wiosenne i wczesne jesienne przymrozki itp. Zmniejszają one w znaczący sposób biologiczną odporność ekosystemów na działanie szkodliwych czynników biotycznych. Znaczny wpływ na drzewostany Nadleśnictwa Gniezno wywierają silnie wiejące wiatry z kierunku zachodniego i południowo-zachodniego. Są one szczególnie niebezpieczne dla pozostawionych wśród upraw kęp starszego drzewostanu oraz stref ekotonowych. Sporadycznie występują gwałtowne i krótkotrwałe wiatry o charakterze huraganu. W ubiegłym roku trwały prace usuwania 36 tysięcy m3 wiatrołomów i wywrotów powstałych w rezultacie wiatrów huraganowych ze stycznia 2007 roku. W lasach Nadleśnictwa Gniezno pozostawia się w trakcie cięć rębnych pasy drzewostanu o szerokości równej dwóch wysokości otaczającego drzewostanu wzdłuż granic cieków - 229 - wodnych, bagien, torfowisk, użytków rolnych, dróg publicznych, linii kolejowej (uwzględnione w wykazie cięć użytków rębnych na lata 2008-2017). Ponadto należy dążyć do tego, by zewnętrzne obrzeża lasu oraz lasy wzdłuż gruntów nieleśnych wewnątrz kompleksu leśnego w pasie o szerokości 10-30 metrów były maksymalnie wypełnione przez roślinność zielną, krzewy i drzewa w układzie pionowym i poziomym. Ma to na celu wytworzenie ściany lasu ograniczającej wnikanie i penetrację wielu czynników do wnętrza lasu. W trakcie wykonywania cięć pielęgnacyjnych na obrzeżach lasu stosować należy silniejsze zabiegi umożliwiające wnikanie światła do wnętrza lasu i powstawanie ścian ochronnych drzewostanów – w tym także popieranie drzew silnie ukorzenionych, ugałęzionych, a także krzewów. Przy sztucznym zakładaniu tej strefy należy stosować luźniejszą więźbę sadzenia, wprowadzać możliwie dużą ilość gatunków, w tym gatunki rodzime o dużych walorach estetycznych. Szczegółowe omówienie tematyki leśnych stref ekotonowych zawarte zostało w opracowaniu pn. Wytyczne dotyczące optymalizacji i składu gatunkowego pasów ochronnych (Katedra Ochrony Lasu i Ekologii SGGW, Warszawa 1997). Pewnym zagrożeniem dla upraw i szkółek leśnych są dość częste, późne przymrozki wiosenne (maj) oraz przymrozki wczesne występujące w końcu września i na początku października. Sporadycznie występują również zmrozowiska. Nadmierne opady gradu i śniegu stanowią również realne zagrożenie dla kondycji drzewostanów. Szczególnie niebezpieczna jest tu okiść śniegowa powodująca obłamywanie gałęzi, a nawet łamanie drzew. Nadmierne opady deszczu powodować mogą lokalnie szkody powodziowe w drzewostanach sąsiadujących z rzekami. Niekorzystny wpływ na wzrost upraw leśnych oraz obniżenie odporności starszych drzewostanów i związany z tym proces wzmożonego wydzielania posuszu, ma zjawisko ostrego deficytu opadów – szczególnie w okresie wegetacyjnym. Determinuje to także zjawisko braku udanych odnowień naturalnych gatunków lasotwórczych. Reasumując można przyjąć, że w skali Nadleśnictwa Gniezno szkody abiotyczne (za wyjątkiem huraganowych wiatrów) nie stanowią aktualnie istotnego problemu gospodarczego. Niemniej stanowią one stałe, potencjalne zagrożenie. 2.2. Zagrożenia wynikające z właściwości gleby W zalesieniach na gruntach porolnych czynnikiem zmniejszającym odporność biologiczną środowiska leśnego na oddziaływanie czynników abiotycznych są właściwości bonitacyjne - 230 - gleby. Gleby porolne charakteryzują się brakiem odpowiedniej struktury fizykochemicznej i właściwych dla gleb leśnych specyficznych układów mikrobiologicznych. Występuje wysoka przepuszczalność wód opadowych i niska pojemność kompleksu sorpcyjnego. Na terenie Nadleśnictwa Gniezno zainwentaryzowano 9166,42 ha drzewostanów rosnących na gruntach porolnych, co stanowi 50,7 % jego powierzchni leśnej. 3. Zagrożenia biotyczne 3.1. Zagrożenia wynikające ze struktury i składu gatunkowego drzewostanów Nadmierna dominacja w składzie gatunkowym drzewostanów i upraw leśnych gatunków iglastych oraz niezgodność składu gatunkowego z siedliskiem (obecność drzewostanów gatunków iglastych na siedliskach lasowych) powodują m.in. podatność środowiska leśnego na ujemny wpływ innych czynników biotycznych. Odnosi się to też do monotypizacji, tj. ujednolicenia gatunkowego lub wiekowego drzewostanów. Szczegółowe omówienie borowacenia i monotypizacji zawarte zostało w rozdziale: Ekologiczna ocena stanu lasu. 3.2. Zagrożenia powodowane przez szkodniki owadzie Drzewostany Nadleśnictwa Gniezno zagrożone były w minionym okresie gospodarczym występowaniem następujących szkodników owadzich: brudnica nieparka, boreczniki, szeliniak sosnowiec, przypłaszczek granatek. Drzewostany dębowe narażone były na silne żery opiętka dwuplamkowego, chrabąszcza majowego i mniej intensywne żery zwójki zieloneczki i miernikowców. O skali problemu świadczyć może m.in. konieczność wykonania lotniczego zabiegu ratowniczego (2004 rok) na powierzchni 900 ha i 1300 ha w 2008 roku. Przeprowadzane zabiegi ratownicze charakteryzowały się bardzo wysoką skutecznością, a przyjęte metody zwalczania okazały się wystarczające. W celu ograniczenia szkód Nadleśnictwo przeprowadza corocznie wyszukiwanie i wyznaczanie drzew trocinkowych, wykładanie drzew pułapkowych oraz pułapek feromonowych. - 231 - Jednak największym problemem jest występowanie stałych pędraczysk. Datuje się on od początków XX wieku i dotyczy obecnie terenów trzech leśnictw obrębu Skorzęcin. Lokalizacja stałych pędraczysk przedstawia się następująco: leśnictwo Wólka: oddz. 395-409 leśnictwo Dolina: oddz. 336, 341, 346-352, 357-361, 365, 366 leśnictwo Brzozowo: oddz. 372, 373, 378, 379, 384b, 457-459, 460a, 462-467, 471, 472. W ostatnich latach rozmiar szkód od pędraków nasila się i obejmuje coraz większe powierzchnie i nowe leśnictwa (Skorzęcin, szkółka leśna). Nowe pędraczyska na terenie leśnictwa Skorzęcin znajdują się w oddziałach 16c, 20b,c, 23a,b oraz 41c. W konsekwencji żerów pędraków chrabąszcza majowego powstają halizny – przepadłe uprawy wymagające kilkukrotnego nieraz uproduktywnienia. Pędraki wyrządzają także rozległe szkody w podsadzeniach produkcyjnych. Z uwagi na permanentne rójki chrabąszcza majowego i występowanie mieszanych szczepów pędraka, w porozumieniu z Zespołem Ochrony Lasu w Łopuchówku i RDLP w Poznaniu opracowano następujący tok postępowania na zagrożonych powierzchniach (notatka służbowa z 2 października 2007 roku): zniszczyć warstwę trzcinnika (zabieg chemiczny); przygotować glebę pod odnowienie – wyoranie pasów; wariantowo wykonać placówki na wzór metody Szymańskiego 350-400 sztuk/ha; pozostałą powierzchnię odnowić gatunkami lasotwórczymi zgodnymi z siedliskiem; w miarę możliwości dosiać gatunki lekkonasienne, pionierskie oraz robinię; dążyć do uzyskania maksymalnego pokrycia i jak najszybszego zwarcia uprawy; sadzonki dęba na placówkach zabezpieczyć w momencie sadzenia Marshal w 3-5 miejscach na placówce w ilości 10 g środka na otwór. Opisane wyżej pozycje uznano za stałe pędraczyska; RDLP w Poznaniu wyraziła zgodę na podejmowanie działań niekonwencjonalnych. W skali całego Nadleśnictwa rozmiar szkód powodowanych przez szkodniki owadzie uznać należy jako gospodarczo znośny. Nadleśnictwo monitoruje i usuwa na bieżąco stwierdzone zagrożenia oraz skutecznie zwalcza występujące lokalnie szkodniki – w chwili obecnej stan zdrowotny i sanitarny lasu określić należy jako dobry. - 232 - 3.3. Zagrożenia powodowane przez patogeny grzybowe Podobnie jak w przypadku zagrożenia spowodowanego przez szkodniki owadzie, w ostatnich dziesięcioleciach narasta również zagrożenie lasów ze strony grzybowych chorób infekcyjnych. Według danych IBL za lata 1990-2000 średni wskaźnik zagrożenia chorobami infekcyjnymi (łącznie: aparatu asymilacyjnego, strzał i korzeni) na terenie Nadleśnictwa Gniezno mieścił się w przedziale 25-35 %. Największe zagrożenia ze strony pasożytniczych grzybów występuje w drzewostanach (głównie sosnowych) rosnących w pierwszym pokoleniu na gruntach porolnych - obecność huby korzeniowej i opieniek. Ogólna powierzchnia drzewostanów porolnych – 9166,42 ha, w tym: w obrębie Popowo Podleśne …...........…. 3 652,80 ha w obrębie Skorzęcin ……………………. 5 513,62 ha co stanowi 50,7% powierzchni leśnej. Szkody będące rezultatem obecności huby korzeniowej i opieniek zinwentaryzowano na łącznej powierzchni 4 362,53 ha, w tym w stopniu do 10% – na 1336,93 ha, w przedziale od 11% do 25% na 2 885,05 ha i na powierzchni 140,55 ha w przedziale powyżej 26%. Szkód w 3 stopniu (powyżej 60%) nie stwierdzono. Od ubiegłego okresu gospodarczego utrzymuje się nadal grzybowa choroba powodująca masowe zamieranie jesionów. Na terenie szkółki leśnej wykonywane były corocznie rutynowe opryski zapobiegawcze przeciwko osutce sosnowej, mączniakowi dębowemu i zgorzeli siewek. Szeroka gama środków zapobiegawczych: smarowanie pniaków biopreparatem Pg IBL, specjalistyczne przygotowanie gleby, właściwy dobór składu gatunkowego odnowień i zalesień, odpowiednie zabiegi pielęgnacyjne pozwalają na ograniczenie do minimum potencjalnego zagrożenia. 3.4. Zagrożenia powodowane przez zwierzynę Obszary leśne Nadleśnictwa Gniezno stanowią miejsce przebywania rozproszonych populacji zwierząt łownych – jelenia, sarny, dzika oraz daniela. Efektem tego są wyrządzane szkody głównie spałowanie młodników i zgryzanie upraw oraz redukcja liściastych gatunków - 233 - głównych i domieszkowych w zakładanych uprawach oraz czemchanie sadzonek modrzewia. Nadleśnictwo nadzoruje gospodarkę łowiecką na 27 obwodach łowieckich dzierżawionych przez18 kół łowieckich. Nadleśniczy weryfikuje i zatwierdza coroczne łowieckie plany hodowlane sporządzane przez poszczególne koła łowieckie. W celu zmniejszenia rozmiaru wyrządzanych szkód należy dążyć do utrzymywania optymalnego stanu zwierząt łownych. Pozostałe sposoby tj. grodzenie upraw, stosowanie mechanicznych, akustycznych i chemicznych środków odstraszających, zakładanie osłonek z tekpolu, prawidłowe zagospodarowanie poletek łowieckich oraz zimowe dokarmianie zwierzyny wpływają również na ograniczanie rozmiaru wyrządzanych szkód. Należy egzekwować właściwe zagospodarowanie poletek łowieckich (w tym – zakładanie nowych poletek zgryzowych i zaporowych pod liniami energetycznymi oraz na liniach oddziałowych), budowanie nowych oraz utrzymywanie w pełnej sprawności istniejących urządzeń łowieckich (paśniki, lizawki oraz ambony). Niewielkie, ale istotne dla bezpieczeństwa kierowców i pasażerów samochodów jest zagrożenie, jakie stwarza obecność zwierzyny w bezpośrednim sąsiedztwie szlaków komunikacyjnych. Ich nagłe wtargnięcie na pas drogowy było w minionym okresie gospodarczym przyczyną kilku wypadków drogowych. 4. Zagrożenia antropogeniczne Wśród wielu czynników antropogenicznych trzy spośród nich: zanieczyszczenie powietrza, wody i powierzchni ziemi – jakkolwiek malejące w wyniku podejmowanych działań oraz stale rosnącej świadomości ekologicznej społeczeństwa – stanowią nadal istotne źródło zagrożeń środowiska przyrodniczego i ekosystemów leśnych. W bliskim sąsiedztwie Nadleśnictwa Gniezno wyróżnia się jeden ośrodek z wyraźnym, negatywnym oddziaływaniem na lokalne środowisko przyrodnicze – jest to Konin, gdzie działa odkrywkowa kopalnia węgla brunatnego. Na drugim planie znajdują się zagrożenia płynące z gospodarki komunalnej. Dla terenów gmin zagrożenia dotyczą głównie gospodarczej działalności rolniczej. Istotne źródła zagrożeń stanowić mogą również pożary (szczególnie podpalenia), szkodnictwo leśne, a także niewłaściwie zorganizowany ruch turystyczny. - 234 - 4.1. Zanieczyszczenie powietrza Na stan czystości powietrza atmosferycznego mają wpływ zarówno zanieczyszczenia migrujące z zewnątrz, nieraz z bardzo dużych odległości jak również zanieczyszczenia lokalne. Duże rejony przemysłowe położone są w znacznej odległości, zasadniczo na zawietrznej w stosunku do panujących wiatrów wiejących z kierunku zachodniego. Lokalnie największy depozyt zanieczyszczeń generowany jest przez koniński kompleks paliwowoenergetyczny i hutniczy. Uwidacznia się tu działanie zjawiska synergizmu – jest to zjawisko wzajemnego wzmacniania działania kilku substancji wtedy, gdy występują razem w danym środowisku; w rezultacie szkody wyrządzane przez kompleks czynników są większe od sumy szkód wyrządzanych przez każdy z czynników oddzielnie. W Gnieźnie, Powidzu, Witkowie, Skorzęcinie, Kłecku i Słupcy (budownictwo jednorodzinne o niskiej zabudowie, obecność warsztatów rzemieślniczych i usługowych, stara substancja mieszkaniowa) występuje zjawisko emisji niskiej, co związane jest ze spalaniem w lokalnych kotłowniach zasiarczonego węgla brunatnego, węgla kamiennego gorszej jakości oraz nierzadko – odpadów wysokiej toksyczności (np. spalanie w domowych kotłowniach plastiku – rakotwórcze dioksyny i pireny). Rozkład średniorocznych stężeń dwutlenku siarki i dwutlenku azotu w powietrzu (dane z 2005 roku) przedstawiono poniżej: Stanowisko SO2 NO2 [µg/m³] [µg/m³] Powiat Lednogóra Gnieźnieński 7,91 13,82 