dziecko w rodzinie
advertisement
Dziecko w rodzinie Projekt, który realizowaliśmy od lutego 2010 do stycznia 2011 był badaniem dwufazowym. Część pierwszą stanowiły obserwacje zachowań dzieci w sferze publicznej. Ich celem było zebranie danych na temat socjalizacji dzieci w przestrzeni publicznej. Zgodnie z ustaleniami obserwacje dotyczyły dzieci w wieku od około 3 do 10 lat. Przestrzeń publiczna została zdefiniowana jako miejsce, do którego wszyscy mają swobodny dostęp, takie jak ulica, park, sklep, czy dom handlowy. Przeprowadzono 15 obserwacji, które miały charakter ukryty. Na podstawie przygotowanych analiz obserwacji, wyszczególniliśmy cztery charakterystyczne typy zachowań rodziców/opiekunów dzieci w miejscach publicznych. Są to: a. Ignorant b. Nauczyciel c. Dyktator d. Nadmiernie skoncentrowany na dziecku Typy te bardzo często się przenikają tworząc dodatkowo typ mieszany. Okazało się, iż wyróżnione na podstawie obserwacji postawy odpowiadają w pewnym stopniu obecnym w literaturze przedmiotu modelom. W poniższym zestawieniu przybliżamy więc nasze typy odnosząc je do typologii postępowania macierzystego według Makaroviča.1 1. Opiekun ignorant - charakterystycznymi cechami tej postawy jest nie zwracanie uwagi na dziecko, wchodzenie w interakcje z innymi towarzyszącymi dorosłymi osobami czy zaabsorbowanie wykonywaną aktualnie czynnością. Przykłady: opiekun rozmawia z przyjacielem, rozmawia przez telefon, obserwuje otaczający świat, nie reaguje na negatywne zachowanie dziecka. Odpowiada temu typ teoretyczny wg Makaroviča: typ anarchiczny (liberalny) - matka nie przejmuje się sytuacją swojego dziecka, dlatego zezwala mu na dużą niezależność; dziecko nie może liczyć na pomoc w sytuacji trudnej. 2. Opiekun nauczyciel - opiekun wchodzi w interakcje z dzieckiem i przyjmuje wobec niego postawę nauczycielską. Wyraźnie sprawuje nad nim kontrolę, ale nie używa krzyku, gróźb czy przemocy. 1 Ziemska M.: Rodzina i dziecko, Warszawa 1986. Przykłady: opiekun tłumaczy i odpowiada na pytania dziecka, opowiada o tym co się dzieje i dlaczego, zadaje dziecku pytania. Odpowiada temu typ teoretyczny wg Makaroviča: typ demokratyczny - dziecko ma prawo do dużej niezależności, ale w sytuacji trudnej, może liczyć na pomoc matki. 3. Opiekun dyktator - sprawuje kontrolę nad dzieckiem, lecz zwykle nie odnosi się do niego serdecznie. Nie uzasadnia też swoich decyzji. Przykłady: opiekun zastrasza, stosuje szantaż emocjonalny, rozkazuje, wydaje komendy. Odpowiada temu typ teoretyczny wg Makaroviča: typ tyraniczny (autokratyczny) - matka ma dużą władzę, przez co dziecko nie może spełniać swoich pragnień; matka wykorzystuje dziecko jako narzędzie dzięki, któremu może osiągać własne cele. 4. Opiekun nadmiernie skoncentrowany na dziecku - charakteryzuje się troskliwością, nadmierną ochroną, brakiem wymagań wobec dziecka. Przykłady: opiekun ogranicza samodzielność dziecka, skupia uwagę wyłącznie na dziecku, permanentnie kontroluje. Odpowiada temu typ teoretyczny wg Makaroviča: typ monarchiczny - władza rodzicielska znajduje się w "rękach" matki, ale jest to władza życzliwa. Część drugą naszego projektu stanowi badanie ilościowe przeprowadzone metodą wywiadu kwestionariuszowego, który dotyczył prywatnej sfery życia dziecka, mianowicie dziecka w rodzinie. Naszymi respondentkami były matkami dzieci w wieku od 7 do 10 (wiek