Transfer wiedzy....indb
advertisement
TRANSFER WIEDZY Z NAUKI DO BIZNESU doświadczenia regionu Mazowsze Publikacja jest rezultatem projektu Transfer wiedzy - analiza powiązań nauki z biznesem na Mazowszu dla potrzeb regionalnej strategii innowacji. Projekt jest współfinansowany z Europejskiego Funduszu Społecznego Unii Europejskiej w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego oraz budżetu państwa. TRANSFER WIEDZY Z NAUKI DO BIZNESU doświadczenia regionu Mazowsze redakcja naukowa Marzenna A. Weresa INSTYTUT GOSPODARKI ŚWIATOWEJ SZKOŁA GŁÓWNA HANDLOWA W WARSZAWIE Recenzent Krystyna Poznańska Redaktor Izabela Różańska © Copyright by Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej publikacji bez zgody wydawcy zabronione. Wydanie I ISBN 978-83-7378-311-9 Szkoła Główna Handlowa w Warszawie – Oficyna Wydawnicza 02-554 Warszawa, al. Niepodległości 164 www.wydawnictwo.waw.pl, www.sgh.waw.pl/wydawnictwo/ e-mail: [email protected] Projekt okładki Agencja promocyjno-Wydawnicza UNIGRAF www.unigraf.bydg.pl Skład i łamanie Sowa ‒ Druk na życzenie tel. 022 431 81 40 www.sowadruk.pl Druk i oprawa Wydawnictwo Instytutu Technologii Eksploatacji w Radomiu 26-600 Radom, ul. Pułaskiego 6/10 tel. 048 364 42 21 [email protected] Zamówienie 84/IX/07 Spis treści Marzenna Anna Weresa Wprowadzenie ........................................................................................................................ 7 Część I Powiązania nauka–biznes w świetle teorii ....................................................................... 15 Marcin Gomułka 1. Wzrost produktywności jako rezultat transferu wiedzy z nauki do biznesu na Mazowszu .................................................................................................... 17 Marzenna Anna Weresa 2. Formy i metody powiązań nauki i biznesu ........................................................................ 23 Marta Mackiewicz 3. Instrumenty wspierania powiązań nauka–biznes w świetle teorii ................................... 41 Część II Stan powiązań nauka–biznes w województwie mazowieckim ........................................ 75 Marzenna Anna Weresa 4. Charakterystyka rozwoju nauki i techniki w regionie Mazowsza ..................................... 77 Mariusz Próchniak 5. Produktywność w branżach na Mazowszu ....................................................................... 99 Marta Mackiewicz 6. Formy powiązań instytucji naukowo-badawczych z przedsiębiorstwami – wyniki badań ankietowych i studiów przypadku ......................................................... 121 6 Spis treści Marta Mackiewicz, Marcin Gomułka 7. Działalność firm odpryskowych (spin-off) ....................................................................... 143 Irmina Mikołajewska, Marcin Gomułka 8. Działalność patentowa i licencyjna jako elementy transferu wiedzy między nauką a biznesem w województwie mazowieckim ..................................................................... 171 Marta Goetz 9. Powiązania firm z kapitałem zagranicznym z ośrodkami naukowymi na Mazowszu – wybrane przykłady ....................................................................................................... 189 Elżbieta Wojnicka 10. Przepływ kadr między nauką a biznesem na Mazowszu ............................................... 205 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych ............. 231 Beata Zientara 12. Centra transferu technologii na Mazowszu jako instytucje wspierające transfer wiedzy .............................................................................................................. 299 Część III Polityka i instrumenty wspierania transferu wiedzy i innowacji w europejskich regionach. Studia przypadków ............................................................... 321 Paulina Fabrowska, Marta Mackiewicz 13. Promocja praktycznego wykorzystania osiągnięć nauki – przegląd rozwiązań zaproponowanych w regionalnych strategiach innowacji w polskich regionach .......... 323 Walter Leal Filho 14. Polityka innowacji w Niemczech: narzędzia wspierające powiązania między nauką i biznesem oraz komercjalizację wiedzy w regionie Hamburga ...................................... 337 Lynn M. Martin 15. Wspieranie powiązań przemysłu i nauki w Wielkiej Brytanii: charakterystyka i dobre praktyki na przykładzie regionu West Midlands .............................................. 355 Anna Kaderabkova 16. Wspieranie relacji pomiędzy środowiskiem naukowym i przemysłem w regionach europejskich: dobre praktyki na przykładzie Republiki Czeskiej ............... 375 Annamária Inzelt, Lászlo Csonka 17. Instrumenty wzmacniające regionalny potencjał wiedzy na Węgrzech ........................ 393 Marzenna Anna Weresa Zakończenie ........................................................................................................................ 411 Marzenna Anna Weresa Wprowadzenie O tworzeniu i rozprzestrzenianiu się innowacji decydują zarówno posiadane przez kraj/region zasoby materialne i ludzkie, niezbędne dla rozwoju nauki i techniki, jak i rozwiązania prawno-instytucjonalne, które określają sposób oraz możliwości wykorzystania tych zasobów. Ramy ogólne powiązań między nauką a gospodarką wyznacza wybrany w danym kraju model narodowego systemu innowacji, a dodatkowo uzupełniają je szczegółowe rozwiązania wprowadzone na szczeblu lokalnym w regionalnych systemach innowacji. Trzy powiązane ze sobą wymiary współczesnej gospodarki światowej – globalny, narodowy i regionalny (lokalny) – decydują o zdolności do tworzenia nowej wiedzy, umiejętności jej wykorzystania oraz budowania na bazie innowacji narodowej i regionalnej przewagi konkurencyjnej. O ile narodowy wymiar polityki naukowo-technicznej i innowacyjnej ma w Polsce prawie dziesięcioletnią tradycję, o tyle regionalne podejście do aktywnego kształtowania środowiska innowacyjnego jest istotnym novum, które zyskało na znaczeniu dzięki wejściu Polski do Unii Europejskiej i przekazaniu części kompetencji przez rząd centralny na szczebel regionu w celu realizacji zasady spójności gospodarczej i społecznej. W literaturze przedmiotu wielokrotnie podkreślano, że „uczące się regiony” (learning regions) mają być motorem rozwoju gospodarczego1. Jednocześnie w polityce UE jest to jeden ze środków realizacji zaktualizowanej strategii lizbońskiej. Nacisk na regionalne podejście do innowacyjności znajduje wyraz w rozszerzeniu o aspekt regionalny badań porównawczych prowadzonych przez Komisję Europejską. Innovation Scoreboard z 2006 r. po raz pierwszy dokonuje pełnej oceny potencjału innowacyjnego europejskich regionów, przedstawia listę rankingową opartą na syntetycznym wskaźniku innowacyjności oraz analizuje mocne i słabe strony poszczególnych regionów we wszyst1 Por. np. K. Morgan, The Learning Region: Institutions, Innovation and Regional Renewal, „Papers in Planning Research”, no. 157, Department of City and Regional Planning, University of Wales, Cardiff 1995; J. Howells, Regional Systems of Innovation?, w: Innovation Policy in a Global Economy, red. D. Archibugi et al., Cambridge University Press, Cambridge 1999; B. Lundvall, Why the New Economy is a Learning Economy, DRUID Working Paper 04-01, Aalborg University, Aalborg 2004. 8 Marzenna Anna Weresa kich krajach UE2. Województwo mazowieckie jest liderem wśród polskich regionów pod względem rozwoju nauki, techniki oraz innowacyjności, ale w rankingu regionów UE, sporządzonym według wartości indeksu innowacyjności, Mazowsze zajmuje dopiero miejsce 65 (wśród 159 regionów UE, dla których dostępne były dane statystyczne)3. W związku z tym istotnego znaczenia nabiera regionalna polityka innowacyjna, której zadaniem jest wdrożenie regionalnej strategii innowacji. W 2005 r. rozpoczęto tworzenie strategii innowacji dla Mazowsza (projekt RIS MAZOVIA), a jej założenia, cele i instrumenty realizacji będą się opierały na szczegółowej diagnozie sytuacji dotyczącej poziomu rozwoju naukowego i zaawansowania technologicznego oraz innowacyjności przedsiębiorstw Mazowsza. Niniejsza książka zawiera szczegółową analizę jednego z aspektów charakteryzujących sferę B + R oraz innowacyjność w województwie mazowieckim – koncentruje się na powiązaniach między jednostkami naukowymi a gospodarką na terenie Mazowsza oraz efektywności procesów transferu technologii z sektora badawczo-rozwojowego do sektora komercyjnego. Prezentowane tezy i wnioski są rezultatem badań przeprowadzonych w Instytucie Gospodarki Światowej Szkoły Głównej Handlowej w okresie od maja 2006 r. do września 2007 r. w ramach projektu „Transfer wiedzy – analiza powiązań nauki z biznesem na Mazowszu dla potrzeb regionalnej strategii innowacji”, współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Społecznego oraz budżetu państwa. W książce wyodrębniono trzy główne części, które podzielono na rozdziały poświęcone analizie szczegółowych zagadnień. Ksiązka oparta jest na podstawach teoretycznych dotyczących zagadnień transferu wiedzy i jego roli w tworzeniu i wprowadzaniu innowacji. Na bazie teorii przeprowadzone zostały badania empiryczne (ankiety, pogłębione wywiady, studia przypadków) pozwalające na szczegółową diagnozę powiązania nauki z gospodarką na terenie województwa mazowieckiego. Obie części – teoretyczna i empiryczna – wzbogacone analizą doświadczeń innych krajów, pozwoliły na sformułowanie wniosków przydatnych dla regionalnej polityki innowacyjnej, a w szczególności rekomendacji do wykorzystania przy tworzeniu założeń regionalnej strategii innowacji na Mazowszu. Część I (rozdziały 1–3) zawiera przegląd najważniejszych zagadnień teoretycznych odnoszących się do innowacyjności oraz transferu wiedzy z nauki do biznesu. Jej celem jest wskazanie korzyści dla gospodarki regionu, jakie wiążą się z wprowadzaniem innowacji i dyfuzją wiedzy z sektora nauki do biznesu, oraz identyfikacja różnych form powiązań między tymi sektorami, a także analiza alternatywnych możliwości wsparcia tej współpracy. W rozdziale 1 pokazano ekonomiczny wymiar działalności innowacyjnej i w konsekwencji jej efekty dla dobrobytu społecznego. Zarówno prace teoretyczne, jak i liczne badania empiryczne udowodniły, że rezultatem przekształcenia wiedzy w innowacje 2 H. Hollanders, 2006 European Regional Innovation Scoreboard, MERIT, Maastricht, November 2006, revised January 2007. 3 Ibidem. Wprowadzenie 9 jest poprawa konkurencyjności gospodarki4, a wymiernym tego przejawem jest wzrost produktywności pracy. W związku z tym, analizując transfer wiedzy i jego wpływ na innowacyjność, warto mieć na uwadze ten końcowy rezultat, do którego ma prowadzić działalność innowacyjna. Zastosowanie produktywności jako miary efektów innowacji dla dobrobytu społecznego, po pierwsze, pozwala na statystyczną kwantyfikację tego zjawiska, po drugie, ułatwia ocenę jego rozmiarów oraz wskazanie dziedzin najbardziej innowacyjnych w danym regionie, a po trzecie, pozwala na dokonywanie porównań między różnymi regionami. W rozdziale 1 zawarte jest szerokie uzasadnienie przydatności produktywności w pomiarze efektów innowacji; wskazano również na pewne niedoskonałości i ograniczenia tego miernika. Rozdział 2 zawiera szczegółową charakterystykę różnorodnych form i metod transferu wiedzy z nauki do biznesu, z uwzględnieniem nie tylko transferu wewnątrzkrajowego, ale także możliwości i form przepływu wiedzy z zagranicznych ośrodków badawczych. Skuteczny transfer wiedzy decyduje o funkcjonowaniu systemu innowacyjnego, determinując tempo, w jakim wynalazki i inne nowe rozwiązania stworzone przez naukowców zostaną przez przedsiębiorców przekształcone w innowacje rynkowe. Analiza poszczególnych form powiązań sfery naukowej z przemysłem poprzedzona jest krótkim komentarzem terminologicznym i prezentacją dwóch podstawowych modeli teoretycznych przekształcenia rezultatów badań naukowych w innowacje (model liniowy i nieliniowy). Na tym tle scharakteryzowano różnorodne kanały przepływu wiedzy z ośrodków badawczych i uniwersytetów do przedsiębiorstw, zarówno formalne, jak i nieformalne, dokonano oceny ich efektywności i wskazano na implikacje rozważań teoretycznych dla dalszych badań empirycznych. W rozdziale 3, który zamyka teoretyczną część książki, omówiono instrumenty wspierające powstawanie i efektywność różnych typów powiązań nauki i przedsiębiorstw. Podstawą rozważań jest teoria powiązań sieciowych oraz innych form współpracy w ramach systemów innowacyjnych. Następnie zaprezentowane zostały poszczególne instrumenty polityki innowacyjnej związane z transferem wiedzy, w podziale na trzy grupy: instrumenty kształtujące otoczenie instytucjonalne przedsiębiorstw oraz sfery naukowej, narzędzia finansowe, a także instrumenty wspierające mobilność kadr. Ponieważ narzędzia polityki innowacyjnej stymulujące kontakty nauki i biznesu powinny oddziaływać dwukierunkowo, tj. wzmacniać zachęty dla współpracy i eliminować bariery, w rozdziale 3 pokazano również główne pola oddziaływania polityki innowacyjnej, z uwzględnieniem barier, jakie pojawiają się po stronie naukowców oraz po stronie przedsiębiorstw. Uwagi te stanowiły punkt wyjścia prowadzonych w ramach projektu badań empirycznych w jednostkach naukowych Mazowsza oraz firmach odpryskowych, w których szczególny nacisk położono na identyfikację barier współpracy środowiska naukowego i przedsiębiorstw. Szczegółową prezentację wyników tych badań zawiera część II niniejszej książki (rozdziały 4–12). 4 M. Porter, The Competitive Advantage of Nations, The Free Press, New York 1990; M. Porter, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001, s. 191–244. 10 Marzenna Anna Weresa Teoretyczną i empiryczną część książki spajają badania statystyczno-literaturowe zawarte w rozdziałach 4 i 5. Jest to diagnoza podażowej i popytowej strony procesu innowacyjnego na Mazowszu. Rozdział 4 opisuje główne tendencje rozwoju nauki i techniki w województwie mazowieckim, z uwzględnieniem zasobów finansowych, rzeczowych (aparatura badawcza) oraz ludzkich, co pozwala na wyodrębnienie silnych i słabych stron sektora nauki na Mazowszu. Drugą stronę procesu innowacyjnego – popytową – pokazuje rozdział 5, w którym analizowana jest produktywność branż mazowieckiego przemysłu, z uwzględnieniem dwóch aspektów: produktywności pracy oraz łącznej produktywności czynników wytwórczych (pracy i kapitału rzeczowego). Analiza pozwala określić, które branże na Mazowszu są najbardziej rozwojowe oraz gdzie można oczekiwać wzrostu popytu na wyniki działalności B + R. Zagadnienia podażowych i popytowych źródeł innowacji pogłębione zostały w badaniach źródłowych prowadzonych w mazowieckich jednostkach naukowych, firmach odpryskowych (spin-off), przedsiębiorstwach zakładanych przez absolwentów wyższych uczelni (tzw. firmach start-up), firmach międzynarodowych działających na Mazowszu oraz mazowieckich centrach transferu technologii, które przedstawiono w dalszej części książki (rozdziały 6–12). Podstawowym celem tych badań było określenie, jak silne, intensywne i trwałe są powiązania sfery badawczej i przemysłowej na Mazowszu. Badania empiryczne prowadzone były w kilku etapach. Wstępny obraz współpracy nauka– –biznes uzyskano dzięki szerokim badaniom ankietowym sfery naukowej, na potrzeby których stworzono bazę danych zawierającą informacje o jednostkach naukowych zlokalizowanych na Mazowszu. Ankietowaniem objęto wszystkie jednostki naukowe, a następnie w wybranych ośrodkach badawczych przeprowadzono pogłębione, ustrukturyzowane wywiady. Pozwoliło to na uzyskanie informacji na temat komercjalizacji wiedzy przez instytucje sektora badawczo-rozwojowego w województwie mazowieckim i dodatkowo na zidentyfikowanie istniejących na terenie województwa mazowieckiego firm odpryskowych, które wyłoniły się z badanych instytucji naukowo-badawczych w celu wdrożenia rezultatów badań naukowych. Wyniki tych badań, z uwzględnieniem potrzeb instytucji naukowo-badawczych dotyczących współpracy z biznesem oraz barier ją ograniczających, zaprezentowane są w rozdziale 6. Wyniki kolejnego etapu badań podsumowuje rozdział 7. Celem tej fazy badania była identyfikacja i analiza działalności tzw. firm odpryskowych (spin-off) na Mazowszu. Firmy te definiowane są jako podmioty gospodarcze utworzone przez jednostki badawcze lub indywidualnych naukowców w celu wdrożenia w praktyce nowych rozwiązań będących rezultatem badań w jednostkach naukowych. Ankietowanie ośrodków naukowych i uniwersytetów oraz bezpośrednio pracowników sektora badawczego pozwoliło wskazać 50 takich firm spin-off na Mazowszu. Analiza ich funkcjonowania opiera się na kwestionariuszu ankietowym, który rozesłano do wszystkich zidentyfikowanych firm, oraz na wynikach bezpośrednich wywiadów przeprowadzonych w wybranych firmach i opracowanych na tej podstawie studiach przypadków. Wspieranie tego typu przedsiębiorczości przez państwo jest istotne ze względu na to, że firmy spin-off są z reguły wysoko innowacyjne. Ponadto ten sposób komercjalizacji wiedzy jest sto- Wprowadzenie 11 sunkowo szybki i pozwala na ciągłą, zwykle bezpośrednią komunikację i współpracę sektora nauki i biznesu, co przynosi znaczne korzyści obu stronom. Jednakże rozpoczęcie działalności typu spin-off wymaga w pierwszej fazie pokonania wielu barier natury instytucjonalnej i biznesowej. Z tego względu na Mazowszu, podobnie jak i w całej Polsce, ten rodzaj komercjalizacji wiedzy jest stosunkowo mało rozpowszechniony. Dokonana w rozdziale 7 analiza motywów takiej działalności i korzyści z niej płynących, a także pokazanie dobrych praktyk, które mogą być wzorem dla modelowania współpracy w tej formie, oraz określenie, jakie są główne jej bariery, stanowią przyczynek do oceny funkcjonowania przedsiębiorczości akademickiej w województwie mazowieckim. W rozdziale 8 analizowana jest kolejna forma transferu wiedzy – bezpośrednie licencje patentowe, udzielane przez jednostki naukowe przedsiębiorstwom. Ocena aktywności patentowo-licencyjnej mazowieckich ośrodków naukowych opiera się na statystykach GUS oraz informacjach z bazy danych Urzędu Patentowego. W rozdziale tym wskazano jednostki naukowe Mazowsza posiadające znaczącą pozycję w regionie w zakresie działalności patentowej oraz określono dziedziny, w których uzyskano najwięcej patentów, co może być podstawą do wnioskowania na temat specjalizacji technologicznej Mazowsza. W wybranych studiach przypadków przeanalizowano także praktykę licencjonowania praw patentowych do małych i średnich firm, wskazując na korzyści i bariery tego sposobu komercjalizacji wiedzy. W kolejnym rozdziale części II analizuje się przepływ wiedzy i współpracę środowiska biznesowego z akademickim od strony przedsiębiorców. Przedmiotem analizy jest szczególna grupa firm, tj. przedsiębiorstwa założone przez zagranicznych inwestorów, które prowadzą na Mazowszu działalność badawczo-rozwojową, a więc tę najbardziej pożądaną dla poprawy konkurencyjności i rozwoju regionu. Podjęcie analizy dotyczącej działalności firm transnarodowych jest istotne ze względu na znaczną ich liczbę na Mazowszu oraz potrzebę oceny skali transferu innowacji z zagranicy. Źródłem informacji wykorzystanych w rozdziale 9 są bezpośrednie, ustrukturyzowane wywiady przeprowadzone w siedmiu firmach z kapitałem zagranicznym zlokalizowanych na Mazowszu. Scharakteryzowano dwa aspekty działalności tych przedsiębiorstw: funkcjonowanie centrów B + R tych podmiotów oraz ich współpracę z polskim środowiskiem naukowym. Celowa migracja kadr między sferą naukową i przemysłową jest tematem rozdziału 10. Przepływ kadr to kontakty związane z realizacją projektów badawczo-rozwojowych i wdrożeń (np. zatrudnianie naukowców w przedsiębiorstwach, działalność ekspercka naukowców na rzecz biznesu) lub z procesem dydaktycznym (np. udział przedsiębiorców w radach programowych kierunków studiów, kursach, szkoleniach, podejmowanie przez przedstawicieli biznesu studiów podyplomowych). Materiały źródłowe do tego rozdziału uzyskano poprzez badanie witryn internetowych przedsiębiorstw z branż o najwyższym udziale w przychodach i zatrudnieniu w województwie mazowieckim, pod kątem informacji o kontaktach z nauką (po 30 firm z sześciu branż), oraz witryn internetowych wydziałów technicznych, ekonomicznych i nauk ścisłych pięciu pub- 12 Marzenna Anna Weresa licznych uczelni mazowieckich. Te dwie podstawowe formy przepływu kadr między nauką a biznesem, z uwzględnieniem różnych typów współpracy oraz skali i zakresu ich występowania w województwie mazowieckim, zostały przeanalizowane z perspektywy zarówno przedsiębiorstw, jak i uczelni. Kolejna, nie mniej istotna, forma powiązań nauki z biznesem na Mazowszu to działalność przedsiębiorcza studentów lub absolwentów wyższych uczelni. Tak zwane firmy start-up są jednym ze sposobów praktycznego wykorzystania wiedzy zdobytej w procesie edukacyjnym. Zagadnienie to analizowane jest w rozdziale 11 ksiązki, w którym uwzględniono również aspekt innowacyjności firm typu start-up. Badanie wśród młodych właścicieli firm zostało przeprowadzone za pomocą ankiety telefonicznej (zbadano ponad 90 firm na Mazowszu) i uzupełnione trzema studiami przypadków firm start-up. Działalność przedsiębiorczą absolwentów uczelni mazowieckich scharakteryzowano na tle tendencji rozwoju rynku pracy na Mazowszu, aby skonfrontować możliwości zatrudnienia, jakie stoją przed absolwentami wyższych uczelni po zakończeniu studiów, z ich nastawieniem do rozpoczęcia własnej działalności gospodarczej. Dodatkowo dokonano przeglądu instytucji, które ułatwiają start młodym przedsiębiorcom, a w szczególności programów i inicjatyw zachęcających do zakładania firm działających na poziomie ogólnokrajowym, regionalnym i lokalnym. Ten aspekt, odnoszący się do instytucjonalnego wsparcia komercjalizacji wiedzy na Mazowszu, kontynuowany jest w rozdziale 12, w którym dokonano przeglądu centrów transferu technologii działających w województwie mazowieckim. Są to jednostki doradcze, szkoleniowe i informacyjne, typu non-profit, działające na rzecz różnych podmiotów, po stronie zarówno popytu na technologie ze strony przedsiębiorstw, jak i podaży rozwiązań technicznych, pojawiającej się jako rezultat działalności B + R. Rozdział ten jest syntezą badań stron internetowych tych organizacji, informacji uzyskanych w sondażu telefonicznym oraz wiedzy pochodzącej z bezpośrednich wywiadów z pracownikami 14 mazowieckich centrów transferu technologii. Zawiera on kategoryzację usług oferowanych przez centra transferu technologii na Mazowszu i analizę form współpracy inicjowanej przez te jednostki. Podsumowaniem rozdziału jest próba oceny funkcjonowania tych jednostek z uwzględnieniem ich znaczenia jako ogniwa łączącego biznes i naukę. Część III niniejszej książki (rozdziały 13–17) koncentruje się na polityce innowacyjnej wybranych regionów europejskich. Wiele uwagi poświęcono w szczególności instrumentom wspierania transferu wiedzy w wybranych regionach w celu identyfikacji dobrych praktyk, które mogłyby być przydatne dla tworzącej się obecnie strategii innowacji Mazowsza. Jako przedmiot analizy wybrano, po pierwsze, pozostałe regiony w Polsce (rozdział 13), gdyż doświadczenia ich funkcjonowania w takich samych, jak na Mazowszu, ramach prawno-instytucjonalnych polskiego system innowacyjnego mogą pozwolić na uniknięcie popełnionych błędów oraz zastosowanie rozwiązań, które już sprawdziły się w polskiej praktyce. W kolejnych rozdziałach analizowane są doświadczenia i dobre praktyki innych regionów europejskich. Są to najpierw dwa regiony ze starych krajów UE-15 – Hamburg w Niemczech (rozdział 14) oraz West Midlands w Wielkiej Brytanii (rozdział 15). Z re- Wprowadzenie 13 gionów położonych w nowych krajach UE z Europy Środkowej, które weszły do Unii razem z Polską w 2004 r., wybrano jako przedmiot analizy region Pragi w Czechach (rozdział 16) i region Węgier Środkowych ze stolicą w Budapeszcie (rozdział 17). Oba te regiony są podobne do Mazowsza w tym sensie, że zlokalizowane są wokół stolicy państwa i charakteryzują się najwyższą w kraju koncentracją działalności B + R. Jednakże zarówno region Pragi, jak i Węgry Środkowe zajmują znacznie wyższą pozycję niż Mazowsze w rankingu innowacyjności europejskich regionów. W związku z tym doświadczenia tych regionów w zakresie wspierania innowacyjności mogą być dla Mazowsza pomocne w kształtowaniu regionalnej strategii innowacji, gdyż regiony te startowały w podobnych warunkach transformacji gospodarczej i transformacji narodowego systemu innowacji od planu do rynku, a osiągnęły lepsze rezultaty. Wyniki szczegółowej diagnozy stanu zaawansowania różnych form powiązań nauki z biznesem na Mazowszu, zawarte w poszczególnych rozdziałach niniejszej książki, pozwalają na sformułowanie propozycji rozwiązań instytucjonalnych oraz działań i instrumentów możliwych do zastosowania w ramach polityki innowacyjnej na szczeblu regionalnym, które usprawniłyby transfer wiedzy z nauki do biznesu. Odpowiednie konkluzje zawarte są w zakończeniu. Książka jest pracą zbiorową pracowników naukowych i doktorantów Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie oraz naukowców z innych ośrodków współpracujących w realizacji projektu. Autorzy tworzą zespół badawczy skupiony w Instytucie Gospodarki Światowej SGH, specjalizujący się w analizach problematyki innowacyjności i konkurencyjności krajów i regionów. Część I Powiązania nauka–biznes w świetle teorii Marcin Gomułka 1. Wzrost produktywności jako rezultat transferu wiedzy z nauki do biznesu na Mazowszu 1.1. Do czego potrzebna jest innowacyjność? Innowacyjność i związany z nią transfer wiedzy z nauki do biznesu to zagadnienia, które w Polsce dopiero od paru lat zaczęto szerzej włączać do polityki gospodarczej na wszystkich szczeblach administracyjnych. Na wzmożonym zainteresowaniu innowacyjnością zaważyła strategia lizbońska (2000) Unii Europejskiej, która uznaje ją za sposób na osiągnięcie strategicznego celu najbardziej konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy. Polskie dokumenty strategiczne w dużej mierze opierają się na tym samym założeniu. Na przykład na szczeblu centralnym dokument „Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007–2013” Ministerstwa Gospodarki uznaje za cel strategiczny „wzrost innowacyjności przedsiębiorstw dla utrzymania gospodarki na ścieżce szybkiego rozwoju i dla tworzenia nowych i lepszych miejsc pracy”. Podobne odniesienia można znaleźć w dokumentach na szczeblach regionalnych, np. założenia RIS Mazovia mówią o tym, że przewagę konkurencyjną i trwały rozwój osiągają głównie te regiony, które inwestują w edukację i innowacje. Uogólniając, można powiedzieć, że decydenci oczekują, iż za pomocą innowacyjności uda się osiągnąć szereg pozytywnych skutków o charakterze ekonomicznym. Niestety dokumenty te nie objaśniają, jaki jest „mechanizm” przełożenia działań innowacyjnych na wyniki ekonomiczne. Można powiedzieć, iż zakłada się, że istnieje związek skutkowo-przyczynowy i jest on wystarczająco silny, aby rezultaty były widoczne. Do najważniejszych oczekiwanych rezultatów należą: • szybszy rozwój (regionu), • konkurencyjność (regionu, przedsiębiorstw), 18 Marcin Gomułka • więcej miejsc pracy, • nowe miejsca pracy w nowoczesnych sektorach. Wydaje się, że zbyt szerokie formułowanie oczekiwanych rezultatów jest problematyczne. Jeżeli staramy się realizować zbyt wiele celów jednocześnie, to mogą między nimi wystąpić sprzeczności. Na przykład konkurencyjność przedsiębiorstw w danej branży może (chociaż nie musi) być związana ze zmniejszaniem ilości miejsc pracy, np. gdy rośnie wydajność pracy. Z kolei w literaturze ekonomicznej krytykuje się takie pojęcia jak „konkurencyjność” i „lepsze” miejsca pracy, ponieważ są one trudne do zmierzenia. Jest to poważny problem metodologiczny: kiedy pewne zjawisko nie jest mierzalne, nie można jednoznacznie stwierdzić, czy za pomocą naszych działań osiągamy istotny postęp. Na pewno można powiedzieć, że wymienione rezultaty mają na celu zwiększanie dobrobytu obywateli. Otóż w ekonomii najczęściej używaną miarą dobrobytu jest produkt wytwarzany na jednego mieszkańca. Miara ta oczywiście nie zawiera wszystkich możliwych aspektów dobrobytu, ale jest z nim silnie związana. Oprócz tego odpowiednie dane są dostępne w długich szeregach czasowych. Produkt na jednego mieszkańca jest miarą dobrobytu, ale ważniejsze dla analizy innowacyjności i transferu wiedzy jest zbadanie, jak jest on wytwarzany. Miarą wytwarzania dobrobytu będzie również produkt, ale wytworzony przez jednego pracownika. Miara ta jest zwana produktywnością pracy i ma tę zaletę, że pozwala analizować zjawiska również na poziomie poszczególnych branż czy pojedynczych przedsiębiorstw. Produktywność pracy jest związana z produktem na mieszkańca poprzez wskaźnik stopy zatrudnienia ludności w wieku produkcyjnym1. Produktywność pracy (produkt wytworzony na jednego pracownika) oraz stopa zatrudnienia łącznie określają PKB per capita. W związku z tym działania innowacyjne i transfer wiedzy, jeżeli mają mieć jakąkolwiek społeczną wartość, powinny się przekładać na wzrost produktywności. Użycie produktywności jako miary skuteczności działań innowacyjnych ma tę zaletę, że wymienione wcześniej rezultaty (rozwój, konkurencyjność, miejsca pracy) są z nią dodatnio powiązane. Jeżeli chodzi o konkurencyjność, większość ekonomistów jest zgodnych co do tego, że pod tym popularnym pojęciem ukrywa się ekonomiczne pojęcie produktywności, tzn. firmy konkurencyjne po prostu są bardziej produktywne od innych. Jeżeli za „lepsze” miejsca pracy uważamy te, które pozwalają na wyższe płace, to produktywność również tutaj jest wystarczającym miernikiem, ponieważ w długim okresie wysokość płac jest skorelowana z ogólnym poziomem produktywności pracy. Badania na poziomie pojedynczych przedsiębiorstw wskazują, że zatrudnienie rośnie w tych firmach, w których rośnie produktywność pracy (nawet jeżeli w całej branży zatrudnienie spada). Dla potrzeb dalszej analizy dobrze będzie podzielić produktywność pracy (PP) na czynnik wydajności pracy (WP) oraz na jednostkową wartość dodaną (jwd). Jed1 W przypadku Polski ma to bardzo duże znaczenie. Polska ma najniższą w UE stopę zatrudnienia ludności w wieku produkcyjnym 16–65 lat (ok. 55%), co bardzo zaniża nasze PKB per capita względem potencjału przy tej samej produktywności pracy. 