Wacławów Słupecki 8,21 15,73 Dokładniejsze dane pochodzą z lat 2005 – 2007 (stacja kontenerowa w Krzyżówce, gmina Witkowo, krajowy kod stacji Wp WKP 004): SO2 NO2 [µg/m³] [µg/m³] Rok - 235 - 2005 4,0 5,8 2006 4,5 9,5 2007 5,1 10,2 Średnie wartości zanieczyszczeń powietrza SO2 i NO2 są znacznie niższe od przyjętych wartości granicznych (odpowiednio 20 i 40 µg/m³). Układ komunikacyjny – obecność dróg krajowych, wojewódzkich, powiatowych i gminnych determinuje niekorzystne zjawisko zanieczyszczania przydrożnych stref lasów. Gazy wydechowe silników samochodowych zawierają liczne składniki toksyczne dla flory, fauny i ludzi (tlenek i dwutlenek siarki, azotu, dwutlenek ołowiu i węglowodory). Pomimo coraz powszechniejszego stosowania w samochodach katalizatorów spalin, substancje te wpływają ujemnie na środowisko leśne w bezpośrednim sąsiedztwie tras komunikacyjnych (ich wpływ obserwuje się w strefach buforowych o szerokości do 40 metrów). Przy zauważalnym spadku emisji zanieczyszczeń przemysłowych w ogólnym bilansie zwiększa się udział zanieczyszczeń komunikacyjnych i obecnie należy się spodziewać ich wzrostu wskutek intensywnego rozwoju motoryzacji. W trakcie prac urządzeniowych III rewizji planu u.l. (1997 r.) przeprowadzono prace związane z ustaleniem stref uszkodzenia lasu na skutek emisji gazów i pyłów. Założono 87 powierzchni rozpoznawczych. Przeciętny wskaźnik uszkodzeń drzewostanów wyniósł w obrębie Popowo Podleśne – 0,94 i w obrębie Skorzęcin – 0,96. Całość powierzchni leśnej Nadleśnictwa Gniezno zaliczona została do I strefy uszkodzeń (uszkodzenia słabe). Był to efekt oddziaływania pyłów i gazów emitowanych przez znajdujące się na drodze panujących wiatrów przemysłowe aglomeracje Konina i Poznania oraz lokalnie – zakłady Gniezna, Kłecka i Słupcy. W pracach związanych z planem u.l. bieżącego okresu gospodarczego, ze względu na brak aktualnej metodyki, nie przeprowadzano prac związanych z ustaleniem stref uszkodzenia lasu na skutek emisji gazów i pyłów. - 236 - Średnie wartości wskaźników zanieczyszczeń uzyskane z pomiarów wykonanych w okresie 6 ostatnich lat (1989-1994) na jedynej powierzchni obserwacyjnej SPO monitoringu technicznego (oddział 81f obręb Popowo Podleśne) wyniosły: SO2 16,401 µg/m³/doba norma 20 µg/m³/doba NOX 0,213 µg/m³/doba norma 40 µg/m³/doba. Uzyskane średnie wartości zanieczyszczeń mieszczą się znacznie poniżej wartości granicznych. 4.2. Zanieczyszczenie wód i gleb, zakłócenie stosunków wodnych Decydujący wpływ na jakość wód powierzchniowych (ich klasę czystości) mają zanieczyszczenia pochodzące z następujących źródeł: — źródła przemysłowe (systemy kanalizacyjne zakładów przemysłowych); — źródła komunalne: miejskie systemy kanalizacyjne oraz miejsca odprowadzania ścieków z gospodarstw domowych; — spływy powierzchniowe zawierające związki biogenne z nawozów chemicznych i środków ochrony roślin (głównie azot i fosfor); — niekontrolowane zrzuty ścieków do jezior i rzek. Na terenie zasięgu Nadleśnictwa Gniezno działają cztery składowiska śmieci – stanowią one potencjalne źródło zanieczyszczenia powietrza, okolicznego terenu (folie, papier) oraz skażenia zalegających pod nimi zasobów wód podziemnych. Wykaz czynnych (dane z 2004 roku) składowisk prezentuje poniższa tabela: Lp. Miejscowość Powiat, gmina Powierzchnia ha Zabezpieczenie podłoża Stan formalnoprawny 1. Ługi Słupca, Powidz 1,00 folia PEHD uregulowany 2. Lulkowo Gniezno, Gniezno 22,00 folia PEHD uregulowany 3. Brzozogaj Gniezno, Kłecko 0,40 naturalne uregulowany 4. Chłądowo Gniezno, Witkowo 3,00 folia PEHD uregulowany - 237 - W latach 2002-2004 zlikwidowano dwa mogilniki – w Gnieźnie oraz w Skubarczewie (gmina Orchowo). Skażony teren został zrekultywowany i nie stanowi obecnie żadnego zagrożenia dla zasobów wodnych i okolicznego środowiska. Aktualnie w zasięgu działania Nadleśnictwa Gniezna nie występują obiekty tego typu. Na terenie Gniezna realizowana jest selektywna zbiórka odpadów komunalnych – rozstawiono pojemniki do selektywnego gromadzenia odpadów (na papier, szkło i tworzywa sztuczne). Wdrożenie selektywnej zbiórki odpadów spowodowało zwiększenie ilości odzyskiwanych odpadów. W celu zapewnienia właściwej gospodarki wodno-ściekowej na terenie Gniezna, w 2001 roku oddano do eksploatacji nowoczesną miejską oczyszczalnię ścieków. Jest to oczyszczalnia mechaniczno-biologiczna przyjmująca ścieki w ilości 10 tys. m3/dobę (przepustowość oczyszczalni wynosi 30 tys. m3/dobę). W Gnieźnie funkcjonuje także chemiczna oczyszczalnia ścieków dla zakładów Panasonic MATSHUSHITA BATTERY POLAND (maksymalny godzinowy przepływ ścieków chemicznych – 5 m3). W zasięgu działania Nadleśnictwa Gniezno działają (oprócz ww.) mechaniczno-biologiczne oczyszczalnie ścieków o wydajności powyżej 100 m3/dobę w Kłecku, Działyniu, Jankowie Dolnym, Łubowie, Strychowie, Przysiece, Ciechanowie, Witkowie (Małachowie), Skorzęcinie, Powidzu - Osiedlu i Słupcy. O ile sytuację na terenie Gniezna można określić jako dobrą, to na terenach wiejskich widoczne są duże zaległości w porządkowaniu gospodarki ściekowej (nieszczelne szamba w sąsiedztwie jezior; nielegalne wylewiska i wysypiska). Niepokojąca w tym zakresie sytuacja występuje szczególnie na obszarach zabudowy rekreacyjno-letniskowej. Ścieki o różnym stopniu oczyszczenia, po ich odprowadzeniu do jezior i wód powierzchniowych obniżają ich walory jakościowe i użytkowe. Do najbardziej narażonych na zanieczyszczenie należą pobocza dróg krajowych nr 5 i 15 oraz dróg regionalnych – dotyczy to szczególnie odcinków leśnych. Widoczne jest to po jesiennych wizytach amatorów grzybobrania, licznych grup turystycznych i wycieczkowych, którzy pozostawiają po sobie ślady swojej bytności – opakowania plastikowe, szklane butelki, puszki po napojach. Również brzegi licznych jezior w sąsiedztwie ośrodków wypoczynku letniego narażone są na silne, sezonowe zaśmiecanie (jeziora Powidzkie, Niedzięgiel, Lednickie). - 238 - Aktualnie potencjalne zagrożenia stanowią: — nieuregulowana gospodarka wodno-ściekowa na terenach wiejskich – stan szamb pozostawia tam wiele do życzenia; — możliwość skażenia terenu oraz wód wgłębnych i powierzchniowych w wyniku kolizji na szlakach drogowych i kolejowych; — występowanie tzw. dzikich wylewisk i wysypisk śmieci; — wylewanie gnojowicy na grunty użytkowane rolniczo w sąsiedztwie rzek i jezior; — intensywne stosowanie w rolnictwie wspomaganych chemicznie metod agrotechnicznych; — żywiołowy rozwój zabudowy rekreacyjnej i turystycznej. Na terenie Nadleśnictwa Gniezno można spotkać, zwłaszcza na obrzeżach lasów sąsiadujących z okolicznymi wsiami, niewielkie tzw. dzikie wysypiska śmieci. Ich obecność wpływa na obniżenie walorów estetycznych i krajobrazowych środowiska przyrodniczego. Proceder nielegalnego wywożenia śmieci do lasu może stać się uciążliwym w przypadku braku ogólnodostępnych, właściwie zorganizowanych i urządzonych miejsc składowania nieczystości stałych. Ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach z 13 września 1996 roku (Dz.U. z 2005 r. Nr 236, poz. 2008, Nr 180, poz. 1495 oraz z 2006 r. Nr 144, poz. 1042) jednoznacznie określa, że na gminach ciążą zadania o charakterze użyteczności publicznej z zakresu gospodarki komunalnej, a więc m.in. zapewnienie czystości i tworzenie warunków niezbędnych do jej utrzymania. Wspomagające w tym zakresie działania Nadleśnictwa powinny polegać na skutecznym (w miarę posiadanych środków i możliwości) zwalczaniu procederu zaśmiecania lasu poprzez wnioskowanie o ukaranie wykrytych sprawców na drodze sądowej. Cenną formą edukacji ekologicznej – szczególnie wśród młodzieży szkolnej, jest włączanie się leśników do przeprowadzanej corocznie (we wrześniu) akcji Sprzątanie Świata (Clean up the world). Akcja ta uświadamia młodzieży w sugestywny i szczególnie skuteczny sposób konieczność zachowania w czystości otaczającego nas środowiska. Jedynym, skutecznym sposobem zmiany przedstawionych powyżej nagannych sposobów zachowania jest konieczność dokonania zmian w ludzkiej mentalności poprzez wzrost, ciągle jeszcze niskiego, poziomu edukacji ekologicznej społeczeństwa. Bez wyższej świadomości ludzi - 239 - korzystających z lasów (szczególnie młodzieży), pomimo zapewnienia optymalnej ilości parkingów, miejsc postoju pojazdów i pól biwakowych z odpowiednim wyposażeniem (ławki, stoły, zadaszenia, kosze na śmieci), wysiłki leśników skazane będą na niepowodzenie. Osobnym czynnikiem zagrożenia jest proces systematycznego obniżania się poziomu wód jezior w wyniku oddziaływania leja depresyjnego konińskiej kopalni węgla brunatnego. Od 2000 roku, kiedy to kopalnia uruchomiła odkrywką Jóźwin II B, sytuacja uległa znacznemu pogorszeniu. Poziom wód w jeziorze Wilczyńskim obniżył się o blisko 3 metry. Podobna sytuacja wystąpiła w pozostałych jeziorach. Według badań przeprowadzonych przez prof. Piotra Ilnickiego z Akademii Rolniczej w Poznaniu, członka Krajowej Komisji ds. Ocen Oddziaływania na Środowisko w Ministerstwie Środowiska oraz Wojciecha Orłowskiego (rzeczoznawca Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Wodnych i Melioracyjnych), problem wysychania jezior rozpoczął się już około 15 lat temu. Znaczne spadki poziomu wód w akwenach zarejestrowano w latach 1989-1992 i 2003-2005, czyli dokładnie wtedy, kiedy kopalnia w Koninie otwierała nowe odkrywki. Zdaniem profesora Ilnickiego, jeżeli kopalnia nie zacznie przepompowywać wody do jezior, to wyschną one do 2022 roku. Obecnie najbardziej krytyczny stan odnotowano nad jeziorem Skorzęcińskim (Niedzięgiel), którego linia brzegowa skurczyła się trzykrotnie w ciągu dwóch lat, a plaża w Skorzęcinie powiększyła się kilkakrotnie - żeby wejść do wody, trzeba przejść 60 metrów. Wędkarskie pomosty, które były zanurzone w wodzie, dziś sterczą na brzegu. Na środku jeziora powstają nowe wyspy, na których kormorany suszą skrzydła. W jeziorze tym przepadło już wiele tarlisk płoci, szczupaków, linów i okoni. Zanika też niewielkie jezioro Anastazewo – jest tam obecnie okazałe trzcinowisko. Na jeziorze Suszewskim woda opadła o blisko trzy metry, a na jego środku pojawiły się dwie zarastające szybko wyspy. Skalę występujących zmian prezentuje tabela: Lp. Nazwa akwenu Różnica głębokości [m] 1. Jezioro Suszewskie 2,94 2. Jezioro Wilczyńskie 2,74 3. Jezioro Ostrowskie 1,79 4. Jezioro Budzisławskie 1,73 5. Jezioro Kownacko - Wójcińskie 1,71 6. Jezioro Niedzięgiel 1,29 7. Jezioro Kańskie 0,90 - 240 Lp. 8. Nazwa akwenu Różnica głębokości [m] Jezioro Powidzkie 0,58 W efekcie prac ekspertów ustalono, że rurociągiem o długości 10,6 km woda z odkrywki Jóźwin II B ze wsi Kaliska będzie pompowana do dwóch jezior – Budzisławskiego i Wilczyńskiego w ilości 0,4 m3/s (według opinii ekologów jest to o połowę za mało). Inwestycja ma kosztować około 16 mln zł. Połowę kosztów inwestycji poniesie Kopalnia Węgla Brunatnego Konin w Kleczewie, a resztę Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz zainteresowane gminy. Termin rozpoczęcia prac wyznaczono na wiosnę 2009 roku. Realizacja tej inwestycji pozwala mieć nadzieję, że unikalny region przyrodniczy uniknie katastrofy ekologicznej. Zgodnie z przepisami Rozporządzenia Ministra Gospodarki z 9 kwietnia 2002 roku w sprawie rodzajów i ilości substancji niebezpiecznych, których znajdowanie się w zakładzie decyduje o zaliczeniu go do zakładu o zwiększonym albo o dużym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej (Dz.U. Nr 58, poz. 535), na terenie zasięgu działania Nadleśnictwa Gniezno znajduje się 7 zakładów o zwiększonym ryzyku wystąpienia awarii przemysłowej. Wykaz zakładów wpisanych do rejestru potencjalnych źródeł nadzwyczajnych zagrożeń środowiska (NZŚ) regionu przedstawiono w tabeli: Lp. 1. Nazwa i adres zakładu Rolnicza Spółdzielnia Mleczarska ROLMLECZ Substancja potencjalnie zagrażająca Odbiornik zanieczyszczeń Odległość od obszaru lasu amoniak powietrze las - 2500 m paliwa ropopochodne gleba, wody odziemne las - 2500 m gammametox, pestycydy gleba, wody powierzchniowe i podziemne Gniezno, ul. Chudoby 16 2. Zakład Produktów Naftowych Nr 5, Gniezno, ul. Konikowo 10 3. Spółdzielnia HandlowoUsługowa ROLNIK, Orchowo, ul. Dworcowa 12 ujęcie wody - 500 m jezioro - 2000 m, las - 1300 m - 241 Lp. Nazwa i adres zakładu 4. PPUH KONSPOLBIS, Słupca, ul. Poznańska 28 5. WPPZ SA Luboń, Zakład Produkcyjny, Staw 6. Spółdzielnia Mleczarska Udziałowców, Strzałkowo, Substancja potencjalnie zagrażająca amoniak, olej opałowy Odbiornik zanieczyszczeń powietrze, wody powierzchniowe Odległość od obszaru lasu jezioro i rzeka 2000 m, las - 5000 m kwas azotowy i solny, podchloryn sodu, soda, olej napędowy, etylina amoniak, soda kaustyczna gleba, wody powierzchniowe i podziemne ujęcie wody - 100 m las - 500 m powietrze, gleba, las - 1300 m wody powierzchniowe ul. Sikorskiego 28 7. Spółdzielnia Mleczarska, Witkowo, amoniak, soda kaustyczna, kwas azotowy powietrze, gleba las - 1600 m ul. Stary Rynek 3 4.3. Zagrożenie pożarowe Poważnym, stałym zagrożeniem obszarów leśnych są pożary, zwłaszcza w okresie wczesnej wiosny oraz długotrwałych okresów suszy w sezonie letnim. Powodują one dotkliwe, nieraz nieodwracalne straty w ekosystemach leśnych. Stan zagrożenia pożarowego obszarów leśnych jest przede wszystkim wynikiem wzrastającej ich penetracji przez ludność i nieostrożnym obchodzeniem się z ogniem w lesie lub na gruntach sąsiadujących z lasami. W ubiegłym okresie gospodarczym (1998-2007) na terenie Nadleśnictwa Gniezno odnotowano 86 pożarów na łącznej powierzchni 47,19 ha. Przeciętna powierzchnia jednego pożaru wyniosła 0,55 ha. - 242 - Według ustalonego (zgodnie z pkt. 1.2. Instrukcji ochrony przeciwpożarowej obszarów leśnych z 1996 roku) stopnia zagrożenia pożarowego lasu, obszar całego Nadleśnictwa Gniezno zakwalifikowany został do I kategorii zagrożenia pożarowego. Potencjalny i aktualny stan zagrożenia pożarowego obszarów leśnych został przedstawiony szczegółowo w Planie ochrony przeciwpożarowej dla Nadleśnictwa Gniezno zamieszczonym w elaboracie. 