został zawężony do wieku wczesnoszkolnego). Przeprowadziliśmy 138 wywiadów kwestionariuszowych w celu ustalenia, czy typy wyszczególnione przez nas podczas pierwszej fazy badania odnajdują swoje odzwierciedlenie w deklarowanych zachowaniach rodziców wobec dzieci. Niestety zabrakło nam czasu, by móc w pełni zrealizować nasze zamierzenia. Badanie zostało przeprowadzone wśród matek, gdyż jak wskazują różne badania, udział ojców w wychowaniu dziecka jest stosunkowo niewielki. Matki natomiast spędzają więcej czasu z dziećmi i w związku z tym są w stanie więcej powiedzieć na ich temat niż ojcowie. Badana przez nas grupa to głównie wysoko wykształcone kobiety, najczęściej w wieku 30-39 lat. W zdecydowanej większości są zadowolone z aktualnego życia, wskazując przy tym najczęściej na rodzinę i dziecko. W dalszej kolejności istotnym wskaźnikiem zadowolenia są pieniądze i praca. Wywiady dotyczyły równie często chłopców, co dziewczynek. Sposób doboru jednostek do badania (arbitralny/celowy), jak i wielkość próby nie pozwala nam na formułowanie wniosków dotyczących całej populacji, jednakże przeprowadzone badanie może być wstępem do podjęcia głębszych analiz dotyczących różnych aspektów funkcjonowania dzieci w ich rodzinach. Bilans czasu / czas wolny Z przeprowadzonych badań wynika, że w ciągu przeciętnego tygodnia, pomijając czas niezbędny na odrabianie lekcji i wywiązywanie się ze swoich obowiązków, dzieci mają średnio 27 godzin czasu wolnego. Przed telewizorem i komputerem swój wolny czas spędza prawie 66% dzieci i stanowi to najpowszechniejszy sposób spędzania wolnego czasu. Wśród badanych kobiet aż 90,6% podawało, że ich dzieci spędzają nie więcej niż 3 godziny oglądając telewizję, natomiast 8,7% że powyżej 3 godzin dziennie. Innym zadeklarowanym przez ponad połowę respondentek, sposobem spędzania wolnego czasu przez dziecko są spotkania i kontakty z rówieśnikami. Znaczna większość matek spędza czas wolny ze swoim dzieckiem. Spośród dziewięciu sposobów spędzania czasu wolnego z potomkiem, matki najczęściej wymieniały różnego rodzaju zabawy, gry i rozrywki, następnie spacery, czas spędzony wspólnie przed tv lub komputerem oraz rozmowy. Prawie 60% dzieci uczęszcza na zajęcia pozalekcyjne, aby rozwijać uzdolnienia. 1/3 dzieci zdobywa w ten sposób nowe umiejętności i poszerza zainteresowania. Ponad połowa uczy się dodatkowo języków obcych. 1/3 dzieci uczęszcza na zajęcia sportowe i także co trzecie dziecko na zajęcia rozwijające zdolności artystyczne. Opieka Zwykle matki przygotowują swoje dziecko do wyjścia do szkoły. Jedynie 8-9 % respondentek udzieliła odpowiedzi, która wskazywały, iż w czasie, kiedy dziecko szykuje się do wyjścia na zajęcia, jego matki nie ma w domu (np. pracuje) i należy przypuszczać, że wtedy ktoś inny pomaga dziecku. Opieka nad dzieckiem obejmuje także przygotowanie drugiego śniadania do szkoły. Ok. 70 % naszych badanych stara się, by dziecko jadło w szkole zdrowy posiłek, tzn. taki, w skład którego w ogóle nie wchodzą słodycze, czy tzw. fast-foody. Mimo to połowa matek przyznała, że ich dziecko jada słodycze przynajmniej raz dziennie. Kontrola Przebadane matki przykładają dużą wagę do ważnej sfery socjalizacji jaką jest kontrola rodzicielska. Znaczna większość respondentek dbając o zdrowie swojego dziecka kontroluje aby ubierało się ono odpowiednio do pogody oraz aby