1. Wzrost produktywności jako rezultat transferu wiedzy z nauki do biznesu na Mazowszu 19 nostkowa wartość dodana to różnica między ceną wytwarzanego dobra a kosztami pośrednimi (materiały, energia, usługi obce). Jednostkowa wartość dodana jest źródłem płac i zysków przedsiębiorstwa. Ramka 1.1. Wyprowadzenie składników produktywności pracy Oznaczenia: Y – produkt wyrażony jako wartość dodana produkcji (w jednostkach pieniężnych); Q – produkt wyrażony ilościowo (w sztukach produktu); L – wielkość zatrudnienia w danej branży lub przedsiębiorstwie; PP – produktywność pracy, wartość dodana produkcji przypadająca na jednego pracownika: PP = Y . L W ramach produktywności przydatne będzie wyodrębnienie składnika wydajności pracy (WP): WP = Q . L Dalsze oznaczenia: jwd – jednostkowa wartość dodana; jc – jednostkowa cena; jk – jednostkowe koszty materiałowe (jk nie zawiera kosztów pracy ponoszonych w branży, gdyż stanowią one część wartości dodanej). Zachodzi zależność: jwd = jc − jk. Tak więc ostatecznie produktywność pracy można rozłożyć na trzy składniki: wydajność pracy (WP), uzyskiwaną na rynku cenę (jc) za jedną jednostkę produktu i koszty materiałowe (jk) przypadające na jedną jednostkę produktu: PP = Y Q ⋅ jwd Q = = ⋅ jwd, L L L PP = WP ⋅ ( jc − jk). Taka postać wzoru pozwoli powiązać zwiększanie produktywności z działaniami innowacyjnymi. 20 Marcin Gomułka 1.2. Wpływ innowacyjności na produktywność pracy Z poprzedniej analizy wynika, że przedsiębiorstwo może zwiększać swoją produktywność pracy poprzez: 1) zwiększanie wydajności pracy, 2) uzyskiwanie wyższej ceny, 3) obniżanie kosztów materiałowych. Jak ma się do tych działań innowacyjność? Literatura podaje cztery rodzaje innowacji: 1) innowacje technologiczne produktowe, 2) innowacje technologiczne procesowe, 3) innowacje organizacyjne, 4) innowacje marketingowe. Podział ten jest standardem opracowanym na potrzeby sprawozdawczości statystycznej i jest zatwierdzony w tzw. Oslo Manual – podręczniku unifikującym badania innowacyjności w Unii Europejskiej. Te rodzaje innowacyjności mogą oddziaływać na różne składniki produktywności pracy. Najważniejsze kierunki wpływu zostały przedstawione na rysunku 1.1. Rysunek 1.1. Wpływ innowacyjności na produktywność (strzałkami zaznaczono najważniejsze oddziaływania) Źródło: opracowanie własne. Nowy produkt może być np. wyjątkowy lub mieć wyższą jakość, przez co firma może za niego zażądać na rynku wyższej ceny. Innowacje marketingowe również mają taki skutek. Zmiany w produkcie także mogą mieć wpływ na materiałochłonność produkcji (jk). Innowacje procesowe mają największy wpływ na wydajność pracy (nowe maszyny produkcyjne), ale również mogą poprawić jakość wykonania produktu (awaryjność, usterki) oraz obniżyć koszty materiałowe. Zmiany organizacji pracy mają wpływ głównie na wydajność pracy, rzadziej na jakość i oszczędność. Innowacje marketingowe dotyczą tylko i wyłącznie zwiększania popytu, co pozwala osiągnąć wyższą jednostkową cenę za ten sam produkt. 1. Wzrost produktywności jako rezultat transferu wiedzy z nauki do biznesu na Mazowszu 21 1.3. Oddziaływanie innowacji produktowych i procesowych na miejsca pracy Wszystkie wymienione dotychczas innowacje zwiększają produktywność, a więc pozwalają zwiększać konkurencyjność przedsiębiorstw oraz mają pozytywny wpływ na poziom płac. Trudniejsza jest odpowiedź na pytanie o wpływ innowacyjności na wielkość zatrudnienia. Ogólnie uważa się, że innowacje produktowe zwiększają zatrudnienie w branży, a innowacje procesowe raczej je zmniejszają. Innowacje procesowe działają najsilniej poprzez wzrost wydajności pracy, podobnie jak innowacje organizacyjne. Innowacje marketingowe mogą mieć pozytywny wpływ na zatrudnienie poprzez zwiększenie popytu. Na rysunku 1.2 przedstawiono wynik obliczeń prostego modelu ekonomicznego. Na osi odciętych odłożono w skali logarytmicznej poziom wydajności (nie produktywności!) pracy. Wykres przedstawia zmiany w poziomie zatrudnienia w hipotetycznej, w pełni konkurencyjnej branży wraz ze wzrostem wydajności. Wydajność przekłada się odwrotnie proporcjonalnie na poziom ceny. Na pierwszym odcinku zatrudnienie jest zerowe, gdyż z powodu niskiej wydajności pracy cena produktu jest tak wysoka, że nie ma popytu na ani jedną jednostkę produktu. Dopiero przekroczenie pewnej granicy wydajności powoduje przełom. Cena jednostkowa spada do poziomu akceptowalnego przez nielicznych, bardzo bogatych konsumentów. Od tego momentu wzrost wydajności powoduje wzrost zatrudnienia, ponieważ elastyczność cenowa popytu jest większa od 1. Zatrudnienie osiąga szczyt przy pewnym poziomie wydajności, od którego dalszy wzrost wydajności powoduje spadek zatrudnienia, ponieważ elastyczność cenowa po- Rysunek 1.2. Model zależności zatrudnienia w branży od poziomu wydajności pracy (oś odciętych – skala logarytmiczna) Źródło: opracowanie własne. 22 Marcin Gomułka pytu konsumentów jest mniejsza od 1 (np. spadek ceny o 10% powoduje, że konsumenci połowę oszczędności, czyli 5% ceny, przeznaczą na inne dobra). W tym modelu innowacje produktowe należy traktować jak dołączenie do powyżej opisanej krzywej drugiej krzywej. A więc mają one zupełnie inny charakter wpływu na zatrudnienie w branży. 1.4. Wnioski Zaproponowana miara efektów innowacji dla dobrobytu społecznego, jaką jest produktywność pracy, jest prawdopodobnie najlepszą z dostępnych i statystycznie osiągalnych. Ważne jest, że ma ona bliższy związek z innowacyjnością niż np. poziom zatrudnienia, który jest zupełnie innym priorytetem społecznym. Wzrost produktywności pracy zawsze będzie się w długim okresie przekładać na wzrost płac. Dlatego polityka proinnowacyjna powinna zawsze dążyć do zwiększania produktywności pracy2. Prawdopodobnie większość branż znajduje się już na etapie spadku zatrudnienia wraz ze wzrostem wydajności pracy. Jest to pozytywne zjawisko, ponieważ oznacza, że mniej ludzi wytwarza więcej produktów. Wzrost wydajności pracy nigdy nie prowadzi do spadku produkcji. 2 Nieomówiona tutaj produktywność kapitału (czyli rentowność wyrażona w procentach) jest w długim okresie stała. Polityka proinnowacyjna musi w tym zakresie pilnować, aby nie pojawiała się nierentowność. Marzenna Anna Weresa 2. Formy i metody powiązań nauki i biznesu Innowacje to zagadnienie szczególnie istotne we współczesnej gospodarce, w której wiedza stała się najważniejszym czynnikiem wytwórczym. Umiejętność tworzenia nowej wiedzy i jej wykorzystywania nie tylko w procesie produkcji, ale także przy tworzeniu kolejnych innowacji jest jednym z najważniejszych czynników decydujących o tempie i jakości wzrostu gospodarczego1. Potwierdzeniem tej tezy jest tzw. nowa teoria wzrostu gospodarczego, która rozwinęła się w latach 90. XX w. W modelach nowej teorii wzrostu zaproponowanych przez P. Romera oraz G. Grossmana i E. Helpmana innowacja, definiowana jako wprowadzenie nowych produktów i metod wytwarzania, pojawia się jako efekt nakładów na badania i rozwój2. Rezultaty działalności badawczo-rozwojowej materializują się w sektorze przedsiębiorstw, ważną kwestią jest zatem określenie potencjalnych kanałów transferu technologii ze sfery naukowo-badawczej do przedsiębiorstw. Wybór formy transferu technologii z jednej strony jest ograniczony przez instytucjonalno-prawne ramy działalności jednostek badawczych i firm w danym kraju czy regionie, z drugiej zaś strony zależy od efektywności poszczególnych metod transferu i wynika z przyjętej przez przedsiębiorstwo strategii długookresowego rozwoju. Celem niniejszego rozdziału jest wskazanie różnorodnych form i metod transferu wiedzy z nauki do biznesu, z uwzględnieniem nie tylko transferu wewnątrzkrajowego, ale także możliwości i form przepływu wiedzy z ośrodków zagranicznych. Skuteczny transfer jest podstawą dobrze funkcjonującego systemu innowacyjnego, gdyż pozwala na szybkie przyswojenie wiedzy powstającej w ośrodkach naukowych przez przedsiębiorców i przekształcenie jej w innowacje. Analiza form transferu nowych rozwiązań ze sfery naukowej do przemysłu wymaga objaśnienia pojęcia innowacji i wyodrębnienia 1 Por np.: OECD Science Technology and Industry Scoreboard, OECD, Paris 1999, s. 7; Gospodarka oparta na wiedzy. Wyzwania dla Polski XXI wieku, red. A. Kukliński, KBN, Warszawa 2001, s. 111, 118, 210. 2 P.M. Romer, Endogenous Technical Change, NBER Working Paper no. 3210, Cambridge, Mass. 1989; G. Grossman, E. Helpman, Innovation and Growth in the Global Economy, MIT Press, 1991. 24 Marzenna Anna Weresa jej różnych rodzajów oraz pokazania złożoności procesu, w którym wiedza tworzona w jednostkach badawczych zostaje przekazana do przedsiębiorstw i przekształcona w innowację. Punktem wyjścia analizy są zatem uwagi terminologiczne, a następnie scharakteryzowany został liniowy oraz nieliniowy model transferu wiedzy w innowacje. Na tym tle przedstawione zostały formy (kanały) przepływu rezultatów badań naukowych z ośrodków badawczych i uniwersytetów do przedsiębiorstw. 2.1. Technologia i innowacje – podstawowe definicje Dyskusję dotyczącą form i metod transferu wiedzy z nauki do biznesu warto poprzedzić krótkim wstępem porządkującym stosowanie różnorodnych terminów odnoszących się do prowadzonej analizy. Istotne jest przede wszystkim odróżnienie pojęć: nauka, technologia, zmiana technologiczna oraz innowacja. Najbardziej ogólnie ujmowane jest pojęcie nauka, przez które rozumie się zarówno „stan lub fakt posiadania wiedzy”, jak i „rodzaj wiedzy lub działalności intelektualnej, której egzemplifikacją są różne dziedziny, takie jak np. matematyka, fizyka, chemia”3. Termin technika oznacza zastosowanie wiedzy w praktyce, natomiast zmiana techniczna (technologiczna) jest to nowe zastosowanie wiedzy do procesu produkcji lub inicjujące zastosowanie wynalazków prowadzące do rozwoju technik produkcyjnych. Zmiana technologiczna inaczej określana jest także jako jeden z rodzajów innowacji, tj. innowacja technologiczna. Technologia natomiast jest stanem wiedzy (również wiedzy nieskodyfikowanej) o metodach wytwarzania, znanym na określonym rynku w danym punkcie czasu. Innowacje, jako nowe, twórcze zmiany, są wykorzystywane w działalności gospodarczej, czyli są akumulowane, a więc powiększają czy udoskonalają istniejącą technologię (wiedzę). W odniesieniu do sfery technologii, przyjmując za kryterium przedmiot innowacji oraz wynikające z niej efekty, wyróżnia się innowacje produktowe, obejmujące zmiany w wytwarzanych produktach lub kreację całkowicie nowych, nieznanych wcześniej produktów, oraz innowacje procesowe, które odnoszą się przeważnie do sposobu wytwarzania i polegają na udoskonaleniu lub całkowitej zmianie procesów wytwórczych. Taki podział, obejmujący głównie sferę bezpośredniej produkcji, czyli innowacje technologiczne, nie oddaje jednak wszystkich elementów ekonomicznej istoty innowacyjności. Współczesne teorie innowacji przyjmują najczęściej szeroką definicję obejmującą nie tylko sferę technologiczną, ale również organizacyjną oraz marketingową4. Innowacje mogą więc dotyczyć nie tylko techniki i technologii, lecz również sposobu organizacji procesu wytwarzania, sprzedaży czy usług lub odnosić się do marketingu czy zarządzania. Wtedy są to innowacje marketingowe lub organizacyjne. 3 4 Definicje pojęć z zakresu statystyki nauki i techniki, GUS, Warszawa 1999, s. 9. E. Mansfield, The Economics of Technical Change, W.W. Norton, New York 1968. 2. Formy i metody powiązań nauki i biznesu 25 W szerokim ujęciu pojęcie innowacja oznacza wprowadzanie nowości, czyli zmian jakościowych, z czym wiąże się stymulujący wpływ na działalność gospodarczą. Nie zawsze jednak nowość i oryginalność pomysłu muszą oznaczać, że jest to absolutne novum na skalę światową. Innowacją według terminologii przyjętej w statystykach OECD jest też zmiana produktu lub procesu produkcyjnego, nowa z punktu widzenia wprowadzającego ją przedsiębiorstwa lub nieznana w danym kraju czy regionie5. Takie ujęcie oznacza, że z punktu widzenia oryginalności zmian mogą występować innowacje kreatywne (absolutne), które są odkryciem nieznanym wcześniej na świecie, oraz innowacje imitacyjno-adaptacyjne, polegające na naśladowaniu zastosowanych w innym miejscu lub czasie pomysłów. Pionierskie zastosowanie wynalazku stanowi zatem innowację w skali świata, natomiast jego przeniesienie do nowego układu gospodarczego także jest innowacją, tylko że na skalę lokalną (kraju lub firmy). Działalność naukowo-techniczna to pojęcie wprowadzone przez UNESCO i powszechnie stosowane w analizach OECD i Eurostatu. Oznacza ono systematycznie prowadzoną działalność związaną bezpośrednio z tworzeniem, promowaniem, rozpowszechnianiem i zastosowaniem wiedzy naukowo-technicznej, a w szczególności prace badawcze i rozwojowe (B + R), kształcenie na poziomie wyższym i podyplomowym oraz usługi naukowo-techniczne6. Interesującą kategorią stosowaną w badaniach międzynarodowych są usługi naukowo-techniczne (usługi N + T), które definiuje się jako czynności ściśle związane z działalnością B + R, wspomagające tworzenie, rozpowszechnianie i zastosowanie wiedzy naukowej i technicznej. Obejmują one, według typologii UNESCO, usługi N + T świadczone przez biblioteki, muzea, działalność publikacyjną w zakresie wydawania literatury naukowej, normalizację i kontrolę jakości, doradztwo, działalność państwowych służb patentowych. 2.2. Cechy innowacji Znaczenie technologii i organizacji w działalności gospodarczej podkreślali przedstawiciele szkoły neoklasycznej, wyodrębniając je jako samodzielny czynnik produkcji, który w sposób istotny wpływa na rozwój gospodarczy7. Ekonomiści, począwszy od Solowa, nadawali szczególne znaczenie innowacjom technologicznym. Obecnie poza zmianą technologiczną dostrzega się także znaczenie innowacji nietechnologicznych, a wdrażanie nowych rozwiązań w różnych sferach gospodarki i życia społecznego implikuje szereg istotnych zmian w funkcjonowaniu państw, społeczeństw oraz jednostek. Postęp w technice i technologii jest możliwy dzięki innowacjom i zazwyczaj wiąże się z poprawą efektywności ekonomicznej produkcji. J. Schumpeter, prekursor teorii 5 Oslo Manual. The Measurement of Scientific and Technological Activities. Proposed Guideliness for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data, OECD/Eurostat 1997. 6 Definicje pojęć..., op.cit., s. 9. 7 J.S. Mill, Principles of Political Economy, Book 4, London 1848. 26 Marzenna Anna Weresa innowacji, postrzega zmianę technologiczną jako efekt procesu twórczej destrukcji8. Wyodrębnia on trzy zasadnicze elementy składające się na zmianę technologiczną: inwencję, innowację i imitację. Inwencja, czyli pojawienie się nowego pomysłu, musi być przekształcona w konkretny, nowy produkt (innowacje produktu) lub znaleźć odzwierciedlenie w udoskonalonych metodach wytwarzania (innowacje procesu) i przynosić wymierne efekty ekonomiczne. Następnie informacja o nowym rozwiązaniu rozprzestrzenia się i znajduje naśladowców – imitatorów. W definicji sformułowanej przez Schumpetera zasadniczą cechą działania innowacyjnego jest zatem nowość wprowadzonego rozwiązania. Innowacja sprowadza się w tym ujęciu do9: • wprowadzania nowych produktów na rynek, • kreowania nowych strumieni popytu i nowych rynków, • odkrywania nowych zasobów lub stosowania nowych metod rozszerzania podaży zasobów już istniejących, • rozwijania i wdrażania nowych technologii produkcji, • stosowania nowych rozwiązań w zakresie organizacji pracy. Powstanie pomysłu i przekształcenie go w innowacje wiąże się z ponoszeniem nakładów oraz ryzykiem i dlatego w pierwszej fazie innowacje wprowadzają tylko najbardziej przedsiębiorcze jednostki. W związku z tym rozmieszczenie przestrzenne innowacji jest nierównomierne. Istnieją znaczne dysproporcje między poszczególnymi krajami i regionami. Dysproporcje te prowadzą do rozwijania wymiany i do dyfuzji innowacji. Prawa własności w odniesieniu do określonego wynalazku, zapewniające innowatorowi odpowiednie wynagrodzenie na poziomie adekwatnym do indukowanej przez innowację poprawy efektywności działania, chronione są zazwyczaj przez system patentowy. Jedną z możliwych metod dyfuzji jest zatem, oprócz bezpośredniego handlu produktami, sprzedaż patentów lub licencjonowanie. Patenty mogą być ponadto w pewnym zakresie miernikiem innowacyjnych efektów dla poszczególnych krajów10. Poza nierównomiernością przestrzennego występowania istotnym atrybutem innowacji jest dynamizm. Przejawia się on w tzw. efekcie wyzwalacza, który pojawia się wtedy, gdy innowacja zastosowana w jednej firmie wpływa na otoczenie (np. na ceny czynników produkcji) i powoduje zmianę w technice wytwarzania w innych przedsiębiorstwach z tej samej lub innej branży11. Taka reakcja łańcuchowa jest następstwem znaczących innowacji (związanych np. z przełomowymi odkryciami), które w sposób zasadniczy wpływają na ceny lub inne parametry ekonomiczne. Pierwotna fala innowacji powoduje wtedy dalsze, wtórne zmiany, które mogą wystąpić w wielu branżach. Mogą one oddziaływać na koszty wytwarzania i alokację zasobów. Innowacje mają po8 J. Schumpeter, Business Cycles, McGraw-Hill, New York–London 1939; J. Schumpeter, Capitalism, Socialism and Democracy, Harper and Row, New York 1950. 9 J. Schumpeter, Capitalism, Socialism and Democracy, op.cit. 10 Por. np. F.M. Scherer, S.E. Herztein, A.W. Dreyfoods, Patents and the Corporation, Galvin, Boston 1959; F.M. Scherer, Industrial Market Structure and Economic Performance, Houghton Mifflin, Boston 1980. 11 S. Gomułka, Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego, CASE, Warszawa 1998, s. 43. 27 2. Formy i metody powiązań nauki i biznesu nadto właściwości zasobotwórcze – zasób nie występuje, dopóki nie zostanie dla niego znalezione zastosowanie. Tabela 2.1. Cechy innowacji i ich skutki Cechy • Nierównomierność występowania w czasie i przestrzeni • Dynamizm • Kumulatywny charakter Skutki • Różnice w rozwoju technologicznym krajów i regionów • Powiększanie się lub niwelowanie luk technologicznych • Zmiana alokacji zasobów • Dysproporcje między regionami w poziomie rozwoju gospodarczego • Zakres i formy współpracy gospodarczej z otoczeniem Źródło: opracowanie własne. Tworzenie nowych technologii jest stopniowym procesem ciągłego dostosowywania i doskonalenia nowych metod produkcji. Oznacza to, że innowacja ma charakter kumulatywny12. W kreowaniu potencjału technologicznego najistotniejszą rolę odgrywa proces uczenia się, który powoduje akumulowanie doświadczenia i wiedzy w priorytetowych sektorach. Reasumując, rolą innowacji jest przede wszystkim zmiana różnych dziedzin działalności ludzkiej, a także kreowanie długofalowego postępu technicznego. Postęp techniczny wpływa na zmianę jakościowej charakterystyki innych czynników produkcji – kapitału, uprzedmiotowionego w maszynach i urządzeniach, oraz czynnika ludzkiego, czego rezultatem jest poprawa wydajności pracy. Ekonomiczny efekt postępu technicznego przejawia się w obniżeniu kosztów produkcji, wzroście wartości dodanej w produkcji oraz poprawie jakości dóbr i usług. Oznacza to, że jednocześnie spełnione są dwa kryteria13: • innowacyjności, gdyż pojawiają się nowe produkty, usługi czy metody wytwarzania, • efektywności, związanej z minimalizacją nakładochłonności; Niekiedy jednak innowacje mają całkowicie pozaekonomiczny charakter, ale oddziałują na sferę ekonomiczną. Na przykład innowacje społeczne (do których można zaliczyć zmiany w systemie edukacyjnym, administracji państwowej itp.), chociaż nie są bezpośrednio związane z działalnością gospodarczą, mogą pośrednio wpływać na warunki jej prowadzenia. O ekonomicznym charakterze innowacji decyduje fakt, że powoduje ona przesunięcie funkcji popytu lub funkcji produkcji. 12 Zob. K. Pavitt, International patterns of technological accumulation, w: Strategies in Global Competition, red. N. Hood, J.E. Vahlne Croom Helm, London 1988; J.A. Cantwell, Technological Innovation and Multinational Corporations, Basil Blackwell, Oxford 1989. 13 S. Felbur, Tendencje postępu technicznego w Polsce w ujęciu makro- i mezzoekonomicznym, w: Kierunki postępu technicznego w Polsce na tle zmian trendów światowych, Raport IRiSS, Warszawa, 1997, s. 29. 28 Marzenna Anna Weresa 2.3. Wiedza jako przedmiot transferu do biznesu O ile pojęcie technologii jest stosunkowo dobrze opracowane w literaturze ekonomicznej, o tyle nieco ogólniejsze pojęcie, jakim jest wiedza, nie ma jak dotąd precyzyjnej interpretacji ekonomicznej. Technologia to ogólna wiedza techniczna dotycząca poszczególnych dziedzin techniki, natomiast wiedza nie musi mieć wyłącznie technologicznego charakteru. Z punktu widzenia nauk ekonomicznych dane, informacja oraz wiedza są odrębnymi rodzajami dóbr ekonomicznych i posiadają określoną użyteczność14. Wiedza jest swego rodzaju zbiorem twierdzeń odnoszących się do otaczającego świata, który ulega modyfikacji wraz z pojawianiem się nowych informacji. Informacja natomiast to prawidłowości, które można dostrzec w danych opisujących przestrzeń, czas i energię, a ich wydobycie wiąże się z poniesieniem kosztu ekonomicznego15. Informację uznaje się za podstawową przyczynę heterogeniczności zjawisk ekonomicznych, gdyż jest zazwyczaj kosztowna, niekompletna, niezbilansowana i jest źródłem asymetrii relacji gospodarczych16. W związku z tym wiedza, będącą wiązką uporządkowanych i zinterpretowanych informacji, może się przekształcić w innowację pod warunkiem, że zostanie przekazana do przedsiębiorstwa. Ponieważ centrum procesu innowacyjnego stanowi przedsiębiorstwo, to potencjalne innowacje są rezultatem przepływów między przedsiębiorstwem a jego otoczeniem. Przedsiębiorstwo-innowator łączy w działaniu innowacyjnym trzy zasadnicze elementy: kreuje nowy pomysł, realizuje przedsięwzięcie oraz je finansuje. Postrzegając proces innowacyjny w kategoriach nakładów i wyników, można wyodrębnić zasadnicze grupy przepływów decydujących o powodzeniu innowacji: 1) przepływy po stronie nakładów: • wiedza oraz informacja naukowa, techniczna, prawna, handlowa itp., • kapitał finansowy i rzeczowy (własny lub obcy), • praca (głównie wykwalifikowana), • doradztwo i konsultacje jednostek badawczych; 2) przepływy po stronie wyników: • nowy produkt, usługa czy usprawnienie procesu wytwarzania, • marketing innowacji na rynkach krajowych i zagranicznych. Przepływy te, zarówno po stronie nakładów, jak i wyników, mogą się odbywać wewnątrz danego układu gospodarczego (kraju) lub wykorzystywać powiązania zewnętrzne, czyli pomiędzy podmiotem krajowym i zagranicznym. Z punktu widzenia niniejszej analizy istotny jest sposób, w jaki wiedza wytworzona w jednostkach badawczych zostanie przekazana do przedsiębiorstwa, aby przekształcić się w innowację. 14 M. Boisot, A. Canals, Data, information and knowledge: have we got it right?, „Journal of Evolutionary Economics” 2004, vol. 14, no. 1, s. 43–47. 15 Ibidem. 16 J. Stiglitz, Economics of Information and the Theory of Economic Development, NBER Working Paper no. 1566, Cambridge, Mass. 1986. 2. Formy i metody powiązań nauki i biznesu 29 Z ekonomicznego punktu widzenia wiedza jest swoistym towarem, a jej rozwijanie wymaga ponoszenia nakładów. W najnowszym dorobku teorii wzrostu gospodarczego w gospodarce wyróżnia się sektor, który zajmuje się tworzeniem wiedzy, a tempo wzrostu gospodarczego jest ściśle powiązane z nakładami na wytwarzanie wiedzy, czyli wydatkami na badania i rozwój (B + R). W funkcjonowaniu sektora wytwarzającego wiedzę decydującą rolę odgrywa kapitał ludzki oraz zasoby wiedzy zakumulowane w przeszłości17. Warto jednak zauważyć, że wiedza jest specyficznym towarem, gdyż częściowo ma ona charakter tzw. dobra publicznego, a częściowo posiada cechy dobra prywatnego. Z jednej strony wiedza jest dobrem prywatnym, gdyż wymaga indywidualnych nakładów na rozwój i może generować dla twórców szczególne korzyści związane z jej wartością rynkową, zwłaszcza jeśli jest chroniona patentem, prawem autorskim czy tajemnicą firmy. Z drugiej zaś strony znaczna część wiedzy jest szeroko dostępna i przekazywana przez systemy edukacyjne, publikacje naukowe itp., co stwarza możliwość swobodnego jej wykorzystania i kopiowania przez naśladowców. Ponadto wiedza, która nie podlega ochronie patentem, nie podlega zawłaszczeniu, co oznacza, że jej użycie (konsumpcja) przez jedną osobę nie ogranicza jej wykorzystania przez innych i może to się odbywać wielokrotnie. O ile tworzenie wiedzy może pociągać za sobą znaczne koszty, o tyle jej powielanie charakteryzuje się malejącym kosztem, a im szerzej jest ona rozpowszechniana, tym koszt jednostkowy jest niższy. Znaczna część wiedzy publicznej jest wynikiem działalności badawczo-rozwojowej rządów i instytucji przez nie finansowanych oraz prac prowadzonych na rzecz międzynarodowych programów czy projektów badawczych. Przy zagwarantowanym swobodnym do niej dostępie wiedza ta podlega dyfuzji terytorialnej i dalszemu upowszechnieniu. Jednakże gdy wiedza zacznie znajdywać wykorzystanie w systemach produkcyjnych, może stać się narzędziem walki konkurencyjnej. J. Schumpeter określił ów zasób mianem wiedzy prywatnej, która może zostać przekształcona w siłę rynkową i zapewnić dodatkowe rynki zbytu i zyski. Podstawowym warunkiem jest w takim przypadku niedostępność wiedzy dla konkurentów oraz jej ochrona lub ucieleśnienie w produktach i procesach gwarantujących producentom określony stopień wyjątkowości. Mimo to wartość wiedzy prywatnej, podobnie jak wartość fizycznego kapitału, ulega deprecjacji w miarę upływu czasu, co implikuje konieczność stałego odnawiania zasobu. W miarę upływu czasu nawet prywatna wiedza stopniowo ulega upowszechnieniu, co powoduje z kolei przekształcenie jej w dobro publiczne. Aby nie utracić konkurencyjnej pozycji na rynku krajowym 17 Według P. Romera funkcja produkcji wiedzy (ideas production function) przyjmuje postać: A’=δHγA,t Atφ, gdzie: At – zasoby wiedzy zakumulowanej w przeszłości; HA – zasoby kapitału ludzkiego zatrudnionego w sektorze wytwarzającym wiedzę (B + R); φ – stopień wykorzystania zakumulowanej w przeszłości wiedzy do tworzenia innowacji; φ < 0 oznacza malejącą produktywność B + R (coraz większe nakłady są potrzebne do kreowania nowych innowacji), a φ > 0 rosnącą produktywność B + R (wcześniejsze prace badawcze ułatwiają dalsze kreowanie kolejnych innowacji). P. Romer zakładał, że φ = 1, co oznacza silny dodatni wpływ wiedzy zakumulowanej we wcześniejszych okresach na bieżącą zdolność do tworzenia innowacji. Por. P.M. Romer, Endogenous Technical Change, op.cit., s. 15–16. 30 Marzenna Anna Weresa i zagranicznym, firmy prowadzące działalność opartą na wiedzy zmuszone są do stałego i systematycznego odnawiania tego zasobu18. Znaczenie wiedzy prywatnej pociąga za sobą konieczność intensyfikacji działalności naukowo-badawczej i jest przyczyną wysokich wydatków na B + R dokonywanych przez sektor prywatny. Coraz powszechniejszym instrumentem konkurowania staje się nie tylko wiedza ucieleśniona w produktach, ale i sama działalność innowacyjna oraz kapitał przeznaczony na badania i rozwój. Pozycja innowacyjna przedsiębiorstw może być wzmacniana poprzez wykorzystanie wiedzy ogólnej, w tym wyników działalności badawczej finansowanej ze środków publicznych. W związku z tym ważną rolę odgrywa transfer osiągnięć badawczych nauki do biznesu i budowanie sprawnych mechanizmów tego transferu. 2.4. Modele przekształcenia wiedzy w innowacje W teorii ekonomii istnieją dwa alternatywne podejścia do sposobu transferu wiedzy w innowacje. Są to model podażowy (supply-push) oraz popytowy (demand-pull). O powstaniu i powodzeniu innowacji decydują z jednej strony warunki i możliwości techniczne, z drugiej zaś jej atrakcyjność handlowa. Wynalazki mogą zatem powstawać niezależnie od popytu i powodować kreację potrzeb. Poszukiwanie nowych rozwiązań jest istotne ze względu na pojawienie się nowych potrzeb. Działanie innowacyjne, w którym zmiana pojawia się pod wpływem sił podażowych, można sprowadzić do modelu liniowego, określanego także jako model tłoczenia19. Źródła innowacji są w tym modelu zewnętrzne w stosunku do firm i wynikają z prowadzonej przez naukowców działalności badawczej. Początkowy impuls innowacyjny powstaje wskutek zauważenia możliwości technologicznej, a przedsiębiorca podejmuje działanie, licząc na jego handlową skuteczność. Model liniowy wyodrębnia cztery zasadnicze fazy procesu innowacyjnego, układające się w następującej sekwencji: badania podstawowe, badania stosowane, prace rozwojowe, produkcja. Uszczegółowienie liniowego modelu procesu innowacyjnego włącza do jego przebiegu również sferę marketingu i sprzedaży produktu20. Rysunek 2.1. Model liniowy działania innowacyjnego (podażowy) Źródło: Patent Manual 1994. Using Patent Data as Science and Technology Indicators, OECD, Paris 1994, s. 13. 18 A. Zielińska-Głębocka, Handel krajów uprzemysłowionych w świetle teorii handlu międzynarodowego, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 1996, s. 113. 19 Model liniowy wywodzący się z koncepcji innowacji J. Schumpetera opisują m.in. E.A.Haeffner, M. Gibbons, G.L. Urban, J.R. Hauser. 20 Por. G.L. Urban, J.R.Hauser, Design and Marketing of New Products, Prentice Hall, Englewood Cliffs 1980, s. 33. 2. Formy i metody powiązań nauki i biznesu 31 W rzeczywistości poszczególne fazy modelu liniowego niekoniecznie muszą następować w zaprezentowanej kolejności, gdyż istnieje sprzężenie zwrotne pomiędzy badaniami a innowacją. Rysunek 2.2. Popytowy model działania innowacyjnego Źródło: na podstawie: M.M. Fischer, The innovation process and network activities of manufacturing firm, w: Innovation, Networking and Localities, red. M.M. Fischer, L. Suarez-Villa, M. Steiner, Springer, Berlin 1999, s. 11–27. Drugi model, nieliniowy, w którym o kierunkach rozwoju procesu innowacyjnego decyduje popyt, wywodzi się z koncepcji Schmooklera i nazywany jest modelem ssania lub popytowym21. Wysiłki innowacyjne są odpowiedzią na zmiany funkcji popytu. W modelu tym rynek określa zapotrzebowanie na nowe produkty, usługi czy sposoby działania. Skłaniają one jednostki badawcze, projektowe i konstrukcyjne do poszukiwania nowych rozwiązań, przy czym dokonuje się to wielotorowo, jednocześnie w wielu konkurujących ze sobą jednostkach. Model ten zakłada więc możliwość duplikowania działań i powielania kosztów. Motorem działalności innowacyjnej jest więc – oprócz popytu – także presja czasowa związana z koniecznością wyprzedzenia konkurencji. Najnowsze badania dotyczące źródeł innowacyjności łączą oba zaprezentowane powyżej ujęcia, akcentując złożoność i wielopoziomowość powiązań między poszczególnymi uczestnikami procesu innowacyjnego. Poziom innowacyjności gospodarki jest efektem współzależności i wzajemnego oddziaływania czynników popytowych i podażowych22. Z jednej strony, sygnały pochodzące od odbiorców stanowią bodziec do poszukiwania i kreowania innowacji, ponieważ przedsiębiorca, wprowadzając innowacje, 21 J. Schmookler, Technological Change and Economic Theory, „American Economic Review” 1965, vol. 55; L. Wasilewski, S. Kwiatkowski, J. Kozłowski, Nauka i technika dla rozwoju, Ośrodek Przetwarzania Informacji, Warszawa 1997. 22 Por. np: E. Mansfield, The Economics of Technical Change, W.W. Norton, New York 1968; D.D. Roman, J.F. Puett Jr., International Business and Technological Innovation, North-Holland, New York–Amsterdam–Oxford 1983. 