4.4. Zagrożenia akustyczne, elektromagnetyczne i inne Decydującym o klimacie akustycznym omawianego regionu jest poziom hałasu panującego na szlakach drogowych i kolejowych. Hałasy powodowane są okresowo przez poruszające się samochody osobowe i ciężarowe oraz pociągi, a także nadmierny hałas przelatujących na niskich pułapach myśliwców (okolice Powidza). Uzupełnieniem są hałasy przemysłowe generowane przez urządzenia technologiczne zlokalizowane głównie na terenach miejskich. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska z Poznania przeprowadził w 2003 roku badania wpływu hałasu drogowego na klimat akustyczny Gniezna. Celem wykonanych pomiarów było określenie warunków panujących w bezpośrednim sąsiedztwie tras komunikacyjnych i uzyskanie informacji o uciążliwości akustycznej analizowanych źródeł. Pomiary przeprowadzono w 76 punktach położonych w odległości 1 m od krawężnika jezdni na wysokości 1,2-1,5 m od jego poziomu. Badania wykazały, że w bezpośrednim sąsiedztwie tras komunikacyjnych Gniezna klimat akustyczny jest zdecydowanie niekorzystny. Spośród 76 wyznaczonych punktów tylko w 9 poziom hałasów drogowych nie przekraczał 60 dB tj. maksymalnej dopuszczalnej wartości poziomu równoważnego hałasu w porze dziennej. Pomiary udowodniły, że głównym czynnikiem uciążliwości dróg jest ruch ciężarowy i jednocześnie wskazały na konieczność wyeliminowania go z obszarów gęstej zabudowy. Nadmierna emisja hałasu jest wyraźnie odczuwalna w granicach obszaru zabudowanego, natomiast poza jego granicami jest ona znacznie niższa. Należy uznać, że obecną sytuację w tym zakresie można określić jako daleką od stanu pożądanego. Na najbardziej uciążliwych odcinkach dróg konieczny będzie montaż ekranów akustycznych oraz zakładanie pasów niskiej zieleni ochronnej. Lawinowy wzrost stosowanych urządzeń wytwarzających elektromagnetyczne promieniowanie niejonizujące wywiera ujemny wpływ na środowisko i zdrowie człowieka. W powszechnym użyciu są systemy radiowo-telewizyjne, radiofoniczne, systemy przekazu - 243 - informacji, urządzenia radiolokacyjne i radionawigacyjne, medyczne urządzenia diagnostyczne i terapeutyczne, kuchnie mikrofalowe czy zmywarki i suszarki, a także linie elektroenergetyczne. Pola elektromagnetyczne wytwarzane przez tego typu urządzenia nakładając się na istniejące w przyrodzie pole naturalne zmieniają warunki bytowania człowieka. Coraz częściej zaczyna się mówić o zanieczyszczaniu środowiska naturalnego promieniowaniem elektromagnetycznym w podobnym aspekcie, jak o skażeniu chemicznym czy zagrożeniu środowiska ze strony hałasu. W związku z tym, z punktu widzenia ochrony środowiska istotne znaczenie mają następujące źródła pól elektromagnetycznych: linie i stacje elektroenergetyczne napowietrzne dla prądu przemiennego o napięciach znamionowych 110 kV, 220 kV i 400 kV, stacje bazowe telefonii komórkowej o częstotliwości 450 – 1800 MHz, przekaźnikowe stacje radiowo-telewizyjne, radarowe urządzenia radiolokacyjne w sąsiedztwie lotniska wojskowego. Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna nie stwierdziła występowania w powiecie gnieźnieńskim miejsc dostępnych dla ludności, w których pola elektromagnetyczne przekraczałyby wartość dopuszczalną. Natomiast z lektury specjalistycznych opracowań jednoznacznie wynika, że pod liniami elektroenergetycznymi o napięciu 220 kV i 110 kV mogą być przekraczane dopuszczalne poziomy pól elektromagnetycznych określone dla terenów zabudowy mieszkaniowej. W związku z tym, pod liniami 110 kV i 220 kV oraz w bezpośrednim ich sąsiedztwie należy unikać lokalizacji takiej zabudowy, lub jej planowaną lokalizację poprzedzać pomiarami pól elektromagnetycznych. Osobny temat stanowi obecność radiolokacyjnego sprzętu radarowego w sąsiedztwie lotniska wojskowego emitującego silne pole elektromagnetyczne – obowiązują tu zasady bezpiecznej obsługi zawarte w instrukcjach jego użytkowania. Podstawowa zasada ochrony przed polami elektromagnetycznymi została zapisana w artykule 121 Prawa ochrony środowiska. Zgodnie z nim ochrona ta polega na zapewnieniu jak najlepszego stanu środowiska poprzez utrzymanie poziomów pól elektromagnetycznych poniżej dopuszczalnych oraz na zmniejszaniu poziomów pól elektromagnetycznych, co najmniej do dopuszczalnych, gdy nie są one dotrzymane. - 244 - Wokół źródeł pól elektromagnetycznych (linii i stacji elektroenergetycznych oraz obiektów radiokomunikacyjnych, radionawigacyjnych i radiolokacyjnych tworzy się w razie potrzeby obszary ograniczonego użytkowania. Aby ograniczyć uciążliwości promieniowania elektromagnetycznego koniecznym jest podejmowanie niezbędnych działań polegających na analizie wpływu elektromagnetyczne na środowisko (na etapie nowych wydawania obiektów emitujących decyzji o promieniowanie warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu i pozwoleń na budowę) oraz zobowiązywaniu inwestorów do pomiarów kontrolnych rzeczywistego rozkładu elektromagnetycznego promieniowania niejonizującego w otoczeniu stacji i uwzględniania kierunków radiolinii przy ewentualnym lokalizowaniu nowych obiektów związanych z przebywaniem ludzi. Dopuszczalne szerokości stref ochronnych w otoczeniu linii wysokiego i niskiego napięcia o natężeniu pola elektrycznego ponad 1 kV/m przedstawiono w tabeli: Maksymalna szerokość strefy ochronnej linii 400 kV 74 m Minimalna szerokość strefy ochronnej linii 400 kV 50 m Maksymalna szerokość strefy ochronnej linii 220 kV 46 m Minimalna szerokość strefy ochronnej linii 220 kV 30 m Maksymalna szerokość strefy ochronnej linii 110 kV 24 m Minimalna szerokość strefy ochronnej linii 110 kV 18 m Postępowanie administracyjne związane z lokalizacją stacji przekaźnikowych telefonii komórkowych odbywa się zgodnie z obowiązującymi przepisami Prawa ochrony środowiska i poprzedzone jest procedurą sporządzania ocen oddziaływania na środowisko. Przepisy ochrony środowiska nakładają na inwestora obowiązek wykonania pomiarów pól elektromagnetycznych bezpośrednio po uruchomieniu obiektu. Lokalizacja anten na znacznych wysokościach (30-40 m n.p.t.) oraz kierunkowa charakterystyka ich promieniowania powodują, że w miejscach dostępnych dla ludności pole elektromagnetyczne emitowane przez anteny nadawcze stacji bazowych jest wielokrotnie niższe niż dopuszczalne. Potwierdzają to badania WSSE. Stacje bazowe nie stanowią więc zagrożenia dla zdrowia mieszkańców. Na południe od Powidza rozciąga się lotnisko zbudowane przez Niemców około 1940 roku, a powiększone w latach 50. Położone jest ono w głębokiej leśnej półenklawie. Jest to obecnie największe lotnisko wojskowe w Polsce – stacjonuje tu 33. Baza Lotnicza. Baza funkcjonuje - 245 - w strukturach 3. Korpusu Lotnictwa Taktycznego z Wrocławia i stanowi część 2. Brygady Lotnictwa Taktycznego z dowództwem w Poznaniu. Długość pasa startowego o powierzchni betonowej wynosi 3 525 metrów. Jest to jedyne w Polsce i jedno z nielicznych lotnisk w Europie, na którym mogą lądować promy kosmiczne. W 2002 roku baza uczestniczyła w ćwiczeniach pod kryptonimem STRONG RESOLVE 2002 – na terenie bazy stacjonowało wówczas 20 samolotów bojowych państw NATO; z lotniska korzystały także samoloty transportowe, które dostarczały zaopatrzenie wojskom sojuszniczym. Emisja hałasu związana jest przede wszystkim z operacjami lotniczymi – startami, lądowaniami i przelotami samolotów; ponadto mają tu miejsce rozruchowe próby silników, które mimo wysokich poziomów hałasu w bezpośrednim otoczeniu samolotu, nie stwarzają na ogół uciążliwości poza granicami lotniska. Pomimo, że lotnisko znajduje się w większości na terenie leśnym, w pewnym oddaleniu od terenów zamieszkałych (4 km do Powidza), hałas generowany przez startujące i podchodzące do lądowania samoloty myśliwskie stanowi przykry dysonans akustyczny – przekraczany jest tu znacznie dopuszczalny, bezpieczny dla organizmu człowieka poziom decybeli. Dotyczy to miejscowości Powidz, Witkowo, Wiekowo, Ruchocin, Ruchocinek, Dębina, Mielżyn oraz południowo-wschodnie rejony Strzyżewa. O ile wojskowi i cywilni mieszkańcy przylotniskowego osiedla przyzwyczaili się już do lawiny decybeli, to dla wypoczywających latem nad tutejszymi jeziorami (Powidzkie, Powidzkie Małe, Niedzięgiel, Smolnickie) mieszkańcami Gniezna, Konina i Poznania hałas ten jest odbierany zdecydowanie negatywnie. Nie jest on również bez znaczenia dla zwierzyny, powoduje on niepokój zarówno w stałych ostojach jak również w okresie jesiennego rykowiska. Teren poligonu jest ogrodzony i skutecznie patrolowany, a w jego sąsiedztwie, na poboczu dróg publicznych, umieszczono ostrzegawcze znaki drogowe A 26 (uwaga na nisko lecące samoloty). W najbliższym okresie nie można liczyć na poprawę obecnej, niekorzystnej w tym zakresie sytuacji. Kolejnym zagrożeniem może być także możliwość wypadków z udziałem samolotów stacjonujących na powidzkim lotnisku. Ostatnia katastrofa lotnicza miała tu miejsce 13 czerwca 2001 roku, w nocy, podczas lotu szkolnego. Samolot myśliwsko-bombowy SU 22 lądujący w fatalnych warunkach atmosferycznych spadł na ziemię w odległości 1340 m od progu pasa lądowiska – na miejscu zginęło dwóch pilotów. - 246 - 4.5. Bezpośrednie negatywne oddziaływanie człowieka – szkodnictwo leśne oraz niewłaściwie prowadzona gospodarka leśna Bezpośrednie, negatywne oddziaływanie człowieka przejawia się głównie szkodnictwem leśnym. Do tego rodzaju zagrożeń przede wszystkim zaliczyć należy: — nagminne nieprzestrzeganie zakazu wjazdu pojazdów na tereny leśne oraz nieprzestrzeganie zasad prawidłowego zachowania się w lesie; — masowy i plądrowniczy sposób zbierania grzybów (również na terenach kilkuletnich upraw leśnych) prowadzący do zanikania niektórych gatunków, niszczenie grzybów nieprzydatnych spożywczo, a także pozyskiwanie owoców runa leśnego za pomocą niedozwolonych narzędzi i sposobów (np. wyczesywanie jagód czernicy z krzewinek specjalnymi grzebieniami, rozgarnianie ścioły w poszukiwaniu młodych grzybów), a także zbiór grzybów na terenie stref ochronnych wokół miejsc gniazdowania chronionych gatunków ptaków; — wandalizm przejawiający się w dewastacji oraz kradzieży elementów leśnej infrastruktury turystycznej (tablice, ławki, kosze) i siatki grodzeniowej; — niewłaściwie zorganizowana i uprawiana turystyka w lesie i na terenach bezpośrednio do niego przyległych (w czasie której niszczone jest runo leśne); uszkadzanie kory drzew (głównie wiekowych drzew), wydeptywanie roślinności leśnej, płoszenie zwierząt, zaśmiecanie terenu, penetrowanie terenów objętych zakazem wstępu (głównie – ostoje ptaków objętych ochroną strefową, uprawy leśne do 4 m wysokości); — przenoszenie z lasu do przydomowych ogrodów i oczek wodnych prawnie chronionych gatunków roślin (naparstnice, pierwiosnki, grzybienie białe i in.); — rabunkowe i nielegalne (wykonywane bez stosownego zezwolenia) pozyskiwanie chronionych gatunków mchów (modrzaczek, torfowce) i porostów do celów dekoracyjnych (florystyka, dekoracje wystaw sklepowych i in.); — kradzieże choinek, nielegalne pozyskiwanie stroiszu – podkrzesywanie świerków i daglezji z gałęzi bocznych, a nawet ogławianie wierzchołków; — nieuprawnione korzystanie z otwartego ognia na terenach leśnych; — naganny proceder wiosennego wypalania łąk; - 247 - — nadmierne grodzenie upraw leśnych powodujące wzmożoną presję zwierzyny na pozostałe, nie grodzone uprawy; — kłusownictwo leśne (często z użyciem odpowiednio ułożonych psów) i wodne (także z użyciem energii elektrycznej, materiałów wybuchowych i broni pneumatycznej), — wnykarstwo; — kradzieże drewna (nielegalne pozyskanie, kradzieże drewna przygotowanego do wywozu) oraz sadzonek z nowo zakładanych upraw leśnych. Potencjalnym zagrożeniem może być również prowadzenie gospodarki leśnej z pominięciem podstaw ekologicznych, bez uwzględnienia potrzeb hodowlanych i ochronnych ekosystemów leśnych (schematyzm, zaniedbania pielęgnacyjne oraz nadmierne użytkowanie lasu). Zagrożenie może stanowić również nieracjonalna gospodarka łowiecka w przypadku niewłaściwego jej planowania i realizacji (nierzetelnie sporządzane plany odstrzału zwierzyny – zarówno pod względem liczebności jak również struktury płciowej i wiekowej). 