dbało o higienę osobistą. Pilnują również aby ich dzieci wywiązywały się z obowiązków zarówno szkolnych jak i domowych. Oprócz obowiązków szkolnych większość przebadanych deklaruje, że ich dzieci posiadają wyznaczony zakres obowiązków w domu. Jedynie nieco ponad 20% przyznaje, że ich dzieci nie muszą pomagać w gospodarstwie domowym. Do najczęstszych obowiązków dzieci należą dbałość o porządek w swoim pokoju oraz opieka nad zwierzętami domowymi. Przebadane w większości deklarują, że często sprawdzają, czy dziecko wykonuje powierzone mu zadania. Matki zazwyczaj motywują swoje dzieci do wykonywania obowiązków poprzez system kar i nagród. Jedynie ok. 15% badanych kobiet przyznaje się do niestosowania żadnych kar wobec swoich dzieci, oraz 9% deklaruje, że nie nagradza w żaden sposób swoich pociech. W kwestii karania matki nie wykazują się szczególną kreatywnością. Ponad połowa respondentek aby przywołać swoje dziecko do porządku zabrania mu oglądać telewizję bądź korzystać z komputera. Dość popularną sankcją jest również ograniczenie kontaktu z rówieśnikami poprzez zakaz spędzania wolnego czasu na dworze. Rzadko stosowana jest słowna reprymenda oraz kary cielesne. Paradoksalnie, pomimo niezbyt dużej różnorodności stosowanych kar, ponad połowa matek deklaruje, że nie zawsze stosuje tę samą karę wobec takiego samego przewinienia, starając się utrzymać element zaskoczenia. Motywem silnie różnicującym przebadane kobiety jest ich stosunek do przestrzegania wyznaczonych kar. Respondentki stosujące kary wobec dzieci podzieliły się tu na 3 grupy o dość podobnej liczebności. 29% matek konsekwentnie trwa w swoich ustaleniach i pilnuje aby kara trwała dokładnie tak długo jak zostało przez nie zarządzone. Prawie 27% przyznaje, że nie wykazuje się w tej kwestii konsekwencją i kary nigdy nie trwają tak długo jak powinny, zaś podobna ilość respondentek uważa, że kara musi trwać tak długo, aż dziecko zrozumie swój błąd. Pozytywne zachowania dzieci nagradzane są najczęściej pochwałami słownymi oraz prezentami w postaci zabawek. Innymi pomysłami na docenienie starań i sukcesów dziecka są wspólne rodzinne wyjścia, słodycze, czułość oraz gratyfikacje pieniężne. Bezpieczeństwo Powrót ze szkoły do domu najczęściej zabiera dzieciom do 10 minut. Większość dzieci nie podróżuje samotnie w drodze do szkoły i z powrotem do domu, jest to jednak niewielka przewaga nad dziećmi, które przez ten czas pozostają bez opieki. Ponad ¼ dzieci korzysta w tym czasie z komunikacji miejskiej. Możemy jednak pokusić się o stwierdzenie, że rodzice zadbali o bezpieczeństwo swoich dzieci przynajmniej w pewnym stopniu, ponieważ wszystkie dzieci nauczone są bezpiecznie przechodzić przez jezdnię. Większość rodziców wyposażyła również swoje pociechy w telefony komórkowe. Większość dzieci zna numery kontaktowe do rodziców lub innej bliskiej osoby, jednak należy pamiętać, że pozostaje grupa dzieci, która nie wie pod jaki numer zadzwonić w przypadku nagłej potrzeby kontaktu z rodzicem. W przypadku numerów alarmowych sytuacja wygląda bardzo podobnie. Niemalże wszystkie dzieci wiedziałyby jak trafić do domu w razie zgubienia, a także jak postąpić w przypadku zaczepek lub propozycji podwiezienia przez obce osoby dorosłe. W sytuacji hipotetycznej, gdyby dziecko podróżując samotnie natknęło się na wypadek, aż 2/3 dzieciaczków nie wiedziałoby jak