32 Marzenna Anna Weresa ocenia swoje przyszłe zyski na podstawie potencjalnego popytu23. W ujęciu kompleksowym na potencjalny popyt wpływa pięć zasadniczych elementów: • aktualne rozmiary rynku na dany produkt i jego substytuty, • tempo wzrostu popytu, • zdolność nabywców do akceptacji produktu bardziej zaawansowanego technologicznie, • stopień elastyczności nawyków konsumenckich, • drożność kanałów dystrybucji w wymianie informacji na temat nowych produktów oraz potrzeb konsumentów. Efekt bodźcowy popytu uzależniony jest od warunków charakteryzujących wyżej wymienione elementy. Im wyższy jest ich poziom, tym większa skłonność przedsiębiorców do innowacji. Z drugiej strony, o działalności innowacyjnej decydują także czynniki podażowe, do których należy zdolność technologiczna gospodarki, tj. możliwości kreacji i adaptacji technologii. Stopień zdolności technologicznej gospodarki charakteryzuje zaawansowanie technologiczne przemysłu oraz zasoby wysoko kwalifikowanej siły roboczej. Miernikami stopnia zdolności technologicznej gospodarki mogą być: wielkość nakładów przeznaczanych na działalność badawczo-rozwojową i wdrożeniową, liczba zatwierdzonych patentów, relacja liczby naukowców i inżynierów do liczby zatrudnionych, rozmiary produkcji i handlu towarami zaawansowanymi technologicznie. Czynnikiem łączącym impuls popytowy i zdolność technologiczną gospodarki jest struktura rynku od strony podaży, na którą składa się system przedsiębiorstw działających w danej branży wraz z panującymi warunkami konkurencji. Zależności te ilustruje tabela 2.2. Tabela 2.2. Powiązania popytowych i podażowych źródeł innowacji Popyt Podaż struktura podaży zdolność technologiczna • rozmiary popytu i tempo jego wzrostu • konkurencja • siła robocza i jej kwalifikacje • elastyczność popytu • liczba przedsiębiorstw • zastosowanie badań naukowych • poziom koncentracji popytu, decydujący o sile jego oddziaływania • bariery wejścia do danej branży • wydatki na B + R Źródło: opracowanie własne. Określenie, które z innowacyjnych bodźców – popytowe czy podażowe – silniej motywują do poszukiwania nowych rozwiązań, było wielokrotnie przedmiotem weryfikacji empirycznej. Rezultaty badań empirycznych nie dają niestety jednoznacz23 J. Schmookler, Economic Sources of Inventive Activity. „Journal of Economic History” 1962. D.L. Jordan, National science and technology policy – its impact on technological change, „The Interantional Journal of Research and Management” 1977, vol. XX, no 1. 2. Formy i metody powiązań nauki i biznesu 33 nej odpowiedzi na temat względnej siły bodźców znajdujących się po stronie podaży i po stronie popytu. Niektóre analizy podkreślają dominującą rolę popytu, uznając, że nawet do 3/4 ogółu innowacji jest efektem wywoływanym przez istnienie potencjalnego popytu na dany produkt24. Wydaje się jednak, że ocena siły bodźców podażowych i popytowych w znacznym stopniu zależy od przyjętego horyzontu czasowego. W długim okresie impulsy podażowe i bodźce związane ze zmianami popytu nie są już dwoma wyraźnie rozgraniczonymi rodzajami bodźców innowacyjnych, lecz stanowią dwa aspekty jednego ciągu zmian, w którym obecne przesunięcia w popycie indukowane są przez przyszłe innowacje (a nie przez autonomiczne zmiany potrzeb konsumentów)25. Oznacza to, że w długookresowej perspektywie przede wszystkim siły podażowe skłaniają do innowacji. Natomiast popyt odgrywa znaczną rolę w krótkim okresie, gdyż to konsument dokonuje wyboru jednej z wielu propozycji zaoferowanych przez podaż. W związku z tym w długim okresie o poziomie działalności innowacyjnej krajów czy regionów decydują przede wszystkim dwie grupy czynników wewnętrznych: rozmiary sektora produkującego wiedzę mierzone wielkością kapitału ludzkiego i jego produktywnością oraz wiedza zakumulowana w przeszłości. Jednakże wyróżnienie tylko tych dwóch czynników nie w pełni oddaje złożoność procesu tworzenia nowej wiedzy. Kraje czy regiony różnią się między sobą nie tylko pod względem liczby wprowadzonych innowacji i ich jakości, ale także pod względem metod, dzięki którym zostały one wykreowane26. O tych metodach decydują różne inne elementy środowiska innowacyjnego, przede wszystkim sposób powiązań między wszystkimi podmiotami zaangażowanymi w tworzenie nowej wiedzy – od badaczy po przedsiębiorstwa. Środowisko kreowania i praktycznego zastosowania nowych rozwiązań leży u podstaw koncepcji narodowego systemu innowacji (NSI). Jest to inne, również makroekonomiczne spojrzenie na tworzenie innowacji, ale z zaakcentowaniem powiązań między podmiotami zaangażowanymi w ten proces. O ile zatem na podstawie teorii wzrostu endogenicznego można badać proces tworzenia nowych rozwiązań od strony posiadanych przez kraj zasobów kapitału ludzkiego i zakumulowanego dziedzictwa technologicznego, o tyle wykorzystanie dorobku teorii innowacji uzupełnia analizę o szereg aspektów niematerialnych, odnoszących się do wzajemnych interakcji między podmiotami, które tworzą, przechowują i przekazują wiedzę i umiejętności niezbędne do działalności innowacyjnej. Analiza roli transferu wiedzy w procesie innowacyjnym wymaga przyjęcia jednolitej definicji tego zjawiska oraz określenia jego form i modeli. Pozwoli to na wyznaczenie czynników, które decydują o innowacyjnym bądź nieinnowacyjnym charakterze transferu. Istotnym zagadnieniem jest również poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, czy wybór określonego modelu transferu pozostaje w związku z rodzajem innowacji (kreatywne, imitacyjne). 24 J.D. Goldhar, Information, Idea Generation and Technological Innovation, w: Technology Transfer, red. H.F. Davidson, Noordhoff, Leiden 1974. 25 S. Gomułka, Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego, CASE, Warszawa 1998, s. 43. 26 F. Chesnais, R. Simonetti, Globalization, Foreign Direct Investment and Innovation, w: European Integration and Global Corporate Strategies, red. F. Chesnais, G. Ietto-Gilles, R. Simonetti, Routledge, London– New York 2000, s.18. 34 Marzenna Anna Weresa 2.5. Pojęcie transferu wiedzy i technologii W literaturze przedmiotu nie ma precyzyjnej definicji pojęcia transferu wiedzy, natomiast często stosowany jest termin transfer technologii27, który oznacza transmitowanie wiedzy technicznej oraz umiejętności jej zastosowania w produkcji. Proces ten obejmuje zatem nabycie, rozwój i wykorzystanie wiedzy technologicznej przez podmiot, w którym dana technologia nie powstała. Dostęp do ogólnej wiedzy technicznej jest stosunkowo łatwy, gdyż jest ona udostępniana poprzez książki o tematyce fachowej, periodyki techniczne, seminaria, wystawy techniczne, targi itp. Wiedza ta ułatwia kreację, a niekiedy imitację innowacji, natomiast absorpcja i adaptacja innowacji już istniejących na innych rynkach wymagają zazwyczaj pozyskania szczegółów, co wiąże się przeważnie z zakupem technologii, linii produkcyjnych, maszyn, urządzeń bądź nabyciem licencji. Często niezbędne jest również uzyskanie odpowiedniego nadzoru i doradztwa technicznego, szkolenie kadr technicznych i wysoko kwalifikowanych pracowników w zakładach posiadających daną technologię. Transfer wiedzy jest pojęciem nieco szerszym niż zdefiniowany powyżej transfer technologii, chociaż w istocie też odnosi się do transmitowania uporządkowanych i zinterpretowanych wiązek informacji, lecz nie zawsze jest to informacja o charakterze stricte technicznym, a może to być wiedza ekonomiczna czy dotycząca zarządzania produkcją, wiedza organizacyjna, marketingowa. Różne rodzaje wiedzy wytwarzanej przez ośrodki naukowe, przekazane do przedsiębiorstwa, mogą się przekształcić w różne typy innowacji (techniczne, organizacyjne, marketingowe). Powiązania ośrodków naukowych z biznesem, które służą transferowi wiedzy wytworzonej na uniwersytetach i w innych jednostkach badawczych do firm, mogą się odbywać różnymi kanałami. 2.6. Formy i modele transferu wiedzy Z teoretycznego punktu widzenia decyzje produkcyjne przedsiębiorstwa są wynikiem analizy różnych funkcji produkcji, co pozwala na dokonanie wyboru ekonomicznie efektywnej technologii28. Czynnikami determinującymi zainteresowanie podmiotów gospodarczych nowymi technologiami oraz wpływającymi na formułowanie założeń strategii transferu są z jednej strony finansowe możliwości przedsiębiorstw 27 Termin „technologia” rozumiany jest dla potrzeb niniejszych badań jako ogólna wiedza techniczna dotycząca poszczególnych dziedzin techniki. 28 Teoria równowagi przedsiębiorstwa opracowana została po raz pierwszy przez szkołę neoklasyczną, reprezentowaną m.in. przez J.B. Clarka i A. Marshalla. Podstawowa teza koncepcji równowagi przedsiębiorstwa głosi, że przedsiębiorstwo wybiera taką funkcję produkcji (kombinacje czynników produkcji), która pozwala na osiągnięcie najwyższego zysku. W strategii długookresowej oznacza to, że w warunkach konkurencji doskonałej przedsiębiorstwo dąży do minimalizacji całkowitego kosztu przeciętnego. Por. J. Górski, W. Sierpiński, Historia powszechnej myśli ekonomicznej 1870-1950, PWN, Warszawa 1972 s. 80–85. 2. Formy i metody powiązań nauki i biznesu 35 (które warunkują zakup technologii lub finansowanie własnych prac), a z drugiej strony oczekiwane efekty ekonomiczne wynikające z wdrożenia nowych technologii. Istotnym elementem strategii przedsiębiorstwa w zakresie wyboru technologii produkcji oraz sposobów jej pozyskania jest forma transferu, która jest także czynnikiem wpływającym na ekonomiczną efektywność zastosowanych rozwiązań. Transfer szeroko rozumianej wiedzy podlega podobnym zasadom, przy czym jego istotą jest mniej lub bardziej zinstytucjonalizowany proces edukacyjny, który na linii nauka–przedsiębiorstwa może odbywać się w dwóch kierunkach. Jeśli zawęzić analizę do powiązań środowiska naukowego z biznesem, to z teoretycznego punktu widzenia można wyróżnić dwa podstawowe typy tych powiązań29: 1) powiązania formalne, do których należą: • wspólne laboratoria ośrodków naukowych i przedsiębiorstw, • firmy zakładane przez pracowników naukowych (tzw. firmy spin-off), • kontrakty na badania naukowe, • usługi konsultingowe, • transakcje handlowe dot. praw własności intelektualnej (sprzedaż patentów itp.), • współpraca w zakresie nauczania (praktyki, szkolenia), • czasowy przepływ kadr naukowych do przemysłu; 2) powiązania nieformalne, takie jak: • wspólne publikacje naukowców i przedsiębiorców, • targi, sympozja, konferencje, • studiowanie literatury fachowej, • kontakty w ramach profesjonalnych stowarzyszeń, • przepływ absolwentów wyższych uczelni do biznesu (w tym firmy zakładane przez studentów i absolwentów, tzw. firmy start-up). Jak pokazują badania empiryczne, znaczna część powiązań nauki i biznesu ma charakter nieformalny30. W związku z tym trudno jest uzyskać wiarygodne dane na temat skali tych powiązań i ich intensywności. Rozwój technologii komunikacyjnych i informacyjnych powoduje petryfikację tej tendencji. Z tego powodu mierzenie powiązań nauki z biznesem za pomocą konwencjonalnych metod prowadzi do niedoszacowania ich skali. Warto również odnotować, że najbardziej istotne są bezpośrednie kontakty ludzi, a towarzyszącą im wymianę informacji i przepływ wiedzy trudno jest w sposób wymierny oszacować. W oparciu o kryterium finansowania powiązań nauki i biznesu z punktu widzenia przedsiębiorstwa wyróżnia się następujące modele transferu wiedzy: 1) handlowy – odpłatny na podstawie umowy kupna–sprzedaży (odnosi się do zakupu wyników prac naukowo-badawczych, patentów, rozwiązań technologicznych, licencji, usług konsultingowych); 2) częściowo odpłatny: 29 30 Industry-science relations, w: Science, Technology and Industry Outlook, OECD, Paris 2000, s. 163–165. Ibidem, s. 165. 36 Marzenna Anna Weresa • kooperacyjny (współfinansowanie działalności B + R i działalności innowacyjnej, • szkoleniowy (szkolenie specjalistów, studia podyplomowe, praktyki studenckie, udział biznesu w tworzeniu uniwersyteckich programów nauczania); 3) nieodpłatny: • imitacyjno-adaptacyjny rzeczowy, tj. kopiowanie wzorów, prototypów, • imitacyjno-adaptacyjny dokumentowy, polegający np. na studiowaniu literatury fachowej, pozyskiwaniu wiedzy poprzez wywiad przemysłowy, • informacyjny, tj. pozyskiwanie wiedzy poprzez targi, wystawy, konferencje, sympozja, kontakty w ramach profesjonalnych stowarzyszeń. Wyróżnienie tych modeli ma charakter częściowo umowny, gdyż zazwyczaj nie występują one w postaci czystej, lecz nakładają się na siebie lub występują łącznie. Klasyfikacja modeli transferu wiedzy może być dokonywana nie tylko przy uwzględnieniu formy finansowania powiązań z nauką, ale można spojrzeć szerzej i jako kryterium zastosować źródło pozyskania wiedzy. W najbardziej ogólnym ujęciu ze względu na kryterium podmiotowo-terytorialne odnoszące się do pochodzenia wiedzy można wyróżnić trzy rodzaje przepływu wiedzy: 1) transfer na linii zagranica–krajowe przedsiębiorstwa (pionowy i poziomy), 2) transfer wewnątrz kraju – z krajowych jednostek naukowo-badawczych do przedsiębiorstw (pionowy) i w obrębie sektora przedsiębiorstw (poziomy), 3) transfer mieszany, w którym wykorzystywana jest zarówno zagraniczna, jak i krajowa myśl naukowo techniczna (pionowy i/lub poziomy). Stosując bardziej szczegółowe podejście i koncentrując się tylko na technicznym wymiarze wiedzy i jednocześnie wykorzystując kryterium wielkości nakładów finansowych koniecznych do zastosowania technologii, można te trzy rodzaje transferu klasyfikować następująco: • inwestycyjny model transferu technologii, polegający na praktycznym zastosowaniu nowych rozwiązań technicznych i technologicznych poprzez dokonywanie nowych inwestycji, • modernizacyjny model transferu technologii, w którym pomysły wynalazcze i wnioski racjonalizatorskie dotyczą usprawnienia rozwiązań już funkcjonujących i odbywają się bez znaczących nakładów. Reasumując rozważania teoretyczne dotyczące form powiązań nauki z biznesem, należy zaznaczyć, że warto je rozpatrywać przy uwzględnieniu co najmniej czterech aspektów (podstawowych cech), do których zalicza się: • rodzaj przenoszonej wiedzy, • sposób transferu wiedzy (główny jej nośnik), • typ powiązania nauki z biznesem, • model transferu. Zestawienie form powiązań nauki i przedsiębiorstw z uwzględnieniem ich specyficznych cech zawiera tabela 2.3. Bardziej szczegółowa jej analiza pokazuje, że najczęściej przenoszona jest wiedza ogólna, która aby została wykorzystana w praktyce, wymaga dalszego przetworzenia. Podstawowym nośnikiem transferu są ludzie, dlatego tak 37 2. Formy i metody powiązań nauki i biznesu istotne jest posiadanie w regionie odpowiednich zasobów kapitału ludzkiego, zarówno w wymiarze ilościowym, jak i jakościowym. Ważna jest także struktura demograficzna kadr badawczych. Znaczna część transferu wiedzy odbywa się w sposób nieformalny, dlatego trudno jest precyzyjnie określić rozmiary transferu. Tabela 2.3. Formy przepływu wiedzy z nauki do biznesu nieodpłatny częściowo odpłatny handlowy nieformalne formalne publikacje naukowe produkty i ich części ogólna Sposób transferu Rodzaj wiedzy powiązań Model transferu (główny nośnik nauki wiedzy wiedzy) z biznesem ludzie szczegółowa wymagająca dalszego przetworzenia Formy przepływu wiedzy technicznej gotowa do praktycznego wykorzystania Rodzaj przenoszonej wiedzy 1. Kooperacja w B + R w tym: Wspólne laboratoria X X X Kontrakty na badania naukowe X X X Wspólne projekty naukowo-badawcze (w tym finansowane ze źródeł publicznych w ramach programów krajowych i UE) X X X 2. Firmy zakładane przez naukowców (tzw. firmy spin-off) X X X 3. Operacje licencyjne X 4. Sprzedaż patentów 5. Usługi konsultingowe X X X X 6. Badanie literatury naukowej i technicznej X 7. Wywiad przemysłowy X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 8. Praktyki studentów X X X X 9. Szkolenia pracowników (np. studia podyplomowe) X X X X 10. Konferencje, sympozja X X 11. Targi i wystawy przemysłowe X X 12. Współpraca pracowników w ramach profesjonalnych stowarzyszeń X X 13. Przepływ kadr (pracowników) między nauką i biznesem X X X X X X X X X X X X X Marzenna Anna Weresa nieodpłatny częściowo odpłatny handlowy nieformalne formalne ogólna Sposób transferu Rodzaj wiedzy powiązań Model transferu (główny nośnik nauki wiedzy wiedzy) z biznesem ludzie szczegółowa wymagająca dalszego przetworzenia Formy przepływu wiedzy technicznej gotowa do praktycznego wykorzystania Rodzaj przenoszonej wiedzy publikacje naukowe produkty i ich części 38 14. Przepływ absolwentów wyższych uczelni w tym: Zatrudnienie absolwentów jako pracowników firm X X X Zakładanie własnych firm przez absolwentów (firmy start-up) X X X X X Znak X oznacza występowanie danej cechy. W niektórych przypadkach kilka cech występuje alternatywnie lub łącznie. Źródło: opracowanie własne przy wykorzystaniu: L. Balcerowicz, Cechy międzynarodowego przepływu wiedzy technicznej, „Sprawy Międzynarodowe” 1981, nr 10, s. 90–91. Ponadto nieformalny charakter powiązań ma istotne konsekwencje dla polityki wspierania transferu wiedzy. Brak sformalizowanych związków powoduje trudności w doborze narzędzi stymulujących przepływ wiedzy i zweryfikowaniu, na ile są one efektywne. Z punktu widzenia kosztów związanych z transferem wiedzy powiązania środowiska naukowego i biznesu często mają charakter transakcji kupna–sprzedaży. Jest to tzw. handlowy model transferu, dotyczący sprzedaży gotowych rozwiązań technologicznych, licencji, patentów oraz usług konsultacyjnych. Natomiast większość nieformalnych form powiązań nauki z gospodarką, takich jak konferencje, sympozja, interakcje na forach profesjonalnych stowarzyszeń, ma przeważnie charakter nieodpłatny. Rozumiejąc innowacje jako doskonalenie nowych pomysłów w odniesieniu do metod produkcyjnych i produktów oraz wprowadzanie ich na rynek, można stwierdzić, że rola transferu wiedzy w procesie innowacyjnym sprowadza się przede wszystkim do wpływu na zdolność technologiczną gospodarki, która jest jedną z determinant innowacyjności w ujęciu makro, wyznaczającą możliwości kreacji i adaptacji technologii. Ocena efektywności transferu w zależności od poszczególnych form oraz określenie jego znaczenia dla podniesienia poziomu innowacyjności gospodarki są stosunkowo trudne, ze względu na duże znaczenie nieformalnych powiązań nauki i biznesu. W związku z tym wydaje się, że najwłaściwszą metodą badań są w tym przypadku badania jakościowe, przy wykorzystaniu metody ankietowej oraz studiów przypadku. Ilościowej oceny można dokonanć na podstawie danych statystycznych, przy czym 2. Formy i metody powiązań nauki i biznesu 39 z uwagi na niekompletność danych wynikającą z trudności pomiaru można ją traktować jako tło do wyników badań jakościowych. Bibliografia Balcerowicz L., Cechy międzynarodowego przepływu wiedzy technicznej, „Sprawy Międzynarodowe” 1981, nr 10. Boisot M., Canals A., Data, information and knowledge: have we got it right?, „Journal of Evolutionary Economics” 2004, vol. 14, no. 1. Cantwell J.A., Technological Innovation and Multinational Corporations, Basil Blackwell, Oxford 1989. Chesnais F., Simonetti R., Globalization, Foreign Direct Investment and Innovation, w: European Integration and Global Corporate Strategies, red. F. Chesnais, G. Ietto-Gilles, R. Simonetti, Routledge, London–New York 2000. Definicje pojęć z zakresu statystyki nauki i techniki, GUS, Warszawa 1999. Felbur S., Tendencje postępu technicznego w Polsce w ujęciu makro- i mezzoekonomicznym, w: Kierunki postępu technicznego w Polsce na tle zmian trendów światowych, Raport IRiSS, Warszawa 1997. Goldhar J.D., Information, Idea Generation and Technological Innovation, w: Technology Transfer, red. H.F. Davidson, Noordhoff, Leiden 1974. Gomułka S., Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego, CASE, Warszawa 1998. Gospodarka oparta na wiedzy. Wyzwania dla Polski XXI wieku, red. A. Kukliński, KBN, Warszawa 2001. Górski J., Sierpiński W., Historia powszechnej myśli ekonomicznej 1870–1950, PWN, Warszawa 1972. Grossman G., Helpman E., Innovation and Growth in the Global Economy, MIT Press, 1991. Industry-science relations, w: Science, Technology and Industry Outlook, OECD, Paris 2000. Jordan D.L., National science and technology policy – its impact on technological change, „The Interantional Journal of Research and Management” 1977, vol. XX, no. 1. Mansfield E., The Economics of Technical Change, W.W. Norton, New York 1968. Mill J.S., Principles of Political Economy, Book 4 , London 1848. OECD Science Technology and Industry Scoreboard, OECD, Paris 1999. Oslo Manual. The Measurement of Scientific and Technological Activities. Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data, OECD/Eurostat, 1997. Pavitt K., International patterns of technological accumulation, w: Strategies in Global Competition, red. N. Hood, J.E. Vahlne, Croom Helm, London 1988. Roman D.D., Puett J.F. Jr., International Business and Technological Innovation. North-Holland, New York–Amsterdam–Oxford 1983. Romer P.M., Endogenous Technical Change, NBER Working Paper no. 3210, Cambridge, Mass. 1989. Scherer F.M., Industrial Market Structure and Economic Performance, Houghton Mifflin, Boston 1980. Scherer F.M., Herztein S.E., Dreyfoods A.W., Patents and the Corporation, Galvin, Boston 1959. Schmookler J., Economic Sources of Inventive Activity, „Journal of Economic History” 1962. Schmookler J., Technological Change and Economic Theory, „American Economic Review” 1965, vol. 55. Schumpeter J., Business Cycles, McGraw-Hill, New York–London 1939. 40 Marzenna Anna Weresa Schumpeter J., Capitalism, Socialism and Democracy, Harper and Row, New York 1950. Stiglitz J., Economics of Information and the Theory of Economic Development, NBER Working Paper no. 1566, Cambridge, Mass. 1986. Urban G.L., Hauser J.R., Design and Marketing of New Products, Prentice Hall, Englewood Cliffs 1980. Wasilewski L., Kwiatkowski S., Kozłowski J., Nauka i technika dla rozwoju, Ośrodek Przetwarzania Informacji, Warszawa 1997. Zielińska-Głębocka A., Handel krajów uprzemysłowionych w świetle teorii handlu międzynarodowego, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 1996. Marta Mackiewicz 3. Instrumenty wspierania powiązań nauka–biznes w świetle teorii 3.1. Wstęp Współczesne teorie i badania empiryczne wskazują, że do wzmacniania innowacyjności przyczynia się tworzenie sieci współpracujących ze sobą instytucji i przedsiębiorstw, dzięki którym poprawia się przepływ informacji i technologii. Zjawiska te nie zawsze jednak pojawiają się i rozwijają wystarczająco szybko. Z tego powodu w ostatnich latach w Unii Europejskiej rozpoczęto stosowanie instrumentów mających wzmocnić konkurencyjność poprzez tworzenie powiązań pomiędzy instytucjami sfery naukowej a przedsiębiorstwami. W procesy te zaangażowane są władze publiczne. Na nich bowiem często spoczywa odpowiedzialność za budowę tzw. złotego trójkąta, czyli powiązań między instytucjami naukowymi, przedsiębiorcami i władzami. Czasem zaangażowanie w taką działalność wymaga stworzenia od podstaw infrastruktury instytucjonalnej pozwalającej na transmisję i adaptację innowacji. Konieczne jest stymulowanie dialogu, aby usługi wspierające przedsiębiorstwa odpowiadały ich wymaganiom. Ma to szczególne znaczenie w regionach słabiej rozwiniętych, a do takich zaliczają się polskie regiony na tle Unii Europejskiej. W niniejszym rozdziale zostaną omówione instrumenty wspierające powstawanie i funkcjonowanie różnych typów powiązań nauki i przedsiębiorstw. Wychodząc od teorii powiązań sieciowych oraz powiązań kształtowanych w ramach systemów innowacyjnych, zaprezentujemy poszczególne instrumenty polityki innowacyjnej związane z transferem wiedzy, inicjowane i wykorzystywane w ramach takich systemów. 3.2. Transfer wiedzy W modelach wzrostu opartych na innowacji (m.in. Romera, Grossmana i Helpmana) oraz w modelach opartych na ciągłym uczeniu się przez doświadczenie (learning 42 Marta Mackiewicz by doing), rozwijanych np. przez Arrowa i Lucasa, w których zmiana technologiczna jest produktem ubocznym doświadczenia osiągniętego w procesie produkcji dóbr, podkreśla się znaczenie interakcji i przepływu wiedzy. Jej tworzenie i wykorzystywanie są kluczowe dla powiększania dobrobytu. Za tworzenie w dużej mierze odpowiedzialne są instytucje badawczo-rozwojowe, a za wykorzystywanie w procesach produkcyjnych – przedsiębiorstwa. Pogląd, że źródłem postępu są wynalazki dokonywane w sferze pozaprodukcyjnej, a o unowocześnianiu produkcji decyduje podaż wynalazków, wygłosił Schumpeter1. W jego modelu endogenicznej innowacji racjonalne szukanie zysku i unowocześnienia technologii są główną siłą napędową wzrostu gospodarczego. Innowacje stanowią następnie pośredni wkład do produktów firm i przez to determinują dalszy wzrost. W modelu Schumpetera wzrost jest zdeterminowany przez korzyści z badań (returns to research), które pojawiają się jako rezultat zasobów przeznaczonych na wytwarzanie innowacji, rozmiarów rynku, na którym innowacje są sprzedawane, i stopnia siły rynkowej, jaką cieszą się innowatorzy. Dzięki efektowi transferu wiedzy następuje rozprzestrzenianie się wiedzy do wszystkich firm w gospodarce, które mogą ją dalej wykorzystywać jako wkład do rozwoju kolejnych produktów. Według Romera, wiedza jest dobrem niekonkurencyjnym2 i jednocześnie wykluczalnym (dzięki patentom i prawom autorskim), co zachęca do podejmowania działalności badawczo-rozwojowej w celu osiągnięcia zysków. Te dwie cechy – niekonkurencyjność i wykluczalność – decydują w dużej mierze o korzyściach powstających dzięki procesom transferu wiedzy. Niekonkurencyjność oznacza potęgowanie efektów, m.in. dzięki transferowi wiedzy. Mówiąc o transferze wiedzy, warto wspomnieć o tym, jak odbywa się rozprzestrzenianie się innowacji. Na przykład według Mansfielda rozpowszechnianie innowacji odbywa się na zasadzie tzw. owczego pędu, który wynika z tego, że w miarę gromadzenia się informacji i doświadczeń stosowanie innowacji jest coraz mniej ryzykowne i firmy coraz chętniej je stosują. Teoria ta zakłada pewne prawdopodobieństwo, że informacja zostanie przekazana, gdy nastąpi kontakt pomiędzy jednostkami. Prawdopodobieństwo to jest stałe w czasie (w szczególności nie zależy od wieku informacji ani od czasu, przez który „zarażona” jednostka ją posiada) oraz jest takie samo dla wszystkich par jednostek. Jeżeli bowiem jakaś innowacja została zastosowana już przez inne firmy, szczególnie przez konkurencję, to przyjmuje się, że jej zastosowanie przyniosło pozytywne efekty i w konsekwencji jest ona warta stosowania także w kolejnych przedsiębiorstwach3. Przedostawanie się technologii do procesu produkcji odbywa się dzięki wymianie kadr i mobilności pracowników. Modele neoklasyczne kładą nacisk na znaczenie ka1 J. Schumpeter, Theorie der wirtschaftlichen Entwicklung, 1911. Fakt, że z wiedzy korzysta jedna osoba, nie przeszkadza drugiej osobie korzystać z niej w takim samym stopniu. 3 S. Gomułka, Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego, Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 1990. 2 3. Instrumenty wspierania powiązań nauka–biznes w świetle teorii 43 pitału ludzkiego, zwracając uwagę, że większy jego zasób ułatwia i przyspiesza asymilację nowych technologii. Nawet jeśli założymy, że nowe idee są powszechnie dostępne, to i tak potrzebni są odpowiednio wykwalifikowani ludzie, którzy będą potrafili je wykorzystać. Poza tym posiadanie wysoko wykwalifikowanych pracowników determinuje rozwój własnych innowacji4. W modelu opartym na kapitale ludzkim postęp technologiczny jest rezultatem racjonalnego inwestowania w badania i edukację. Podnosi to jakość kapitału ludzkiego, co potem procentuje we wzroście produktywności zarówno kapitału fizycznego, jak i pracy. Edukacja jest zdobywana przez jednostki, ponieważ dzięki niej możliwe jest osiągnięcie wyższych zarobków. Jest przekazywana z pokolenia na pokolenie lub zdobywana w procesie uczenia się przez doświadczenie (learnig by doing). Różne modyfikacje modelu neoklasycznego dadzą się ująć w postaci następującej funkcji: Y/L = (K/L, EXOG, ENDOG, HUMCAP), gdzie: Y/L – produkt na zatrudnionego; K/L – kapitał na zatrudnionego; EXOG – technologia ucieleśniona w posiadanym przez region kapitale (dostępna wszystkim); ENDOG – technologia generowana w regionie (poprzez własnych wykwalifikowanych pracowników); HUMCAP – zdolność regionu do absorpcji nowych technologii wyrażona wielkością kapitału ludzkiego5. Proces inwestowania w kapitał ludzki podnosi jego jakość, a lepsza jakość kapitału ludzkiego podnosi produktywność kapitału rzeczowego. W efekcie następuje wzrost w krajach i regionach, które lepiej gospodarują swoimi zasobami6. Również Mankiw uważa, że kapitał ludzki jako nakład stanowi integralny składnik funkcji produkcji, a wzrost gospodarczy jest uzależniony od cech tego zasobu. Można zaobserwować, że w krajach, w których wydatki na edukację są wysokie, następuje szybszy wzrost gospodarczy i w wyniku tego osiąga się stosunkowo szybkie tempo zwiększania dochodu7. Stąd warto podkreślać znaczenie mobilności kapitału ludzkiego w procesach transferu wiedzy. W modelach wzrostu zakładających endogeniczny charakter postępu technicznego proces wzrostu i jego trwałość są wynikiem współdziałania dwóch czynników: postępu technicznego oraz inwestycji w kapitał rzeczowy i w kapitał ludzki. Z połączenia elementów modelu Schumpetera i modelu zakładającego akumulację kapitału wynika, że korzyści konkurencyjne dla rozwiniętych gospodarek zależą od zastosowania bazy wiedzy. Wiedza jest podstawą tworzenia innowacji produktowych, innowacji proceso4 H. Armstrong, J. Taylor, Regional economics and policy, Blackwell Publishers, Oxford 2000. Ibidem. 6 R. Barro, X. Sala-i-Martin, Technological diffusion, convergence, and growth, NBER Working Paper no. 5151, Cambridge 1995. 7 G. Mankiw, The growth of nations, „Brookings Papers on Economic Activity” 1995. 5 44 Marta Mackiewicz wych i dotyczących usług. Produkty i usługi wykorzystujące je tworzą dla siebie nowe rynki sprzedaży. Dodatkowo dzięki temu procesowi następuje wzrost produktywności. Wiedza będąca bazą innowacji powstaje dzięki inwestycjom w badania i rozwój, w dobrze wykwalifikowaną i zdolną siłę roboczą oraz w efektywny transfer technologii, a także dzięki komercjalizacji nowych technologii. Jak wynika z przedstawionych teorii, postęp techniczny jest warunkiem wzrostu gospodarczego. Wynalazki są niezbędne do wytworzenia i utrzymania konkurencyjności, a zdobywanie przewagi w oparciu o innowacje stało się koniecznym warunkiem międzynarodowej konkurencyjności. Z tego powodu wspieranie transferu wiedzy oraz mobilności zasobów ludzkich jest jednym z najważniejszych wyzwań stojących przed władzami publicznymi. Duże znaczenie ma budowanie sieci, które ułatwiają kontakt pomiędzy środowiskiem naukowym i biznesowym. 