5. Obszary potencjalnych konfliktów społecznych Na terenie Nadleśnictwa Gniezno wyróżnić można cztery obszary potencjalnych konfliktów społecznych. Pierwszym z nich jest obecność gruntów spornych, do których prawa roszczą sobie obie strony. Stanowią je 26 działki geodezyjne na łącznej powierzchni 221,55 ha – sprawy w trakcie postępowania sądowego. Drugi, o znacznym zasięgu, obszar to tereny wokół jezior Skorzęcińskiego i Powidzkiego – obecność licznych ośrodków wczasowych oraz zabudowy rekreacyjnej sprzyja naruszaniu granicy polno-leśnej i granic różnych form własności. Trzeci z omawianych obszarów to styk południowych granic miasta Gniezna i obszarów Nadleśnictwa – teren leśnictwa Las Miejski, sąsiedztwo ulicy Wrzesińskiej. Odczuwalna jest tam silna presja budowlana (nowe osiedla mieszkaniowe, warsztaty usługowe, sklepy) oraz silna, całoroczna penetracja turystyczna. Ostatni z obszarów potencjalnych konfliktów społecznych to zabudowana, północna część Lednickiego Parku Krajobrazowego. Znajduje się tam południowy pas oddziałów leśnictwa - 248 - Zakrzewo. Dochodzi tam do konfliktów związanych z żywiołowym rozwojem budownictwa letniskowego (zaśmiecanie, nadmierny hałas, spory graniczne na terenach przylegających do lasu działek budowlanych). - 249 - E. P LAN DZIAŁAŃ OBJĘTYCH PROGRAMEM OCHRONY PRZYRODY Uwzględniając cele i zadania ochrony przyrody oraz koncepcję ekorozwoju, ochrona przyrody w Nadleśnictwie Gniezno powinna polegać na: — działalności obejmującej zlecone prace konserwatorskie wykonywane przez specjalistyczne służby ochrony przyrody; — dbałości o pozaprodukcyjne funkcje lasów; — prowadzeniu racjonalnej gospodarki leśnej zgodnej z zasadami zawartymi w planie u.l., która realizuje potrzeby społeczeństwa poprzez: - zapewnienie trwałości lasów i ciągłości dostarczania surowców leśnych, - zwiększanie lesistości kraju, - zachowanie naturalnego bogactwa rodzimej przyrody, - łączenie problemów leśnictwa z kształtowaniem środowiska przyrodniczego, - kształtowanie prawidłowej świadomości społecznej o charakterze pracy leśnika, - upowszechnianie wiedzy na temat roli lasów i gospodarki leśnej w regionie, -wpływanie na ograniczanie negatywnego wpływu na lasy źródeł zagrożenia znajdujących się poza obszarami leśnymi, - kształtowanie i ochronę środowiska przyrodniczego. 1. Kształtowanie granicy polno-leśnej Położenie istniejących kompleksów leśnych ma duże znaczenie dla ustalonego już przebiegu granicy polno-leśnej. Wielkość i kształt kompleksów decydują o możliwości prowadzenia racjonalnej gospodarki leśnej. Z tego względu dąży się do zwiększenia powierzchni małych kompleksów leśnych oraz wyrównywania granicy polno-leśnej. Zgodnie z założeniami Krajowego Programu Zwiększania Lesistości Kraju (1995) do planowanych zadań zaliczono m.in. opracowanie i zatwierdzenie krajowego studium - 250 - przestrzennego kształtowania przestrzeni leśnej przez zalesienia oraz opracowanie analogicznych studiów regionalnych (ustalenie i opracowanie granicy polno-leśnej). Gminy powiatu gnieźnieńskiego nie posiadają dotychczas takiego opracowania. Lesistość obszarów administrowanych przez omawiane Nadleśnictwo jest niższa od wskaźnika krajowego i wynosi zaledwie 14,9% (lesistość kraju – 28,9%). Przy przewidywanym wzroście znaczenia turystyki i rekreacji oraz gospodarki leśnej w planach przestrzennego rozwoju gmin, należy liczyć się z koniecznością weryfikacji granicy polno-leśnej na rzecz powiększania areału lasów. Z drugiej strony, uwidacznia się wyraźna tendencja spadkowa powierzchni gruntów przejmowanych przez nadleśnictwo do zalesienia. 2. Kształtowanie strefy ekotonowej i zadrzewieniowej Ekoton to pas przejściowy pomiędzy dwoma naturalnymi biocenozami; odznacza się on większym bogactwem flory i fauny niż sąsiadujące ze sobą ekosystemy. Główne kompleksy leśne omawianego nadleśnictwa mają już ukształtowaną od wielu lat strefę ekotonową. Wynika to zarówno z długiego okresu jej kształtowania, jak również z zasad gospodarowania zobowiązujących do pozostawiania w trakcie użytkowania rębnego pasów drzewostanu wzdłuż jezior, torfowisk, rzek, głównych dróg publicznych. Obecnie strefa ekotonowa powinna być przede wszystkim starannie kształtowana w nowo tworzonych kompleksach zalesień porolnych. Na terenie Nadleśnictwa Gniezno śródpolne zadrzewienia wzdłuż dróg i cieków wodnych występują w rzędowej, pasowej i grupowej formie zmieszania. Występują również zadrzewienia cmentarne, parkowe i przyzagrodowe. Zadrzewienia te należy chronić, a w uzasadnionych i koniecznych przypadkach ich usunięcia (złomy, drzewa zamierające i posusz jałowy) należy zastępować je nowymi nasadzeniami. Zezwolenia na wycinkę drzew nie związaną z inwestycjami i zmianą przeznaczenia terenu wydawać należy pod warunkiem wprowadzenia nowych nasadzeń. Wprowadzać można tu nie tylko zadrzewienia, ale również, w miarę istniejących możliwości – krzewy nawiązując ich składem do inicjalnych zbiorowisk zaroślowych (tarnina, róże i głogi na siedliskach świeżych w krajobrazie rolniczym, leszczyna i trzmielina w sąsiedztwie żyznych siedlisk lasowych oraz dereń świdwa i trzmielina na siedliskach wilgotnych). Należy również rozpatrzyć możliwość wprowadzania nowych zadrzewień wzdłuż dróg leśnych prowadzących do leśniczówek i osad leśnych unikając introdukcji gatunków obcych rodzimej florze (Robinia pseudoacacia, kultywary z rodzaju Populus). Inne, atrakcyjne egzoty wprowadzać na niewielką skalę, wyłącznie w bezpośrednim sąsiedztwie osad i osiedli. - 251 - Koncepcja wprowadzania zadrzewień śródpolnych wychodzi naprzeciw postanowieniom międzynarodowej konwencji o trwałym i zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich i ochronie zasobów przyrody (Rekomendacja Nr 94/6 Rady Europy). 3. Kształtowanie stosunków wodnych Ekosystemy o charakterze naturalnym, do których należą ekosystemy wodne oraz bagienne, o ile tylko ich siedliska nie ulegną przekształceniu, powinny pozostać w warunkach braku ingerencji człowieka. Ochrona bierna, polegająca na zabezpieczeniu przed zewnętrznymi wpływami oraz wstrzymaniu się od ingerencji, jest tu właściwą formą ochrony. Wszystkie cieki i zbiorniki wodne, a także ekosystemy o charakterze zdeterminowanym przez wodę (źródliska, torfowiska, olsy, lasy łęgowe, łąki zalewowe, szuwary) to obiekty pełniące ważną, często niedocenianą rolę ekologiczną i przyrodniczą. Warunkami skutecznej ochrony wód i ekosystemów zdeterminowanych przez wodę jest realizacja ochrony zasobów wodnych – obecność wody w krajobrazie jest niezbędnym warunkiem funkcjonowania ekosystemów źródlisk, cieków i zbiorników wodnych. Osuszenie oznacza ich nieuchronną degradację. Do metod ochrony zasobów wodnych zalicza się następujące działania: — zachowanie wszystkich istniejących, antropogenicznych struktur zatrzymujących wodę, tj. zastawek, podpiętrzeń, młynówek, zbiorników małej retencji; — pilna realizacja działań zabezpieczających właściwe stosunki wodne mokradeł (budowa drobnych piętrzeń stabilizujących odpływ wody z cennych przyrodniczo torfowisk); — czynna ochrona szczególnie cennych przyrodniczo łąk śródleśnych poprzez ich koszenie połączone z usuwaniem skoszonej biomasy; — zachowanie i podwyższanie udziału lasów w krajobrazie, — ochronę czystości wód – przedsięwzięcia te wchodzą bardziej w zakres ochrony środowiska, niż ochrony przyrody; muszą one być podejmowane w całej zlewni i wymagają współpracy wszystkich zainteresowanych jednostek administracji państwowej i samorządowej. - 252 - Oprócz antropogenicznych źródeł zanieczyszczeń na czystość wód wpływa charakter całej zlewni. Korzystne są zlewnie o dużej lesistości, dużym udziale użytków zielonych, małej erozji powierzchniowej na polach i braku źródeł zanieczyszczeń. Na czystość wód cieków i zbiorników wodnych wpływa również w sposób istotny struktura krajobrazu bezpośrednio otaczającego te akweny. Pasy użytków zielonych otaczające brzegi, a jeszcze lepiej pasy zakrzewień i zadrzewień, pełnią rolę barier biogeochemicznych, ograniczających bezpośredni spływ zanieczyszczeń. Identyczną rolę ochronną pełni roślinność litoralu jeziornego oraz roślinność nadbrzeżnych ziołorośli nad rzekami. W przypadku cieków oraz jezior w krajobrazie leśnym dopływ biogenów ze zlewni ograniczany jest przez las; mógłby jednak być znacznie zwiększony w przypadku wykonania zrębów sięgających linii brzegowej. Zarówno bezpośrednie otoczenie rzek i jezior, jak również stoki dolin rzecznych powinny bezwzględnie pozostać zalesione. Spełniają one wówczas jednocześnie dwie funkcje ochronne – funkcję lasu wodochronnego i glebochronnego. Niedopuszczalne jest w tej strefie przyjęcie i realizacja zrębowego sposobu gospodarowania, dopuszcza się natomiast stosowanie rębni częściowych. Drzewostany w sąsiedztwie wód spełniają, poza wspomnianymi wyżej funkcjami, również ważną rolę retencyjną, dlatego też należy bardzo wnikliwie rozpatrywać ewentualność wystąpienia ubocznych skutków działalności prowadzącej do zmiany stosunków wodnych (odwodnienia), eksploatacji torfu, wykonywania głębokich wykopów oraz stosowania chemicznych środków ochrony lasu. Działania tego typu przynoszą szybko wymierne korzyści i umożliwiają zwiększenie retencji na znacznych powierzchniach lasu. W przypadku Nadleśnictwa Gniezno sytuacja hydrologiczna jest zdeterminowana obecnością leja depresyjnego powstałego w rezultacie działalności odkrywkowej eksploatacji złóż węgla brunatnego w sąsiadującym od wschodu subregionie konińskim. Jego wpływ widoczny jest obecnie w promieniu 40 km. Kopalnia w ramach przywracania zakłóconych układów hydrologicznych podjęła się częściowego finansowania działań rewitalizujących – przepompowania wód pokopalnianych do jezior Budzisławskiego i Wilczyńskiego. Prace te rozpocząć się mają w 2009 roku. - 253 - 4. Formy ochrony – zalecenia ochronne 1. Obszary Nadleśnictwa Gniezno leżą w granicach dwu parków krajobrazowych – Lednickiego PK oraz Powidzkiego PK. Szczegółowe omówienie obowiązujących zakazów zawiera Rozporządzenie Nr 231/06 Wojewody Wielkopolskiego z dnia 29 grudnia 2006 r. (Lednicki PK) oraz Rozporządzenie Nr 60/06 Wojewody Wielkopolskiego z dnia 26 kwietnia 2006 r. (Powidzki PK). Na koniec 2008 roku przypada termin konsultacji nowych planów ochrony obu Parków. Nadleśnictwo powinno włączyć się aktywnie do tych konsultacji. 2. Na gruntach Nadleśnictwa Gniezno znajduje się 36 pomników przyrody ożywionej – drzew (46 sztuk). Należy otaczać je nadal wszechstronną opieką oraz popularyzować fakt ich występowania. W przypadku zaakceptowania przez Nadleśnictwo propozycji uznania nowych pomników przyrody (w programie opisano i zaproponowano 28 takich obiektów, należy wystąpić z wnioskami o ich uznanie do rad gmin na terenie których one występują (ewentualnie – do Wojewody Wielkopolskiego). Wnosi się również o ochronę innych, okazałych i wiekowych drzew lub ich zgrupowań jako potencjalnych pomników przyrody (zarówno na zarządzanych przez siebie terenach, jak również, w miarę możliwości i posiadanych kompetencji – na gruntach obcych). 3. Zagadnienia małej retencji wodnej mają istotne znaczenie na terenie całego nadleśnictwa. Zgodnie z przyjętym do realizacji programem operacyjnym Infrastruktura i środowisko dla województwa wielkopolskiego na lata 2007-2013, Nadleśnictwo zamierza wykonać 9 zastawek na rowach melioracyjnych – teren leśnictw: Kowalewko (oddz. 20d, 29a), Las Miejski (oddz. 253p), Zakrzewo (oddz. 211f), Skorzęcin (oddz.45j, 46b), Stary Dwór (oddz. 218i) i Wólka (oddz. 396d, 410c). Działania te wpłyną na zwiększenie zasobności wód powierzchniowych, zapobiegną dalszemu obniżaniu się poziomu zalegania wód gruntowych i degradacji siedlisk. 4. W drzewostanach Nadleśnictwa Gniezno gniazdują prawnie chronione gatunki ptaków bociany czarne i bielik. Należy nadal przestrzegać zakazów związanych z wprowadzoną ochroną strefową oraz okresowo ograniczać ruch turystyczny w bliskim sąsiedztwie stref ochronnych w czasie inkubacji jaj i karmienia piskląt. Należy także (zgodnie z art. 60 pkt 4 Ustawy o ochronie przyrody) oznaczyć granicę ochrony częściowej co najmniej dwiema tablicami z napisem: Ostoja zwierząt i informacją: Osobom nieupoważnionym wstęp wzbroniony. Na wycinkę drzew i krzewów strefach ochrony okresowej gniazdowania bielika i - 254 - bocianów czarnych należy uzyskiwać każdorazowo pisemną zgodę Wojewody Wielkopolskiego. 