pomóc, gdyż nie zna podstaw pierwszej pomocy. Aż 68,8% dzieci pozostaje w domu bez opieki osoby dorosłej, z czego 23,9% to zdarzenia, które mają miejsce często. Jednak większość matek deklaruje, że dziecko kontaktuje się w tym czasie z którymś z rodziców telefonicznie. Większość dzieci podczas wychodzenia na dwór przebywa tam bez opieki osoby dorosłej. Zaskakująco duża grupa matek przyznała, że ich dzieci w ogóle nie spędzają czasu wolnego na dworze. Interakcje dziecko-rodzic Dzięki badaniu chcieliśmy również uzyskać informacje, w jaki sposób przebiegają relacje między dzieckiem a rodzicem, z uwzględnieniem różnych płaszczyzn życia domowego. Pod uwagę wzięliśmy takie aspekty jak np.: sposób komunikowania się w rodzinie, współpraca przy odrabianiu lekcji czy przebieg wspólnych posiłków. Otrzymaliśmy następujące wyniki: W większości przypadków, bo aż w blisko 73%, dzieci nie pracują samodzielnie tylko odrabiają lekcje wspólnie z rodzicem. Z tego wynika, że tylko co czwarte dziecko uczone jest samodzielności przy odrabianiu zadań domowych. Należy również zauważyć, że pomimo tego, iż co 3 dziecko nie uzyskuje bezpośredniej pomocy rodzicielskiej, nie można mówić o kompletnym braku wsparcia. 3/4 rodziców brak pomocy przy lekcjach rekompensuje kontrolą wyników pracy dziecka. Wspólne czytanie książek rodzica z dzieckiem, tylko dla blisko 28% badanych, jest codzienną przyjemnością. Sytuacja, w której matka czyta swojemu dziecku lub dziecko z własnej woli samo czyta książki, w około 40% przypadkach ma miejsce tylko kilka razy do roku. Frapujący może być także fakt, iż 15% dzieci czyta rzadziej niż kilka razy w roku, pomimo namowy rodziców. Niecałe 45% respondentek wskazało, że przynajmniej raz dziennie wszyscy w jej domu siadają do wspólnego posiłku. Pozostali respondenci wskazali, że wspólny posiłek jada się kilka razy w tygodniu lub przede wszystkim w weekendy. Należy natomiast zauważyć, że prawie połowa respondentek przyznaje, że wspólnym posiłkom właściwie zawsze lub często towarzyszy włączony telewizor. Wyniki te wskazują na niską jakość czasu spędzanego podczas rodzinnych posiłków. 86% przebadanych matek przyznaje, że dziecko właśnie do nich zwraca się ze swoimi dolegliwościami zdrowotnymi, a tylko 6,5% deklaracji dotyczy wyboru ojca. Większość rozmów między matką a dzieckiem nie ma ściśle określonej częstotliwości natomiast ma miejsce zawsze wtedy, gdy dziecko tego potrzebuje. Wyjątkiem są rozmowy o nauce i obowiązkach szkolnych, które odbywają się w każdym domu i w większości przypadków mają miejsce codziennie lub prawie codziennie. Ponad połowa matek jest otwarta na zwierzenia dziecka zawsze, gdy ono tego potrzebuje. Nieco ponad połowa matek prowadzi ze swoim dzieckiem rozmowę w formie dyskusji i wymiany zdań. Blisko 1/4 matek rozmawia na zasadzie „wypytywania”. Niemal połowa badanych wskazała, że z inicjatywą rozmowy równie często występują dzieci jak i ich matki. A z kolei w ponad 42% przypadków rozmowy najczęściej rozpoczyna mama. Wnioski Naszym zadaniem była rekonstrukcja modeli wychowania w przestrzeni zamkniętej i otwartej. Chcieliśmy sprawdzić i wykazać, czy zachowania rodziców i typy wychowania zaobserwowane w miejscach publicznych przekładają się na zachowania dorosłych w domu. Niestety, ze względu na ograniczoną ilość czasu nie udało się nam zrealizować całości naszych zamierzeń.