3.3. Powiązania sieciowe w świetle teorii Znaczenie powiązań sieciowych w procesach transferu wiedzy i ich rola w rozwoju gospodarczym zostały dostrzeżone w latach 90. Odbyło się to w związku z przypisywaniem coraz większego znaczenia kapitałowi społecznemu8. Dostrzeżono, że wzajemne powiązania pomiędzy różnego typu instytucjami i firmami w regionie oraz wspólne tradycje kulturowe sprzyjają współpracy9. Dzięki niej następuje pogłębienie relacji ekonomicznych; tworzy się zaufanie, stanowiące jeden z kluczowych czynników osiągania konkurencyjności. Jej wzrost może nastąpić dzięki obniżeniu kosztów transakcyjnych (w warunkach wzajemnego zaufania nie jest konieczne nadzorowanie wzajemnego respektowania umów). Dodatkowo rosną możliwości zbiorowego uczenia się, co wpływa na zdolności innowacyjne określonego środowiska. Wpływ braku powiązań sieciowych na niskie zdolności transferu technologii z laboratoriów do przemysłu i z regionu do regionu został udowodniony empirycznie w badaniach przeprowadzonych w UE w regionach restrukturyzujących swój przemył, objętych europejską polityką regionalną. Brak kapitału społecznego był tam przyczyną słabych efektów w przetwarzaniu wiedzy naukowo-technicznej w produkty i usługi10. W ostatnich latach dużą rolę w rozwoju regionów zaczęto przypisywać sieciom kooperujących ze sobą instytucji. Teorie odnoszące się do powiązań sieciowych głoszą, że powiązania pomiędzy instytucjami publicznymi i prywatnymi, a szczególnie pomiędzy przedsiębiorstwami i instytucjami naukowymi, pozwalają stworzyć warunki dla 8 Kapitał ten definiowany jest jako „charakterystyczne cechy organizacji społecznej, takie jak zaufanie, normy i sieci, pozwalające poprawić efektywność społeczeństwa poprzez ułatwianie skoordynowanych działań”. 9 R. Putnam, Making Democracy Work, Princeton University Press, Princeton 1993. 10 K. Morgan, The learning region: Institutions, innovation and regional renewal, „Regional Studies” 1997, vol. 31. 3. Instrumenty wspierania powiązań nauka–biznes w świetle teorii 45 rozwoju nowych technologii i wymiany informacji oraz pomagają w budowaniu wzajemnego zaufania. Regiony wysoko rozwinięte gospodarczo posiadają dobrze rozwinięte interaktywne sieci, których istnienie było jednym z podstawowych powodów ich stabilnego i długofalowego rozwoju. Regiony słabiej rozwinięte także posiadają sieci, jednak mają one inny charakter – zazwyczaj pionowy i asymetryczny, z instytucjami lokalnymi silnie podporządkowanymi hierarchii państwowej. Natomiast sieci poziome, najbardziej efektywne i najlepiej funkcjonujące, występują w regionach silniej rozwiniętych11. Pozwalają one na lepszy przepływ informacji, podczas gdy w sieci o charakterze pionowym informacja jest mniej wiarygodna, a stosunek podległości między stronami zwiększa prawdopodobieństwo występowania oportunizmu zarówno po stronie patrona, jak i klienta12. Wiele teorii powiązań sieciowych odnosi się do koncepcji Marshalla o lokalizacji okręgów przemysłowych, wyspecjalizowanych w określonej produkcji, opartych na elastycznych i konkurencyjnych małych przedsiębiorstwach. Teoria Marshalla podkreśla znaczenie czynników kulturowych (takich jak znaczenie wspólnych wartości i norm dla funkcjonowania lokalnej gospodarki)13. Zainspirowała ona wielu badaczy do bardziej dogłębnego zbadania wyróżniających się tempem rozwoju okręgów przemysłowych. Pośród czynników sprzyjających rozwojowi wyróżnia się wariant współpracy małych firm złączonych silną tradycją lokalną i wspólnymi normami; zwraca się też uwagę na rolę dominującego przedsiębiorstwa lub administracji publicznej (np. poprzez decyzje lokalizacyjne wyższej uczelni, obiektów wojskowych czy zakładów zbrojeniowych). Zbliżone do tej teorii są koncepcje gron (clusters) i terytorialnych systemów produkcyjnych. Freeman wyróżnił dziesięć typów sieci szczególnie istotnych dla procesów innowacyjnych: • wspólne przedsięwzięcia oraz konsorcja badawcze, • wspólne porozumienia w zakresie badań i rozwoju, • porozumienia dotyczące wymiany technicznej, • inwestycje bezpośrednie uzasadnione czynnikami technicznymi, • umowy licencyjne i porozumienia wtórne, 11 Ze względu na budowę wyróżniamy sieci poziome i pionowe. Sieci pionowe (klienci – organizacja – dostawcy) są zazwyczaj silnie osadzone w produkcji, w łańcuchu wartości dodanych. Sieci poziome tworzone są pomiędzy różnymi przedsiębiorstwami z sektorów produkcyjnego i usługowego, instytutami badawczymi, przedsiębiorstwami zajmującymi się transferem innowacji, instytucjami kapitału udziałowego. W sieciach poziomych jest znacznie większa możliwość wyboru partnerów. Utworzone pomiędzy takimi organizacjami sieci mogą służyć zarówno nieformalnej wymianie wiedzy, jak i tworzeniu oraz wdrażaniu wspólnych projektów innowacyjnych. 12 Więzi patron–klient zostały opisane przez Roberta Putnama, który badał zależność rozwoju regionów włoskich od stopnia rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. W regionach biedniejszych społeczeństwo obywatelskie nie było wykształcone, a zjawiska takie jak korupcja i brak zaufania do władz były powszechne. Relacje z lokalną elitą przybierały charakter więzi patron–klient, która zakłada osiąganie prywatnych korzyści przez obie strony. Patron zazwyczaj chroni klientów oraz przekazuje im dobra w zamian za usługi i lojalność z ich strony. Silny patron zwykle tworzy siatkę kliencką oraz wieloszczeblowe i hierarchiczne powiązania klienckie. 13 A. Markusen, Sticky places in slippery space. A typology of industrial districts, w: The new industrial geography. Regions, regulations and institutions, red. T.J. Barnes, M.S. Gertler, Routledge, Cheltenham–Lyme 1999. 46 Marta Mackiewicz • • • • • sieci podwykonawców, współproducentów, dostawców, stowarzyszenia badawcze, wspólne programy badawcze finansowane przez rządy, komputerowe banki danych, sieci wartości dodanej dla wymiany technicznej i naukowej, inne sieci, np. nieformalne14. Współpraca w sieciach kooperujących ze sobą instytucji oparta jest na osobistym kontakcie partnerów. Te nieformalne relacje odgrywają istotną rolę w prowadzeniu działalności gospodarczej. Dlatego dla rozwoju gospodarczego duże znaczenie ma bliskość kooperujących firm i bliskość lokalizacji współpracujących ze sobą branż przemysłu. W literaturze poruszającej zagadnienie zaufania wymienia się trzy korzyści o szczególnym znaczeniu, które występują w środowiskach charakteryzujących się jego wysokim poziomem: • oszczędność czasu i wysiłku, czyli wzrost efektywności związany z możliwością polegania na słowie partnera, • redukcja czynnika ryzyka (co zmniejsza potrzebę podejmowania działań, które byłyby konieczne w innej sytuacji), • większa zdolność uczenia, ponieważ instytucje i przedsiębiorstwa są stroną, która uczestniczy w wymianie informacji15. Jak wynika z teorii uwzględniających powiązania sieciowe i odnoszących się do relacji międzyludzkich, bliskość geograficzna, mimo szybkiej poprawy warunków transportu i nieograniczonych wręcz możliwości przesyłu danych, stanowi wciąż istotny czynnik innowacyjnego rozwoju gospodarczego. Sama bliskość przestrzenna nie jest jednak czynnikiem wystarczającym do ustanowienia interaktywnych sieci uczących się. Doświadczenie pokazuje, że muszą one być aktywnie budowane poprzez świadome i staranne wysiłki po stronie firm i instytucji publicznych16. Na gruncie teorii powiązań sieciowych zaczęły powstawać nowe koncepcje odnoszące się do wspierania współpracy pomiędzy instytucjami dostarczającymi wiedzy a sferą biznesu. Narodziły się m.in. koncepcje narodowych i regionalnych systemów innowacyjnych. 3.4. Systemy innowacyjne w świetle teorii Koncepcja narodowych systemów innowacyjnych została stworzona na początku lat 80. i była rozwijana początkowo przez Freemana w książce dotyczącej innowacyjności w Japonii. Badania zostały oparte na obserwacji tworzących się ówcześnie układów terytorialno-produkcyjnych. Autor zauważył, że o innowacyjności jednostek gospo14 C. Freeman, Technology and Economic Performance: Lessons from Japan, Pinter, London 1987. P. Cooke, K. Morgan, The Associational Economy: Firms, Regions and Innovation, Oxford University Press, Oxford 1998. 16 Ibidem. 15 3. Instrumenty wspierania powiązań nauka–biznes w świetle teorii 47 darczych decyduje szereg instytucji i organizacji tworzących wraz z przedsiębiorstwami wyodrębniony układ terytorialny, którego istotą są interaktywne powiązania sieciowe. Uznanie znaczenia dla innowacyjności interakcji pomiędzy komórkami danej organizacji gospodarczej oraz pomiędzy nią a jej otoczeniem doprowadziło do powstania koncepcji systemu innowacyjnego17. Tematyka ta była kontynuowana przez szkołę nordycką, z której wywodzi się termin gospodarki uczącej się – learning economy. Koncepcja systemów innowacyjnych została wykorzystana do analizy procesu innowacyjnego angażującego we wzajemne relacje przedsiębiorstwa i instytucje badawcze. Z badań tych wynikało, że procesy innowacyjne i proces uczenia się są interaktywne i zależne oraz zakorzenione w strukturze produkcyjnej18. Według Lundvalla, bliskość przestrzenna firm i jednostek ułatwia akumulację wiedzy oraz jej transfer pomiędzy poszczególnymi podmiotami. Zakłada on, że innowacja i wiedza są systemowe i kolektywne oraz że działają w środowisku złożonym z firm powiązanych ze sobą siecią współpracy i instytucji. Lokalne systemy sprzyjające rozwojowi wiedzy i innowacji były również przedmiotem zainteresowania naukowców europejskich skupionych w GREMI (Groupe de Recherche Européen sur les Milieux Innovateurs). Wprowadzili oni pojęcie „lokalnego środowiska innowacyjnego”. Lokalne środowisko innowacyjne jest przez nich rozumiane jako struktura bądź kompleksowa sieć społecznych relacji (głównie nieformalnych), istniejących na danym terytorium, wyznaczanych przez poczucie lokalnej przynależności i lokalną kulturę. Taka struktura rozwija innowacyjność poprzez proces zbiorowego uczenia się. Mówiąc o transferze wiedzy, nie można pominąć tematyki regionu uczącego się – learning region (Asheim, Simmie, Morgan). Z koncepcji uczącego się regionu wynika, że innowacyjność jest uzależniona od przepływu informacji i rozwoju wiedzy. Dlatego regiony muszą stworzyć warunki do ciągłego kreowania i wchłaniania nowej wiedzy. Powinno to dotyczyć zarówno kapitału ludzkiego (podnoszenia jakości i poziomu kształcenia kadr), jak i przedsiębiorstw oraz całych sektorów. Pod koniec lat 90. na podstawie koncepcji regionu uczącego się utworzono termin „regionalne systemy innowacji”19. Koncepcja regionalnych systemów innowacji w sposób jeszcze silniejszy niż teorie wcześniejsze podkreśla rolę sieci społecznej i partnerstwa publiczno-prywatnego (współpracy partnerów biznesowych, naukowych, rządowych, samorządowych), często odwołując się do koncepcji gospodarki stowarzyszeniowej (associational economy)20. 17 B. Lundvall, National Innovation Systems: History and Theory, Paper to be presented at the NSTDA-JICA seminar on innovations systems in Asian Economies, 2003. 18 Ibidem. 19 P. Cooke, K. Morgan, op.cit. 20 Ibidem. 48 Marta Mackiewicz Inne koncepcje, stworzone przez Amable’a, Boyera i Barré, dotyczą społecznych systemów innowacji. Koncentrują się one na instytucjach społeczno-ekonomicznych i na specyficznych dla danego kraju prawidłowościach dotyczących rynku pracy, rynków finansowych i stosunków przemysłowych21. Jest wiele definicji systemów innowacji. Różnią się one między sobą zakresem i punktem ciężkości analizy. W analizach autorów ze Stanów Zjednoczonych pojęcie systemów innowacyjnych jest rozumiane dość wąsko. Postrzegają oni systemy innowacyjne jako rozszerzenie koncepcji systemów naukowych i kolejną fazę narodowej polityki technologicznej. Koncentrują się na systemowych związkach pomiędzy badaniami i rozwojem w obrębie firm i instytucjami zajmującymi się nauką i rozwojem technologii, włączając w to uniwersytety, oraz na polityce prowadzonej przez państwo. Ta analiza może obejmować kwestie związane z rynkiem wiedzy (np. własności intelektualnej) czy rynkami finansowymi (venture capital), ale rzadko odnosi się do szerszego zakresu, np. do edukacji zwykłych pracowników, stosunków w sektorze przemysłu i dynamiki rynku pracy22. Z kolei Freeman (1987) definiuje system innowacyjny jako „sieć instytucji w sektorze prywatnym i publicznym, których działania i wzajemne zależności prowadzą do wytworzenia, importu, modyfikacji i rozpowszechniania nowych technologii”. W podejściu Freemana rozumienie systemu innowacji jest jeszcze szerzej zakrojone. Sama definicja innowacji jako ciągłego procesu zawiera takie elementy, jak rozprzestrzenianie, absorpcja i użytkowanie informacji. Innowacje odzwierciedlają interaktywne uczenie się, odbywające się podczas działalności produkcyjnej oraz sprzedaży. Systemy innowacyjne można podzielić na systemy o dominującej funkcji wytwarzania innowacji (regiony innowacyjne) oraz systemy o dominującej funkcji adaptacji i modyfikacji (regiony uczące się). Sprawnie działający regionalny system innowacyjny (RSI) charakteryzowany jest poprzez: • silne powiązania między firmami i infrastrukturą wspierającą, co stymuluje proces innowacyjny w przedsiębiorstwach i tym samym rozwój RSI, • geograficzną bliskość przedsiębiorstw, wzmacniającą efektywność przyswajania innowacji, • samowystarczalność – im większy system regionalny, tym jego samowystarczalność większa23. Z założenia wszyscy aktorzy regionalni powinni mieć w takim systemie jasno określoną rolę. Instytucje finansowe dostarczają kapitału początkowego i kapitału ryzyka, instytucje badawcze – wiedzy, a uniwersytety – wykwalifikowanych kadr. Ich działal21 B. Lundvall, S. Borrás, The Globalising Learning Economy: Implications for Innovation Policy, Commission of the European Union, DG XII, 1997. 22 B. Lundvall, op.cit. 23 R. Voyer, Knowledge-based industrial clustering: international comparisons, w: Local and regional systems of innovation, red. J. De la Mothe, G. Paquet, London 1998. 3. Instrumenty wspierania powiązań nauka–biznes w świetle teorii 49 ność jest efektywna, jeżeli zaspokajają rzeczywisty popyt regionalny. Infrastruktura i zagospodarowanie decydują o komunikacji między elementami systemu, a tym samym mają istotny wpływ na rozwój społeczeństwa uczącego się. W teorii RSI zwraca się uwagę na kolektywny i interaktywny charakter procesów innowacyjnych. Według Hirschmana np. większość problemów (takich jak niedobór kapitału, niska przedsiębiorczość) wynika z niedoskonałej organizacji. Zidentyfikował on niedostatek „komponentu współpracy w przedsiębiorczości”. Jego analiza podkreśla konieczność poszukiwania mechanizmów indukcyjnych, które mogłyby zmobilizować zasoby do celów rozwojowych24. Rolę kooperacji w rozwoju regionów podkreśla również Sabel, który stworzył koncepcję eksperymentalizmu regionalnego (regional experimentalism). W stworzonym przez niego modelu państwo, firmy i pośrednicy pracują w powtarzalnych interakcjach, mających na celu zdefiniowanie usług wspierających rozwój w sposób zorganizowany, poprzez ustalenie celów i odpowiedzialności oraz monitorowanie wyników w sposób, który wspiera procesy uczenia się. Autor twierdzi, że instytucje publiczne w regionach mniej uprzywilejowanych nie mają zdolności angażowania się w interaktywne dostarczanie usług, co wywołuje problem zaufania ze strony sektora przedsiębiorstw. Interaktywne dostarczanie usług, którego celem jest rozwój usług wspólnie z lokalnymi firmami (co ma w efekcie rozszerzyć ich zdolności absorpcyjne), nie może być osiągnięte poprzez tradycyjną politykę opartą na stronie podażowej. Centra technologiczne nie rozwiążą problemu deficytu innowacji w regionach mniej uprzywilejowanych, jeśli lokalne firmy nie będą w stanie lub nie będą chciały wykorzystać tych usług. Tak więc jednym z najważniejszych zadań w regionach słabiej rozwiniętych jest stymulowanie dialogu pomiędzy jednostkami dostarczającymi usług i ich użytkownikami, tak aby usługi wspierające przedsiębiorstwa odpowiadały wymaganiom lokalnych firm25. Do instytucji wchodzących w skład regionalnego systemu innowacyjnego należy zaliczyć przedsiębiorstwa, publiczną sferę badawczo-rozwojową (szkoły wyższe, jednostki badawczo-rozwojowe i instytuty naukowe), instytucje pośredniczące, takie jak centra transferu innowacji i technologii, władze samorządowe oraz instytucje finansowe i usługi dla biznesu, np. usługi konsultingowe. Istotnym składnikiem regionalnego systemu innowacyjnego są uwarunkowania społeczno-kulturowe, które przenikają do całego układu instytucjonalnego i produkcyjnego. Omówione powiązania sieciowe oraz systemy innowacyjne stanowią teoretyczną podstawę polityki innowacyjnej. Zarówno tworzenie powiązań sieciowych, jak i kształtowanie systemów innowacyjnych można traktować jako instrumenty polityki innowacyjnej same w sobie, jednak w ich ramach można wyróżnić wiele innych instrumentów transferu wiedzy. Zostaną one omówione w kolejnych punktach niniejszego rozdziału. 24 S. Gertler, D. Wolfe, Innovation and Social Learning: Institutional Adaptation in an Era of Technological Change, University of Toronto, 2002. 25 C. Sabel, Experimental Regionalism and the Dilemmas of Regional Economic Policy in Europe, OECD, Paris 1995. 50 Marta Mackiewicz Rysunek 3.1. Instytucje wchodzące w skład RSI Źródło: opracowanie własne. 3.5. Klasyfikacja instrumentów Klasyfikacja instrumentów wspierania powiązań pomiędzy środowiskami naukowymi a sferą przedsiębiorstw, mających na celu transfer wiedzy, jest dość trudna. Wiele z tych instrumentów wprowadzanych jest w ramach szerszych programów, związanych z realizacją strategii lizbońskiej, z realizacją polityki społeczno-gospodarczej państwa lub bieżącymi programami operacyjnymi, co powoduje, że mają one kompleksowy charakter. Z tego względu nie zawsze możliwe jest jednoznaczne zakwalifikowanie danego instrumentu do określonej grupy. W niniejszym rozdziale dokonano próby przedstawienia różnego typu narzędzi mających wpływ na rozwój powiązań służących przepływowi wiedzy. Wszelkie próby ich klasyfikacji należy jednak traktować elastycznie – niektóre instrumenty uzupełniają się nawzajem, inne są stosowane w ramach szerzej zakrojonych programów i adresowane do szerokich grup odbiorców, realizując cele nie tylko polityki innowacyjnej, ale także polityki zatrudnienia lub polityki rozwoju regionalnego. Dlatego w tym rozdziale zaproponowany został bardzo ogólny podział omawianych instrumentów: na instrumenty otoczenia instytucjonalnego kierowane do przedsiębiorstw, kierowane do sfery naukowej, instrumenty finansowe oraz związane z mobilnością kadr. Podział ten nie jest jednoznaczny i ostry, albowiem wiele elementów polityki budowania powiązań nachodzi na siebie nawzajem, uzupełnia się, a przede wszystkim realizuje podobne cele. Poza zaproponowanym, bardzo schematycznym, podziałem instrumenty budowania powiązań między nauką i gospodarką można klasyfikować na kilka sposobów: 3. Instrumenty wspierania powiązań nauka–biznes w świetle teorii 51 • według typu instrumentu (finansowe, instytucjonalne, infrastrukturalne), • według typu powiązań (prawa własności intelektualnej, kontrakty dla pracowników, zlecenia badawcze, finansowe, np. venture capital), • według odbiorcy (do kogo instrument jest kierowany: publiczne jednostki badawczo-rozwojowe, firmy, studenci), • według sposobu inicjowania (odgórne, oddolne). Tabela 3.1. Instrumenty wspierania powiązań świata naukowego z biznesem według typu i kierunku oddziaływania Instrumenty Kierowane do firm Kierowane do jednostek badawczych Finansowe Seed capital Business angels Fundusze poręczeniowe Ulgi podatkowe dla działalności badawczo-rozwojowej Granty na projekty badawcze Ulgi podatkowe dla działalności badawczo-rozwojowej Instytucjonalne Programy szkoleniowe Programy staży i praktyk Wspólne programy badawcze Zamówienia publiczne Programy wspierające mobilność naukowców Ochrona praw własności intelektualnej Wspólne programy badawcze Infrastrukturalne Inkubatory przedsiębiorczości Parki technologiczne Publiczne laboratoria dostępne dla firm Parki technologiczne i naukowe Publiczne laboratoria przy kampusach uniwersyteckich Źródło: opracowanie własne. Kolejna klasyfikacja związana jest z celem, jaki ma zostać osiągnięty (tabela 3.2). Tabela 3.2. Instrumenty wspierania powiązań świata naukowego z biznesem według celu Cel Przykłady instrumentów Tworzenie stałych powiązań pomiędzy sferą badawczą i firmami; tworzenie sieci Wspólne laboratoria Publiczne centra badań technologicznych Wzmacnianie relacji opartych na nieformalnych kontaktach Spotkania branżowe, konferencje Kluby, stowarzyszenia, organizacje branżowe Transfer wiedzy z publicznych jednostek badawczo-rozwojowych Centra transferu technologii Programy typu Faraday Partnership w Wielkiej Brytanii Wzmacnianie innowacyjności w firmach Inkubatory przedsiębiorczości Fundusze kapitału początkowego dla firm spin-off Poprawa jakości kapitału ludzkiego, mobilność pracowników Programy staży i praktyk Stypendia i konkursy Źródło: opracowanie własne. 52 Marta Mackiewicz Powiązania, które opierają się na przepływie kadr, wydają się mieć większe znaczenie dla innowacyjności; po pierwsze dlatego, że kapitał ludzki jest najważniejszym czynnikiem wpływającym na innowacyjność, po drugie – że mają trwalszy charakter i powstają dzięki nim efekty synergii, a po trzecie – że stosunkowo najłatwiej jest wspierać tego typu rozwiązania. Powiązania oparte na przepływie kadr powinny być budowane już na poziomie uczelni. Służą temu systemy praktyk, staże dla studentów, zarówno w publicznych jednostkach naukowo-badawczych, jak i w przedsiębiorstwach prywatnych, oraz pisanie prac magisterskich, dyplomowych i doktorskich na tematy zgłoszone przez przedsiębiorców współpracujących z uczelniami, a więc potencjalnie istotne z ich punktu widzenia. Do innych tego typu powiązań zalicza się: • udział pracowników naukowych pracujących w sferze publicznej w projektach realizowanych przez sektor prywatny, • przepływ pracowników z przedsiębiorstw do projektów realizowanych przez publiczne instytucje badawcze, • wspólne laboratoria tworzone przez jednostki sektora publicznego i prywatnego. Tabela 3.3. Instrumenty polityki innowacyjnej według Guy’a i Nauwelaersa Polityka wzmacniająca instytucje sektora publicznego wdrażające innowacje Inicjatywy zbliżające instytucje sektora prywatnego i publicznego wdrażające innowacje Polityka wzmacniająca instytucje sektora prywatnego wdrażające innowacje Wsparcie ze środków publicznych dla instytucji i programów edukacyjnych Tworzenie interdyscyplinarnych uczelni oferujących studia drugiego stopnia Zajęcia z zakresu innowacyjności i przedsiębiorczości prowadzone w szkołach średnich Struktury wsparcia firm proinnowacyjnych Systemy finansowania adresowane do MSP Inicjatywy zbliżające instytucje Inicjatywy zbliżające instytucje Inicjatywy zbliżające instytucje sektora publicznego opracowujące sektora publicznego i prywatnego sektora prywatnego opracowujące i wdrażające innowacje opracowujące i wdrażające i wdrażające innowacje innowacje Programy współpracy między uniwersytetami i innymi instytucjami szkolnictwa wyższego Polityka tworzenia klastrów Regionalne centra rozwoju Wsparcie dla projektów B + R realizowanych wspólnie Polityka wzmacniająca instytucje Inicjatywy zbliżające instytucje Polityka wzmacniająca instytucje sektora publicznego opracowujące sektora prywatnego i publicznego sektora prywatnego opracowujące innowacje opracowujące innowacje innowacje Wsparcie ze środków publicznych oferowane uczelniom i państwowym laboratoriom badawczym Programy B + R ukierunkowane na przedsiębiorstwa Programy promujące firmy typu spin-off Wsparcie dla projektów B + R realizowanych w firmach Źródło: K. Guy, C. Nauwelaers, Benchmarking STI Policies in Europe: in Search of Good Practice, 2003. 3. Instrumenty wspierania powiązań nauka–biznes w świetle teorii 53 Kolejną klasyfikację przeprowadzili Guy i Nauwelaers, dzieląc instrumenty na dziewięć obszarów oddziaływania (tabela 3.3)26. Autorzy nie odnieśli się bezpośrednio do powiązań pomiędzy nauką a biznesem, koncentrując się na powiązaniach sektora prywatnego i publicznego. Można jednak uznać, że obejmuje to zbliżone grupy instytucji, jak we wcześniej omówionych zestawieniach. W klasyfikacji uwzględniającej cykl (fazę) życia innowacji (od opracowania do wdrożenia) do instrumentów wspierających powiązania sektora prywatnego i publicznego zaliczone zostały: • zajęcia z zakresu innowacyjności i przedsiębiorczości prowadzone w szkołach średnich, • polityka tworzenia gron (klastrów), • regionalne centra rozwoju, • programy promujące firmy typu spin-off. Analizując instrumenty wspierające powiązania sektora prywatnego i publicznego, warto się odnieść do partnerstwa publiczno-prywatnego, które tworzy ramy dla stosowania wielu instrumentów transferu wiedzy. 3.6. Rola partnerstwa publiczno-prywatnego w budowaniu powiązań na linii nauka–biznes Termin „partnerstwo publiczno-prywatne” nie jest zdefiniowany na szczeblu wspólnoty europejskiej. Pojęcie to może być rozumiane szeroko, jako każdego rodzaju współpraca sektora prywatnego i publicznego, lub jako współpraca przy realizacji stosunkowo dużych projektów infrastrukturalnych. Przedsięwzięcia współfinansowane przez partnerstwo publiczno-prywatne są bardzo ważnym instrumentem wspierania innowacji. Poprzez łączenie wkładów finansowych sektora publicznego i prywatnego przedsięwzięcia współfinansowane przez państwo i prywatnych przedsiębiorców zapewniają środki do lepszego wykorzystania ograniczonych publicznych funduszy na prace badawczo-rozwojowe oraz zapewniają silne zaangażowanie ze strony przemysłu. Łącząc potrzeby sektora publicznego i prywatnego poprzez wspólne cele i czynne zaangażowanie wszystkich partnerów w zarządzanie i podejmowanie decyzji, przedsięwzięcia takie mogą też podnieść jakość wkładu sektora prywatnego w potrzeby publiczne, poprawić perspektywy komercjalizacji wyników badań publicznych i podstawową infrastrukturę wiedzy27. Przedsięwzięcia współfinansowane przez partnerstwo publiczno-prywatne mają coraz większy udział w nakładach na prace badawczo-rozwojowe. We Francji przedsięwzięcia takie stanowiły 78% ogółu środków na badania przyznawanych w drodze 26 27 K. Guy, C. Nauwelaers, Benchmarking STI Policies in Europe: in Search of Good Practice, 2003. OECD Innovation and Technology Outlook, 2004. 54 Marta Mackiewicz konkursów w 2002 r., w porównaniu z 37% w 1998 r. Wiele tych partnerstw przyjmuje postać wspólnych centrów badawczych, ale kraje takie jak Belgia, Dania, Francja, Holandia, Nowa Zelandia, Szwajcaria i Wielka Brytania podejmują starania mające na celu utworzenie sieci badaczy w różnych ośrodkach badawczych, aby poprawić współpracę i jakość pracy. Dotychczasowe doświadczenia wskazują, że współpraca państwa i prywatnych przedsiębiorców musi być starannie zaplanowana i zarządzana, aby można było zaangażować w nią partnerów o różnej kulturze, zasadach zarządzania i celach. Powodzenie przedsięwzięcia zależy od zapewnienia sobie zaangażowania ze strony przemysłu przy zrównoważeniu celów publicznych i prywatnych, wpasowania się w krajowe systemy innowacji, stopnia optymalizacji umów finansowania, utworzenia odpowiednich powiązań międzynarodowych oraz zaangażowania MSP i uzyskanej oceny. Na przykład, stosowanie opartego na konkurencyjności oddolnego podejścia do wyboru wydaje się skuteczne w zapewnieniu, że przedsięwzięcia współfinansowane przez państwo i prywatnych przedsiębiorców przyciągną właściwe firmy, które będą korzystać z istniejących możliwości. Może się jednak pojawić potrzeba posiadania kryteriów odgórnych, aby programy realizowane przez partnerstwo objęły obszary o strategicznym znaczeniu dla danego kraju. Równowaga wkładu finansowego sektora publicznego i prywatnego oraz okres finansowania ze środków publicznych powinny być również odpowiednio dostosowane, aby odzwierciedlać stopień, w jakim badania mają na celu spełnienie potrzeb rządowych, a w jakim większe wsparcie prac badawczo-rozwojowych sektora przedsiębiorstw. 3.7. Pola oddziaływań Powiązania nauka–biznes różnią się znacząco w zależności od obszaru technologicznego i typu instytucji czy przedsiębiorstw. Powiązania takie są szczególnie istotne w tych obszarach technologicznych, gdzie przełomowe innowacje mogą być przekazywane i wykorzystywane w nowych produktach czy procesach (np. biotechnologie czy ICT). W tych obszarach powiązania odgrywają największą rolę i istnieją nawet w krajach, gdzie obserwowany jest bardzo niski stopień powiązań nauka–przemysł28. Instrumenty wspierające powiązania pomiędzy nauką a biznesem powinny oddziaływać dwukierunkowo: z jednej strony wzmacniać zachęty dla współpracy, a drugiej eliminować bariery. Budowanie powiązań pomiędzy środowiskiem naukowym a przedsiębiorstwami jest w interesie zarówno sfery naukowej, jak i firm, ale także w interesie całej gospodarki. Dlatego rolę pośrednika powinna przejąć administracja publiczna i rząd. W wielu krajach to właśnie dzięki odpowiednio ukierunkowanej polityce rządu udało się dopro- 28 Benchmarking Industry-Science Relations. The role of framework conditions, European Commission, Enterprise DG, Federal Ministry of Economy and Labour, Austria, 2001. 3. Instrumenty wspierania powiązań nauka–biznes w świetle teorii 55 wadzić do skutecznej współpracy środowisk naukowych z biznesem. Przykłady takich działań ukazuje zamieszczona dalej tabela 3.4. Rysunek 3.2. Pola oddziaływania instrumentów wspierających powiązania pomiędzy nauką a biznesem Źródło: opracowanie własne na podstawie: OECD, Benchmarking Industry-Science Relationships, 2002. 56 Marta Mackiewicz Tabela 3.4. Działania promujące powiązania pomiędzy nauką a biznesem w ramach polityki państwa Polityka rządu Rozwiązania instytucjonalne Działania Zachęty do wspólnych badań Wspólne centra badawcze Autonomia uczelni i jednostek badawczo-rozwojowych Polityka edukacyjna Współpraca z firmami przy projektowaniu programów kształcenia Polityka rynku pracy Promocja mobilności Finansowanie staży i praktyk (np. w formie ulg podatkowych lub zwrotu części kosztu zatrudnionych na staż) Redukcja barier dla imigrantów i studentów zagranicznych Zamówienia publiczne Zamówienia publiczne promujące firmy prowadzące badania Polityka finansowa Publiczne fundusze kapitału zalążkowego Ulgi podatkowe dla innowacyjnych firm Polityka regionalna Wsparcie dla klastrów Regionalne centra innowacji Foresight regionalny Polityka konkurencyjności Poprawa wizerunku sektora badawczo-rozwojowego jako miejsca pracy dla młodych naukowców Źródło: opracowanie własne na podstawie: OECD, Benchmarking Industry-Science Relationships, 2002. 