5. Duże znaczenie dla skutecznej ochrony gatunków chronionych, zagrożonych i rzadkich ma ich dobra znajomość. Dlatego też, oprócz czynnej ochrony stanowisk ich występowania, wydaje się celowym przeprowadzenie fachowego przeszkolenia pracowników terenowych (leśniczowie i podleśniczowie) oraz kadry inżynieryjno-technicznej z zakresu praktycznej znajomości chronionych gatunków flory i fauny występujących na terenie nadleśnictwa. Wobec występującej, głównie wśród młodzieży szkolnej, nieznajomości praktycznego rozpoznawania niejadalnych i trujących gatunków grzybów, nadleśnictwo powinno przeprowadzić wspólnie z kadrą pedagogiczną okolicznych szkół, powtarzaną corocznie pierwszych pierwszych dniach września, akcję ich prawidłowego rozpoznawania. Tak realizowany, aktywny udział leśników w życiu społeczności lokalnych pozwoli być może na uniknięcie śmiertelnych pomyłek. Konieczne jest również zdecydowane potępianie nagannych zachowań części młodzieży (niszczenie mrowisk, kaleczenie kory drzew, wnykarstwo, bezmyślne tępienie węży, żab i nietoperzy, a także wypalanie łąk i ściernisk). 6. Do systematycznego doskonalenia wiedzy przyrodniczej przyczynia się także uczestnictwo leśników w konferencjach i sesjach organizowanych przez ośrodki naukowe (Poznań, Toruń, Bydgoszcz) oraz aktywna współpraca z pozarządowymi organizacjami przyrodniczymi (Klub Przyrodników, Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody Salamandra, Gnieźnieński Klub Ekologiczny, Komitet Ochrony Orłów). 7. Obecność chronionych, rzadkich i cennych gatunków roślin i zwierząt w lokalnym środowisku przyrodniczym może być wykorzystana zarówno do skutecznej promocji walorów Nadleśnictwa Gniezno, jak również do pozytywnego kreowania przyrodniczego obrazu regionu. Rolę tę spełniać może z powodzeniem przyjęcie oficjalnego i łatwo rozpoznawalnego wśród innych, związanego z lokalnym charakterem Nadleśnictwa, leśnego godła. 8. Program ochrony przyrody w Nadleśnictwie Gniezno zawiera stan wiedzy ujęty w perspektywie czasowej do 2007 roku włącznie. Stan wiedzy w obecnym okresie gospodarczym powinien być na bieżąco aktualizowany i zapisywany w rozdziale Kronika. 5. Ochrona różnorodności biologicznej Ochrona różnorodności biologicznej w lasach jest obowiązkiem prawnym wynikającym z obowiązujących ustaw, zarządzeń i instrukcji. Do najważniejszych z nich należą - 255 - znowelizowane w 2002 roku Zasady hodowli lasu. Precyzują one całokształt zasad postępowania mających na celu zachowanie różnorodności biologicznej. Biocenozę leśną cechuje wielowarstwowość, wielogatunkowość drzewostanów, obecność nalotu, podszytu i podrostu oraz bogactwo florystyczne runa i warstwy mszystej. Jest ona zróżnicowana przestrzennie, co wynika z różnorodności mikrosiedlisk leśnych. Obok drzewostanów występują także enklawy zbiorowisk nieleśnych, rozwijające się w śródleśnych oczkach, bagnach, torfowiskach, rynnach jeziornych i dolinach rzek. W celu ochrony różnorodności biologicznej w lasach Nadleśnictwa Gniezno można sformułować następujące zalecenia: — dla zachowania różnorodności genowej należy dążyć, by pozyskiwane nasiona drzew i krzewów leśnych pochodziły z możliwie największej liczby osobników oraz różnych miejsc nadleśnictwa, należy również aktywnie chronić populacje chronionych, rzadkich, cennych i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt; — dla zachowania różnorodności gatunkowej należy w lasach zwracać uwagę zarówno na skład gatunkowy warstw drzewiastych jak i podszytów oraz runa. W tym celu należy dążyć do stosowania zalecanych, a także modyfikowanych lokalnie (stosowna decyzja KTG) składów odnowieniowych upraw oraz optymalnych gospodarczych typów drzewostanów; — w celu zachowania różnorodności ekosystemowej należy jak najszerzej wykorzystywać zmienność w ramach mikrosiedlisk wprowadzając na te niewielkie powierzchnie właściwe im gatunki. Bardzo ważnym elementem zachowania omawianej zmienności jest stopniowa poprawa stosunków wodnych na terenie nadleśnictwa poprzez realizację programu małej retencji; — dla zachowania różnorodności krajobrazowej należy unikać zalesiania śródleśnych łąk, bagien i nieużytków oraz preferować procesy naturalnej sukcesji na gruntach trudnych do odnowienia. Celem tworzenia ostoi ksylobiontów jest poprawa warunków bytowania i rozwoju gatunków żyjących na rozkładającym się drewnie. Typowanie ostoi opiera się na lokalizacji w terenie gatunków wskaźnikowych, głównie gatunków chronionych i zagrożonych w Polsce i Europie, także objętych ochroną na podstawie Unii Europejskiej. Są to m.in. grzyby – czarka szkarłatna, soplówka, owady – pachnica dębowa, orszoł prążkowany, zacnik, jelonek rogacz, kozioróg dębosz, łucznik, borodziej cieśla; ślimaki – ślimak ostrokrawędzisty, świdrzyki; węże: gniewosz plamisty, żmija zygzakowata, z ptaków – dzięcioł średni, dzięcioł zielony, krętogłów i włochatka. - 256 - Poprzez przywrócenie właściwych proporcji między procesami przyrastania, obumierania i rozkładu drzewostanów strategia ta przyczyni się do wzmocnienia mechanizmów homeostatycznych ekosystemów leśnych. Ostoje tworzy się poprzez wytypowanie drzewostanów, w których przy zachowaniu standardów ochrony lasu, istnieje możliwość pozostawiania ilości posuszu czynnego i jałowego występującego w różnych fazach rozkładu. Wskazane jest także pozostawianie w lesie gałęzi oraz części niewyrobionego surowca drzewnego. Ostoje ksylobiontów wytypowane na terenie Nadleśnictwa Gniezno zlokalizowane zostały w nadbrzeżnych strefach ekotonowych (wzdłuż rzek, wokół jezior, bagien i torfowisk), na obszarach o zwiększonej trudności przy pozyskaniu i zrywce drewna (silnie nachylone skarpy, wąwozy i jary), na obszarach ze stwierdzonymi szkodami od bobrów oraz na trudno dostępnych siedliskach bagiennych i wilgotnych. Na terenie Nadleśnictwa Gniezno ogólna powierzchnia ostoi ksylobiontów wynosi 1 140,74 ha (obręb Popowo Podleśne – 473,74 ha, obręb Skorzęcin (667,00 ha). Jest to wielkość optymalna – nie stwierdzono konieczności jej powiększenia. - 257 - F. P ROMOCJA I EDUKACJA E KOLOGICZNA Edukacja przyrodniczoleśna jest jednym z celów wielofunkcyjnej, zrównoważonej gospodarki leśnej. Należy liczyć się z tym, że w najbliższym czasie znaczenie edukacji leśnej będzie rosnąć wraz z rozwojem gospodarczym kraju oraz nasileniem presji społeczeństwa na lasy. Obszar terytorialnego zasięgu działania Nadleśnictwa Gniezno charakteryzuje się wysokimi walorami przyrodniczymi, turystycznymi, historycznymi i krajobrazowymi. Jednocześnie, ze względu na rosnącą atrakcyjność turystyczną i rekreacyjną, lasy poddawane są okresowej, silnej antropopresji. Brak jest opracowania, które objęłoby całokształt uwarunkowań przyrodniczych i zagrożeń środowiska nadleśnictwa. Niniejszy program ochrony przyrody w pewnym stopniu może zmienić dotychczasowy stan wiedzy. Korzystając z zawartych w niniejszym programie wiadomości można będzie m.in. rozbudować witrynę internetową nadleśnictwa. Staraniem Nadleśnictwa i RDLP w Poznaniu wydano ilustrowany folder Nadleśnictwo Gniezno prezentujący w syntetycznej formie walory lokalnego środowiska przyrodniczego. Drugie wydawnictwo sfinansowane m.in. ze środków WFOŚGW w Poznaniu omawia formy ochrony przyrody występujące na terenie Nadleśnictwa Gniezno, zagadnienia turystyki i rekreacji oraz edukacji leśnej społeczeństwa. Publikacje te stanowią leśne wizytówki, zapoznające ucznia, turystę, myśliwego lub wędkarza z przyrodniczymi ciekawostkami omawianego obiektu. Turyści korzystający z możliwości letniego wypoczynku w leśnych ostępach mogą zapoznać się z bogatą ofertą miejsc wypoczynkowych przygotowanych przez Lasy Państwowe, w tym także przez Nadleśnictwo Gniezno – zawarta ona została w wydawnictwie pt. Leśny przewodnik turystyczny. Omówione wyżej pozycje powinny być rozpowszechniane w Wydziale Promocji i Rozwoju Starostwa Powiatowego w Gnieźnie i Słupcy, urzędach gmin, punktach informacji turystycznych, podczas targów turystycznych (dotychczas mało wykorzystywana, nośna forma promocji) oraz podczas organizowanych przy współudziale nadleśnictwa imprez edukacyjno-ekologicznych (np. akcje Sprzątanie Świata, Święto Lasu, Dzień Ziemi, konkursy dla młodzieży szkolnej (Turniej wiedzy o ochronie środowiska). Dotarcie do szerszego niż dotychczas grona turystów zapewnić może zaopatrzenie wszystkich okolicznych gospodarstw agroturystycznych w omówione wyżej materiały informacyjne. Zaleca się również, by Nadleśnictwo Gniezno kontynuowało prowadzoną dotychczas - 258 - aktywną współpracę z wojewódzkimi konserwatorami – przyrody i zabytków, władzami samorządowymi, a także lokalnymi oddziałami PTTK, PTOP Salamandra przy wytyczaniu nowych ścieżek rowerowych, organizacji imprez turystyczno-krajoznawczych oraz wydawaniu nowych publikacji krajoznawczo-przyrodniczych. Przez tereny Nadleśnictwa Gniezno przebiegają trasy jedenastu szlaków pieszych, trzech ścieżek rowerowych, dziewięciu tras rowerowych, trzech rzecznych szlaków kajakowych opisano je szczegółowo w rozdziale Walory turystyczne. Zgodnie z Zarządzeniem Nr 57 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z 9 maja 2003 roku w sprawie wytycznych prowadzenia edukacji leśnej społeczeństwa w Lasach Państwowych, szczegółowe omówienie tematyki związanej z prowadzoną edukacją (stan obecny, projekty edukacyjne, środki dydaktyczne, baza edukacyjna, dokonania i zamierzenia) zawarte zostały w Programie edukacji leśnej społeczeństwa w Nadleśnictwie Gniezno na lata 2008-2017 zatwierdzonym przez Dyrektora RDLP w Poznaniu. W związku z koniecznością prowadzenia przez nadleśnictwo wielu uzgodnień, konsultacji i korespondencji związanych z szeroko pojętą problematyką ochrony przyrody, poniżej zamieszczono wykaz instytucji i organizacji zajmujących się tą tematyką na terenie województwa wielkopolskiego: — Wielkopolski Urząd Wojewódzki Wydział Ochrony Środowiska, al. Niepodległości 16/18, 61-713 Poznań; — Wojewódzki Konserwator Przyrody w Poznaniu, adres jw.; — Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Wielkopolskiego, adres jw.; — Wojewódzka Rada Ochrony Przyrody, adres jw.; — Wojewódzki Konserwator Zabytków, ul. Gołębia 2, 61-834 Poznań; — Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, Departament Planowania Przestrzennego i Ekologii, ul. Piekary 17, 61-823 Poznań — Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej, ul. Kościuszki 79, 61-715 Poznań; — Polski Klub Ekologiczny, Koło Gniezno, ul. Łubieńskiego 11, 62-200 Gniezno; — Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, Oddział Ziemi Gnieźnieńskiej ul. Łaskiego 10, 62-200 Gniezno; - 259 - — Gnieźnieńskie Stowarzyszenie Ochrony Środowiska w Gnieźnie, Osiedle Wł. Łokietka 9 D, 62-200 Gniezno; — Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody Salamandra, ul. Szamarzewskiego 11/6, 60-514 Poznań; — Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, Wielkopolska Komisja Ochrony Przyrody, ul. Kramarska 32, 61-765 Poznań; — Wielkopolska Organizacja Turystyczna, ul. 27 Grudnia 17/19, 61-737 Poznań; — Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, ul. Szczepanowskiego 15A, 60-541 Poznań; — Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu, ul. Czarna Rola 4, 61-625 Poznań; — Liga Ochrony Przyrody, al. Niepodległości 32, 61-714 Poznań; — Komitet Ochrony Orłów, ul. Niepodległości 53/55, 10-044 Olsztyn, skr. pocztowa 55, 10-001 Olsztyn 1; — Klub Przyrodników, ul. 1 Maja 22, 66-200 Świebodzin; — Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu, Wydział Ochrony Lasu, ul. Gajowa 10, 60-815 Poznań; — Przegląd Leśniczy, ul. Wojska Polskiego 71c, 60-959 Poznań. Organizacje wspomagające merytorycznie i finansowo działania z zakresu ochrony przyrody posiadają swoje przedstawicielstwa w stolicy – ważniejsze z nich to — Fundacja EkoFundusz, ul. Bracka 4, 00-502 Warszawa; — Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, ul. Konstruktorska 3a, 02-673 Warszawa; — Program Małych Dotacji Światowego Funduszu na rzecz Środowiska GEF, ul. Aleje Niepodległości 186, 00-608 Warszawa; — Regionalne Centrum Ekologiczne na Europę Środkową i Wschodnią, ul. Żurawia 32/34, 00-515 Warszawa. - 260 - G. W YTYCZNE DO ORGANIZAC JI GOSPODARSTWA LEŚNEGO ORAZ WYKONYWANIA PRA C LEŚNYCH Jednym z wielu działań dotyczących ekologizacji gospodarki leśnej jest program Polska Polityka Zrównoważonej Gospodarki Leśnej. Ujmuje on zamierzenia w zakresie zrównoważonej gospodarki leśnej oraz zobowiązania międzynarodowe Polski, zwłaszcza dotyczące zasad ochrony lasu oraz służy realizacji koncepcji trwałego rozwoju lasów. Jego podstawowe założenia programowe polegają na: a) zachowaniu całej naturalnej zmienności przyrody leśnej i funkcjonowaniu ekosystemów leśnych w stanie zbliżonym do naturalnego z uwzględnieniem kierunków ewolucji w przyrodzie; b) odtworzeniu zbiorowisk zdegradowanych i zniekształconych metodami hodowli i ochrony lasu przy wykorzystaniu w miarę możliwości sukcesji naturalnej; c) utrzymaniu i wzmocnieniu pozaprodukcyjnych funkcji lasów; d) ochronie i zachowaniu różnorodności biologicznej oraz bogactwa genetycznego zbiorowisk dziko żyjących roślin i zwierząt; e) utrzymaniu i wzmożeniu funkcji ochronnych w zagospodarowaniu lasów (zwłaszcza ochrony gleby i wód); f) utrzymaniu zdrowotności i witalności ekosystemów leśnych. Dla zmniejszenia rozmiaru szkód w środowisku przyrodniczym, w trakcie wykonywania prac leśnych należy stosować technologie przyjazne dla wszystkich składników ekosystemu leśnego. Można osiągnąć to poprzez: — stosowanie sortymentowej metody pozyskania drewna polegającej na wyróbce drewna przy pniu, ze zrywką surowca ciągnikami nasiębiernymi po odpowiednio zaplanowanych i wykonanych szlakach zrywkowych; — dostosowanie okresu pozyskania drewna do terminów najmniejszego zagrożenia lasu od szkodników owadzich i patogenów grzybowych, wiatru, śniegu oraz możliwości wykorzystania przez zwierzynę kopytną cienkiej kory na drzewach leżących; — stosowanie środków technicznych chroniących pozostające na powierzchni drzewa przed uszkodzeniami powstającymi w trakcie zrywki; - 261 - — unikanie i ograniczanie zniszczeń runa i ściółki leśnej m.in. poprzez wykonywanie zrywki zimą przy pokrywie śnieżnej lub przy użyciu odpowiednich urządzeń zabezpieczających; — zwracanie szczególnej uwagi na kontrolowane obalanie drzew w pobliżu stanowisk występowania gatunków chronionych, rzadkich i cennych podczas realizacji użytkowania przedrębnego; — wytyczanie i wykorzystywanie stałych szlaków zrywkowych; — pozostawianie w lesie jak największej biomasy (ostoje ksylobiontów – części stojących drzew martwych, złomów, wykrotów, gałęzi, igliwia i kory), o ile nie jest to sprzeczne z zasadami ochrony lasu; — porządkowanie powierzchni pozrębowych przy użyciu rozdrabniaczy mechanicznych; — stosowanie przy pracach leśnych (pozyskanie i wywóz drewna, hodowla i ochrona lasu, szkółkarstwo) maszyn i urządzeń napędzanych przez silniki spalinowe z katalizatorami; — stosowanie bioolei jako smarów silnikowych. Dla pełniejszego wykorzystania zdolności produkcyjnych siedlisk oraz w dążeniu do zwiększenia bogactwa składu gatunkowego i urozmaicenia struktury drzewostanów zaleca się stosować jednostki: — regulacji użytkowania rębnego (gospodarstwa: specjalne, lasów ochronnych, zrębowe, przerębowo-zrębowe, przerębowe i przebudowy); — długookresowego planowania hodowlanego (obręby siedliskowe) wyróżniane w oparciu o podobne: warunki siedliskowe, skład gatunkowy drzewostanów, dominujące funkcje, cel hodowlany wyrażony gospodarczym typem drzewostanu, docelowym składem drzewostanu oraz składem odnowieniowym, a także cel produkcji wyrażony głównym sortymentem; zagospodarowanych w podobny sposób i o zbliżonej kolei rębności. - 262 - H. U WAGI KOŃCOWE Program ochrony przyrody opracował taksator specjalista mgr inż. Andrzej Błaszczyk. Mapę walorów przyrodniczych i kulturowych opracował mgr inż. Hubert Krysztofiak. Prace introligatorskie wykonał tech. Marek Kluczewski. Program zredagowano w trzech egzemplarzach z przeznaczeniem dla Nadleśnictwa Gniezno, Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Poznaniu i Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych. Taksator specjalista ..................................... mgr inż. Andrzej Błaszczyk - 263 - - 264 - I. L ITERATURA G. Amann: Rośliny runa – Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1997 A. Antczak, M. Buszko-Briggs, M. Wronka: NATURA 2000 w lasach Polski – Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2003 D. Anderwald (red.): Ochrona drapieżnych zwierząt. Poszukiwanie kompromisów - Studia i materiały – Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, Rogów 2006 R. Andrzejewski, A. Weigle: Różnorodność biologiczna Polski – Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa 2003 S. Bac, M. Rojek: Meteorologia i klimatologia – Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981 J. Bednorz, Z. Kosiński: Awifauna Lednickiego Parku Krajobrazowego, Studia Lednickie, Poznań-Lednica 1996 J. Bochiński, J. Zawadzki: Nowy podział terytorialny – Świat Książki, Warszawa 1999 S. Brożek, M. Zwydak: Atlas gleb leśnych Polski – Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa 2003 A. Brzeg, S. Sikora, S. Janyszek i in.: Walory przyrodnicze Powidzkiego Parku Krajobrazowego. Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski, Zeszyt 5, Poznańska Drukarnia Naukowa, Poznań 1999 J. Chmiel: Nowe i rzadsze gatunki we florze południowo-wschodniej części Pojezierza Gnieźnieńskiego. Część 1. Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, Poznań 1985 J. Chmiel: Nowe i rzadsze gatunki we florze południowo-wschodniej części Pojezierza Gnieźnieńskiego. Część 2. Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, Poznań 1987 J. Chmiel: Nowe i rzadsze gatunki we florze południowo-wschodniej części Pojezierza Gnieźnieńskiego. Część 3. Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, Poznań 1997 - 265 - J. Chmiel: Flora roślin naczyniowych wschodniej części Pojezierza Gnieźnieńskiego i jej antropogeniczne przeobrażenia w wieku XIX i XX. Część 1. Prace Zakładu Taksonomii Roślin UAM w Poznaniu, Wydawnictwo Sorus, Poznań 1993 J. Chmiel: Rośliny specjalnej troski i wartościowe obszary przyrodnicze w północnowschodniej Wielkopolsce, Prace Zakładu Taksonomii Roślin UAM w Poznaniu Nr 15, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2006 N. Davies: Europa – Wydawnictwo Znak, Kraków 1998 J. B. Faliński: Kartografia geobotaniczna, Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Warszawa-Wrocław 1990 A. Gawroński: Powszechna inwentaryzacja przyrodnicza Nadleśnictwa Gniezno – zwierzęta (wybrane gatunki), mskr, Poznań 2007 Z. Głowaciński: Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce, PAN – Instytut Ochrony Przyrody, Kraków 2002 Z. Głowaciński: Polska Czerwona Księga Zwierząt – Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 2001 D. Gniazdowicz (red.): Ochrona przyrody w lasach, część II – ochrona szaty roślinnej – Wydawnictwo PTL, Poznań 2005 M. Gostyńska-Jakuszewska: Atlas rozmieszczenia drzew i krzewów w Polsce – Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1976 M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków NATURA 2000 podręczniki metodyczne – Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2004 A. Grzywacz: Grzyby leśne – Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1988 M. Heath, M. Evans: Important Bird Areas in Europe – BirdLife Conservation Series No. 8, Cambridge 2000 R. Kapuściński: Program ochrony przyrody w nadleśnictwie – DGLP, Zeszyt 111 – Wydawnictwo Świat, Warszawa 1999 - 266 - R. Kapuściński: Ochrona przyrody w lasach – Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 2006 J. Kondracki, J. Ostrowski: Geografia Polski, mezoregiony fizyczno-geograficzne – Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1994 J. Kondracki: Geografia regionalna Polski – Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2000 K. Konieczny: Historia Ziemi – Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986 B Krąkowski, R. Temczuk: Lednicki Park Krajobrazowy – Wydział Promocji i Rozwoju Starostwa Powiatowego w Gnieźnie, Wydawnictwo TEKST, Bydgoszcz 2007 T. Krotoska: Lasy dębowo-grabowe Wielkopolski. Prace Komisji Biologicznej PTPN, Poznań 1966 A. Liro (red.): Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA – Fundacja IUCN Poland, Warszawa 1995 T. Łakomiec, A. Krupa: Powidzki Park Krajobrazowy. Parki Krajobrazowe Wielkopolski, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2004 W. Łęcki: Wielkopolska - nasza kraina – Wydawnictwo Kurpisz, Poznań 2004 M Maciantowicz: NATURA 2000 w leśnictwie – Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2008 M. Makomaska-Juchiewicz, S. Tworek: Ekologiczna sieć NATURA 2000 - problem czy szansa – Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków 2003 W. Matuszkiewicz: Przegląd systematyczny zbiorowisk roślinnych Polski – Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1967 W. Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski – Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982 M. Młynarski: Płazy i gady Polski - atlas – Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1966 J. Passini (red.): NATURA 2000 - europejska sieć ekologiczna – Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa 2002 - 267 - P. Pawlaczyk, A. Jermaczek: NATURA 2000 - narzędzie ochrony przyrody – WWF Polska, Warszawa 2004 Z. Pucek, J. Raczyński: Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce – Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983 J. Sokołowski: Ptaki Polski – Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1979 W. Szafer, K. Zarzycki: Szata roślinna Polski – Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1977 W. Szafer, S. Kulczyński, B. Pawłowski: Rośliny polskie - opisy i klucze do oznaczania gatunków roślin naczyniowych rosnących w Polsce – Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986 T. Trampler, A. Kliczkowska: Regionalizacja przyrodniczo-leśna na podstawach ekologiczno-fizjograficznych – Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1990 M. Walczak i in.: Obszary chronione w Polsce – Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 2001 A. Winiecki: Ptaki parków krajobrazowych Wielkopolski, Poznań 2000 W. Wojewoda, M. Ławrynowicz: Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych zagrożonych w Polsce – Instytut Botaniki PAN, Kraków 1992 A. Woś: Klimat Niziny Wielkopolskiej – Wydawnictwo UAM, Poznań 1994 P. Wylegała, S. Janyszek i in.: Ostoje przyrody o znaczeniu europejskim w Wielkopolsce – PTOP Salamandra, Poznań 2006 D. Zawadzka: Ochrona przyrody w Lasach Państwowych – Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa 2002 D. Zawadzka, J. Lontkowski: Ptaki drapieżne – Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, Warszawa 1996 K. Zarzycki, R. Kaźmierczakowa: Polska Czerwona Księga Roślin – paprotniki i rośliny kwiatowe – Instytut Botaniki PAN i Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków 2001 - 268 - K. Zarzycki, W. Wojewoda, Z. Heinrich: Lista roślin zagrożonych w Polsce – Instytut Botaniki im. W. Szafera, Kraków 1998 R. Zielony: Ochrona przyrody w nadleśnictwie - program i jego realizacja – Sylwan Nr 7, Warszawa 1998 W. Żukowski, B. Jackowiak: Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski – Prace Zakładu Taksonomii Roślin UAM w Poznaniu, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 1995 W. Żukowski: Materiały do znajomości flory wschodniej Wielkopolski – Prace Komisji Biologicznej PTPN, Poznań 1961 W. Żukowski, Z. Celka: Rozmieszczenie wybranych gatunków roślin ginących w Wielkopolsce – Prace Zakładu Taksonomii Roślin UAM w Poznaniu Nr 12, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2001 Atlas zasobów, walorów i zagrożeń środowiska geograficznego – Polska Akademia Nauk, Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, Warszawa 1994 Instrukcja sporządzania programu ochrony przyrody w nadleśnictwie – Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, Departament Leśnictwa, Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa 1996 Leśne obszary funkcjonalne – Instytut Badawczy Leśnictwa, Warszawa 1991 Leśny przewodnik turystyczny – Ośrodek Rozwojowo-Wdrożeniowy Lasów Państwowych, Bedoń 2004 Ogólne zasady zagospodarowania lasów wchodzących w skład parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu – Instytut Badawczy Leśnictwa, Warszawa 1986 Operat glebowy Nadleśnictwa Gniezno, Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej, Oddział Poznań, Poznań 1998 Plan urządzenia lasu Nadleśnictwa Gniezno na lata 1998-2007, Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział Poznań, Poznań 1997 Podzial hydrograficzny Polski, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa 1983 - 269 - Problematyka sieci obszarów chronionych NATURA 2000 – Postępy Techniki w Leśnictwie nr 91, Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Leśnictwa i Drzewnictwa, Warszawa 2005 Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2005 – Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Poznań 2006 Standardowe formularze danych obszarów sieci NATURA 2000, Wielkopolski Zespół Realizacyjny, Poznań 2002 Wstępna, nadzwyczajna waloryzacja przyrodnicza lasów Nadleśnictwa Gniezno, Gniezno 1995 Waloryzacja przyrodnicza cennych siedlisk leśnych i nieleśnych Nadleśnictwa Gniezno, Gniezno 2007 Wytyczne dotyczące optymalizacji i składu gatunkowego pasów ochronnych – Katedra Ochrony Lasu i Ekologii SGGW, Warszawa 1997. Wykaz pomników przyrody Nadleśnictwa Gniezno Wzór 5a Załącznik nr 1 Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz leśnictwo wiek rodzaj [lat] obwód pierśnica [cm] Uwagi wys. stan [m] zdrow. zagrożenia projektowane wykonane Obręb Popowo Podleśne Uchwała Nr 1. 