3.8. Czynniki sprzyjające rozwojowi powiązań nauka–biznes Czynniki sprzyjające rozwojowi powiązań nauka–biznes były przedmiotem badań wielu instytucji, m.in. Komisji Europejskiej oraz OECD. W poszczególnych krajach różne czynniki odgrywały rolę w tworzeniu powiązań sfery naukowej z przemysłem. Jednak na podstawie doświadczeń badanych krajów można wyszczególnić kilka kluczowych czynników. Z przeprowadzonych badań wyciągnięto wniosek, że dobre powiązania nauka–biznes występują wtedy, gdy: • istnieje duże zapotrzebowanie ze strony przedsiębiorstw, będące wynikiem strategii innowacyjnej sektora przedsiębiorstw oraz zachęt rynkowych do wdrażania nowych technologii, • istnieją dobrze rozwinięte zachęty dla sektora naukowego do angażowania się w powiązania z biznesem, włączając w to indywidualne wynagrodzenia, misję instytucji i jej cele, wsparcie zarządcze i administracyjne, • istnieją programy dla MSP, podnoszące świadomość, zwiększające zdolność zarządzania innowacjami i kładące nacisk na rozwój aktywności na polu badań i rozwoju, • istniejące prawo nie jest barierą dla współpracy, • istnieją zachęty ze strony sektora publicznego wzmacniające powiązania nauka– biznes (pomoc finansowa, dostarczanie informacji, budowanie powiązań sieciowych dzięki istnieniu instytucji pośredniczących, szkolenia), 3. Instrumenty wspierania powiązań nauka–biznes w świetle teorii 57 • polityka naukowa i technologiczna charakteryzuje się długofalowym nastawieniem na wzmacnianie powiązań nauka–biznes, biorąc po uwagę różne kanały wzajemnych oddziaływań i transferu technologii29. W wielu krajach pozytywne efekty przyniosło ustanowienie specjalnych instytucji zajmujących się transferem wiedzy, związanych z uniwersytetami lub jednostkami badawczymi. Do czynników sukcesu tych instytucji należą: • powiązanie badań podstawowych z badaniami stosowanymi w ramach tych samych zespołów badawczych, • bezpośredni transfer wiedzy do przemysłu z pominięciem instytucji pośredniczących, • indywidualne wynagrodzenia za działalność. Duże znaczenie ma również mobilność pracowników, wiążąca się z programami wymiany, które bezpośrednio są skierowane do MSP, oraz wspólne programy edukacyjno-szkoleniowe dla absolwentów, które angażują przedsiębiorców w opracowywanie tematów prac i pozwalają absolwentom i studentom na przeprowadzanie praktycznych prac badawczo-rozwojowych w przedsiębiorstwach30. W USA jednym z czynników, które przyczyniły się do zwiększenia liczby patentów i licencji, była zmiana ustawodawstwa (Bayh–Dole Act) dotyczącego praw własności intelektualnej. Dodatkowym instrumentem, który odegrał znaczną rolę, było zwiększenie autonomii uniwersytetów31. Podsumowując, instrumenty transferu wiedzy stosowane przez władze regionalne powinny funkcjonować w ramach systemów innowacyjnych (krajowych i regionalnych), które ułatwiają wzajemne kontakty pomiędzy sferą badawczo-rozwojową i biznesową. Dzięki tworzeniu sieci powiązań oraz wspieraniu partnerstwa publiczno prywatnego powstają podstawy do wzajemnej współpracy, dzięki której następuje rozwój gospodarczy. Ponadto, opierając się na doświadczeniach międzynarodowych i badaniach empirycznych, kształtowanie warunków dla rozwoju powiązań pomiędzy nauką a biznesem powinno uwzględniać następujące przesłanki: 1. Zachęty dla budowania współpracy pomiędzy sferą naukową a sektorem przedsiębiorstw powinny być oparte na spójnej i długofalowej polityce innowacyjnej. Instrumenty tej polityki wymagają w większości długoterminowej perspektywy czasowej, aby trwałe efekty ich oddziaływania zaczęły być widoczne (zarówno w strukturach, jak i sferze zachowań). 2. Kreowanie polityki ukierunkowanej na budowę powiązań pomiędzy nauką a biznesem powinno być oparte na przesłankach uwzględniających zarówno ekonomiczne, jak i społeczne cele publicznej nauki. Oznacza to próbę zapewnienia równowagi pomiędzy transferem technologii a edukacją i badaniami podstawowymi. 3. Jak wynika z badań Komisji Europejskiej, wspólne programy badawcze, które promują bezpośrednią współpracę między nauką a przemysłem, są wysoko cenionym instrumentem. Są to zazwyczaj tematyczne programy, które stosują podejście od29 Benchmarking Industry-Science Relations, op.cit. Ibidem. 31 OECD, Benchmarking Industry-Science Relationships, 2002. 30 58 4. 5. 6. 7. Marta Mackiewicz dolne w definiowaniu tematów badawczych i które cechuje długoterminowa perspektywa czasowa. W ich wyniku często powstaje infrastruktura (urządzenia, wyposażenie) wykorzystywana zarówno przez instytucje naukowe, jak i przez przemysł, co powoduje, że kooperacja jest kontynuowana nawet po zakończeniu projektu. W odniesieniu do programów współpracy efektywne okazuje się podejście konkursowe. System taki z dużym sukcesem funkcjonuje w Szwecji, gdzie rządowa agencja INNOVA, dysponująca budżetem 120 mln euro, organizuje konkursy na innowacje w przedsiębiorstwach. Powoduje to, że publiczne środki finansowe trafiają do najbardziej obiecujących przedsięwzięć, na których mogą się opierać inne projekty. Zaangażowanie MSP we współpracę nauka–biznes ma ogromne znaczenie dla rozpowszechniania wiedzy. MSP posiadające odpowiednie zdolności absorpcyjne powinny być stymulowane do podejmowania bezpośrednich kontaktów z jednostkami badawczymi. Służyć temu mogą np. systemy voucherów pozwalające na kilkudniowe korzystanie z laboratoriów publicznych należących do jednostek badawczo-rozwojowych lub na uzyskanie doradztwa z zakresu technologii. Wspieranie komercjalizacji rezultatów badań w publicznej sferze badawczo-naukowej jest istotnym zagadnieniem zwłaszcza w takich dziedzinach, jak biotechnologie, inżynieria genetyczna, nowe materiały oraz ICT. Dobre praktyki w tej sferze dotyczą: dostarczania odpowiedniej infrastruktury, redukcji kosztów transakcyjnych i asymetrycznej informacji, wsparcia doradczego oraz dostarczania kapitału zalążkowego dla firm typu start-up. Instytucjonalne ramy publicznych jednostek badawczo-rozwojowych powinny zostać tak skonstruowane, aby wprowadzały współpracę z biznesem do statutowych zadań czy misji tych jednostek. Działania te powinny podlegać ocenie. 3.9. Przegląd instrumentów wspierających powiązania nauka–biznes Instrumenty wspierania powiązań sfery nauki z biznesem omówione w dalszej części rozdziału zostały podzielone na pięć podstawowych grup. 1. Instrumenty otoczenia instytucjonalnego kierowane do przedsiębiorstw: • ośrodki transferu technologii, • inkubatory technologiczne i inkubatory przedsiębiorczości, • parki naukowe i technologiczne, • sieci IRC, • platformy technologiczne. 2. Instrumenty otoczenia instytucjonalnego związane ze sferą naukową: • centra doskonałości, • centra zaawansowanych technologii, • wspieranie tworzenia firm spin-off. 3. Instrumenty wspierania powiązań nauka–biznes w świetle teorii 59 3. Instrumenty finansowe kierowane do przedsiębiorstw i ośrodków naukowych: • programy ramowe, • instrumenty podatkowe. 4. Instrumenty wspierające wymianę pracowników. 5. Wspólne przedsięwzięcia, w tym konsorcja badawcze. 3.9.1. Instrumenty otoczenia instytucjonalnego skierowane do przedsiębiorstw Jednym ze sposobów wspierania powiązań pomiędzy nauką a biznesem są instrumenty otoczenia instytucjonalnego. Mogą one być skierowane do przedsiębiorstw i do instytucji sfery naukowej. Ważnym elementem otoczenia instytucjonalnego skierowanym do przedsiębiorstw są ośrodki transferu technologii, inkubatory technologiczne, inkubatory przedsiębiorczości i parki technologiczne – określane ogólnie jako ośrodki innowacji. Są one odpowiedzialne za budowę platformy dialogu i współpracy świata nauki i biznesu, tworząc tym samym warunki do poprawy efektywności przepływu wiedzy, informacji i technologii. Ośrodki takie stanowią istotny element każdego nowoczesnego systemu innowacyjnego w państwach budujących podstawy gospodarki opartej na wiedzy. 3.9.1.1. Ośrodki transferu technologii Ośrodki transferu technologii to instytucje, które dostarczają usług dla założonych ze środków publicznych lub współfinansowanych ze środków publicznych instytucji badawczych w celu komercjalizacji ich wyników badań. Instytucje te, działające na styku nauki i biznesu, wspierają rozwój kontaktów instytucji naukowych i przedsiębiorstw (np. poprzez przygotowywanie baz danych) oraz zajmują się szeroko pojętą popularyzacją i promocją innowacyjności. Są instrumentem dalszego rozpowszechniania i przejmowania nowych technologii przez przedsiębiorstwa. Publicznym jednostkom badawczym pomagają w zarządzaniu ich zasobami intelektualnymi, co obejmuje ochronę praw intelektualnych i ich transfer poprzez licencje i patenty. Zajmują się również wspieraniem nowych firm w celu przeprowadzania wspólnych badań32. Działalność ośrodków transferu technologii może również obejmować audyt technologiczny (identyfikację potrzeb firm innowacyjnych) czy takie usługi, jak opracowywanie studiów przedinwestycyjnych. Prowadzone są także szkolenia dla MSP. Centra pomagają w przygotowywaniu wniosków dotacyjnych dla firm i instytucji naukowych, opracowywaniu biznesplanów czy tworzeniu firmy. Z kolei według definicji OECD ośrodki transferu technologii to instytucje lub ich części, które wspomagają pracowników publicznych placówek badawczych w identy- 32 Improving Institutions for the Transfer of Technology from Science to Enterprise. Technology Transfer Institutions in Europe. An Overview, European Commission, DG Enterprise, 2004. 60 Marta Mackiewicz fikacji i zarządzaniu ich własnością intelektualną i w transferze lub licencjonowaniu praw własności intelektualnej w celu podnoszenia możliwości rozwojowych. Należą do nich przede wszystkim organizacje, które pomagają pracownikom naukowym zakładać firmy w celu komercjalizacji ich wynalazków, takie jak parki technologiczne i inkubatory, a także instytucje, które koncentrują się na dostarczaniu usług badawczych dla sektora prywatnego, jeśli realizują funkcje transferu technologii. Ośrodki transferu technologii spełniają następujące funkcje: • redukują braki informacji na temat tego, co oferuje sektor publicznych jednostek badawczych i jakie są potrzeby przedsiębiorstw, • redukują wysokość kosztów transakcyjnych, • pomagają zmniejszać bariery mentalne odnoszące się do współpracy, istniejące w obu środowiskach – naukowym i przedsiębiorców, • pomagają zbliżać do siebie cele obu grup, • redukują niepewność co do wyników współpracy. Instytucje zajmujące się transferem technologii odgrywają istotną rolę w początkowych etapach, kiedy ujawniane są wynalazki i oceniany jest ich potencjał komercyjny. Dlatego ogromne znaczenie ma zarządzanie prawami własności intelektualnej w tych instytucjach33. Rysunek 3.3. Działalność instytucji transferu technologii w UE (w %) Źródło: Improving Institutions for the Transfer of Technology from Science to Enterprise. Technology Transfer Institutions in Europe. An Overview, European Commission, DG Enterprise, 2004, s. 25. 33 Ibidem. 3. Instrumenty wspierania powiązań nauka–biznes w świetle teorii 61 Jak wynika z badania instytucji transferu technologii w 30 krajach, przeprowadzonego dla Komisji Europejskiej, podstawowym rodzajem ich działalności jest pomoc w tworzeniu firm spin-off. Działalność taką zadeklarowało 64% badanych instytucji34. Badaniem objęto także Polskę. Instytucje zajmujące się transferem technologii mogą być włączone do instytucji badawczych. Jednak w przypadku małych jednostek jest to przedsięwzięcie trudne technicznie, a poza tym małe jednostki dysponują często zbyt małą liczbą patentów, licencji czy technologii, aby ekonomicznie uzasadnione było tworzenie takich dodatkowych instytucji w ich obrębie. Najliczniejszą grupą centrów transferu technologii są ośrodki funkcjonujące przy uczelniach i instytutach naukowych (52%). To właśnie przy tych instytucjach powstawały pierwsze ośrodki transferu technologii pod koniec lat 60. w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Centra funkcjonujące przy instytucjach naukowych prowadzą przede wszystkim działalność informacyjną (rozpowszechnianie informacji o prowadzonych pracach badawczych) oraz zajmują się pozyskiwaniem partnerów biznesowych i poszukiwaniem możliwości sprzedaży wyników prowadzonych prac. Akademickie ośrodki, choć związane w sposób bezpośredni ze środowiskiem naukowym, są jednak obciążone uczelnianą administracją. Stąd też konieczność poszukiwania innych, bardziej elastycznych i efektywnych form organizacyjnych dla centrów transferu technologii. Zdarza się więc, że uczelnie i instytucje B + R udzielają koncesji prywatnym lub publiczno-prywatnym firmom zajmującym się komercjalizacją technologii. Bardzo liczną grupę stanowią także instytucje trzeciego sektora, a więc fundacje i stowarzyszenia (w Polsce – niemal 1/3 centrów transferu technologii). Ponadto działania w zakresie wsparcia transferu technologii prowadzone są również w pewnym stopniu przez instytucje przedstawicielskie biznesu i podmioty publiczne. Często w ramach izb gospodarczych, związków zawodowych, instytucji rozwoju regionalnego czy instytucji samorządowych funkcjonują bowiem wyodrębnione działy specjalizujące się w działalności związanej z rozwojem i komercjalizacją technologii. W przypadku izb gospodarczych zajmują się one głównie doradztwem innowacyjno-technologicznym, konsultacjami, szkoleniami czy spotkaniami z naukowcami. Badania wskazują, że ośrodki transferu technologii funkcjonujące w Polsce cechuje niski poziom specjalizacji branżowej. Podstawowym źródłem finansowania działalności ośrodków transferu technologii są środki pochodzące z grantów i projektów (39,2%), zatem instytucje te podejmują działania, za którymi idą pieniądze projektowe, i reagują na inicjatywy władz publicznych lub macierzystych instytucji. 34,5% dysponowanego budżetu pokrywają łączne wpływy z działalności własnej. Dość istotnym źródłem finansowania są też środki z instytucji macierzystych (16,6%)35. 34 Ibidem. K.B. Matusiak, M. Matusiak, P. Głodek, Potencjał i kierunki rozwoju centrów transferu technologii, w: Ośrodki innowacji w Polsce, PARP, 2005. 35 62 Marta Mackiewicz 3.9.1.2. Inkubatory technologiczne i inkubatory przedsiębiorczości Inkubator technologiczny to inkubator przedsiębiorczości wyspecjalizowany we wspieraniu nowych firm opartych na zaawansowanych technologiach. Zwykle jest to organizacja, która wspiera nowe przedsiębiorstwa (często typu spin-off), stwarzając im przyjazne warunki do rozwoju i sprawnego funkcjonowania na rynku. Głównym celem inkubatora technologicznego jest pomoc nowo powstałej, innowacyjnej firmie w osiągnięciu dojrzałości i zdolności do samodzielnego funkcjonowania na rynku. Jego zadaniem jest doradztwo i zapewnianie pomocy przy finansowaniu rozwojowych przedsięwzięć. Instytucje te powinny zachęcać do tworzenia firm wykorzystujących wyniki prac badawczych prowadzonych w publicznych jednostkach badawczych. Część inkubatorów dodatkowo świadczy usługi konsultingowe dla założonych firm. Inkubatory powstają przede wszystkim w dużych miastach, które są dogodnym miejscem dla przedsiębiorców do lokowania swojej działalności. Z badań przeprowadzonych dla Komisji Europejskiej w 2002 r. wynika, że zdecydowana większość firm, które lokują się w inkubatorach przedsiębiorczości, to firmy typu start-up (ok. 70%). Pozostałe grupy to oddziały firm istniejących oraz firmy typu spin-off wyodrębnione z uniwersytetów lub centrów badawczo-rozwojowych. W strukturze branżowej przeważają zdecydowanie firmy prowadzące działalność związaną z ICT. Stosunkowo duży udział mają także firmy świadczące usługi dla biznesu i usługi finansowe36. Powstawanie inkubatorów jest finansowane przede wszystkim ze środków publicznych. W Unii Europejskiej ok. 1/5 środków na utworzenie inkubatorów przedsiębiorczości pochodziło ze środków UE i innych organizacji międzynarodowych, a prawie połowa finansowana była przez władze państwowe, regionalne i lokalne. Finansowanie ze środków publicznych jest uzasadnione tym, że inkubatory przyczyniają się do redukowania negatywnych efektów zewnętrznych i przyspieszają tworzenie MSP w innowacyjnych branżach. 3.9.1.3. Parki naukowo-technologiczne Parki naukowe i technologiczne to instytucje, których zadaniem jest tworzenie warunków do innowacji, rozwoju nowych technologii, ich transferu i komercjalizacji. Najczęściej wykorzystują one infrastrukturę badawczą uczelni i innych ośrodków naukowych. W parkach technologicznych lokują się raczej firmy dojrzałe, które chcą korzystać z infrastruktury i innowacyjnego otoczenia. Parki oferują firmom wykorzystującym nowoczesne technologie usługi w zakresie doradztwa w tworzeniu i rozwoju przedsiębiorstw, transferu technologii i komercjalizacji wyników badań naukowych oraz udostępniają nieruchomości wraz z infrastrukturą. Chociaż często używa się pojęcia „park naukowo-technologiczny”, które obejmuje grupę instytucji o zbliżonej 36 Benchmarking of Business Incubators, European Commission, 2002. 3. Instrumenty wspierania powiązań nauka–biznes w świetle teorii 63 działalności, należy pamiętać, że istnieje rozróżnienie pomiędzy parkiem naukowym a parkiem technologicznym37. Zgodnie z definicją przyjętą przez zarząd Międzynarodowego Stowarzyszenia Parków Naukowych (ang. IASP), park naukowy jest instytucją zarządzaną przez specjalistów, której głównym celem jest promowanie kultury innowacyjnej oraz konkurencyjności zrzeszonych w niej instytutów naukowo-badawczych i firm. Park zarządza procesem przepływu wiedzy i technologii między uczelniami, instytucjami naukowo-badawczymi i przedsiębiorstwami. Sprzyja również powstawaniu i rozwojowi firm innowacyjnych, oferując możliwość inkubacji i wsparcie procesów tworzenia firm typu spin-off38. Działalność parku naukowego może obejmować prowadzenie badań naukowych, promocję nauki i jej twórców, organizowanie imprez naukowych (spotkań, konferencji) i konsultacji dla środowiska naukowego z dziedziny ochrony własności intelektualnej czy koordynowanie działań związanych z wykorzystywaniem grantów europejskich na cele badawcze. Zadaniem parku naukowego jest więc nie tylko prowadzenie i wspieranie działalności badawczej, ale również przybliżanie wyników badań naukowych społeczeństwu (w tym przedsiębiorcom). Termin „park technologiczny” oznacza ośrodek wspierania innowacyjności, transferu technologii oraz przedsiębiorczości. Park technologiczny jest instytucją, która posiadając silne zaplecze B + R, zrzesza przedsiębiorstwa oraz inkubatory wysokich technologii i zapewnia warunki umożliwiające ścisłą współpracę między ośrodkami naukowymi a zorientowanymi innowacyjnie przedsiębiorstwami. Parki technologiczne przyciągają nowe, lokalne firmy produkcyjne, ale także duże krajowe i międzynarodowe podmioty mogące ożywić rozwój gospodarczy na danym obszarze. Ponadto stanowią one pomost między nauką a gospodarką, oferując zaplecze badawcze i w ten sposób generując nowe produkty i procesy produkcyjne. Park musi być formalnie powiązany z publicznymi instytucjami naukowymi, badawczymi i kształcącymi. Parki naukowo-technologiczne skupiają: • instytucje naukowo-badawcze oferujące nowe rozwiązania technologiczne, działy badawcze i wdrożeniowe dużych korporacji oraz małe innowacyjne firmy poszukujące nowych szans rozwoju, • bogate otoczenie biznesu w zakresie finansowania, doradztwa i wspierania rozwoju innowacyjnych firm, • finansowe instytucje wysokiego ryzyka (venture capital), • wysoki potencjał przedsiębiorczości przyciągający kreatywne osoby z innych regionów, • rządowe, regionalne i lokalne programy wspierania przedsiębiorczości, transferu technologii i rozwoju nowych rozwiązań technologicznych39. 37 W parku naukowym, w odróżnieniu od parku technologicznego, produkcja ma charakter wyłącznie prototypowy. 38 Por. http://www.iasp.ws/publico/jsp/herramientas/lstHerramienta.jsp?cp=1&id=1&chm=120&ca= -1&cu=-1&v=1&cdp=-1&ch=120&cd=91. 39 K.B. Matusiak, Parki technologiczne w Polsce, http://www.sooipp.org.pl/, 2005. 64 Marta Mackiewicz 3.9.1.4. Sieci IRC (Innovation Relay Centre) IRC to powołana przez Komisję Europejską sieć ośrodków przekazu innowacji, obejmująca ponad 200 organizacji. Jej celem jest promocja innowacyjności i wymiany technologicznej, co obejmuje m.in. doradztwo, konsulting oraz szkolenia. Z sieci korzystają podmioty będące twórcami nowych technologii, przedsiębiorstwa i instytucje pośredniczące. Podstawowe pola działalności sieci IRC to: • transfer technologii, • adaptacja technologii przez firmy, • identyfikacja potrzeb technologicznych. 3.9.1.5. Platformy technologiczne Platformy technologiczne są jednym z instrumentów dostosowywania badań do potrzeb przemysłu. Są one wspólnym przedsięwzięciem Komisji Europejskiej, przemysłu, instytucji naukowych i finansowych oraz grup decyzyjnych. Pierwsze platformy powstały w latach 2002–200340. Platformy dzięki swej kompleksowości zapewniają transfer wiedzy ze sfery badawczej do konkretnych zastosowań technologicznych i umożliwiają wprowadzenie ich na rynek. Dzięki zaangażowaniu rożnych partnerów mogą wpływać na dobór celów realizowanych ze środków publicznych i zapobiegać ich rozpraszaniu. Poza wpływem na priorytety programów badawczych ułatwiają identyfikację istniejącej infrastruktury badawczo-naukowej. Dzięki temu, że to prywatne przedsiębiorstwa określają priorytety rozwoju, środki wydawane są w sposób bardziej efektywny. Partnerzy określają program strategicznych badań, zakreślając jego ramy czasowe oraz cele, jakie mają zostać osiągnięte. Platformy stawiają sobie za cel m.in.: • rozwój nowych technologii prowadzących do istotnych zmian w sektorze (np. nanotechnologie w medycynie), • godzenie różnych celów politycznych w celu zapewnienia zrównoważonego rozwoju (technologie przyjazne dla środowiska), • rozwój nowych technologii wytwarzania dóbr powszechnego użytku, o wysokich kosztach wejścia na rynek lub niepewnej opłacalności, • zapewnienie przełomowych wyników badań, • odnowę, ożywienie i restrukturyzację tradycyjnych sektorów przemysłowych41. 40 European Technology Platforms. Moving to implementation, Second Status Report, European Commission, May 2006. 41 http://cordis.europa.eu/technology-platforms/home_en.html 3. Instrumenty wspierania powiązań nauka–biznes w świetle teorii 65 3.9.2. Instrumenty otoczenia instytucjonalnego związanego ze sferą naukową Wybór instrumentów otoczenia instytucjonalnego skierowanych do instytucji zaliczanych do sfery naukowej wydaje się nieco mniejszy niż w przypadku tego typu narzędzi adresowanych do środowiska biznesowego. Wśród najważniejszych należy wymienić centra doskonałości i centra zaawansowanych technologii. Odrębną kwestię stanowi wspieranie tworzenia firm typu spin-off. 3.9.2.1. Centra doskonałości Centra doskonałości to jednostki naukowe lub wyodrębnione zespoły wybitnych pracowników naukowych prowadzące badania naukowe i rozwijające nowoczesne technologie, kładące szczególny nacisk na współpracę międzynarodową, zwłaszcza w programach Unii Europejskiej. Centra powinny skupiać zespoły uczonych o wybitnych osiągnięciach badawczych, którzy współpracują w zakresie wspólnych tematów o dużym znaczeniu dla gospodarki kraju. Naukowcy skupieni w takim centrum podejmują tematy strategiczne z punktu widzenia polityki państwa, wykorzystując zaplecze naukowe różnych instytucji pracujących wspólnie, a przede wszystkim wykorzystując potencjał instytucji macierzystej. Ideą centrum jest wykorzystanie potencjału badawczego takiej jednostki do stworzenia „laboratorium”, które aktywnie współpracuje z przemysłem i innymi użytkownikami wyników badań naukowych. Centra prowadzą badania podstawowe, jednocześnie pracując nad możliwościami konkretnych zastosowań innowacyjnych rozwiązań. W zależności od zakresu działania istnieją różne rodzaje centrów doskonałości: • prowadzące badania w określonej dziedzinie (wydziały na uczelniach, instytuty), • prowadzące szeroką współpracę interdyscyplinarną, • zajmujące się badaniami, których podstawą jest specjalna infrastruktura badawcza (np. Europejski Ośrodek Badań Atomowych), • obejmujące współpracę akademicko-przemysłową, • rozwijające przemysłową realizację B + R. Powszechnie znanymi przykładami takich ośrodków są: Stanford University i sąsiednia Dolina Krzemowa, Massachusetts Institute of Technology i „Route 128” z firmami spin-off, Princeton University i Europejski Ośrodek Badań Atomowych – CERN. Podstawowe cele działalności centrów doskonałości to: • podnoszenie roli nauki i badań jako czynnika konkurencyjności gospodarki, • tworzenie powiązań pomiędzy badaniami i praktyką stymulujących powstawanie rozwiązań innowacyjnych, • wzmacnianie współpracy pomiędzy jednostkami naukowymi, • tworzenie struktur badawczych i wdrożeniowych. 66 Marta Mackiewicz 3.9.2.2. Centra zaawansowanych technologii Centrum zaawansowanych technologii to interdyscyplinarne konsorcjum naukowe składające się z jednostek naukowych prowadzących badania i prace rozwojowe na najwyższym poziomie oraz z innych podmiotów, które działają na rzecz badań naukowych i prac rozwojowych, rozwoju innowacji i wdrożeń. Jego celem jest wdrożenie i komercjalizacja nowych (głównie krajowych) technologii, produktów i usług w dziedzinach priorytetowych dla gospodarki42. 3.9.2.3. Wsparcie dla tworzenia firm spin-off Firmy spin-off tworzone są po to, aby wykorzystać w praktyce własność intelektualną wytworzoną przez pracowników ośrodków naukowych i jednostek badawczych. Obejmują też inicjatywy zapoczątkowane przez pracowników naukowych, których celem jest komercjalizacja wyników badań prowadzonych na wyższej uczelni oraz tworzenie nowych jednostek przez publiczne jednostki badawcze i naukowe. Z badań OECD wynika, że ten typ powiązań pomiędzy nauką a przedsiębiorstwami jest jednym z czynników wyjaśniających różnice w wydajności nowych branż opartych na wiedzy, takich jak np. biotechnologie. Tworzenie tych firm pozwala na praktyczne wykorzystanie wiedzy, co jest szczególnie istotne w gospodarce takiej jak polska, o niskim poziomie innowacyjności, w której środowiskom naukowym nie stwarza się bodźców do praktycznego wykorzystywania osiągnięć naukowych. Przedsięwzięcia biznesowe oparte na technologiach uniwersyteckich są trudne do realizacji, co powoduje, że tworzenie firm spin-off ogranicza się do bardzo małej grupy instytutów badawczych i uczelni. Firmy spin-off wyłonione z publicznej działalności badawczej są nieliczne w porównaniu z tego typu firmami powstałymi na bazie przedsiębiorstw prywatnych. Jako kanał powiązań pomiędzy nauką a biznesem będą się liczyć raczej w przyszłości, choć w niektórych krajach ich liczba już zaczyna spadać. Firmy spin-off powstałe na bazie publicznych jednostek badawczych koncentrują się w kilku branżach, przede wszystkim technologiach informacyjnych, biotechnologiach i technologiach medycznych. Motywacją do rozwijania tego typu przedsiębiorczości i wspierania jej przez państwo jest przede wszystkim to, że firmy typu spin-off są z reguły wysoko innowacyjne (np. w USA 27 322 licencji aktywnych w 2004 r., w tym 4783 nowych), co ma niebagatelne znaczenie ekonomiczne. W krajach, w których tego typu firmy się rozwijają, stanowią one bardzo istotny czynnik z punktu widzenia rynku pracy. W USA, gdzie od 1980 r. w oparciu o licencje instytucji akademickich powstało 4543 nowych firm (462 w 2004 r.), w latach 1980–1999 firmy spin-off stworzyły 280 tys. nowych miejsc pracy (83 osoby na firmę). W Stanach Zjednoczonych dzięki firmom spin-off powstało 3114 nowych produktów w latach 1998–2004, a w samym 2004 r. 567. Firmy te cechu42 http://www.kpk.gov.pl 3. Instrumenty wspierania powiązań nauka–biznes w świetle teorii 67 je wysoka efektywność. Około 260 razy częściej wchodzą one na giełdę niż inne nowo powstałe przedsiębiorstwa43. Uczelnie mają udziały w 51,9% nowych firm. Branże, w których najczęściej pojawiają się firmy typu spin-off, to: • informatyka, • biotechnologie, • medycyna/zdrowie, • elektronika, • inżynieria44. Motywacje do tworzenia firm spin-off są natury ekonomicznej. Ocenia się, że firmy spin-off generują 10-krotnie większy dochód niż licencje i dodatkowo stwarzają możliwość wcześniejszego generowania zysku niż opłaty licencyjne. Wynika to z tego, że istniejące firmy płacą mało za możliwość korzystania z wynalazków uniwersyteckich, a ponadto często występują trudności w egzekwowaniu opłaty licencyjnej. Wśród czynników sprzyjających tworzeniu firm spin-off z placówek naukowych należy wymienić trzy grupy. 1. Związane z polityką państwa i systemem wsparcia dla tworzenia firm spin-off: • polityka uniwersytetu, • prawne podstawy określania własności intelektualnej, • urlopy bezpłatne, • wykorzystanie środków technicznych, doświadczenia i wsparcia prawno-administracyjnego, • kapitał zalążkowy, • zasoby uczelnianych biur transferu technologii, • doświadczenie biur w tworzeniu firm, • jakość uniwersytetu, • współpraca uniwersytetu z przemysłem. 2. Związane ze zdolnością środowisk naukowych do tworzenia tego typu firm: • radykalne innowacje, • wiedza nieformalna, • doświadczenie w pracach badawczo-rozwojowych, • informacje o technologii. 3. Związane z uwarunkowaniami rynkowymi: • młody przemysł, • łatwa segmentacja rynku, • dominacja małych i średnich firm, • duża efektywność ochrony patentowej, • mniejsze znaczenie aktywów uzupełniających, • niszowy rynek, 43 44 AUTM U.S. Licensing Survey 2004. OECD, Benchmarking Industry-Science Relationships, op.cit. 68 Marta Mackiewicz • skomplikowany proces badawczy, • własności produktu determinujące decyzje klienta (a nie cena). W niektórych krajach istnieją poważne przeszkody w tworzeniu firm spin-off opartych na publicznych jednostkach badawczych. Ich przezwyciężanie jest często długotrwałe, ale działania administracji rządowej i samorządowej mogą sprzyjać ich powstawaniu, jak np. tworzenie publicznych instytucji seed capital, które zapewnią finansowanie we wczesnych fazach rozwoju firmy. Jest to szczególnie istotne tam, gdzie prywatny kapitał, w tym business angels, nie jest w stanie wypełnić luki na tym polu. Główną rolą władz w tym zakresie jest tworzenie odpowiedniej infrastruktury instytucjonalnej, takiej jak inkubatory, zarządzanie publicznymi jednostkami badawczymi i zachęty dotyczące przemieszczania się ich pracowników do przedsiębiorstw. 3.9.3. Instrumenty finansowe Instrumenty finansowe są z dużym powodzeniem stosowane w wielu krajach, szczególnie tych charakteryzujących się wysokim poziomem rozwoju gospodarczego. Analizując tego typu instrumenty trzeba wziąć pod uwagę, że wiążą się one często z ograniczaniem dochodów publicznych lub zwiększeniem wydatków publicznych, co zwykle budzi sprzeciw grup interesów chcących dokonać alokacji na inne cele. Jednocześnie presja polityczna skłania do stosowania instrumentów finansowych w branżach, które są nieefektywne, np. w górnictwie czy przemyśle ciężkim. Niska świadomość roli innowacji w połączeniu z niedoborami finansowymi powoduje, że wchodzi się w konflikt z innymi obszarami, które mogą być finansowane z budżetu państwa lub z budżetu województwa. Tabela 3.5. Charakterystyka instrumentów finansowych Wyszczególnienie Ulgi i zwolnienia podatkowe Potencjalny wpływ Łatwość zastosowania na poprawę transferu instrumentu wiedzy trudny do oszacowania, mocno uzależniony od typu gospodarki i grupy docelowej Zakres Grupa docelowa duże zaangażowanie sszeroki, ale łatwy administracji, wysokie koszty, ale do zredukowania duża elastyczność duża elastyczność, możliwość ukierunkowania na dowolne grupy/ sektory Gwarancje i pożyczki wysoki wysoka, niskie koszty szeroki i zaangażowanie administracji, jeżeli system finansowy jest sprawny instytucje naukowo-badawcze, przedsiębiorstwa Systemy voucherów wysoka – niewielka obsługa administracyjna i niskie koszty wysoki, przy zastosowaniu dodatkowych instrumentów wspierających ograniczona liczba instytucje i wielkość projektów naukowo-badawcze, przedsiębiorstwa 69 3. Instrumenty wspierania powiązań nauka–biznes w świetle teorii Wyszczególnienie Potencjalny wpływ Łatwość zastosowania na poprawę transferu instrumentu wiedzy Venture capital i seed capital niski, mocno niska uzależniony od typu gospodarki i systemu finansowego Instrument finansowy dla technostarterów wysoki w długim okresie Zakres Grupa docelowa ograniczona liczba przedsiębiorstwa, i wielkość projektów absolwenci, firmy start-up średnia – wymaga ograniczona liczba uczelnie wyższe, dużej współpracy i wielkość projektów absolwenci, MSP, z partnerami, głównie firmy start-up uniwersytetami Źródło: opracowanie własne. • • • • • Wśród stosowanych instrumentów finansowych należy wymienić: różnego typu ulgi i zwolnienia podatkowe, gwarancje i pożyczki, systemy voucherów, venture capital i seed capital, instrument finansowy dla technostarterów. 3.9.4. Instrumenty wspierające wymianę pracowników Najnowsze wersje modelu neoklasycznego kładą nacisk na znaczenie kapitału ludzkiego, zwracając uwagę, że większy jego zasób ułatwia i przyspiesza asymilację nowych technologii. Nawet jeśli założymy, że nowe idee są powszechnie dostępne, to i tak potrzebni są odpowiednio wykwalifikowani ludzie, którzy będą potrafili je wykorzystać. Mobilność kadr jest istotnym czynnikiem wpływającym na powiązania pomiędzy nauką a biznesem. Podstawową przesłanką wspierania mobilności kadr jest fakt, że pracownicy nauki, przechodząc do firm komercyjnych, przenoszą ze sobą know-how, które może być wykorzystywane w pracach badawczo-rozwojowych prowadzonych w przedsiębiorstwach lub bezpośrednio stosowane przy produkcji. Mobilność kadry naukowej uzależniona jest przede wszystkim od wysokości nakładów na badania i rozwój w przedsiębiorstwach oraz od istnienia barier administracyjnych. W krajach, gdzie fundusze na badania i rozwój w przemyśle są wysokie, zazwyczaj wynagrodzenia w sferze prywatnej dla naukowców stanowią dla nich dużą zachętę do przechodzenia z nauki do sfery biznesu. W przypadku pracowników naukowych zatrudnionych w przemyśle częstsze są kontrakty terminowe (czasowe zatrudnianie) niż przejścia do przedsiębiorstw na stałe. Mobilność kadr jest także uzależniona od dyscypliny naukowej; zwykle częściej przechodzą do biznesu pracownicy naukowi związani z naukami ścisłymi (szczególnie informatyką), a najmniejszą mobilność wykazują pracownicy nauk humanistycznych i społecznych. 70 Marta Mackiewicz Istotną kwestią są regulacje krajowe dotyczące zatrudnienia i warunki oferowane przez rynek pracy. Elastyczność rynku pracy i elastyczność płac zwiększa możliwości transferu kadr pomiędzy sektorami i regionami. Uregulowania prawne nie mogą stanowić bariery dla przechodzenia pracowników. W niektórych krajach jest to jednak istotna przeszkoda – pracownicy publicznych jednostek naukowych mają status pracowników służby cywilnej i z tego powodu podlegają różnym ograniczeniom w przechodzeniu do sektora prywatnego. Dotyczy to również zasiadania w radach nadzorczych czy sprawowania funkcji członków zarządu (czasem niezależnie od tego, czy są członkami służby cywilnej, czy nie). Ograniczenia ustalane przez instytucje (wewnętrzne rozporządzenia) dotyczą drugiego miejsca zatrudnienia (poza uczelnią). Czasem wymagane jest zdobycie zgody przełożonych na czasowe zatrudnienie w innym miejscu. Regulacje dotyczące zakładania własnych firm przez pracowników naukowych zazwyczaj precyzują czas, jaki naukowiec musi poświęcać na pracę w swojej jednostce macierzystej, aby ograniczyć możliwości konfliktu interesów i zapewnić przede wszystkim wysoką jakość kształcenia. Stosowane są różne instrumenty wspierania zatrudnienia pracowników naukowych w przedsiębiorstwach. Można wymienić np.: • stypendia dla doktorantów umożliwiające podjęcie pracy zawodowej w firmach, • szkolenia dla doktorów w firmach badawczych, w których część wynagrodzenia pokrywa firma, a reszta jest finansowana ze środków publicznych, • programy rządowe obejmujące szkolenia pracowników zatrudnionych w prywatnych firmach przeprowadzane przez wyższe uczelnie i zachęty dla wspólnych projektów badawczych, • czasowe zwolnienia z pracy na uczelni umożliwiające podejmowanie działalności gospodarczej, • zwolnienia podatkowe dla firm zatrudniających pracowników ze sfery badawczo-rozwojowej, • programy rządowe ukierunkowane na zatrudnianie młodych doktorów w firmach prywatnych, polegające na subsydiowaniu ich wynagrodzenia przez pewien okres. Instrumenty wspierania przepływu pracowników można sklasyfikować według celów, jakim służą. 1. Promocja szkoleń i zatrudniania studentów oraz absolwentów w MSP. Programy te przynoszą korzyści dla firm – następuje przepływ wiedzy do MSP, zwłaszcza w branżach mniej innowacyjnych, a także dla studentów i absolwentów, którzy zdobywają doświadczenie zawodowe. Wsparcie ze strony państwa może przyjąć formę ulg podatkowych dla takich firm lub częściowego zwrotu kosztów pracy zatrudnianych absolwentów i studentów. Ryzyko, jakie pociągają za sobą takie programy, wiąże się z dwoma typami problemów: po pierwsze, rynek pracy jest deformowany, ponieważ większe szanse na zatrudnienie mają studenci uczestniczący w programie, a po drugie, nie ma pewności co do tego, że wiedza studentów i absolwentów będzie dostosowana do potrzeb przedsiębiorstw ich zatrudniających. 3. Instrumenty wspierania powiązań nauka–biznes w świetle teorii 71 2. Promocja szkoleń prowadzonych przez pracowników naukowych w przedsiębiorstwach. Programy takie muszą być skonstruowane w sposób zapewniający nawiązywanie trwałych relacji; nie mogą to być krótkotrwale działania. Zaletą tych programów jest ułatwianie wejścia na rynek pracy młodym pracownikom naukowym. 3. Zachęty do kontaktu z publicznymi jednostkami badawczymi dla naukowców pracujących dla przemysłu. Kontakt taki polega na czasowym przeniesieniu naukowców do placówek publicznych, np. na uniwersytety, w celu realizacji projektu badawczego, który nie zostałby podjęty przez samo przedsiębiorstwo. Zaletą programów jest to, że pozwalają na tworzenie formalnych i nieformalnych kontaktów. Natomiast pewien problem stanowi zapewnienie wszystkim zaangażowanym stronom właściwej ochrony praw własności intelektualnej45. OECD wskazuje na działania legislacyjne ułatwiające mobilność pracowników naukowych, absolwentów uczelni i specjalistów w branżach wysokich technologii, jakie mogą być podejmowane przez rządy państw. Należą do nich m.in.: • znoszenie ograniczeń imigracyjnych, • tworzenie specjalnych programów dla pracowników w poszukiwanych zawodach, • tworzenie procedur ułatwiających zdobycie wizy dla wysoko wykwalifikowanych pracowników, • zezwolenia na pracę dla zagranicznych studentów po zakończeniu studiów, • poprawa atrakcyjności warunków zatrudnienia w publicznych jednostkach naukowo-badawczych, • zachęty podatkowe przyciągające zagraniczne kadry naukowe, • programy repatriacyjne dla naukowców i młodych doktorów46. 3.9.5. Wspólne przedsięwzięcia oraz konsorcja badawcze W badaniach wzajemnych powiązań pomiędzy sferą nauki a przemysłem bardzo dużą wagę przywiązuje się do wspólnych przedsięwzięć badawczych realizowanych przez publiczne jednostki naukowe i przedsiębiorstwa. Ten typ powiązań jest o tyle istotny, że wiąże się z koniecznością bezpośrednich kontaktów, co umożliwia transfer wiedzy. Odbywa się on poprzez interakcje, kopiowanie, demonstrowanie, wypracowywanie wspólnych metod. Nawiązują się w ten sposób relacje, które mogą się później przekształcać w sieci i tworzyć elementy systemów innowacyjnych. Zachęty dla podejmowania wspólnych przedsięwzięć to finansowanie wspólnych projektów badawczych zarówno dla sektora prywatnego, jak i dla instytucji publicznych, aby zrekompensować koszty transakcyjne i niepewność co do wyników badań. W wyniku wspólnych projektów badawczych często powstają firmy typu spin-off, oparte na wiedzy wypracowanej czy przekazanej w ramach tych projektów. Poza tym 45 46 OECD, Benchmarking..., op.cit., s. 46. Ibidem, s. 49. 72 Marta Mackiewicz wspólne badania charakteryzują się oddolną inicjatywą i zainteresowaniem tematycznym – temat badań nie jest określany w wyniku jakiejś polityki, ale wynika z zapotrzebowania rynkowego i analizy potencjału rynkowego. Wsparcie ze środków publicznych otrzymują najlepsze zespoły, które opracowały najbardziej wartościowe pomysły. W ramach takich projektów powstaje infrastruktura, która może potem być wykorzystywana wspólnie przez sektor prywatny i publiczny, co zapewnia ich długotrwałą współpracę47. Bibliografia Benchmarking Industry-Science Relations. The role of framework conditions, European Commission, Enterprise DG, Federal Ministry of Economy and Labour, Austria 2001. Benchmarking of Business Incubators, European Commission, 2002. Cooke P., Morgan K., The Associational Economy: Firms, Regions and Innovation, Oxford University Press, Oxford 1998. European Innovation Progress Report 2006. Trendchart, DG Enterprise and Industry, Brussels 2006. European Technology Platforms. Moving to implementation, Second Status Report, European Commission, May 2006. Freeman C., Technology and Economic Performance: Lessons from Japan, Pinter, London 1987. Gertler S., Wolfe D., Innovation and Social Learning: Institutional Adaptation in an Era of Technological Change, University of Toronto, 2002. Guy K., Nauwelaers C., Benchmarking STI Policies in Europe: in Search of Good Practice, 2003. Improving Institutions for the Transfer of Technology from Science to Enterprise Technology Transfer Institutions in Europe. An Overview, European Commission, DG Enterprise, 2004. Lundvall B., National Innovation Systems: History and Theory, Paper to be presented at the NSTDA-JICA seminar on innovations systems in Asian Economies, 2003. Lundvall B., Borrás S., The Globalising Learning Economy: Implications for Innovation Policy, Commission of the European Union, DG XII, 1997. Markowski T., Kot J., Stawasz D., Stawasz E., Regionalne systemy innowacji jako podstawa budowania konkurencyjności polskich regionów, „Samorząd Terytorialny” 1998, nr 6. Matusiak K.B., Parki technologiczne w Polsce, http://www.sooipp.org.pl/, 2005. Morgan K., The learning region: Institutions, innovation and regional renewal, „Regional Studies” 1997, vol. 31. OECD, Benchmarking Industry-Science Relationships, 2002. OECD, Innovation and Technology Outlook, 2004. Ośrodki innowacji w Polsce. Analiza krajowych instytucji wspierających innowacyjność i transfer technologii, red. K. Matusiak, PARP, 2005. Piore M., Beyond Individualism, Harvard University Press, Cambridge 1995. Putnam R., Making Democracy Work, Princeton University Press, Princeton 1993. 47 Benchmarking Industry-Science Relations, op.cit. 3. Instrumenty wspierania powiązań nauka–biznes w świetle teorii 73 Regional Innovation Strategies: The Challenge for Less Favoured Regions, red. K. Morgan, C. Nauwelaers, The Stationery Office, London 1999. Sabel C., Experimental Regionalism and the Dilemmas of Regional Economic Policy in Europe, OECD, Paris 1995. Storper M., The Regional World. Territorial Development in a Global Economy, The Guilford Press, New York–London 1997. Voyer R., Knowledge-based industrial clustering: international comparisons, w: Local and regional systems of innovation, red. J. De la Mothe, G. Paquet, London 1998. Część II Stan powiązań nauka–biznes w województwie mazowieckim Marzenna Anna Weresa 4. Charakterystyka rozwoju nauki i techniki w regionie Mazowsza 4.1. Wstęp Wzrastająca rola nauki i techniki w rozwoju gospodarczym krajów i regionów skłania do analizy zmian, jakie się dokonują w dziedzinie tworzenia nowej wiedzy, a także do oceny, na ile zaobserwowane tendencje mają trwały charakter. Monitorowanie stanu nauki i techniki pozwala na prognozowanie dalszych kierunków i tempa przekształceń sfery badawczo-rozwojowej i prowadzi do określenia priorytetów rozwojowych danego regionu w tej dziedzinie. W tym kontekście powstaje pytanie: jaka jest pozycja nauki i techniki województwa mazowieckiego na tle innych regionów oraz całej Polski? Ocena stanu nauki i techniki pozwalająca na wskazanie potencjalnej podaży innowacji w regionie Mazowsza jest zasadniczym celem tego rozdziału. Pozwoli ona na wskazanie, czy na Mazowszu dominuje podażowy model innowacyjności, w którym źródła innowacji są zewnętrzne w stosunku do firm i wynikają z prowadzonej przez naukowców działalności badawczej, a także na ile są to wyniki badań realizowanych przez lokalne jednostki naukowo-badawcze1. Metodologia oceny stanu nauki i techniki przyjęta w niniejszym rozdziale opiera się na wskaźnikach naukowo-technicznych, które zgodnie z definicją opracowaną i stosowaną przez OECD opisują funkcjonowanie systemu sfery badań i rozwoju, jego wewnętrznej struktury oraz związków z gospodarką, środowiskiem naturalnym i społeczeństwem2. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat eksperci OECD (tzw. grupa NESTI – National Experts on Science and Technology Indicators) przy współudziale Eurostatu opracowali kompleksową metodologię statystyki nauki i techniki, opublikowaną w serii podręczników Frascati Family Manuals, która jest obecnie ogólnie przyjętym międzynarodowym standardem stosowanym do analiz tego obszaru. 1 2 Charakterystykę modelu podażowego (supply-push) zawiera rozdział 2 książki. Science and Technology Indicators, OECD, Paris 2001, s. 4. 78 Marzenna Anna Weresa W związku z niejednakowym zaawansowaniem standaryzacji metod zbierania i analizy danych statystycznych w statystyce nauki i techniki wyróżnia się zazwyczaj dwie podstawowe grupy zagadnień3: 1. Działy posiadające szczegółowo opracowywaną i ugruntowaną międzynarodową metodologię standardową, do których zalicza się statystykę działalności badawczo-rozwojowej (B + R), statystykę patentów i innowacji technologicznych, handel zagraniczny i bilans płatniczy w dziedzinie wyrobów wysokiej techniki, wskaźniki zasobów ludzkich dla nauki i techniki, bibliometrię. 2. Działy, w których metodologia jest w stadium wstępnego rozwoju, co nie zapewnia pełnej dostępności i porównywalności wskaźników. Do tej grupy zaliczają się mierniki opisujące zastosowanie zaawansowanych technologii produkcyjnych, wskaźniki technologii informacyjnych, pomiar innowacji organizacyjnych, prognozowanie rozwoju technologicznego (technology foresight). Większość wskaźników z obu grup jest opracowywana dla poszczególnych krajów jako całości, niektóre analizowane są również w ujęciu regionalnym, a tylko wybrane dane statystyczne i mierniki dostępne są w ujęciu zdezagregowanym dla lokalnych jednostek podziału terytorialnego. Analiza sfery nauki i techniki dla województwa mazowieckiego koncentruje się na podstawowych danych, dla których istnieje wystandaryzowana metodologia. Są to wskaźniki działalności B + R, zasobów ludzkich, innowacyjności, wybrane mierniki automatyzacji procesów produkcji. Poznawczy charakter oceny wzbogaca dodatkowo uwzględnienie aspektów porównawczych: większość wskaźników analizowanych dla województwa mazowieckiego prezentowana jest na tle Polski, co pokazuje potencjał regionu w relacji do całego kraju. Jak wskazano w części I niniejszej ksiązki, rozwój gospodarczy jest ściśle powiązany z działalnością naukowo-badawczą, a w szczególności z wprowadzaniem innowacji technologicznych, organizacyjnych, menedżerskich, edukacyjnych. Innowacje powstają natomiast jako rezultat wzajemnych powiązań na szczeblu zarówno lokalnym, jak i międzynarodowym między jednostką – innowatorem, przedsiębiorstwem, organizacjami naukowo-badawczymi oraz instytucjami rządowymi i samorządowymi. Powiązania te mają co najmniej dwa wymiary: niematerialny, polegający na wymianie informacji i wiedzy, oraz materialny – finansowy i rzeczowy. O poziomie działalności innowacyjnej decydują dwie grupy czynników wewnętrznych: po pierwsze, rozmiary sektora produkującego wiedzę (kapitał ludzki) oraz jego produktywność, a po drugie, wiedza zakumulowana w przeszłości. O tempie rozwoju gospodarczego, zarówno w poszczególnych krajach, jak i w regionach, decydują przede wszystkim czynniki wewnętrzne, do których należą: stan nauki, badań i wdrożeń oraz posiadany potencjał ludzki, jego zasoby ilościowe oraz charakterystyka jakościowa. Istotną rolę odgrywa także cały system powiązań na styku nauka–gospodarka i wynikająca z tego zdolność wdrażania rezultatów badań naukowych, wynalazków i rozwiązań racjonalizatorskich do praktyki gospodarczej. Z drugiej strony jednak, działalność naukowo-badawczą i wynikające z niej procesy rozwojowe kształtują także czynniki zewnętrzne i powiązania technologiczne gospodarki krajowej 3 Nauka i technika w 2002 r., „Informacje i Opracowania Statystyczne”, GUS, Warszawa 2003, s. 24. 4. Charakterystyka rozwoju nauki i techniki w regionie Mazowsza 79 z zagranicą. Należy do nich przede wszystkim międzynarodowy transfer czynników produkcji (kapitału, technologii, siły roboczej) oraz dóbr i usług (handel zagraniczny). W związku z tym w pomiarach działalności naukowo-badawczej i innowacyjnej wykorzystuje się dane i wskaźniki statystyczne na temat rozwoju nauki i techniki, wskaźniki edukacyjne i wskaźniki ekonomiczne. Należą do nich takie mierniki, jak wydatki na badania i rozwój (B + R) i ich udział w PKB, personel B + R, działalność patentowa w kraju i za granicą, publikacje i cytowania, inwestycje w budynki i wyposażenie, wyroby i branże wysokiej techniki oraz ich udział w wymianie z zagranicą, zasoby ludzkie dla nauki i techniki, poziom skolaryzacji. Do porównań międzynarodowych stosuje się najczęściej tzw. system Oslo, tj. wytyczne metodologiczne dotyczące badań działalności innowacyjnej w sektorze przedsiębiorstw w przemyśle oraz tzw. usług rynkowych. Metodologia ta została opracowana przez ekspertów OECD na przełomie lat 80. i 90. i opublikowana w międzynarodowym podręczniku metodologicznym4. 4.2. Jednostki naukowe na terenie województwa mazowieckiego Polska należy do krajów o wysokim udziale sektora publicznego w pracach badawczo-rozwojowych, zarówno pod względem finansowania, jak i organizacji zajmujących się tą działalnością. Funkcjonujący w Polsce system B + R opiera się na działalności wielu różnych organizacji. GUS wyodrębnia kilka głównych grup ośrodków, w których wykonywane są prace badawczo-rozwojowe. Są to5: • placówki Polskiej Akademii Nauk, do których zalicza się instytuty naukowe i samodzielne zakłady naukowe6, • jednostki badawczo-rozwojowe (JBR)7, • jednostki prywatne, których podstawowy rodzaj działalności zaklasyfikowany został do działu 73 (według PKD) „Nauka”, • jednostki badawcze szkół wyższych, • jednostki rozwojowe (podmioty gospodarcze zajmujące się działalnością B + R obok swojej podstawowej działalności). Każda z tych grup jest wewnętrznie zróżnicowana. Taki pluralistyczny system organizacji B + R można uznać za korzystny, chociaż w niektórych przypadkach może on powodować dublowanie prac. 4 Oslo Manual. The Measurement of Scientific and Technological Activities. Proposed Guideliness for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data, OECD/Eurostat, 1997. 5 Nauka i technika w 2005 r., GUS, Warszawa 2006, s. 39–40. 6 Aktualnie trwa dyskusja dotycząca reformy PAN. Ogólna koncepcja reformy PAN przewiduje zmiany strukturalne umożliwiające prowadzenie badań interdyscyplinarnych, a także usprawnienie zarządzania instytutami (m.in. przewiduje się przekształcenie obecnie istniejących instytutów branżowych w interdyscyplinarne instytuty zadaniowe). 7 Trwają prace dotyczące przekształcenia JBR w samodzielne państwowe instytuty naukowe lub w jednostki pomocnicze poszczególnych ministrów. 80 Marzenna Anna Weresa Na terenie województwa mazowieckiego działają ośrodki zaliczane do wszystkich wymienionych kategorii. Według danych GUS w 2005 r. na terenie Mazowsza działały 322 jednostki prowadzące prace badawczo-rozwojowe, podczas gdy w Polsce było ich ogółem 1097 (tabela 4.1)8. W porównaniu z okresami wcześniejszymi liczba ta zwiększyła się, m.in. dzięki zmianom w polskim ustawodawstwie, które umożliwiły przedsiębiorstwom uzyskanie statusu centrum badawczo-rozwojowego i zwolnienie z podatków w zakresie prowadzonych badań i prac rozwojowych (w tym z podatku od nieruchomości, rolnego, leśnego). Dzięki zmianom legislacyjnych najsilniej wzrosła liczba jednostek rozwojowych w sektorze przedsiębiorstw – ze 116 w 2003 r. do 162 w 2005 r., przy czym wzrost ten następował bardziej dynamicznie niż średnio w Polsce. W rezultacie tej tendencji udział jednostek rozwojowych w sektorze przedsiębiorstw zlokalizowanych na terenie Mazowsza wzrósł o 2 pkt proc., tj. z 21,2% w 2003 r. do 23,2% w 2005 r. Z punktu widzenia lokalizacji jednostek badawczych Mazowsze jest najsilniejszym ośrodkiem naukowym w Polsce. Jeśli wziąć pod uwagę liczbę jednostek badawczych działających w Polsce, to okazuje się, że blisko 1/3 tej liczby ma siedzibę w województwie mazowieckim, z czego ponad połowa zlokalizowana jest w Warszawie. Tabela 4.1. Jednostki prowadzące działalność B + R na terenie woj. mazowieckiego Liczba jednostek Rodzaj jednostek Ogółem na terenie woj. mazowieckiego w Polsce 2003 2004 2005 2005 Udział woj. mazowieckiego w Polsce w 2005 r. (%) 275 297 322 1 097 29,3 Placówki naukowe PAN w tym: 42 44 41 76 53,9 • instytuty naukowe 34 33 33 59 55,9 • samodzielne zakłady naukowe 9 11 8 17 47,1 Jednostki badawczo-rozwojowe (JBR) w tym: 96 95 95 194 48,9 • instytuty naukowo-badawcze 76 75 74 133 55,6 • centralne laboratoria 2 2 3 8 37,5 • ośrodki badawczo-rozwojowe 18 18 18 53 33,9 Szkoły wyższe (publiczne) 28 27 29 143 20,3 116 147 162 699 23,2 Jednostki rozwojowe w sektorze przedsiębiorstw Źródło: na podstawie: Nauka i technika w 2005 r., GUS, Warszawa 2006; http://www.stat.gov.pl/bdr/dane_podgrup. wyswietl?p_zest_id=417439&p_typ=HTML, 4.07.2007. 8 Nauka i technika w 2005 r., op.cit., s. 121. 4. Charakterystyka rozwoju nauki i techniki w regionie Mazowsza 81 Poza jednostkami rozwojowymi sektora przedsiębiorstw najliczniejszą ilościowo grupą ośrodków B + R funkcjonujących w województwie mazowieckim są jednostki badawczo-rozwojowe (JBR). Są to wyodrębnione pod względem prawnym, organizacyjnym i ekonomiczno-finansowym państwowe jednostki, utworzone na mocy ustawy z dnia 25 lipca 1985 r. (DzU nr 36, poz. 170 z późn. zm.), które zajmują się badaniami naukowymi i pracami rozwojowymi. Podlegają one różnymi ministerstwom; największa liczba JBR podlega Ministerstwu Gospodarki. Obecnie trwają prace nad reformą JBR. Zostaną one przekształcone w samodzielne państwowe instytuty naukowe lub w jednostki pomocnicze poszczególnych ministrów i przez nich będą finansowane, sprywatyzowane bądź zlikwidowane. Na koniec 2005 r. na Mazowszu działało 95 jednostek badawczo-rozwojowych, z czego największy odsetek (78%) stanowią instytuty naukowo-badawcze, najmniejszy zaś udział w ogólnej liczbie (3%) mają centralne laboratoria (rysunek 4.1). Rysunek 4.1. Struktura jednostek badawczo-rozwojowych na Mazowszu (stan na koniec 2005 r.) Źródło: obliczenia na podstawie danych GUS. Grupa JBR jest silnie zróżnicowana wewnętrznie, gdyż zalicza się do niej zarówno placówki badań podstawowych (np. Instytut Fizyki Plazmy i Laserowej Syntezy), jak i jednostki świadczące stałe usługi dla rządu (np. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Państwowy Instytut Geologiczny), a także ośrodki działające na rzecz przemysłu (np. Przemysłowy Instytut Motoryzacji), rolnictwa (np. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej) czy zdrowia (np. Instytut Leków). Kolejną grupą jednostek naukowych Mazowsza są placówki naukowe Polskiej Akademii Nauk, do których należą zgodnie z art. 35 ustawy z 25 kwietnia 1997 r. instytuty, zakłady, centra i stacje badawcze, ogrody botaniczne i inne jednostki naukowe prowadzące badania naukowe lub prace badawczo-rozwojowe. Na Mazowszu działa 41 takich jednostek i jest to ponad połowa wszystkich polskich placówek tego typu. Na tle województwa mazowieckiego zaznacza się wyraźna dominacja Warszawy, jeśli chodzi o lokalizację ośrodków PAN. 82 Marzenna Anna Weresa Działalnością naukowo-badawczą zajmują się również szkoły wyższe. Do tej kategorii zalicza się uniwersytety, politechniki, uczelnie ekonomiczne, wyższe szkoły pedagogiczne, akademie medyczne, wyższe szkoły zawodowe, akademie rolnicze i inne uczelnie. Na Mazowszu działa 29 uczelni państwowych oraz ponad 60 niepaństwowych szkół wyższych, z których ok. 80% ma siedzibę w Warszawie. Łącznie w województwie mazowieckim na koniec 2004 r. działalność edukacyjną prowadziły 94 szkoły wyższe i liczba ta wzrosła o 1/4 w stosunku do roku 2000 (rysunek 4.2). Rysunek 4.2. Liczba szkół wyższych na Mazowszu (porównanie z innymi regionami Polski w 2004 r.) Źródło: dane GUS; internetowa baza danych regionalnych http://www.stat.gov.pl/bdr/dane_podgrup.wyswietl?p_zest_ id=420795&p_typ=HTML, 6.07.2007. Placówki szkolnictwa wyższego na Mazowszu to ok. 25% ogółu polskich szkół wyższych, a wykładający w szkołach wyższych na Mazowszu nauczyciele akademiccy stanowią aż 16% ogółu kadry akademickiej Polski, przy czym profesorowie stanowią ponad 1/4 tej liczby9. Powyższe dane wskazują na silny potencjał województwa mazowieckiego w zakresie kształcenia na poziomie akademickim. Działalność badawcza koncentruje się głównie w publicznych szkołach wyższych. Świadczy o tym porównanie struktury przychodów obu typów szkół wyższych. W 2005 r. przychody z działalności badawczej stanowiły ok. 12% ogółu przychodów szkół wyższych publicznych w Polsce, podczas gdy w szkołach niepublicznych było to zaledwie 0,7%10. 9 Dane za 2006 r., obliczenia na podstawie internetowej bazy danych regionalnych GUS: http://www.stat. gov.pl/bdr/dane_podgrup.wyswietl?p_zest_id=420797&p_typ=HTML, 6.07.2007. 10 Szkoły wyższe i ich finanse w 2005 r., GUS, Warszawa 2006, s. 317. 83 4. Charakterystyka rozwoju nauki i techniki w regionie Mazowsza 4.3. Nakłady finansowe na B + R na Mazowszu: wartość i źródła finansowania W 2005 r. nakłady na działalność badawczo-rozwojową wydatkowane na terenie województwa mazowieckiego wyniosły w cenach bieżących 2261,7 mln zł i były o 61 mln zł wyższe niż w roku poprzednim, co oznacza wzrost zaledwie o 2,7% (tabela 4.2). W skali całego kraju nakłady na B + R rosły szybciej niż na Mazowszu (o 8,1% w 2005 r. w porównaniu z rokiem poprzednim). W rezultacie udział nakładów Mazowsza w ogólnej wartości nakładów na B + R w Polsce zmniejszył się z 43,9% w 2004 r. do 41,7% w 2005 r. Jeśli spojrzeć na to zjawisko w dłuższej perspektywie czasowej, to okazuje się, że od 2000 r. (przeciwnie niż w latach 90. XX w.) następuje stopniowe osłabienie znaczenia Mazowsza w relacji do całej Polski pod względem nakładów na B + R. Chociaż woj. mazowieckie pozostaje nadal niekwestionowanym liderem w tej dziedzinie (ponad 40% nakładów Polski skoncentrowana jest na Mazowszu), to w pięcioleciu 2000–2005 nastąpił spadek udziału Mazowsza o 3,4 pkt proc. Tabela 4.2. Nakłady wewnętrzne na działalność B + R w woj. mazowieckim i w Polsce Wyszczególnienie 2003 2004 2005 Zmiana w 2005 r. w stosunku do roku poprzedniego Nakłady w woj. mazowieckim (mln zł) 1 997,4 2 261,7 2 322,8 2,7% Nakłady w Polsce (mln zł) 4 558,3 5 155,4 5 574,6 8,1% 43,8 43,9 41,7 Udział nakładów Mazowsza w nakładach całego kraju (%) –2,2 pkt proc. Źródło: obliczenia na podstawie danych GUS. Źródłem finansowania nakładów na B + R na Mazowszu są przede wszystkim środki budżetowe, które stanowiły w 2005 r. aż 60% ogółu nakładów (rysunek 4.3). Na Mazowszu jest to odsetek większy niż średnio w Polsce (57,7%). Tak duży udział środków budżetowych należy uznać za niekorzystny. Pożądane byłoby zwiększenie zaangażowania biznesu w finansowanie B + R, gdyż gwarantowałoby to szybszą komercjalizację wyników badań. Tymczasem jednak udział finansowania badań przez sektor przedsiębiorstw zmniejszył się z 10,9% w 2003 r. do 7,3%, co należy uznać za negatywną tendencję. Pozytywnym zjawiskiem jest natomiast spadek udziału nakładów budżetowych o 3 pkt proc. w okresie 2003–2005 oraz wzrost znaczenia środków własnych (ich udział wzrósł w okresie 2003–2005 z 17,4% do 23,5%). Udział środków zagranicznych w finansowaniu B + R na terenie Mazowsza był stosunkowo niewielki i stanowił poniżej 3% ogółu nakładów. Ponadto w okresie 2004– 2005 nastąpiło zmniejszenie roli źródeł zagranicznych w finansowaniu B + R. Środki 84 Marzenna Anna Weresa Rysunek 4.3. Nakłady wewnętrzne na B + R w woj. mazowieckim według źródeł finansowania w 2005 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Nauka i technika w 2005 r., GUS, Warszawa 2006, s. 121. te zmniejszyły się z 64 mln zł do 59 mln zł (tabela 4.3). Jednakże zasilanie mazowieckich jednostek badawczych w fundusze z zagranicy jest znacznie większe niż średnio w Polsce. W 2005 r. środki zagraniczne przeznaczone na działalność badawczo-rozwojową w województwie mazowieckim stanowiły 80% ogółu zagranicznych nakładów poniesionych w Polsce. Większość tych środków (ponad 90% w 2005 r.) to fundusze UE. Świadczy to o relatywnie większej, niż przeciętna w Polsce, aktywności placówek naukowych Mazowsza w pozyskiwaniu funduszy zagranicznych, a w szczególności finansowania ze środków europejskich. Tabela 4.3. Środki zagraniczne przeznaczone na działalność badawczo-rozwojową w woj. mazowieckim w latach 2004 i 2005 2004 Wyszzczególnienie 2005 udział Mazowsza w środkach Mazowsze zagranicznych Polski (%) Polska udział Mazowsza w środkach zagranicznych Polski (%) Mazowsze Polska Środki zagraniczne ogółem (tys. zł) 64 732,4 71 534,4 90,5 59 690,1 75 477,7 79,1 Środki UE (tys. zł) 1 231,5 6 164,0 20,0 57 616,4 71 601,0 80,5 1,9 8,6 96,5 94,9 Środki UE (%) Źródło: opracowanie własne na podstawie: Nauka i technika w 2005 r., GUS, Warszawa 2006, s. 131. Pozytywnym zjawiskiem jest stosunkowo wysoka relacja nakładów na B + R na Mazowszu do dochodu narodowego – w 2005 r. wynosiła ona 1,2%. Analogiczny 85 4. Charakterystyka rozwoju nauki i techniki w regionie Mazowsza wskaźnik obliczony dla całej Polski jest dwukrotnie niższy i kształtował się w 2005 r. na poziomie 0,56%11. Nakłady na B + R na 1 mieszkańca wynoszą na Mazowszu 561 zł, podczas gdy średnio w całej Polsce jest to trzy razy mniej, czyli 178 zł (tabela 4.4). Przewaga woj. mazowieckiego w tym względzie wynika z lokalizacji na tym terenie największej liczby jednostek prowadzących działalność badawczo-rozwojową, w tym ośrodków naukowych oraz dużych przedsiębiorstw posiadających komórki B + R. Ta przewaga może stanowić ważny atut rozwojowy regionu, zwłaszcza jeśli zostałaby wzmocniona proinnowacyjną polityką na szczeblu regionalnym. Tabela 4.4. Nakłady wewnętrzne na działalność B + R woj. mazowieckim w relacji do dochodu narodowego w 2005 r. i w przeliczeniu na 1 mieszkańca Wyszczególnienie Mazowsze Polska Udział nakładów w PKB (%) 1,2 0,56 Nakłady na B + R per capita (zł) 561 178 Źródło: ibidem, s. 131. Analiza nakładów na B + R według ich kategorii pokazuje, że w strukturze nakładów Mazowsza dominują wydatki bieżące (tabela 4.5). W 2005 r. stanowiły one aż 84% ogółu nakładów. Udział ten waha się w kolejnych latach: w 2005 r. był mniejszy niż w 2003 r. aż o 4 pkt proc., ale większy niż w 2004 r. o 1 pkt proc. Niepokojący jest niski udział nakładów inwestycyjnych. W 2005 r. nastąpił spadek ich wartości o 6,5%, w tym najbardziej zmniejszyły się nakłady na maszyny i urządzenia. Ponadto udział inwestycji w nakładach na B + R jest mniejszy na Mazowszu (16%) niż średnio dla całej Polski (20%). Pogłębianie się takiej struktury nakładów na B + R, w której spadają wydatki inwestycyjne, jest z punku widzenia rozwoju regionu niekorzystne, gdyż oznacza degradację aparatury naukowo-badawczej i ogranicza możliwości prowadzenia nowoczesnych badań, nawet przy wystarczających zasobach kadry naukowej. Za korzystny natomiast należy uznać wzrost nakładów osobowych. Świadczy to o działaniach zmierzających do rozwoju kadry B + R i zachęcających zdolne jednostki do podejmowania pracy badawczej. Kolejny istotny przekrój struktury nakładów na B + R to ich rozdysponowanie na poszczególne rodzaje badań. Zgodnie ze standardami organizacji międzynarodowych wyróżnia się trzy zasadnicze typy działalności badawczo-rozwojowej12: • badania podstawowe, czyli prace teoretyczne i eksperymentalne mające na celu poszerzenie wiedzy, • badania stosowane, tj. prace badawcze zorientowane na zdobycie nowej wiedzy i jej praktyczne zastosowanie, 11 12 Nauka i technika w 2005 r., op.cit. s. 131. Definicje pojęć z zakresu statystyki nauki i techniki, GUS, Warszawa 1999, s. 20–23. 