2. Topola czarna 7/X/58/2003 Rady Gminy 214b Zakrzewo Populus Kiszkowo nigra Uchwała Nr Topola Kiszkowo 213i Zakrzewo nigra 2 36 2 330 85 Populus 36 105 czarna 7/X/58/2003 Rady Gminy 330 85 105 biotyczne, abiotyczne biotyczne, abiotyczne Duże Topole Duże Topole - 271 Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz leśnictwo wiek rodzaj [lat] obwód pierśnica [cm] Uwagi wys. stan [m] zdrow. zagrożenia Dąb 3. Uchwała Nr Quercus 8/X/58/2003 Sosna Rady Gminy 213i Zakrzewo zwyczajna Kiszkowo 130, 65 280 5. 2 89 19 biotyczne, abiotyczne 214c 377 210 Quercus robur Rozporzą- Dąb 229b Zakrzewo robur 2 25 2 348 260 Quercus 23 120 szypułkowy dzenie Nr Wlkp. zrośnięte korzenie szypułkowy Zakrzewo Kiszkowo 1/1997 Woj. Kochanków Dąb 9/X/58/2003 943/97 wykonane Szalonych 21, Pinus Uchwała Nr Rady Gminy wane Para sylvestris 4. projekto- 111 biotyczne, abiotyczne biotyczne, abiotyczne Otton III - 272 Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz leśnictwo 7. 8. 9. 944/97 949/97 948/97 947/97 szypułkowy 217k Zakrzewo Rozporzą- Dąb 218b Zakrzewo stan [m] zdrow. Quercus robur Rozporzą- Dąb 219d Zakrzewo Quercus robur Rozporzą- Dąb 219d Zakrzewo robur 18 2 348 260 Quercus 3 138 szypułkowy dzenie Nr 16 433 260 Wlkp. 2 104 szypułkowy dzenie Nr 21 326 260 Wlkp. Wlkp. wys. 114 szypułkowy dzenie Nr 1/1997 Woj. [cm] Uwagi 358 Quercus robur 1/1997 Woj. pierśnica 220 Wlkp. 1/1997 Woj. obwód zagrożenia projektowane wykonane Dąb dzenie Nr 1/1997 Woj. wiek rodzaj [lat] Rozporzą6. z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. 19 111 2 biotyczne, abiotyczne biotyczne, abiotyczne Św. Wojciech Mieszko II biotyczne, Bolesław abiotyczne Chrobry biotyczne, abiotyczne Cicibór - 273 Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz leśnictwo 11. 946/97 945/97 szypułkowy 219d Zakrzewo 968/97 robur Rozporzą- Dąb 219d Zakrzewo 966/97 Wlkp. robur Rozporzą- Świerk zdrow. 227c Picea Rozporzą- Dąb 227d robur 20 2 20 3 22 2 308 160 Quercus 3 110 szypułkowy Zakrzewo 20 345 160 abies Wlkp. [m] 108 pospolity Zakrzewo Wlkp. 1/1997 Woj. stan 339 260 Quercus dzenie Nr 13. wys. 103 szypułkowy dzenie Nr 1/1997 Woj. [cm] Uwagi 318 Quercus dzenie Nr 12. pierśnica 260 Wlkp. 1/1997 Woj. obwód zagrożenia projektowane wykonane Dąb dzenie Nr 1/1997 Woj. wiek rodzaj [lat] Rozporzą10. z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. 98 biotyczne, abiotyczne biotyczne, abiotyczne biotyczne, abiotyczne biotyczne, abiotyczne Mieszko I Jordan II Albin Edward - 274 Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz leśnictwo wiek rodzaj [lat] obwód pierśnica [cm] Uwagi wys. stan [m] zdrow. zagrożenia RozporząSosna dzenie Nr 14. 15. 16. 17. 969/97 1027/ 00 1028/ 00 1029/ 00 1/1997 Woj. 225a Zakrzewo czarna Wlkp. Pinus nigra Rozporzą- Dąb 212g Zakrzewo Quercus robur Rozporzą- Topola dzenie Nr 1/2000 Woj. Zakrzewo Populus tremula Rozporzą- Topola 1/2000 Woj. Wlkp. 236a Zakrzewo alba 2 26 2 330 80 Populus 27 90 biała dzenie Nr 2 283 125 Wlkp. 22 120 osika 218b 2 378 210 Wlkp. 20 70 szypułkowy dzenie Nr 1/2000 Woj. 220 125 105 biotyczne, abiotyczne biotyczne, abiotyczne biotyczne, abiotyczne biotyczne, abiotyczne projektowane wykonane - 275 Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz leśnictwo 19. 20. 21. 1073/ 00 1072/ 00 1071/ 00 1070/ 00 31f Kowa- szypułkowy lewko Ulmus laevis Rozporzą- Dąb dzenie Nr 31f Kowa- szypułkowy lewko Quercus robur Rozporzą- Dąb dzenie Nr 31f Kowa- szypułkowy lewko Quercus robur Rozporzą- Dąb dzenie Nr Wlkp. Uwagi wys. stan [m] zdrow. 31f 250 Kowa- szypułkowy lewko Quercus 2 22 2 22 2 22 2 226 72 251 80 245 160 robur 22 80 160 Wlkp. 1/2000 Woj. [cm] 160 Wlkp. 1/2000 Woj. pierśnica 160 Wlkp. 1/2000 Woj. obwód zagrożenia Wiąz dzenie Nr 1/2000 Woj. wiek rodzaj [lat] Rozporzą18. z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. 78 biotyczne, abiotyczne biotyczne, abiotyczne biotyczne, abiotyczne biotyczne, abiotyczne projektowane wykonane - 276 Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz leśnictwo 1069/ 00 obwód pierśnica [cm] Uwagi wys. stan [m] zdrow. zagrożenia projektowane wykonane Dąb dzenie Nr 1/2000 Woj. wiek rodzaj [lat] Rozporzą22. z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. 31f Kowa- szypułkowy lewko Quercus Wlkp. 264 160 23 2 27 3 29 3 84 biotyczne, abiotyczne robur Obręb Skorzęcin Dąb 23. 1/152 Uchwała Woj. Konińskiego 48o Skorzęcin szypułkowy 310 Quercus 414 132 biotyczne, abiotyczne robur Dąb 24. 2/152 Uchwała Woj. Konińskiego 48o Skorzęcin szypułkowy 310 Quercus robur 450 143 biotyczne, Na abiotyczne bluszcz pniu - 277 Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz leśnictwo wiek rodzaj [lat] obwód pierśnica [cm] Uwagi wys. stan [m] zdrow. zagrożenia Dąb 25. 3/152 Uchwała Woj. Konińskiego 48o Skorzęcin szypułkowy 430 310 Quercus 26 3 28 3 25 3 27 3 137 biotyczne, abiotyczne robur Dąb 26. 4/152 Uchwała Woj. Konińskiego 48o Skorzęcin szypułkowy 310 Quercus 481 153 biotyczne, abiotyczne robur Dąb 27. 5/152 Uchwała Woj. Konińskiego 48o Skorzęcin szypułkowy 310 Quercus 292 93 biotyczne, abiotyczne robur Dąb 28. 6/152 Uchwała Woj. Konińskiego 48o Skorzęcin szypułkowy 310 Quercus robur 430 170 biotyczne, abiotyczne projektowane wykonane - 278 Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz leśnictwo wiek rodzaj [lat] obwód pierśnica [cm] Uwagi wys. stan [m] zdrow. zagrożenia projektowane wykonane Dąb 29. 7/152 Uchwała Woj. Konińskiego 48o Skorzęcin szypułkowy 552 310 Quercus 23 3 18 4 20 4 22 3 176 biotyczne, abiotyczne robur Dąb 30. 8/152 Uchwała Woj. Konińskiego 48o Skorzęcin szypułkowy 310 Quercus 372 118 biotyczne, abiotyczne robur Dąb 31. 9/152 Uchwała Woj. Konińskiego 48n Skorzęcin szypułkowy 310 Quercus 405 129 biotyczne, Listwa abiotyczne piorunie robur Dąb 32. 10/152 Uchwała Woj. Konińskiego 48n Skorzęcin szypułkowy 310 Quercus robur 530 169 biotyczne, abiotyczne po - 279 Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz leśnictwo wiek rodzaj [lat] obwód pierśnica [cm] Uwagi wys. stan [m] zdrow. zagrożenia projektowane wykonane Dąb 33. 11/152 Uchwała Woj. Konińskiego 49a Skorzęcin szypułkowy 310 254-408 80-130 17-25 2-3 210 440 140 22 2 200 402 128 23 2 121 198-235 63-75 34 2 Quercus biotyczne, Grupa abiotyczne 8 drzew robur Dąb 34. 195 Uchwała Woj. Konińskiego 67a Skorzęcin szypułkowy Quercus biotyczne, abiotyczne robur Dąb 35. 124 szypułkowy Uchwała Woj. Konińskiego 373n Brzozowo Quercus biotyczne, abiotyczne robur Daglezja Uchwała Woj. 36. 196 Konińskiego 1996 r. zielona 350a Dolina Pseudotsuga menziesii biotyczne, Grupa abiotyczne 3 drzew - 280 - Wzór nr 7A Lp. Numer rozporządzenia, data Wykaz użytków ekologicznych Nadleśnictwa Gniezno Dz. Urz. Woj., Położenie Pow. [ha] numer Oddział Opis obiektu, kategoria gruntu, walory przyrodnicze Leśnictwo obręb Skorzęcin Nazwa użytku JEZIORO CZARNE Torfowisko przejściowe z licznie występującą roślinnością torfowiskowo-bagienną, lęgowisko ptaków oraz miejsce bytowania Uchwała Rady Miejskiej w Witkowie 1. Nr IV/32/2003 z dnia 21 lutego 2003 roku Dziennik Urzędowy Województwa Wielkopolskie go Nr 43 z dnia 19 marca 2003 roku, poz. 802 płazów, gadów i ssaków; w części zachodniej mszar 63a Skorzęcin 46,60 kalcyfilny (kod 7210); w części południowej występuje kompleks wodno-szuwarowy (kod 3150), w środkowej części występuje 5 ha szuwar kłociowy (kod 7150); lipiennik Loesela (Liparis loeselii), rosiczka okrągłolistna (Drosera rotundifolia), kłoć wiechowata (Cladium mariscus), wydra (Lutra lutra) Załącznik nr 2 Zabiegi uzgodnione z WKP projekt wykon owane ane Uwagi - 281 - Wykaz chronionych, cennych i rzadkich gatunków roślin naczyniowych W ZÓ R NR Załącznik nr 3 10 Zabiegi uzgodnione z Opis ogólny, sposób Gatunek Lp. nazwa polska Lokalizacja i łacińska występowania, ilość osobników, dynamika Stanowisko czerwony Leśnictwo Skorzęcin przyrodnicze Przyrody Oddz. 49a Cephalanthe-ra zanikająca pow. – 0,02 ha – 9 sztuk rubra projekt. Nielegalne pozyskiwanie, w części północnej dynamika rozwojowa – 1. Bardzo rzadkie stanowisko tego nadmierne prześwietlenie drzewostanu, zakłócenie stosunków wodnych storczyka, cenne walory przyrodnicze Przy dębie, pomniku Śnieżyczka przyrody, jedno stanowisko – Leśnictwo Skorzęcin kilkanaście osobników, Brak zagrożeń, Oddz. 48o w części środkowej; w ogrodzeniu 2. dynamika rozwojowa – Galanthus nivalis Wojew. Konserwatorem rozwojowa Buławnik przebiśnieg Zagrożenia Opis obiektu, walory zachowawcza Rzadkie stanowisko tego gatunku, cenne walory przyrodnicze wykon. Uwagi - 282 Zabiegi uzgodnione z Opis ogólny, sposób Gatunek Lp. nazwa polska Lokalizacja i łacińska Zagrożenia osobników, dynamika Leśnictwo Kowalewko Oddz. 133a 10 osobników, dynamika rozwojowa – progresywna Nielegalne pozyskiwanie Leśnictwo Las Miejski 4. Oddz. 263a stanowisko tego gatunku, cenne walory Bardzo rzadkie Dwa stanowiska, 6 osobników, dynamika Nielegalne pozyskiwanie rozwojowa – zanikająca stanowisko tego gatunku, cenne walory przyrodnicze pratensis Jedno stanowisko przy dębie Leśnictwo Skorzęcin – pomniku przyrody, Silne Oddz.48o dynamika rozwojowa – drzewostanu, 5. helix Przyrody przyrodnicze Sasanka łąkowa Hedera przyrodnicze Bardzo rzadkie rozległe płaty pratensis Bluszcz pospolity Wojew. Konserwatorem projekt. Trzy stanowiska, 3. Pulsatilla Opis obiektu, walory rozwojowa Sasanka łąkowa Pulsatilla występowania, ilość zachowawcza prześwietlenie Umiarkowany walor przyrodniczy wykon. Uwagi - 283 Zabiegi uzgodnione z Opis ogólny, sposób Gatunek Lp. Lokalizacja nazwa polska i łacińska Bluszcz pospolity występowania, ilość osobników, dynamika Leśnictwo Gołaźnia Liczne stanowiska, dynamika rozwojowa – progresywna, oddz. 96a, 110a helix liczne płaty Silne przyrodnicze Przyrody prześwietlenie Umiarkowany walor drzewostanu, Leśnictwo Brody – kilkanaście sztuk, jez. Mrzygłód – oddz. pow. 0,02 ha stanowisko tego gatunku, i obniżenie poziomu wody dynamika rozwojowa – unikalne walory vesiculosa zanikająca przyrodnicze Aldrowanda Jedno stanowisko, Aldrovanda pęcherzyko-wata 8. 155c przyrodniczy Bardzo rzadkie Zanieczysz-czenie 7. Wojew. Konserwatorem projekt. Jedno stanowisko, Aldrowanda pęcherzyko-wata Opis obiektu, walory rozwojowa 6. Hedera Zagrożenia Leśnictwo Brody – jez. około 30 sztuk, Salomonowskie Aldrovanda vesiculosa (Kańskie) pow. 0,05 ha Bardzo rzadkie stanowisko tego Zanieczysz-czenie gatunku, i obniżenie poziomu wody dynamika rozwojowa – unikalne walory zanikająca przyrodnicze wykon. Uwagi - 284 Zabiegi uzgodnione z Opis ogólny, sposób Gatunek Lp. nazwa polska Lokalizacja i łacińska występowania, ilość osobników, dynamika Zagrożenia Opis obiektu, walory Wojew. Konserwatorem przyrodnicze Przyrody rozwojowa projekt. Bardzo rzadkie Lipiennik Loesela Leśnictwo Skorzęcin 9. oddz. 63a Liparis loeselii Jedno nieliczne stanowisko Nielegalne pozyskiwanie, stanowisko tego kilka osobników,- dynamika i obniżenie poziomu wody, gatunku, rozwojowa – zanikająca ekspansja trzciny unikalne walory przyrodnicze Jedno stanowisko kilka Lilia złotogłów Leśnictwo Skorzęcin osobników, 10. oddz. 43a Lilium martagon dynamika rozwojowa – zanikająca Bardzo rzadkie Nielegalne pozyskiwanie, stanowisko tego nadmierne gatunku, prześwietlenie drzewostanu unikalne walory przyrodnicze Bardzo rzadkie Lilia złotogłów Leśnictwo Las Miejski 11. oddz. 274d Lilium martagon Trzy stanowiska, Nielegalne pozyskiwanie, stanowisko tego 7 osobników, dynamika nadmierne gatunku, rozwojowa – zanikająca drzewostanu prześwietlenie unikalne walory przyrodnicze wykon. Uwagi - 285 Zabiegi uzgodnione z Opis ogólny, sposób Gatunek Lp. Lokalizacja nazwa polska i łacińska Lilia złotogłów występowania, ilość osobników, dynamika Leśnictwo Las Miejski Cztery stanowiska, oddz. dynamika rozwojowa – Lilium martagon Opis obiektu, walory Wojew. Konserwatorem przyrodnicze Przyrody rozwojowa 9 osobników, 12. Zagrożenia 253d,j zanikająca projekt. Bardzo rzadkie Nielegalne pozyskiwanie, stanowisko tego nadmierne gatunku, prześwietlenie drzewostanu unikalne walory przyrodnicze Pajęcznica Jedno stanowisko, gałęzista Leśnictwo Orchowo 3 osobniki, 13. oddz. 283a Anthericum dynamika rozwojowa – Nielegalne pozyskanie, nadmierne prześwietlenie drzewostanu Cenny walor przyrodniczy zanikająca ramosum Paprotka Dwa stanowiska, zwyczajna pozyskiwanie Leśnictwo Orchowo, grupowo, dynamika i przesadzanie oddz. 274b rozwojowa – zachowawcza nadmierne 14. Polypodium vulgare Nielegalne pow. 0,01ha drzewostanu roślin, Umiarkowane walory prześwietlenie przyrodnicze wykon. Uwagi - 286 Zabiegi uzgodnione z Opis ogólny, sposób Gatunek Lp. nazwa polska Lokalizacja i łacińska występowania, ilość Zagrożenia osobników, dynamika Opis obiektu, walory Wojew. Konserwatorem przyrodnicze Przyrody rozwojowa projekt. Nielegalne Paprotka Jedno stanowisko, pozyskiwanie Leśnictwo Orchowo, rozlegle płaty, dynamika i przesadzanie roślin, Umiarkowane walory oddz. 281h rozwojowa – zachowawcza nadmierne przyrodnicze pow. 0,05ha prześwietlenie zwyczajna 