86 Marzenna Anna Weresa • prace rozwojowe, czyli prace konstrukcyjne i technologiczno-projektowe oraz doświadczalne, podejmowane w celu zastosowania istniejącej wiedzy w praktycznej działalności gospodarczej. Tabela 4.5. Nakłady wewnętrzne na działalność B + R w woj. mazowieckim i w Polsce według kategorii nakładów Nakłady w woj. mazowieckim (tys. zł) Wyszczególnienie 2003 2004 2005 zmiana w 2005 r. w stosunku do 2004 r. (%) Nakłady w Polsce (tys. zł) 2003 2004 2005 Udział woj. mazowieckiego w Polsce w 2005 r. (%) Ogółem 1 997 400 2 261 690 2 322 800 2,7 4 558 300 5 155 443 5 574 562 41,7 Nakłady bieżące w tym: 1 777 500 1 856 354 1 943 700 4,7 3 897 100 4 134 879 4 410 584 44,1 • bieżące nakłady osobowe 966 300 976 164 1 052 500 7,8 1 983 500 2 070 242 2 286 196 46,0 • pozostałe nakłady bieżące 811 200 880 191 891 200 1,3 1 913 600 2 064 638 2 124 387 42,0 220 000 405 336 379 100 –6,5 661 200 1 020 564 1 163 978 32,6 • nakłady na maszyny i urządzenia techniczne 171 100 321 123 297 400 –7,4 464 300 720 313 759 213 39,2 • pozostałe nakłady inwestycyjne 48 900 –3,0 196 900 300 251 404 765 20,2 Nakłady inwestycyjne w tym: 84 213 81 700 Źródło: zestawienie i obliczenia własne na podstawie danych GUS. W większości państw rozwiniętych podział nakładów bieżących na B + R na badania podstawowe, stosowane i rozwojowe przypomina odwróconą piramidę: najmniej wydaje się na badania podstawowe, następnie nieco więcej na badania stosowane, najwięcej zaś środków przeznacza się na badania rozwojowe. Mazowsze, podobnie jak i cała Polska, odbiega od tego modelu, gdyż na badania podstawowe przeznacza się relatywnie dużo, ok. 1/3 całości nakładów (rysunek 4.4), podczas gdy w najbardziej rozwiniętych regionach UE udział ten zawiera się w przedziale 10–25%. Ponadto w woj. mazowieckim relatywnie najmniej nakładów przeznacza się na badania stosowane (27,6% w 2005 r.), ale i tak jest to odsetek wyższy niż średnio dla całej Polski (24,2%). Nieprawidłowa struktura nakładów na B + R, przejawiająca się wciąż wysokim udziałem badań podstawowych kosztem badań stosowanych, jest rezultatem kilku czynników: 4. Charakterystyka rozwoju nauki i techniki w regionie Mazowsza 87 • znacznej koncentracji nakładów państwa na badania podstawowe w przekonaniu, że prowadzeniem badań stosowanych, które są bardziej związane z rynkiem, powinny być zainteresowane przedsiębiorstwa, • relatywnie większego zainteresowania przedsiębiorstw badaniami rozwojowymi niż stosowanymi, gdyż ten pierwszy rodzaj nakładów przynosi najszybciej efekty produkcyjne, • słabości powiązań między sferą nauki a sektorem przedsiębiorstw, co wpływa na zbyt małe przenoszenie efektów B + R między tymi dwoma elementami systemu innowacji. Oprócz nakładów na B + R poziom innowacyjności regionu kształtują także wydatki poniesione bezpośrednio na działalność innowacyjną. Są to środki przeznaczone na realizację nowego pomysłu wydatkowane na technologię materialną, budynki i budowle, wdrożenia i testy, marketing innowacji oraz szkolenia personelu. Rysunek 4.4. Nakłady wewnętrzne bieżące na działalność B + R na Mazowszu według rodzajów badań Źródło: opracowanie własne na podstawie: Nauka i technika w 2005 r., op.cit., s. 122. Pozycja Mazowsza na tle Polski w tym względzie jest bardzo dobra i systematycznie się poprawia. W 2003 r. zlokalizowane na Mazowszu przedsiębiorstwa wydały na działalność innowacyjną 3,5 mld zł, co stanowiło 22% ogółu nakładów na innowacje poniesionych przez polskie przedsiębiorstwa. W 2004 r. mazowieckie firmy zwiększyły środki wydatkowane na działalność innowacyjną do 4,2 mld zł, a w 2005 r. wartość ta spadła do 3,7 mld, ale spadek był relatywnie mniejszy niż w skali całego kraju i udział wydatków poniesionych na działalność innowacyjną na Mazowszu w ogólnej wartości wydatków polskich firm zwiększył się do 25% (tabela 4.6). 88 Marzenna Anna Weresa Tabela 4.6. Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych woj. mazowieckiego w latach 2003–2005 Nakłady (mln zł, ceny bieżące) 2003 Mazowsze Polska 2004 Udział Mazowsza w nakładach Polski (%) 2005 2003 2005 3 525,70 4 233,50 3 679,2 22,7 25,1 15 511,60 15 628,10 14 669,9 100,0 100,0 Źródło: zestawienie na podstawie: Nauka i technika w 2005 r., op.cit., s. 175. 4.4. Kadry B + R na Mazowszu Wkład decydujący o rozwoju nauki i techniki oraz innowacyjności krajów i regionów obejmuje nie tylko nakłady finansowe na B + R. Najważniejszym podmiotem każdej działalności, decydującym o jej jakości, jest człowiek. Rozwój nauki jest rezultatem aktywności twórczej ludzi, a zatem najistotniejszym czynnikiem tworzenia nowej wiedzy oraz technik i technologii są kreatywni ludzie o wysokich kwalifikacjach. Kapitał ludzki w znacznym stopniu determinuje zdolność do absorpcji kapitału finansowego i przetworzenia go w innowacyjne dobra i usługi. Lepsze wyposażenie w kapitał ludzki pozwala utrzymywać przewagę w nauce. Czynnik ten jest istotny również w krajach imitujących osiągnięcia technologiczne, gdyż przyspiesza dyfuzję i absorpcję nowych rozwiązań. Rysunek 4.5.Zatrudnienie w działalności B + R na terenie woj. mazowieckiego na tle Polski w latach 2000–2005 (w osobach) Źródło: zestawienie i obliczenia własne na podstawie danych GUS. Zasoby ludzkie gospodarki to naukowcy bezpośrednio prowadzący działalność badawczo-rozwojową oraz ogół wysoko wykwalifikowanej kadry zatrudnionej w przemyśle i usługach. Najbardziej wymiernym wskaźnikiem charakteryzującym kapitał ludzki 89 4. Charakterystyka rozwoju nauki i techniki w regionie Mazowsza jest liczba badaczy zatrudnionych w działalności B + R. Są to specjaliści zajmujący się bezpośrednio pracą koncepcyjną i tworzeniem nowej wiedzy, innowacyjnych wyrobów, usług i procesów wytwarzania, a także zarządzaniem projektami badawczymi. Mazowsze dysponuje relatywnie wysokim potencjałem w tym zakresie. Liczba zatrudnionych w sferze B + R w woj. mazowieckim wynosiła w 2005 r. 33 744 osób, co stanowi 27,3% zasobów kadry badawczej całej Polski. W przeliczeniu na ekwiwalenty czasu pracy udział ten jest nawet większy i wynosi 32% (tabela 4.8). W ostatnich latach obserwuje się niewielki spadek liczby pracowników naukowo-badawczych zarówno w ujęciu bezwzględnym, jak i w ekwiwalencie pełnego czasu pracy oraz w stosunku do liczby zawodowo czynnych (rysunek 4.5, tabela 4.7). Relacja pracowników sfery B + R do ogólnej liczby zawodowo czynnych na terenie województwa mazowieckiego utrzymywała się w okresie 2002–2003 na stałym poziomie ok. 10 osób na 1000 zawodowo czynnych; w 2004 r. nastąpił jej nieznaczny wzrost i ponownie spadek w 2005 r. (tabela 4.7). Tabela 4.7. Zatrudnienie w działalności badawczo-rozwojowej na Mazowszu na tle Polski i innych województw w latach 2002–2005 Województwo Ogółem zatrudnienie w ekwiwalentach pełnego czasu pracy (EPC)a Liczba zatrudnieniowych w B + R na 1000 osób aktywnych zawodowo (osoby) 2002 2003 2004 2005 2002 2003 2004 2005 Polska 76 214 77 040 78 362 76 761 4,5 4,5 4,6 4,4 Łódzkie 4 269 4 425 4 425 4 337 3,1 3,2 3,3 3,5 Mazowieckie 24 852 24 871 25 672 24 939 10,7 10,6 11,2 10,5 Małopolskie 10 815 10 930 11 153 10 063 7,2 7,4 7,6 6,8 Śląskie 7 030 7 133 7 192 7 072 3,7 3,6 3,6 3,5 Lubelskie 3 468 3 187 3 327 3 457 3,1 3,0 3,1 3,2 Podkarpackie 1 520 1 524 1 377 1 474 1,7 1,6 1,6 1,6 Podlaskie 848 1 308 1 053 1 285 1,6 2,6 2,1 2,6 Świętokrzyskie 770 775 670 790 1,3 1,3 1,1 1,2 Lubuskie Wielkopolskie 845 929 946 924 1,7 1,9 1,9 1,9 5 466 5 578 5 542 5 486 3,6 3,7 3,6 3,6 Zachodniopomorskie 1 870 1 852 2 042 2 026 2,5 2,6 2,8 2,9 Dolnośląskie 5 523 5 583 5 647 5 180 4,4 4,7 4,5 3,8 Opolskie 989 932 1 003 962 2,4 2,3 2,6 2,4 Kujawsko-pomorskie 2 949 2 778 2 792 2 841 2,9 2,8 2,8 3,2 Pomorskie 3 845 3 981 4 231 4 704 4,5 5,0 5,0 5,2 Warmińsko-mazurskie 1 155 1 254 1 290 1 221 1,9 2,0 2,1 2,0 a Ekwiwalenty czasu pracy są to jednostki przeliczeniowe, które ustala się na podstawie proporcji czasu przepracowanego przez poszczególnych pracowników w ciągu roku sprawozdawczego przy pracach B + R. Jeden ekwiwalent czasu pracy oznacza jeden osoborok pracy wyłącznie w działalności B + R. Źródło: zestawienie i obliczenia własne na podstawie danych GUS. 90 Marzenna Anna Weresa Kadra naukowo-badawcza woj. mazowieckiego skoncentrowana jest w dwóch grupach organizacji: 64% ogółu kadr Mazowsza stanowią pracownicy jednostek naukowych B + R i jednostek obsługi nauki, natomiast ok. 30% to przedstawiciele szkół wyższych. Pozostałe 6% kadry to zatrudnieni w jednostkach rozwojowych. Tabela 4.8. Zatrudnienie w działalności B + R w woj. mazowieckim według grup stanowisk w ekwiwalentach pełnego czasu pracy (EPC) i w % Woj. mazowieckie Grupy stanowisk 2003 2004 2005 2005/2004 EPC Pracownicy naukowo-badawczy 17 247 18 384 18 559 Technicy i pracownicy równorzędni Pozostały personel Ogółem % Udział kadr woj. mazowieckiego udział w kadrach B + R 2005 grupy w Polsce w 2005 r. w 2005 r. Polska udział grupy (%) 2003 2005 EPC % % 1,0 69,3 74,4 62 162 81,0 29,9 4 329 4 148 3 670 –11,5 17,4 14,7 8 947 11,7 41,0 3 295 3 140 2 710 –13,7 13,2 10,9 5 652 7,4 47,9 24 871 25 672 24 939 –2,9 100,0 100,0 76 761 100,0 32,5 Źródło: obliczenia na podstawie danych GUS. W ostatnich latach nastąpiły korzystne zmiany w strukturze pracowników sfery B + R w woj. mazowieckim – odnotowano wzrost udziału pracowników naukowo-badawczych w ogólnej liczbie zatrudnionych w działalności badawczo-rozwojowej (tabela 4.8). W 2005 r. udział ten wynosił 74,4% i był o 5 pkt proc. wyższy niż analogiczny wskaźnik w 2003 r. (69,3%). Mimo tej zmiany, w 2005 r. pracownicy naukowo-badawczy w woj. mazowieckim stanowili mniejszy odsetek ogółu kadr B + R niż średnio w Polsce (74% wobec 81%). Dane dotyczące liczby zatrudnionych pracowników sfery B + R ilustrują posiadany potencjał wyłącznie od strony ilościowej. Wadą takiego pomiaru jest niemożność oceny ich wydajności pracy, nowatorstwa wykreowanych pomysłów i innych cech jakościowych. W pewnym stopniu likwiduje to ograniczenie analiza poziomu wykształcenia kadry B + R. Korzystną tendencją, która zarysowuje się na terenie Mazowsza, jest rozwój kadry naukowej. W 2005 r. zwiększyła się w porównaniu z rokiem poprzednim liczba pracowników B + R posiadających stopnie naukowe. Najbardziej, bo o 6%, wzrosła liczba zatrudnionych posiadających stopień doktora habilitowanego, o 4% zwiększył się zasób personelu ze stopnieniem doktora. Zmiany te wpłynęły pozytywnie na strukturę zatrudnienia w sferze B + R. Personel naukowo-badawczy posiadający stopnie naukowe (co najmniej doktora) stanowił w 2005 r. 42%, wobec 39% w 2003 r. Znacznym 4. Charakterystyka rozwoju nauki i techniki w regionie Mazowsza 91 udziałem w mazowieckich zasobach kadry B + R charakteryzowała się grupa osób posiadających doktorat (27%), a udziały profesorów i doktorów habilitowanych kształtowały się na poziomie ok. 8% (rysunek 4.6). Ogółem zasoby Mazowsza pod względem kadry naukowej posiadającej tytuł naukowy co najmniej doktora to 73% badaczy całej Polski (rysunek 4.7). Rysunek 4.6. Struktura zatrudnienia w działalności B + R w woj. mazowieckim pod względem wykształcenia w 2005 r. Źródło: obliczenia na podstawie: Nauka i technika w 2005 r., op.cit. Rysunek 4.7. Zasoby woj. mazowieckiego pod względem kadry naukowej na tle Polski w 2005 r. Źródło: obliczenia na podstawie danych GUS. 92 Marzenna Anna Weresa 4.5. Aparatura naukowo-badawcza Do aparatury naukowo-badawczej zalicza się zestawy urządzeń badawczych, pomiarowych lub laboratoryjnych o wysokich parametrach technicznych, zazwyczaj znacznie przekraczających parametry typowych zestawów stosowanych do celów produkcyjnych lub eksploatacyjnych13. Kategoria ta nie obejmuje sprzętu komputerowego i innych urządzeń niewykorzystywanych bezpośrednio do realizacji prac B + R. Tabela 4.9. Aparatura naukowo-badawcza w jednostkach B + R na terenie woj. mazowieckiego na tle Polski w 2005 r. Aparatura naukowo-badawcza Wartość brutto w cenach bieżących (tys. zł) Przychód (tys. zł) Relacja przychodu aparatury do wartości (%) Stopień zużycia (%) Woj. mazowieckie 2003 2005 1 464 517 1 875 284 118 088 175 397 Udział woj. mazowieckiego w Polsce (%) Polska 2003 3 782 870 290 265 2005 2003 2005 4 767 817 38,7 39,3 423 177 40,7 41,4 8,1 9,4 7,7 8,9 × × 76,4 76,3 77,9 78,5 × × Źródło: obliczenia na podstawie danych GUS. Wartość aparatury naukowo-badawczej znajdującej się w jednostkach B + R zlokalizowanych na terenie Mazowsza wynosiła w 2005 r. 1875 mln zł, co stanowi 39,3% całkowitej wartości aparatury B + R w Polsce (tabela 4.9). Jednostki mazowieckie mają silną pozycję na tle Polski pod względem posiadanej aparatury. Udział aparatury Mazowsza w zasobie kraju zwiększył się w okresie 2003–2005 o blisko 1 pkt proc. Podobna tendencja wystąpiła także w odniesieniu do przychodu. Wprawdzie relacja wartości przychodu aparatury na terenie jednostek badawczych Mazowsza do przychodu ogółem w województwie jest wyższa od analogicznej relacji obliczonej dla całej Polski i wykazuje tendencję rosnącą, jednak odnawianie sprzętu niezbędnego do badań jest niewystarczające. Potwierdza to utrzymujący się na wysokim poziomie (76,3% w 2005 r.) stopień zużycia aparatury naukowo-badawczej w woj. mazowieckim. Wprawdzie w 2005 r. sytuacja nieznacznie się poprawiła w relacji do roku poprzedniego, gdyż stopień zużycia aparatury zmniejszył się z 78% w 2004 r. do 76,3% w 2005 r. , ale oznacza to powrót do poziomu z roku 2003 (tabela 4.9 i rysunek 4.8). Relatywnie najkorzystniejsza sytuacja występuje w szkołach wyższych, w których stopień zużycia aparatury badawczej był w 2005 r. najmniejszy (70,4%) i nawet nieznacznie zmniejszył się w stosunku do roku poprzedniego. Na drugim miejscu pod tym 13 Definicje pojęć z zakresu nauki i techniki, GUS, Warszawa 1999, s. 47. 4. Charakterystyka rozwoju nauki i techniki w regionie Mazowsza 93 względem są jednostki rozwojowe, gdzie odnotowano w 2005 r. największą poprawę stopnia zużycia sprzętu naukowego. W 2003 r. wynosił on 85,1%, a rok później 73,5%. Najgorsza sytuacja występuje pod względem zużycia aparatury w jednostkach PAN i w 2005 r. nastąpiło znaczne jej pogorszenie – aparatura tych jednostek była prawie w 90% zużyta (rysunek 4.8). Rysunek 4.8. Stopień zużycia aparatury naukowo-badawczej w jednostkach naukowo-badawczych woj. mazowieckiego w latach 2004–2005 (w %) Źródło: obliczenia na podstawie danych GUS. 4.6. Innowacyjność przedsiębiorstw w województwie mazowieckim Innowacje są ostatnim ogniwem modelu działalności innowacyjnej (por. rozdział 2). Za podstawę do oceny poziomu innowacyjności przedsiębiorstw zlokalizowanych na terenie woj. mazowieckiego przyjęto wskaźniki oparte na danych GUS oraz wyniki badań ankietowych, przeprowadzonych na wybranej grupie 97 mazowieckich przedsiębiorstw14. Porównanie działalności innowacyjnej przedsiębiorstw Mazowsza ze średnią dla całej Polski pokazuje, że woj. mazowieckie charakteryzuje się relatywnie większą aktywnością innowacyjną niż średnia krajowa, zarówno pod względem odsetka firm, 14 Badanie zostało przeprowadzone przez SGH na próbie przedsiębiorstw losowo dobranej z rejestru przedsiębiorstw REGON. Jest to część szerszego badania empirycznego przedsiębiorstw przeprowadzonego metodą ankietową na próbie 1200 firm działających na rynku polskim w 2002 r. 94 Marzenna Anna Weresa które ponosiły nakłady na innowacje, oraz wielkości tych nakładów przypadających na jedno przedsiębiorstwo, jak i pod względem udziału innowacyjnych firm w całej zbiorowości (tabela 4.10). Warto podkreślić, że nakłady na innowacje przypadające na jedno przedsiębiorstwo były na Mazowszu prawie dwukrotnie wyższe niż średnio w Polsce. Efektem tych nakładów były nowe rozwiązania, które wprowadziło 48% mazowieckich przedsiębiorstw (średnio w Polsce 41%). Wśród innowacji, jakie powstały na Mazowszu w okresie 2003–2005, podobnie jak w całej Polsce, dominowały przede wszystkim nowe lub ulepszone procesy (tzw. innowacje procesowe), które wprowadziło 40% badanych firm regionu (w Polsce średnio 32,5%). Nowe lub ulepszone produkty (tzw. innowacje produktowe) powstały w 1/3 badanych firm Mazowsza (tabela 4.10). Tabela 4.10. Charakterystyka działalności innowacyjnej przedsiębiorstw w woj. mazowieckim w okresie 2003–2005 Wyszczególnienie Udział przedsiębiorstw, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną w ogólnej liczbie firm (%) Nakłady przypadające na 1 przedsiębiorstwo prowadzące działalność innowacyjną (tys. zł, ceny bieżące) Przedsiębiorstwa przemysłowe, które wprowadziły innowacje, w % ogółu przedsiębiorstw w latach 2003–2005 w tym: Mazowsze Polska 42,5 38,2 9062,1 4726,1 48,5 41,5 • nowe lub istotnie ulepszone wyroby 34,4 28,1 • nowe lub istotnie ulepszone procesy 40,2 32,5 Źródło: zestawienie na podstawie Nauka i technika w 2005 r., op.cit. Innowacyjność typu procesowego można częściowo ocenić, analizując zmiany automatyzacji produkcji. W okresie 2002–2005 nastąpił wzrost liczby urządzeń automatycznych stosowanych w przemyśle w woj. mazowieckim. Najwyższą średnioroczną dynamiką wzrostu charakteryzowała się produkcja robotów i manipulatorów oraz liczba sterowanych komputerowo linii produkcyjnych. W obu typach automatyzacji udział Mazowsza w Polsce kształtował się na poziomie ok. 20% (tabela 4.11). Z badań ankietowych wynika, że źródła innowacji wprowadzonych przez mazowieckie przedsiębiorstwa mają charakter bodźców zewnętrznych; stosunkowo często są to rozwiązania zagraniczne adaptowane do specyfiki polskiej. Dwa główne zagraniczne kanały transmisji i stymulowania innowacji to działalność firm z kapitałem zagranicznym oraz import innowacji w formie maszyn i urządzeń lub gotowych rozwiązań technicznych. Były to źródła innowacji wskazywane przez 42% mazowieckich firm, które odpowiedziały na ankietę. Jak wynika z ankiet, kolejnym niezwykle istotnym czynnikiem inspirującym wprowadzanie nowych rozwiązań w firmach działających na Mazowszu były pomysły pracowników przedsiębiorstw, które były źródłem innowacji wprowadzonych w 26% badanych firm Mazowsza, a 28% w całym kraju. 95 4. Charakterystyka rozwoju nauki i techniki w regionie Mazowsza Tabela 4.11. Środki automatyzacji procesów produkcyjnych w przemyśle w woj. mazowieckim w latach 2002–2003 Woj. mazowieckie Wyszczególnienie Linie produkcyjne automatyczne Linie produkcyjne sterowane komputerem Centra obróbkowe Roboty i manipulatory przemysłowe Komputery do sterowania procesami technologicznymi liczba środków automatyzacji Udział średnioroczna Liczba Mazowsza dynamika w Polsce w Polsce wzrostu (%) w 2005 r. w 2005 r. (%) 2002–2005 2002 2003 2004 2005 1 151 1 353 1 652 1 798 16,2 10 595 16,9 906 181 1 129 205 1 482 260 1 647 273 22,3 15,0 8 136 4 732 20,2 5,8 433 486 692 782 22,5 4 310 18,1 2 519 3 147 3 381 3 795 14,9 25 652 14,8 Źródło: zestawienie i obliczenia na podstawie: Nauka i technika w 2005 r., op.cit.; Rocznik statystyczny województwa mazowieckiego, GUS, Warszawa 2006. Procenty nie sumują się, gdyż firmy wskazywały jednocześnie kilka odpowiedzi. Rysunek 4.9. Źródła działalności innowacyjnej firm zlokalizowanych na terenie woj. mazowieckiego (w %) Źródło: obliczenia na podstawie wyników badania ankietowego. 96 Marzenna Anna Weresa Ankieta pokazuje również, że zakup wyników prac badawczych w polskich ośrodkach naukowych jest relatywnie rzadko wykorzystywany przez firmy jako bezpośrednie źródło innowacji. Ten rodzaj innowacyjnego bodźca deklarowało zaledwie 3% ankietowanych firm. Wskazuje to na słabość powiązań między nauką a biznesem, przy czym jest to prawidłowość nie tylko charakterystyczna dla województwa mazowieckiego, ale także opisująca funkcjonowanie całego narodowego systemu innowacji w Polsce (rysunek 4.9). 4.7. Podsumowanie Reasumując, analiza stanu rozwoju nauki i techniki na terenie województwa mazowieckiego pokazuje, że region jest liderem w skali kraju pod względem nakładów na działalność badawczo-rozwojową oraz zasobów kadry naukowo-badawczej. Wprawdzie pozycja Mazowsza pod względem wskaźników rozwoju nauki, techniki oraz innowacyjności jest relatywnie wysoka na tle kraju, ale niska w porównaniu z wiodącymi regionami europejskimi. W rankingu regionów UE sporządzonym według wartości indeksu innowacyjności Mazowsze zajmuje miejsce 65, z wartością indeksu równą 0,51. Indeks dla najbardziej innowacyjnego regionu w UE – regionu Sztokholmu – wynosi 0,91, a najsłabszy region UE – Notio Aigaio w Grecji – posiada indeks równy 0,0115. Z regionów położonych w nowych krajach UE z Europy Środkowej, które weszły do Unii razem z Polską w 2004 r., województwo mazowieckie zajmuje znacznie niższą pozycję niż region Pragi w Czechach (miejsce 15, indeks = 0,70), region Bratysławy w Słowacji (miejsce 27, indeks = 0,77) oraz region Węgier Środkowych Közép-Magyarország (region ze stolicą w Budapeszcie, miejsce 34, indeks = 0,60)16. W związku z tym warto się zapoznać z doświadczeniami tych regionów w zakresie wspierania innowacyjności, gdyż startowały one w podobnych warunkach transformacji systemowej (w tym też transformacji narodowego systemu innowacji) od gospodarki centralnie planowanej do rynkowej, a osiągnęły lepsze rezultaty17. Podsumowując ocenę stanu nauki i techniki na Mazowszu, należy zwrócić uwagę, że poziom nakładów na B + R w relacji do dochodu narodowego w regionie jest dwukrotnie wyższy niż średnia dla całego kraju i wynosi 1,2%. Korzystna jest pozycja Mazowsza na tle kraju pod względem wielkości nakładów – udział Mazowsza w nakładach krajowych wynosi ponad 40%, ale od 2000 r. stopniowo spada. Przyczyną jest niska dynamika wzrostu nakładów na B + R na Mazowszu, znacznie poniżej średniej krajowej. Jest to tendencja niekorzystna, jeśli wziąć pod uwagę fakt, że działalność B + R jest jednym z najważniejszych czynników wzrostu gospodarczego. Nieprawidłowa jest 15 Ranking obejmuje 159 regionów europejskich. Metodologia obliczania indeksu oraz szczegółowe wyniki zawarte są w pracy: H. Hollanders, 2006 European Regional Innovation Scoreboard, MERIT, Maastricht 2006. 16 Ibidem, s. 8. 17 Zagadnienia te są przedmiotem analizy w części III książki. 4. Charakterystyka rozwoju nauki i techniki w regionie Mazowsza 97 też struktura nakładów – dominują w niej środki budżetowe, zmniejszył się zaś udział środków przedsiębiorstw. Struktura finansowania działalności B + R na terenie Mazowsza, podobnie jak i w całej Polsce, przedstawia się dokładnie odwrotnie w stosunku do uznawanej za optymalną z punktu widzenia efektywności badań. W krajach wysoko rozwiniętych to przedsiębiorstwa ponoszą największe nakłady na B + R, natomiast środki budżetowe odgrywają rolę pomocniczą i są przeznaczane głównie na finansowanie badań podstawowych, którymi biznes nie jest bezpośrednio zainteresowany. Konieczne są zatem działania prowadzące do odwrócenia proporcji udziału poszczególnych źródeł w finansowaniu działalności badawczo-rozwojowej, tak aby odpowiadała ona strukturze nowoczesnych gospodarek. Atutem województwa mazowieckiego są zasoby kadry naukowej – liczba zatrudnionych w sferze B + R to ponad 30% zasobów całej Polski. Jednakże w ostatnich latach obserwuje się powolny spadek liczby pracowników naukowo-badawczych zarówno w ujęciu bezwzględnym, jak i w ekwiwalencie pełnego czasu pracy oraz w stosunku do liczby zawodowo czynnych. Słabością systemu nauki i techniki w województwie mazowieckim, podobnie jak i w całym kraju, jest wysoki i rosnący stopień zużycia aparatury naukowo-badawczej. W 2005 r. zużycie wynosiło ponad 76%. Na Mazowszu relatywnie większe znaczenie mają innowacje procesowe niż produktowe, wprowadzane w wyniku transferu technologii z zagranicy. Zakupy wyników badań z polskich ośrodków naukowych są w niewielkim stopniu wykorzystywane jako źródło działalności innowacyjnej mazowieckich przedsiębiorstw, co jest potwierdzeniem tezy o słabości powiązań między nauką i biznesem. Jednocześnie należy zauważyć, że relatywnie niskie wykorzystanie w sposób bezpośredni wyników działalności badawczej (zarówno krajowej, jak i zagranicznej) w działalności innowacyjnej przedsiębiorstw stanowi potwierdzenie tezy, iż na Mazowszu nie dominuje podażowy model innowacji, w którym impulsy do tworzenia nowych rozwiązań płyną głównie z nauki. Nie jest to też model popytowy, w którym badania naukowe są kształtowane poprzez popyt przedsiębiorstw. Innowacje na Mazowszu, podobnie jak i w innych regionach Polski, są rezultatem wielu różnych czynników, a znaczącą rolę odgrywa transfer technologii z zagranicy oraz bodźce płynące do przedsiębiorstw od konkurentów (także zagranicznych). Nie jest to więc tradycyjny model innowacji typu liniowego (uznawany zresztą w literaturze przedmiotu za przestarzały i niedostosowany do nowoczesnej gospodarki opartej na wiedzy18). Potencjał naukowo-badawczy Mazowsza jest stosunkowo dobry (jeśli miernikiem byłyby publiczne nakłady na B + R w relacji do PKB oraz zasoby kadry naukowej). Bardziej szczegółowa analiza potencjału mazowieckich przedsiębiorstw, przeprowadzona w następnym rozdziale, pozwoli na wnioskowanie o stanie powiązań między sferą nauki i biznesu na Mazowszu i wskazanie narzędzi transformacji modelu innowacji w kierunku wzmocnienia bodźców popytowych w procesie innowacyjnym. 18 Szerzej na ten temat w rozdziale 2 książki. 98 Marzenna Anna Weresa Bibliografia Definicje pojęć z zakresu statystyki nauki i techniki, GUS, Warszawa 1999. Hollanders H., 2006 European Regional Innovation Scoreboard, MERIT, Maastricht 2006. http://www.stat.gov.pl/bdr/dane_podgrup.wyswietl?p_zest_id=417439&p_typ=HTML, 4.07.2007. http://www.stat.gov.pl/bdr/dane_podgrup.wyswietl?p_zest_id=420795&p_typ=HTML, 6.07.2007. http://www.stat.gov.pl/bdr/dane_podgrup.wyswietl?p_zest_id=420797&p_typ=HTML, 6.07.2007. Nauka i technika w 2002 r., „Informacje i Opracowania Statystyczne”, GUS, Warszawa 2003. Nauka i technika w 2005 r., GUS, Warszawa 2006. Oslo Manual. The Measurement of Scientific and Technological Activities. Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data, OECD/Eurostat, 1997. Rocznik statystyczny województwa mazowieckiego, GUS, Warszawa 2006. Science and Technology Indicators, OECD, Paris 2001. Szkoły wyższe i ich finanse w 2005 r., GUS, Warszawa 2006. Mariusz Próchniak 5. Produktywność w branżach na Mazowszu 5.1.Wstęp Celem opracowania jest przedstawienie wyników badań dotyczących kształtowania się produktywności czynników wytwórczych w poszczególnych branżach w województwie mazowieckim. Analiza obejmuje 17 branż klasyfikowanych według sekcji PKD (Polskiej Klasyfikacji Działalności) w okresie 1999–2004. Z uwagi na braki w danych źródłowych niektóre gałęzie gospodarki oraz niektóre lata mogą nie być uwzględnione w pewnych obliczeniach. Tabela 5.1 przedstawia klasyfikację sektorów gospodarki według sekcji PKD. Kolejne kolumny zawierają kod danej sekcji, jej pełną nazwę oraz zaproponowaną nazwę skróconą. Analiza produktywności składa się z dwóch części. Część pierwsza dotyczy produktywności pracy, część druga zaś łącznej produktywności czynników wytwórczych (pracy i kapitału rzeczowego). Produktywność pracy badamy na podstawie kształtowania się dynamiki PKB (wartości dodanej brutto) na 1 zatrudnionego. Analiza łącznej produktywności czynników wytwórczych (pracy i kapitału rzeczowego) zostanie przeprowadzona za pomocą rachunkowości wzrostu. Rachunkowość wzrostu jest badaniem empirycznym polegającym na określeniu, na ile wzrost PKB (wartości dodanej brutto) wynika ze zmian nakładów mierzalnych czynników produkcji, a na ile ze zmian poziomu technologii. Ponieważ nie jest możliwe bezpośrednie obliczenie poziomu technologii, mierzy się go w sposób rezydualny. Mianowicie, postępem technicznym jest ta część tempa wzrostu PKB, która nie wynika ze zmian nakładów mierzalnych czynników produkcji. Obliczony w ten sposób postęp techniczny jest interpretowany jako wzrost łącznej produktywności czynników, określanej skrótem TFP (total factor productivity). Metodologia rachunkowości wzrostu gospodarczego jest przedstawiona w załączniku. 100 Mariusz Próchniak Tabela 5.1. Sekcje PKD Kod sekcji Nazwa pełna Nazwa skrócona A Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo Rolnictwo B Rybactwo Rybactwo C Górnictwo Górnictwo D Przetwórstwo przemysłowe Przetwórstwo przemysłowe E Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę Energia F Budownictwo Budownictwo G Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykułów użytku osobistego i domowego Handel H Hotele i restauracje Hotele I Transport, gospodarka magazynowa i łączność Transport J Pośrednictwo finansowe Finanse K Obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej Obsługa nieruchomości L Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i powszechne ubezpieczenie zdrowotne Administracja M Edukacja Edukacja N Ochrona zdrowia i pomoc społeczna Ochrona zdrowia O Działalność usługowa, komunalna, społeczna i indywidualna, pozostała Usługi pozostałe P Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników Gospodarstwa domowe Q Organizacje i zespoły eksterytorialne Organizacje Produktywność czynników wytwórczych jest dobrym miernikiem innowacyjności poszczególnych gałęzi i tym samym transferu wiedzy od nauki do biznesu. Wzrost wydajności pracy i kapitału wynika z postępu technicznego, którego jednym z głównych źródeł są nakłady na innowacje. 