15. Polypodium vulgare drzewostanu Pływacz Jedno stanowisko, zwyczajny Leśnictwo Kowalewko, kilkanaście sztuk, dynamika Obniżenie poziomu Umiarkowane walory oddz. 24g rozwojowa – zachowawcza przyrodnicze 16. wód Urticularia pow. 0,03 ha vulgaris Naparstnica zwyczajna Leśnictwo Orchowo, 17. oddz. 281b Digitalis grandiflora Jedno stanowisko, 3 sztuki, dynamika rozwojowa – zanikająca Brak zagrożeń Umiarkowane walory przyrodnicze wykon. Uwagi - 287 Zabiegi uzgodnione z Opis ogólny, sposób Gatunek Lp. nazwa polska Lokalizacja i łacińska Pierwiosnka lekarska 18. Primula veris Pierwiosnka lekarska 19. Primula veris Pierwiosnka lekarska 20. Primula veris występowania, ilość osobników, dynamika Zagrożenia Opis obiektu, walory Wojew. Konserwatorem przyrodnicze Przyrody rozwojowa Leśnictwo Jedno stanowisko, Las Miejski, kilka sztuk, dynamika oddz. 291f rozwojowa – zachowawcza Leśnictwo Jedno stanowisko, Zakrzewo, kilka sztuk, dynamika oddz. 209f rozwojowa – zachowawcza Leśnictwo Jedno stanowisko, Gołaźnia, kilka sztuk, dynamika oddz. 148a rozwojowa – zachowawcza Leśnictwo Pasowo wzdłuż linii Kowalewko brzegowej jeziora, Kłoć wiechowata 21. Jez. Głębokie, około 2ha, dynamika (oddz. 24k) rozwojowa – progresywna Cladium mariscus projekt. Nielegalne pozyskiwanie Nielegalne pozyskiwanie Nielegalne pozyskiwanie Brak zagrożeń Umiarkowane walory przyrodnicze Umiarkowane walory przyrodnicze Umiarkowane walory przyrodnicze Umiarkowane walory przyrodnicze wykon. Uwagi - 288 Zabiegi uzgodnione z Opis ogólny, sposób Gatunek Lp. Lokalizacja nazwa polska i łacińska Kłoć wiechowata występowania, ilość osobników, dynamika Zagrożenia Leśnictwo oddz. 63a Obniżenie poziomu wody Cladium mariscus -155c rozwojowa – progresywna brzegowej jeziora, około 1ha, dynamika Umiarkowane walory przyrodnicze Leśnictwo Zakrzewo kilkanaście sztuk, dynamika Nadmierne prześwietlenie Umiarkowane walory Oddz. 234c rozwojowa – zachowawcza europaeum pow. 0,01ha Kopytnik pospolity Kilka stanowisk, Leśnictwo Kowalewko kilkadziesiąt sztuk, dynamika rozwojowa – 25. europaeum Obniżenie poziomu wody Jedno stanowisko, 24. Asarum przyrodnicze rozwojowa – progresywna Kopytnik pospolity Asarum Umiarkowane walory Pasowo wzdłuż linii Leśnictwo Brody – jez. Salomonowskie Kańskie 23. Przyrody Pasowo wzdłuż linii około 5ha, dynamika Kłoć wiechowata przyrodnicze projekt. brzegowej jeziora, Cladium mariscus Wojew. Konserwatorem rozwojowa Skorzęcin,, 22. Opis obiektu, walory Oddz. 25g zachowawcza pow. 0,03 ha drzewostanu Nadmierne drzewostanu przyrodnicze prześwietlenie Umiarkowane walory przyrodnicze wykon. Uwagi - 289 Zabiegi uzgodnione z Opis ogólny, sposób Gatunek Lp. Lokalizacja nazwa polska i łacińska występowania, ilość osobników, dynamika Zagrożenia Opis obiektu, walory Wojew. Konserwatorem przyrodnicze Przyrody rozwojowa projekt. Kopytnik pospolity Leśnictwo Las Miejski 26. Kilkaset sztuk na całej powierzchni dynamika Asarum Oddz. 253i rozwojowa – progresywna Nadmierne prześwietlenie Umiarkowane walory drzewostanu przyrodnicze europaeum Kopytnik pospolity 27. Asarum europaeum Leśnictwo Kilkadziesiąt sztuk na całej Skorzęcin, powierzchni dynamika oddz. 47d rozwojowa – zachowawcza Jedno stanowisko kilka Lilia złotogłów Leśnictwo Skorzęcin osobników, oddz. 18a dynamika rozwojowa – 28. Lilium martagon Lilia złotogłów 29. zanikająca Leśnictwo Las Miejski oddz. Lilium martagon 254c Jedno stanowisko kilka osobników, dynamika rozwojowa – zanikająca Nadmierne prześwietlenie Umiarkowane walory drzewostanu przyrodnicze Bardzo rzadkie Nielegalne pozyskiwanie, stanowisko tego prześwietlenie gatunku, unikalne walory drzewostanu przyrodnicze nadmierne Bardzo rzadkie Nielegalne pozyskiwanie, stanowisko tego prześwietlenie gatunku, unikalne walory drzewostanu przyrodnicze nadmierne wykon. Uwagi - 290 Zabiegi uzgodnione z Opis ogólny, sposób Gatunek Lp. nazwa polska Lokalizacja i łacińska osobników, dynamika Leśnictwo Skorzęcin oddz. 46b kilkanaście osobników, zachowawcza Turzyca bagienna Kilkanaście stanowisk na Leśnictwo Skorzęcin 31. przyrodnicze Przyrody oddz. 63a ekologicznego Rosiczka Kilka stanowisk na całej Leśnictwo Skorzęcin 32. oddz. 63a Umiarkowane walory przyrodnicze Obniżenie poziomu wody Umiarkowane walory przyrodnicze dynamika rozwojowa – zachowawcza okrągłolistna Brak zagrożeń całej powierzchni użytku limosa rotundifolia Wojew. Konserwatorem projekt. dynamika rozwojowa – ovata Drosera Opis obiektu, walory Trzy stanowiska, 30. Carex Zagrożenia rozwojowa Listera jajowata Listera występowania, ilość powierzchni użytku ekologicznego dynamika rozwojowa – zachowawcza Obniżenie poziomu wody Cenne walory przyrodnicze wykon. Uwagi - 291 Zabiegi uzgodnione z Opis ogólny, sposób Gatunek Lp. nazwa polska Lokalizacja i łacińska osobników, dynamika Zagrożenia Opis obiektu, walory Wojew. Konserwatorem przyrodnicze Przyrody rozwojowa Rosiczka projekt. Kilka stanowisk na całej długolistna Leśnictwo Skorzęcin 33. Drosera występowania, ilość oddz. 63a powierzchni użytku ekologicznego Obniżenie poziomu wody Cenne walory przyrodnicze dynamika rozwojowa – zachowawcza anglica Trzy stanowiska w środkowej Kruszczyk błotny Leśnictwo Skorzęcin części użytku ekologicznego Obniżenie poziomu wody 34. oddz. 63a Epipactis palustris dynamika rozwojowa – Cenne walory przyrodnicze zanikająca Kruszczyk Dwa stanowiska w środkowej szerokolistny Leśnictwo Skorzęcin części użytku ekologicznego Obniżenie poziomu wody 35. oddz. 63a Epipactis helleborine dynamika rozwojowa – zanikająca Cenne walory przyrodnicze wykon. Uwagi - 292 Zabiegi uzgodnione z Opis ogólny, sposób Gatunek Lp. nazwa polska Lokalizacja i łacińska występowania, ilość osobników, dynamika Zagrożenia Wojew. Konserwatorem przyrodnicze Przyrody rozwojowa Kukułka krwista projekt. Trzy stanowiska w środkowej Leśnictwo Skorzęcin części użytku ekologicznego, Obniżenie poziomu wody 36. Dactylorhiza Opis obiektu, walory oddz. 63a dynamika rozwojowa – Cenny walor przyrodniczy zanikająca incarnata Jedno stanowiska w północnej części użytku Pływacz drobny Leśnictwo Skorzęcin 37. oddz. 63a Utricularia minor ekologicznego kilkanaście sztuk, Obniżenie poziomu wody Cenny walor przyrodniczy dynamika rozwojowa – zachowawcza Na oczku wodnym w pd. Grzybienie białe części użytku ekologicznego Leśnictwo Skorzęcin 38. ponad 100 sztuk, oddz. 63a Nymphaea alba dynamika rozwojowa – zachowawcza Nielegalne zrywanie kwiatów, przenoszenie Cenny walor roślin do ogrodowych przyrodniczy oczek wodnych wykon. Uwagi - 293 Zabiegi uzgodnione z Opis ogólny, sposób Gatunek Lp. nazwa polska Lokalizacja i łacińska występowania, ilość osobników, dynamika Opis obiektu, walory Wojew. Konserwatorem przyrodnicze Przyrody rozwojowa projekt. Na oczku wodnym w pd. Grążel żółty części użytku ekologicznego Leśnictwo Skorzęcin około 30 sztuk, 39. Nuphar Zagrożenia oddz. 63a dynamika rozwojowa – lutea zachowawcza Bobrek Pjd w pd. części użytku trójlistkowy Nielegalne zrywanie kwiatów, przenoszenie Cenny walor roślin do ogrodowych przyrodniczy oczek wodnych ekologicznego Leśnictwo Skorzęcin około 10 sztuk, 40. oddz. 63a Menyanthes dynamika rozwojowa – trifoliata zanikająca Zakłócenie stosunków Umiarkowany walor wodnych, nielegalny zbiór przyrodniczy Gożdzik piaskowy Leśnictwo Brody 41. Stanowisko CC 83 Dianthus arenarius Kilkanaście sztuk, przy drodze leśnej Cenny Nielegalny zbiór walor przyrodniczy wykon. Uwagi - 294 Zabiegi uzgodnione z Opis ogólny, sposób Gatunek Lp. Lokalizacja nazwa polska i łacińska występowania, ilość Zagrożenia osobników, dynamika Opis obiektu, walory Wojew. Konserwatorem przyrodnicze Przyrody rozwojowa projekt. Nasięźrzał pospolity Jezioro Czarne Ophioglossum Stanowisko CC 95 Cenny 42. Kilka sztuk Brak zagrożeń walor przyrodniczy vulgatum Podkolan biały Nielegalny Leśnictwo Skorzęcin 43. Cenny Kilka sztuk Platanthera zbiór Stanowisko CC 95 walor przyrodniczy kwiatów bifolia Selery błotne Kilka osobników, NE 44. brzeg Powidzkiego Apium repens jeziora dynamika rozwojowa – zanikająca Ekstensywny wypas, Cenny wydeptywanie walor przyrodniczy wykon. Uwagi - 295 Zabiegi uzgodnione z Opis ogólny, sposób Gatunek Lp. nazwa polska Lokalizacja i łacińska Skrzyp występowania, ilość osobników, dynamika Opis obiektu, walory Wojew. Konserwatorem przyrodnicze Przyrody rozwojowa Leśnictwo Skorzęcin 45. projekt. Kilkanaście osobników, pstry dynamika rozwojowa – Equisetum Zagrożenia Cenny Brak zagrożeń walor przyrodniczy Stanowiska CC96, CD05 zanikająca variegatum Przylaszczka pospolita Leśnictwo Skorzęcin oddz. 46d, 47f, 49a, stanowisk w każdym Nielegalny Umiarkowany walor leśnictwo Orchowo wydzieleniu, dynamika zbiór kwiatów przyrodniczy Nielegalny zbiór Umiarkowany walor kwiatów przyrodniczy 46. Hepatica nobilis Po kilka-kilkanaście oddz. 41b,d rozwojowa – zachowawcza Liczna na terenie Konwalia majowa siedlisk lasowych – grądy, kwaśne dąbrowy; leśnictwa 47. Convallaria majalis Brody, Kowalewko, Las Miejski, Skorzęcin, Orchowo Rozległe i bogate stanowiska, dynamika rozwojowa – zachowawcza wykon. Uwagi - 296 Zabiegi uzgodnione z Opis ogólny, sposób Gatunek Lp. nazwa polska Lokalizacja występowania, ilość osobników, dynamika i łacińska Przytulia wonna Ribes nigrum przyrodnicze Przyrody projekt. Rozległe i bogate stanowiska, dynamika rozwojowa – Brak zagrożenia zachowawcza Umiarkowany walor przyrodniczy leśnictwa – jw. Porzeczka czarna 49. Wojew. Konserwatorem Liczna na terenie grądy, kwaśne dąbrowy Galium odoratum Opis obiektu, walory rozwojowa siedlisk lasowych – 48. Zagrożenia Liczna na terenie Masowe występowanie, Nielegalny siedlisk wilgotnych dynamika rozwojowa – zbiór owoców, obniżenie i olsów zachowawcza poziomu wód gruntowych Umiarkowany walor przyrodniczy Masowe występowanie, Kruszyna pospolita 50 Frangula alnus Liczna na terenie kilkaset stanowisk, występuje siedlisk wilgotnych łanowo, i olsów dynamika rozwojowa – zachowawcza Nielegalny Umiarkowany walor zbiór pędów przyrodniczy wykon. Uwagi - 297 Zabiegi uzgodnione z Opis ogólny, sposób Gatunek Lp. nazwa polska Lokalizacja i łacińska występowania, ilość osobników, dynamika Zagrożenia Opis obiektu, walory Wojew. Konserwatorem przyrodnicze Przyrody rozwojowa projekt. Uwagi wykon. Osiem stanowisk, kilkanaście Bluszcz pospolity Leśnictwo Kowalewko osobników, dynamika rozwojowa – 51. Oddz. 34a,b Hedera helix Umiarkowany walor drzewostanu przyrodniczy brak osobników owocujących Listera jajowata Leśnictwo 52. zachowawcza; Silne prześwietlenie Las Miejski Listera oddz. 287f ovata Jedno stanowisko, kilkanaście osobników, dynamika rozwojowa – Brak zagrożeń Umiarkowane walory przyrodnicze zachowawcza Stanowiska CC 83, CC 95, CC 96 i CD 05 – według J. Chmiela: Rośliny specjalnej troski i wartościowe obszary przyrodnicze w północno-wschodniej Wielkopolsce, Poznań 2006 K. DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA - 299 - Fot. 1 Siedziba Nadleśnictwa Gniezno - 300 - Fot. 2 Lednicki Park Krajobrazowy – pallatium na Ostrowie Lednickim Fot. 3 Lednicki Park Krajobrazowy – Brama III Tysiąclecia – Imiołki - 301 - Fot. 4 Powidzko-Bieniszewski Obszar Chronionego Krajobrazu – jezioro Powidzkie Fot. 5 Powidzko-Bieniszewski Obszar Chronionego Krajobrazu – jezioro Niedzięgiel - 302 - Fot. 6 Grupa 5 pomników przyrody – dęby szypułkowe w sąsiedztwie leśniczówki Skorzęcin – oddział 49a - latem Fot. 7 Grupa 8 pomników przyrody – dęby szypułkowe w sąsiedztwie leśniczówki Skorzęcin – oddział 49a - zimą - 303 - Fot. 8 Pomnik przyrody – dąb szypułkowy w leśnictwie Brzozowo – oddz. 373n Fot. 9 Pomnik przyrody – dąb szypułkowy w leśnictwie Kowalewko – oddz. 31f - 304 - Fot. 10 Pomnik przyrody – daglezja zielona w leśnictwie Dolina – oddz. 350a Fot. 11 Rosiczka okrągłolistna na terenie użytku ekologicznego Jezioro Czarne leśnictwo Skorzęcin, oddział 63a - 307 - Fot. 16 Cenne siedlisko leśne sieci NATURA 2000 grąd środkowoeuropejski (kod 9170), leśnictwo Kowalewko, oddział 25g Fot. 17 Cenne siedlisko leśne sieci NATURA 2000 kwaśna dąbrowa (kod 9190-2), leśnictwo Las Miejski, oddział 254b - 305 - Fot. 12 Lilia złotogłów leśnictwo Las Miejski, oddział 254c Fot. 13 Pajęcznica gałęzista leśnictwo Orchowo, oddział 283a - 306 - Fot. 14 Wiciokrzew tatarski, leśnictwo Las Miejski, oddział 298 Fot. 15 Suchodrzew, leśnictwo Las Miejski, oddział 298 - 308 - Fot. 18 Cenne siedlisko leśne sieci NATURA 2000, świetlista dąbrowa (kod 91I0), leśnictwo Orchowo, oddział 281h Fot. 19 Cenne siedlisko leśne sieci NATURA 2000, łęg olchowy (kod 91EOb), leśnictwo Orchowo, oddział 277f - 309 - Fot. 20 Cenny gatunek naturowy – traszka grzebieniasta Fot. 21 Gnieźnieńska Kolej Dojazdowa - lokalna atrakcja turystyczna - 310 - Fot. 22 Wieża lotniskowa 33. Bazy Lotniczej w Powidzu Fot. 23 Widok lotniska 33. Bazy Lotniczej w Powidzu - 311 - Fot. 24 Archikatedra gnieźnieńska dawniej …. Fot. 25 Archikatedra gnieźnieńska – stan obecny - 312 -