5.2. Dane Dla potrzeb analizy zgromadziliśmy dane tworzące następujące szeregi czasowe: a) tempo wzrostu PKB, b) tempo zmian nakładów pracy, c) tempo zmian nakładów kapitału rzeczowego. Wszystkie dane pochodzą z Głównego Urzędu Statystycznego. Tempo wzrostu PKB to roczne tempo wzrostu wartości dodanej brutto (w ujęciu realnym)1. Tempo zmian nakładów pracy to tempo zmian liczby pracujących. Największym problemem jest obliczenie tempa zmian nakładów kapitału rzeczowego, ponieważ 1 W dalszej części rozdziału będziemy używać zamiennie pojęć PKB oraz wartość dodana brutto. 5. Produktywność w branżach na Mazowszu 101 oficjalne źródła bardzo często nie podają danych dotyczących zasobu kapitału w gospodarce. W niniejszym badaniu szereg czasowy zasobu kapitału rzeczowego obliczamy na podstawie równania ruchu, tj.: Kt+1 = Kt + It – δKt. Jest to najczęściej stosowana metoda przy szacowaniu wielkości kapitału w gospodarce. Zgodnie z tą metodą, zasób kapitału w danym okresie jest równy zasobowi kapitału z okresu poprzedniego powiększonemu o inwestycje z okresu poprzedniego i pomniejszonemu o wielkość amortyzacji (zużycia) kapitału. Założyliśmy, że stopa amortyzacji δ wynosi 5%, co jest najczęściej przyjmowaną wielkością w badaniach empirycznych. Inwestycje są równe nakładom brutto na środki trwałe. Jedynym problemem w oszacowaniu wielkości kapitału jest znalezienie początkowego zasobu kapitału, K0. Początkowy zasób kapitału został oszacowany (zgodnie z metodologią stosowaną w wielu tego typu badaniach empirycznych) poprzez przyjęcie założenia o stałej relacji między kapitałem a produkcją. Od 1999 r. GUS podaje dane dotyczące wartości brutto środków trwałych w poszczególnych gałęziach gospodarki (w niektórych przypadkach dane dotyczą kilku sekcji łącznie). Na podstawie tych danych obliczyliśmy średnią wielkość współczynnika: wartość brutto środków trwałych/wartość dodana brutto dla poszczególnych sekcji za okres 1999–2004. Współczynniki te liczone jako średnie dla okresu 1999–2004 wynoszą: dla całej gospodarki woj. mazowieckiego – 2,3; dla sekcji A rolnictwo i B rybactwo – 2,6; dla sekcji C górnictwo, D przetwórstwo przemysłowe, E energia – 3,4; dla sekcji F budownictwo – 0,8; dla sekcji G handel – 0,7; dla sekcji H hotele – 1,5; dla sekcji I transport – 5,2; dla sekcji J finanse – 1,5; dla sekcji K obsługa nieruchomości – 3,5; dla sekcji L administracja – 1,2; dla sekcji M edukacja – 1,1; dla sekcji N ochrona zdrowia – 1,0; dla sekcji O usługi pozostałe – 0,9. Założyliśmy, że powyższe współczynniki kapitał/produkcja przedstawiają zależności długookresowe i na tej podstawie, znając wielkości PKB, obliczyliśmy zasób kapitału w okresie początkowym. Dla wszystkich sektorów przyjęliśmy, że okresem początkowym jest 1995 r.2 Założyliśmy także, że wynagrodzenie kapitału rzeczowego w dochodzie jest stałe na poziomie 0,3, a wynagrodzenie pracy w dochodzie wynosi 0,7. Udziały wynagrodzeń czynników produkcji w dochodzie niezwykle trudno jest obliczyć na podstawie rzeczywistych danych i dlatego w przeważającej części badań empirycznych przyjmuje się ich arbitralne wartości, najczęściej właśnie 0,3 i 0,7. 2 Wraz z upływem czasu początkowy zasób kapitału deprecjonuje się i wpływa w coraz mniejszym stopniu na uzyskane wyniki. Dlatego pożądane jest, aby obliczanie zasobu kapitału zaczęło się kilka okresów wcześniej w stosunku do okresu, w którym rozpoczyna się analiza rachunkowości wzrostu. Tak też jest w naszym przypadku. 102 Mariusz Próchniak 5.3. Wielkość poszczególnych gałęzi Wielkość poszczególnych gałęzi mierzymy za pomocą dwóch kryteriów: a) wielkości PKB (wartości dodanej brutto), b) wielkości zatrudnienia. Tabela 5.2 przedstawia wielkość PKB w poszczególnych sekcjach gospodarki woj. mazowieckiego w latach 1999–2004 (brak jest danych dla sekcji Q organizacje). Dane są wyrażone w mln zł (ceny bieżące) oraz procentowo w stosunku do łącznej wartości dodanej brutto wytworzonej w całym województwie. Tabela 5.3 przedstawia liczbę pracujących w poszczególnych gałęziach woj. mazowieckiego w latach 1999–2004 (brak danych dotyczy trzech sekcji: O usługi pozostałe, P gospodarstwa domowe, Q organizacje). Dane są wyrażone liczbą osób oraz procentowo w stosunku do ogólnej wielkości zatrudnienia w całym województwie. Ostatnia kolumna tabeli 5.3 zawiera dynamikę zatrudnienia między 1999 i 2004 r. (↑ oznacza wzrost zatrudnienia, zaś ↓ oznacza spadek zatrudnienia w rozpatrywanym okresie oraz średni odsetek zatrudnienia w danej gałęzi dla okresu 1999–2004. Na podstawie danych zawartych w tabeli 5.2 widzimy, że poszczególne sekcje gospodarki znacznie się od siebie różnią pod względem wielkości. Największa jest sekcja G handel. Jej wkład w łączną wielkość PKB województwa wyniósł średnio 19,9% w latach 1999–2004. Drugą pod względem wielkości była sekcja K obsługa nieruchomości, której wkład w łączną wielkość PKB wyniósł 15,7% w okresie 1999–2004. Trzecią pod względem wielkości była sekcja D przetwórstwo przemysłowe, której produkcja w latach 1999–2004 stanowiła 13,5% łącznej wielkości produkcji województwa. Do dużych sekcji na Mazowszu (tworzących powyżej 5% wartości dodanej brutto w latach 1999–2004) należą także: sekcja I transport (9,8% łącznej wielkości PKB), sekcja J finanse (7,8%), sekcja O usługi pozostałe (6,1%), sekcja F budownictwo (5,6%) oraz sekcja L administracja (5,5%). Znaczenie pozostałych ośmiu sekcji w gospodarce woj. mazowieckiego (bez sekcji Q organizacje, dla której brak danych) jest mniejsze. Udział każdej z nich w łącznej wielkości PKB wyniósł poniżej 5%. I tak, dla sekcji E energia oraz A rolnictwo udział wyniósł 4,1%, dla sekcji M edukacja – 3,6%, dla sekcji N ochrona zdrowia – 2,7%, dla sekcji H hotele – 1,2%, dla sekcji P gospodarstwa domowe – 0,4%, natomiast dla sekcji C górnictwo oraz B rybactwo – 0,0% (w zaokrągleniu). Klasyfikacja gałęzi pod względem wielkości PKB częściowo pokrywa się z klasyfikacją pod względem liczby pracujących. Największa pod względem liczby pracujących jest sekcja G handel, gdzie zatrudnionych było 17,4% wszystkich pracujących w woj. mazowieckim. Jest to jednocześnie największa gałąź pod względem wytworzonego PKB. Druga pod względem wielkości zatrudnienia jest sekcja D przetwórstwo przemysłowe, zatrudniająca 16,5% pracujących. Jest to jednocześnie trzecia gałąź pod względem wielkości PKB. Trzecia pod względem wielkości zatrudnienia jest sekcja A rolnictwo, gdzie pracuje 15,8% osób. Rolnictwo odgrywa jednak marginalne znaczenie na Mazowszu, jeśli chodzi o wkład w ogólną wielkość produkcji. Czwarta pod względem wielkości za- 103 5. Produktywność w branżach na Mazowszu Tabela 5.2. PKB (wartość dodana brutto) w poszczególnych sekcjach PKD (ceny bieżące) Sekcja PKD Ogółem Sekcja A. Rolnictwo Sekcja B. Rybactwo Sekcja C. Górnictwo Sekcja D. Przetwórstwo przemysłowe Sekcja E. Energia Sekcja F. Budownictwo Sekcja G. Handel Sekcja H. Hotele Sekcja I. Transport Sekcja J. Finanse Sekcja K. Obsługa nieruchomości Sekcja L. Administracja Sekcja M. Edukacja Sekcja N. Ochrona zdrowia Sekcja O. Usługi pozostałe Sekcja P. Gospodarstwa domowe Jednostki Rok 1999 2000 2001 2002 2003 2004 mln zł 118 879,4 133 719,4 145 346,9 147 528,7 154 778,6 167 309,6 % ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 mln zł 5306,2 5411,1 6516,9 5502,7 5544,2 6871,9 % ogółem 4,5 4,0 4,5 3,7 3,6 4,1 mln zł 10,0 7,2 7,3 3,6 3,8 3,0 % ogółem 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 mln zł 50,1 72,8 55,1 66,9 63,2 85,6 % ogółem 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,1 mln zł 16539,1 19629,4 18776,4 18152,1 20408,5 23104,1 % ogółem 13,9 14,7 12,9 12,3 13,2 13,8 mln zł 3667,7 4593,1 6644,8 7541,4 6732,1 6514,2 % ogółem 3,1 3,4 4,6 5,1 4,3 3,9 mln zł 8506,1 8335,4 8410,8 7616,8 7089,2 7464,5 % ogółem 7,2 6,2 5,8 5,2 4,6 4,5 mln zł 24630,1 25652,7 28118,5 31251,9 30256,0 32899,0 % ogółem 20,7 19,2 19,3 21,2 19,5 19,7 mln zł 1841,7 1909,4 1702,2 1593,9 1548,6 1682,3 % ogółem 1,5 1,4 1,2 1,1 1,0 1,0 mln zł 10559,6 11776,5 13151,8 14147,2 16868,0 19715,7 % ogółem 8,9 8,8 9,0 9,6 10,9 11,8 mln zł 8829,9 12267,2 13469,6 10235,5 10616,9 11896,1 % ogółem 7,4 9,2 9,3 6,9 6,9 7,1 mln zł 18412,1 20039,2 22450,2 23073,1 25874,7 26619,7 % ogółem 15,5 15,0 15,4 15,6 16,7 15,9 mln zł 6399,8 7174,8 7858,8 8446,1 8563,4 9115,7 % ogółem 5,4 5,4 5,4 5,7 5,5 5,4 mln zł 4135,6 4518,1 5158,2 5374,2 5759,6 6725,1 % ogółem 3,5 3,4 3,5 3,6 3,7 4,0 mln zł 2520,7 3251,7 3699,0 4683,6 4985,9 4628,9 % ogółem 2,1 2,4 2,5 3,2 3,2 2,8 mln zł 7010,9 8546,8 8771,0 9265,1 9873,9 9355,2 % ogółem 5,9 6,4 6,0 6,3 6,4 5,6 mln zł 459,8 534,0 556,2 574,7 590,7 628,5 % ogółem 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 Średnia 1999– 2004 × 100,0 × 4,1 × 0,0 × 0,0 × 13,5 × 4,1 × 5,6 × 19,9 × 1,2 × 9,8 × 7,8 × 15,7 × 5,5 × 3,6 × 2,7 × 6,1 × 0,4 Brak danych dla sekcji Q. Źródło: GUS. trudnienia jest sekcja K obsługa nieruchomości, gdzie zatrudnionych było 10,1% pracujących. Jest to jednocześnie druga gałąź pod względem wielkości wytworzonego PKB. Do dużych sekcji pod względem wielkości zatrudnienia, zatrudniających powyżej 5% ogólnej liczby pracujących, należy także zaliczyć sekcję I transport oraz sekcję M edu- 104 Mariusz Próchniak Tabela 5.3. Liczba pracujących w poszczególnych sekcjach PKD Rok Sekcja PKD Jednostki 1999 2000 2001 2002 2003 liczba osób 2 098 997 2 117 498 2 039 735 2 044 183 1 976 896 % ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 liczba osób 323 952 323 804 324 527 325 250 319 044 Sekcja A. Rolnictwo % ogółem 15,4 15,3 15,9 15,9 16,1 liczba osób 148 124 110 114 82 Sekcja B. Rybactwo % ogółem 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 liczba osób 1 491 1 217 1 200 1 159 983 Sekcja C. Górnictwo % ogółem 0,1 0,1 0,1 0,1 0,0 liczba osób 373 511 357 301 334 550 324 231 316 071 Sekcja D. Przetwórstwo przemysłowe % ogółem 17,8 16,9 16,4 15,9 16,0 liczba osób 31 244 30 304 30 772 28 724 28 431 Sekcja E. Energia % ogółem 1,5 1,4 1,5 1,4 1,4 liczba osób 151 305 140 568 125 126 119 469 106 815 Sekcja F. Budownictwo % ogółem 7,2 6,6 6,1 5,8 5,4 liczba osób 346 240 375 438 352 406 360 071 347 490 Sekcja G. Handel % ogółem 16,5 17,7 17,3 17,6 17,6 liczba osób 34 579 35 293 32 739 33 149 33 378 Sekcja H. Hotele % ogółem 1,6 1,7 1,6 1,6 1,7 liczba osób 132 227 134 518 130 341 137 972 133 283 Sekcja I. Transport % ogółem 6,3 6,4 6,4 6,7 6,7 liczba osób 85 056 82 623 78 010 77 522 68 727 Sekcja J. Finanse % ogółem 4,1 3,9 3,8 3,8 3,5 liczba osób 190 152 199 569 201 519 207 474 213 904 Sekcja K. Obsługa nieruchomości % ogółem 9,1 9,4 9,9 10,1 10,8 liczba osób 80 205 85 968 91 273 92 363 93 072 Sekcja L. Administracja % ogółem 3,8 4,1 4,5 4,5 4,7 liczba osób 126 660 129 498 133 097 131 266 138 727 Sekcja M. Edukacja % ogółem 6,0 6,1 6,5 6,4 7,0 liczba osób 129 256 124 425 128 055 126 664 97 841 Sekcja N. Ochrona zdrowia % ogółem 6,2 5,9 6,3 6,2 4,9 Ogółem Zmiana 2004/1999 oraz średnia 2004 1999– 2004 2 024 968 ↓ 100,0 100,0 320 752 ↓ 15,8 15,8 74 ↓ 0,0 0,0 927 ↓ 0,0 0,1 320 047 ↓ 15,8 16,5 26 828 ↓ 1,3 1,4 101 206 ↓ 5,0 6,0 361 131 ↑ 17,8 17,4 36 153 ↑ 1,8 1,7 136 988 ↑ 6,8 6,5 71 049 ↓ 3,5 3,8 232 609 ↑ 11,5 10,1 96 944 ↑ 4,8 4,4 138 727 ↑ 6,9 6,5 99 224 ↓ 4,9 5,7 Brak danych dla sekcji O, P, Q. Źródło: GUS. kacja (po 6,5%), sekcję F budownictwo (6,0%) oraz sekcję N ochrona zdrowia (5,7%). Zatrudnienie w pozostałych sekcjach (z wyjątkiem sekcji O, P i Q, dla których brak danych) nie przekracza 5% ogólnej liczby zatrudnionych w województwie. Wielkość poszczególnych gałęzi jest istotnym elementem przy interpretacji wyników dotyczących produktywności. Z punktu widzenia całego województwa wzrost produktywności w małych gałęziach (jak np. górnictwo czy rybactwo) ma o wiele mniejsze 5. Produktywność w branżach na Mazowszu 105 znaczenie (a w przypadku gałęzi mikroskopijnych można nawet powiedzieć, że nie ma znaczenia) niż wzrost produktywności w gałęziach dużych (jak np. handel, przetwórstwo przemysłowe czy obsługa nieruchomości). Jest oczywiście kwestią sporną, czy wielkość gałęzi lepiej jest mierzyć wielkością wytworzonego PKB, czy też wielkością zatrudnienia. W niniejszym rozdziale przyjęto to pierwsze kryterium, tzn. wielkość gałęzi mierzona jest wielkością PKB. W dalszej części przy interpretacji wyników skoncentrujemy się przede wszystkim na gałęziach dużych, których wkład w łączną wielkość produkcji województwa wyniósł ponad 5%. Niemniej jednak obliczenia wykonujemy dla wszystkich sekcji, dla których są dostępne odpowiednie dane statystyczne. 5.4. Produktywność pracy Tabela 5.4 przedstawia dynamikę poszczególnych gałęzi w latach 1999–2004, mierzoną wzrostem realnego PKB (wartości dodanej brutto) w ujęciu ogółem oraz na 1 zatrudnionego. Tabela przedstawia także średnie tempo wzrostu obydwu zmiennych dla lat 1999–2004 (średnia geometryczna). Sekcje w tabeli 5.3 zostały uporządkowane według ich wielkości, tzn. udziałów w łącznej wielkości produkcji województwa, zgodnie z danymi zawartymi w tabeli 5.2 (nie dotyczy to sekcji Q usługi pozostałe, sekcji P gospodarstwa domowe oraz sekcji Q organizacje, dla których nie ma dostępnych danych)3. Na podstawie danych zawartych w tabeli 5.4 widać, że produktywność pracy w woj. mazowieckim wzrosła w okresie 1999–2004. PKB na 1 zatrudnionego dla całej gospodarki Mazowsza wykazał przeciętny wzrost na poziomie 5,1%. Wzrost produktywności pracy wystąpił w większości gałęzi. Jedynie w trzech sekcjach (sekcji L administracja, sekcji H hotele oraz sekcji B rybactwo) produktywność pracy w okresie 1999–2004 zmniejszyła się (odpowiednio o 1,1%, 0,7% i 12,7%)4. Spośród dużych sekcji produktywność pracy wykazała najszybszy wzrost w sekcji J finanse (10,8%) oraz sekcji I transport (10,0%). W tych dwóch sekcjach wzrost PKB na 1 zatrudnionego był ok. 2 razy większy niż przeciętny wzrost PKB na 1 zatrudnionego w całym województwie (5,1%). W sekcji D przetwórstwo przemysłowe oraz sekcji F budownictwo wzrost produktywności pracy był znacznie niższy – na poziomie 5,7% (zbliżonym do całego województwa). W pozostałych dużych gałęziach wzrost PKB na 1 zatrudnionego nie był już taki imponujący. W sekcji G handel produktywność pracy wzrosła o 3,4%, w sekcji K obsługa nieruchomości produktywność pracy wzrosła o 1,5%, natomiast w sekcji L administracja PKB na 1 zatrudnionego spadł o 1,1%. Warto też przedstawić wyniki analizy dla małych gałęzi. Wśród tych gałęzi najszybszym tempem wzrostu produktywności pracy charakteryzowały się: sekcja C górnictwo, sekcja N ochrona zdrowia oraz sekcja E energia. W gałęziach tych produktywność pracy rosła w średnim tempie odpowiednio 18,3%, 12,5% oraz 11,8% rocznie. Dwie inne małe branże zanotowały również dodatni wzrost produktywności pracy, 3 4 Ta sama kolejność sekcji zostanie utrzymana w tabelach 5.5–5.7. Dla sekcji B rybactwo – dane za okres 2000–2004. 106 Mariusz Próchniak ale na znacznie mniejszym poziomie: sekcja M edukacja 5,7% oraz sekcja A rolnictwo 0,6%. Natomiast w dwóch gałęziach średnie tempo wzrostu produktywności pracy było ujemne: w sekcji H hotele –0,7% oraz w sekcji B rybactwo –12,7%. Tabela 5.4. Dynamika PKB (wartości dodanej brutto) ogółem oraz na 1 zatrudnionego (ceny stałe, roczne zmiany w %) Sekcja PKD Zmiennaa Rok 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Średnia 1999– 2004 Wszystkie sekcje województwa mazowieckiego PKB 7,4 4,8 5,0 –0,8 4,5 3,9 4,1 Ogółem PKB/L 9,6 3,9 9,0 –1,0 8,1 1,5 5,1 Duże sekcje (tworzące powyżej 5% wartości dodanej brutto województwa mazowieckiego w latach 1999–2004) PKB 5,8 –2,9 5,9 8,6 –3,6 4,6 3,0 Sekcja G. Handel PKB/L 13,0 –10,5 12,8 6,3 –0,1 0,6 3,4 PKB 9,5 1,4 8,2 0,5 11,7 –1,1 4,9 Sekcja K. Obsługa nieruchomości PKB/L 9,9 –3,4 7,2 –2,4 8,3 –9,0 1,5 PKB –9,1 10,6 –7,6 –5,5 12,0 8,9 1,1 Sekcja D. Przetwórstwo przemysłowe PKB/L 1,2 15,6 –1,3 –2,5 14,9 7,5 5,7 PKB 13,9 3,9 7,9 5,2 18,8 12,4 10,2 Sekcja I. Transport PKB/L 16,3 2,2 11,4 –0,7 22,9 9,3 10,0 PKB 59,6 29,5 6,1 –25,7 3,3 7,7 10,4 Sekcja J. Finanse PKB/L 35,8 33,3 12,4 –25,3 16,5 4,2 10,8 PKB 16,7 –8,7 –2,5 –11,5 –7,3 1,2 –2,4 Sekcja F. Budownictwo PKB/L 26,1 –1,7 9,5 –7,3 3,7 6,9 5,7 PKB 2,1 4,5 5,8 5,1 1,0 2,4 3,4 Sekcja L. Administracja publiczna PKB/L –5,8 –2,5 –0,3 3,8 0,2 –1,7 –1,1 Małe sekcje (tworzące poniżej 5% wartości dodanej brutto województwa mazowieckiego w latach 1999–2004) PKB –12,6 16,7 39,8 10,9 –11,1 –7,0 4,6 Sekcja E. Energia PKB/L . 20,3 37,7 18,9 –10,2 –1,4 11,8b PKB –6,2 –5,0 16,4 –17,5 0,4 19,2 0,4 Sekcja A. Rolnictwo PKB/L –6,1 –4,9 16,1 –17,6 2,3 18,5 0,6 PKB 11,3 1,8 10,3 1,8 6,7 12,3 7,3 Sekcja M. Edukacja PKB/L 11,3 –0,4 7,3 3,3 1,0 12,3 5,7 PKB –2,4 20,2 9,9 23,8 6,0 –10,7 7,1 Sekcja N. Ochrona zdrowia PKB/L 0,4 24,9 6,8 25,1 37,3 –12,0 12,5 PKB 34,2 –3,4 –13,9 –8,5 –3,2 4,5 0,6 Sekcja H. Hotele PKB/L 30,6 –5,3 –7,1 –9,6 –3,9 –3,6 –0,7 PKB –10,6 35,4 –26,9 18,7 –5,9 30,2 4,3 Sekcja C. Górnictwo PKB/L . 65,9 –25,8 22,9 10,9 38,1 18,3b PKB 1078,1 –32,9 –2,0 –51,8 5,1 –24,1 20,0 Sekcja B. Rybactwo PKB/L . –19,9 10,4 –53,5 46,2 –15,9 –12,7b PKB to PKB (wartość dodana brutto) ogółem; PKB/L to PKB (wartość dodana brutto) na 1 zatrudnionego. Średnia za okres 2000–2004. Brak danych dla sekcji O, P, Q. a b Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS. 5. Produktywność w branżach na Mazowszu 107 Dane dotyczące produktywności pracy warto jest powiązać z danymi dotyczącymi zmian wielkości zatrudnienia. Odmienne czynniki mogą decydować o wzroście produktywności przy spadku zatrudnienia oraz w sytuacji wzrostu zatrudnienia. W tym pierwszym przypadku wyższa wydajność pracy może być skutkiem przerostu zatrudnienia w niektórych branżach i nie wynikać z postępu technicznego. W gałęziach, w których zatrudnienie maleje, a dotychczasowy poziom produkcji się utrzymuje, wydajność pracy będzie rosła, chociaż takie gałęzie mogą nie być innowacyjne. Natomiast w gałęziach, w których wzrost produktywności pracy odbywa się przy wzroście zatrudnienia, istnieje większe prawdopodobieństwo, że postęp techniczny (napędzany innowacjami) będzie miał duże znaczenie, chociaż trzeba mieć na uwadze także wpływ innych czynników wytwórczych na wzrost, np. kapitału rzeczowego lub ludzkiego. (Wpływ kapitału rzeczowego na wzrost będziemy analizować w następnym punkcie przy omawianiu łącznej produktywności czynników wytwórczych). Ostatnia kolumna tabeli 5.3 przedstawia zmiany zatrudnienia w poszczególnych gałęziach między 1999 i 2004 r. Wzrost zatrudnienia wystąpił jedynie w sześciu sekcjach. Są to (pod względem wielkości): sekcja G handel, sekcja K obsługa nieruchomości, sekcja I transport, sekcja L administracja, sekcja M edukacja, sekcja H hotele. W pozostałych gałęziach zatrudnienie między 1999 i 2004 r. zmniejszyło się. Jak widać zatem, istnieją trzy duże gałęzie charakteryzujące się wzrostem produktywności pracy i towarzyszącym mu wzrostem zatrudnienia: sekcja G handel, sekcja K obsługa nieruchomości, sekcja I transport. Niemniej jednak, patrząc dokładnie na dane w tabeli 5.3, widać, że jedynie w sekcji K obsługa nieruchomości zatrudnienie wykazywało jednostajny rosnący trend. W sekcji G handel oraz sekcji I transport zatrudnienie wykazywało duże nieregularne wahania z roku na rok. W sekcji J finanse, charakteryzującej się wysokim wzrostem produktywności pracy, zatrudnienie znacznie się zmniejszyło w latach 1999–2004. Finanse oraz transport to gałęzie charakteryzujące się nie tylko dużym wzrostem produktywności pracy, ale także dużym wzrostem wartości dodanej brutto w ujęciu ogółem. PKB w całej gospodarce woj. mazowieckiego wzrastał w latach 1999–2004 w średnim tempie 4,1% rocznie. Spośród dużych gałęzi szczególnie wysoki wzrost wartości dodanej brutto wystąpił w sekcji J finanse oraz sekcji I transport, odpowiednio na poziomie 10,4% i 10,2% (ponaddwukrotnie większym niż w całej gospodarce). Ogólna wielkość produkcji pozostałych dużych gałęzi nie rosła już tak szybko. W sekcji K obsługa nieruchomości, sekcji L administracja oraz sekcji G handel wartość dodana brutto wykazała średnie tempo wzrostu w okresie 1999–2004 na poziomie równym odpowiednio 4,9%, 3,4% oraz 3,0%. Szczególnie niski wzrost łącznej wielkości produkcji wystąpił w sekcji D przetwórstwo przemysłowe (1,1%), natomiast PKB w sekcji F budownictwo w latach 1999–2004 zmniejszał się w tempie 2,4%. Analiza produktywności pracy wskazuje na duże znaczenie trzech sektorów w rozwoju gospodarczym woj. mazowieckiego: sekcji G handel, sekcji K obsługa nieruchomości oraz sekcji I transport. W gałęziach tych produktywność pracy (wartość dodana brutto na 1 zatrudnionego) rosła, a zatrudnienie nie wykazywało tendencji malejącej. 108 Mariusz Próchniak 5.5. Łączna produktywność czynników wytwórczych (pracy i kapitału rzeczowego) Tabela 5.5 zawiera szczegółowe wyniki dekompozycji tempa wzrostu PKB (wartości dodanej brutto). Wartości liczbowe w poszczególnych komórkach tabeli przedstawiają odpowiednio: a) tempo wzrostu nakładów pracy L), nakładów kapitału rzeczowego K), TFP i PKB w danym roku, b) wkład pracy, kapitału rzeczowego i TFP we wzrost wyrażony w punktach procentowych, c) wkład pracy, kapitału rzeczowego i TFP we wzrost wyrażony w procentach. Tabele 5.6 i 5.7 zawierają podsumowanie danych przedstawionych w tabeli 5.5. W tabeli 5.6 widnieją średnie, minimalne i maksymalne tempa wzrostu TFP w poszczególnych gałęziach w dwóch różnych podokresach: a) we wszystkich latach, dla których został przeprowadzony rachunek wzrostu, b) w latach z dodatnim tempem wzrostu wartości dodanej brutto danej gałęzi. Tabela 5.7 przedstawia średnie, minimalne i maksymalne procentowe wkłady TFP we wzrost dla takich samych podokresów, jak w tabeli 5.6. Uwzględnienie dwóch różnych okresów agregacji danych wynika z faktu, iż w okresach ujemnego tempa wzrostu PKB zmiany TFP przekładają się w inny sposób na wzrost gospodarczy niż w okresach ożywienia5. W tabelach 5.5–5.7 umieszczono w celach porównawczych dane dotyczące całej Polski. Zanim przeanalizujemy wyniki rachunkowości wzrostu, warto dokonać szczegółowej interpretacji pojęcia TFP (łącznej produktywności czynników wytwórczych). TFP, inaczej tzw. reszta Solowa, mierzy tę część wzrostu gospodarczego, która nie wynika z mierzalnych czynników produkcji. W idealnie skonstruowanym modelu, m.in. uwzględniającym wszystkie czynniki produkcji, TFP jest czystą miarą postępu technicznego. W takiej sytuacji związek tempa wzrostu TFP z innowacjami i transferem wiedzy jest silny. Transfer wiedzy od nauki do biznesu stymuluje innowacje, które zwiększają produkcję przy danych nakładach czynników wytwórczych, czyli powodują wzrost TFP. Im wyższa jest innowacyjność, tym wyższy jest wzrost TFP. Wysokie tempo wzrostu TFP oznacza bowiem, że wyrażona w punktach procentowych różnica między faktycznym tempem wzrostu gospodarczego a teoretycznym tempem wzrostu gospodarczego występującym przy braku postępu technicznego jest duża. W takiej sytuacji innowacje muszą być istotne, a ściślej biorąc – efektywne, gdyż silnie pobudzają wzrost gospodarczy. W przeciwnym przypadku, jeśli brak jest innowacji lub są one nieefektywne, produktywność czynników wytwórczych nie zmieni się i tempo wzrostu TFP będzie zerowe. Drugi z zastosowanych wskaźników, a mianowicie wkład TFP we wzrost gospodarczy, ma mniejsze znaczenie, jeśli chodzi o analizę innowacyjności. Wkład TFP we wzrost 5 Na przykład, w okresie ożywienia wzrost TFP ma dodatni wpływ na wzrost PKB, natomiast w okresie recesji taki sam wzrost TFP wykazuje wpływ ujemny. 5. Produktywność w branżach na Mazowszu 109 pokazuje bowiem, jaka część wzrostu PKB wynika z postępu technicznego, a zatem na kształtowanie się tego wskaźnika wpływa także tempo rozwoju gospodarki. Traktowanie TFP jako czystej miary postępu technicznego i tym samym czystej miary efektywności innowacji może nastąpić tylko przy idealnej specyfikacji modelu. W stosowanych modelach empirycznych związek ten jest jedynie przybliżony, ponieważ modele te zawierają szereg uproszczeń, dotyczących np. liczby uwzględnionych czynników produkcji (w naszej analizie uwzględniamy dwa czynniki – pracę i kapitał rzeczowy). Niemniej jednak, nawet pomimo tych uproszczeń, tempo wzrostu TFP można traktować jako odzwierciedlenie efektywności innowacji, co wiąże się również z efektywnością transferu wiedzy od nauki do biznesu. Analiza danych zawartych w tabelach 5.5–5.7 prowadzi do kilku wniosków. W latach 1999–2004 średnie tempo wzrostu TFP w woj. mazowieckim wyniosło 1,9%. W 2002 r., kiedy PKB województwa zmniejszył się, nastąpił spadek TFP o 4,2%, natomiast najwyższy wzrost TFP (5,2%) przypada na 1999 r., kiedy woj. mazowieckie rozwijało się bardzo szybko. Gospodarka Mazowsza pod względem tempa wzrostu TFP wypada słabo w porównaniu z gospodarką całego kraju. Średnie tempo wzrostu TFP dla Polski w okresie 1999–2004 wyniosło 3,6%, z rocznymi notowaniami zawierającymi się w przedziale od 1,9% w 2001 r. (kiedy kraj przeżywał recesję) do 5,4% w 1999 r. Analizując poszczególne branże można zauważyć, że w okresie 1999–2004 średnie tempo wzrostu TFP było dodatnie jedynie w trzech z siedmiu dużych sektorów gospodarki woj. mazowieckiego. W sekcji I transport, sekcji J finanse oraz sekcji D przetwórstwo przemysłowe średnie tempo wzrostu TFP wyniosło odpowiednio 6,8%, 5,7% oraz 3,8%. Na szczególne znaczenie zasługuje szybki wzrost TFP w dwóch pierwszych sektorach (I transport oraz J finanse). Pozostałe duże gałęzie w latach 1999–2004 charakteryzowały się spadkiem łącznej produktywności czynników wytwórczych. W sekcji F budownictwo oraz sekcji K obsługa nieruchomości TFP zmniejszyła się o 1,0%, w sekcji G handel – o 1,2%, w sekcji L administracja – o 3,1%. Wyniki te są zgodne z wynikami dotyczącymi produktywności pracy, przedstawionymi w poprzednim punkcie. Łączna produktywność czynników wytwórczych rosła najszybciej w dwóch sektorach, tj. sekcji J finanse oraz sekcji I transport, czyli w sektorach charakteryzujących się najwyższym tempem wzrostu produktywności pracy. Wyniki rachunkowości wzrostu wskazują ponadto, że wzrost produktywności wystąpił w sekcji D przetwórstwo przemysłowe. Natomiast zaskakująco niską łączną produktywnością czynników cechują się pozostałe duże sektory gospodarki: sekcja K obsługa nieruchomości, sekcja F budownictwo, sekcja G handel, a zwłaszcza sekcja L administracja. Na podstawie danych zawartych w tabeli 5.5 można określić, jak się zmieniało zatrudnienie oraz zasoby kapitału rzeczowego w sektorach charakteryzujących się najwyższą produktywnością czynników. W sekcji J finanse na uwagę zasługuje gwałtowny wzrost zatrudnienia oraz nakładów kapitału rzeczowego w 1999 r. (odpowiednio o 17,5% i 50,1%). Zmianom tym towarzyszył bardzo duży wzrost wartości dodanej brutto sektora (o 59,6%). Niemniej jednak po 1999 r. nakłady czynników wytwórczych w branży fi- Sekcja D. Przetwórstwo przemysłowe Sekcja K. Obsługa nieruchomości Sekcja G. Handel Woj. mazowieckie – ogółem Polska – ogółem Sekcja PKD 2000 2001 2002 2003 2004 3,4 5,8 –0,3 11,7 6,2 9,5 –10,2 6,1 –3,8 –9,1 PKB L K TFP PKB L K TFP PKB 22,7 TFP –6,4 K –3,2 4,5 5,4 4,5 L L K TFP PKB 8,4 25,9 7,8 –265,2 5,9 –201,2 –0,2 –2,6 3,5 37,0 6,2 65,6 9,5 100,0 –7,2 78,3 1,8 –19,9 –3,8 41,6 –9,1 100,0 5,0 13,1 –6,0 1,4 –4,3 0,7 13,4 10,6 –2,9 3,5 3,9 –6,0 1,4 –3,0 0,2 13,4 10,6 242,0 275,3 –417,3 100,0 –28,6 2,1 126,5 100,0 –2,9 100,0 59,5 –16,6 –16,6 566,4 118,1 5,8 100,0 3,4 6,8 –4,5 –77,6 –2,2 –49,7 1,4 30,2 5,4 119,5 4,5 100,0 1,0 24,5 0,2 8,2 –6,4 1,7 –3,6 –7,6 5,9 4,2 19,9 –6,1 71,8 0,7 8,3 7,4 89,3 0,2 2,4 8,2 100,0 –4,5 58,8 0,5 –6,6 –3,6 47,8 –7,6 100,0 5,9 100,0 4,2 6,0 100,9 –4,3 –72,7 3,0 14,5 –6,0 0,5 –3,1 1,0 –3,6 –5,5 8,6 3,0 13,8 2,2 17,6 34,5 47,9 2,1 4,4 –6,0 0,5 –2,2 0,3 –3,6 –5,5 445,9 940,7 –1286,6 100,0 39,3 –5,3 66,0 100,0 8,6 100,0 3,0 4,1 1,5 3,1 7,8 7,2 11,7 –2,5 2,7 12,9 12,0 –3,6 –2,7 5,3 –3,5 Polska –2,8 –2,0 –46,7 –3,1 –2,1 –194,2 –3,0 –2,1 –148,0 0,6 4,6 1,4 33,2 4,3 1,3 118,0 2,9 0,9 62,1 2,0 4,8 4,8 113,5 1,9 1,9 176,2 2,6 2,6 185,9 2,8 4,2 4,2 100,0 1,1 1,1 100,0 1,4 1,4 100,0 3,8 Wszystkie sekcje województwa mazowieckiego L –2,0 –1,4 –18,5 0,9 0,6 12,8 –3,7 –2,6 –51,2 0,2 0,2 –19,5 –3,3 K 11,9 3,6 48,1 10,5 3,1 65,1 15,3 4,6 91,5 10,9 3,3 –420,1 6,9 TFP 5,2 5,2 70,4 1,1 1,1 22,1 3,0 3,0 59,8 –4,2 –4,2 539,7 4,7 PKB 7,4 7,4 100,0 4,8 4,8 100,0 5,0 5,0 100,0 –0,8 –0,8 100,0 4,5 Duże sekcje (tworzące powyżej 5% wartości dodanej brutto województwa mazowieckiego w latach 1999–2004) 76,3 2,2 18,5 2,3 19,9 7,2 61,5 11,7 100,0 –1,8 –14,7 0,8 6,8 12,9 107,9 12,0 100,0 –3,6 100,0 –2,7 1,6 –44,8 68,5 8,7 2,0 –7,8 –1,1 1,3 1,4 7,6 8,9 4,6 1,7 0,3 3,9 2,4 1,7 1,7 3,9 –2,3 –51,2 2,1 45,9 4,7 105,4 4,5 100,0 –2,4 0,6 2,0 4,3 5,3 0,4 11,4 0,6 16,0 2,8 72,6 3,8 100,0 37,8 1,9 60,3 6,1 0,6 –7,8 –1,1 0,9 0,4 7,6 8,9 –568,0 –55,8 723,9 100,0 9,9 4,6 85,5 100,0 4,6 100,0 1,7 0,1 2,7 1,7 43,2 0,5 13,0 1,7 43,8 3,9 100,0 0,4 8,1 0,6 11,3 4,3 80,5 5,3 100,0 Zmienna tempo wkład wkład tempo wkład wkład tempo wkład wkład tempo wkład wkład tempo wkład wkład tempo wkład wkład (pkt (pkt (pkt (pkt (pkt (pkt wzrostu (%) wzrostu (%) wzrostu (%) wzrostu (%) wzrostu (%) wzrostu (%) proc.) proc.) proc.) proc.) proc.) proc.) 1999 Tabela 5.5. Wkład pracy, kapitału rzeczowego i TFP we wzrost PKB (wartości dodanej brutto) 110 Mariusz Próchniak Sekcja M. Edukacja Sekcja A. Rolnictwo Sekcja E. Energia Sekcja L. Administracja Sekcja F. Budownictwo Sekcja J. Finanse Sekcja I. Transport 2,1 TFP PKB L K TFP PKB L K TFP PKB L K TFP PKB –7,2 K –10,4 22,3 88,1 100,0 20,6 25,2 54,2 100,0 –31,0 56,6 74,4 100,0 2,1 100,0 –7,2 –347,0 3,4 165,0 5,8 281,9 –1,5 3,1 12,3 13,9 12,3 15,0 32,3 59,6 –5,2 9,5 12,4 16,7 4,5 –4,4 12,9 7,2 1,7 7,4 0,5 3,9 –2,9 41,9 18,9 29,5 –7,1 19,9 –9,7 –8,7 86,0 4,5 100,0 –4,4 –98,2 3,9 5,8 –3,3 16,0 6,2 30,8 –3,1 56,7 18,7 12,5 4,5 100,0 7,9 –6,8 –5,6 42,6 31,5 64,2 0,6 100,0 6,1 57,3 –11,0 –68,9 21,9 111,7 –1,4 100,0 –2,5 5,0 112,2 1,2 2,2 0,5 3,9 –2,0 12,6 18,9 29,5 –5,0 6,0 –9,7 –8,7 82,6 74,1 –27,5 70,9 56,6 100,0 –64,2 155,0 9,2 100,0 306,7 –261,5 54,9 100,0 5,8 100,0 –3,3 –56,7 4,8 4,3 –2,2 5,6 4,5 7,9 –3,9 9,4 0,6 6,1 –7,7 6,6 –1,4 –2,5 5,1 2,2 6,7 1,2 5,9 15,9 –3,7 5,2 –0,6 22,2 –31,9 –25,7 –4,5 12,4 –12,0 –11,5 43,9 39,5 16,5 1,0 –3,6 13,5 0,8 79,6 –3,4 92,4 11,5 –71,9 17,7 100,0 18,8 1,7 –11,3 –25,9 7,0 124,2 9,2 100,0 3,3 27,6 –10,6 –32,4 4,1 104,9 –1,1 100,0 –7,3 5,1 100,0 2,2 2,0 0,8 4,1 4,8 –3,7 5,2 –0,4 6,7 –31,9 –25,7 –3,2 3,7 –12,0 –11,5 410,1 54,6 –12,7 18,4 94,3 100,0 –239,7 63,4 276,4 100,0 101,6 –17,0 15,4 100,0 6,4 –20,1 113,7 100,0 –378,6 256,1 222,5 100,0 59,0 69,1 –28,1 100,0 1,0 100,0 –3,6 –364,7 4,0 0,5 –2,4 3,4 17,7 18,8 –7,9 2,1 9,2 3,3 –7,4 1,2 –1,1 –7,3 Małe sekcje (tworzące poniżej 5% wartości dodanej brutto województwa mazowieckiego w latach 1999–2004) . . . –3,0 –2,1 –12,6 1,5 1,1 2,7 –6,7 –4,7 –42,6 –1,0 –0,7 . . . 8,1 2,4 14,5 10,4 3,1 7,8 11,4 3,4 31,2 7,4 2,2 . . . 16,4 16,4 98,1 35,6 35,6 89,5 12,2 12,2 111,3 –12,6 –12,6 . . . 16,7 16,7 100,0 39,8 39,8 100,0 10,9 10,9 100,0 –11,1 –11,1 –0,1 –0,1 1,3 –0,0 –0,0 0,6 0,2 0,2 1,0 0,2 0,2 –0,9 –1,9 –1,3 –0,7 –0,2 3,4 –3,2 –1,0 19,3 1,9 0,6 3,5 0,9 0,3 –1,5 3,0 0,9 –5,9 –5,9 95,3 –4,0 –4,0 80,0 15,6 15,6 95,5 –17,9 –17,9 102,4 0,8 0,8 –6,2 –6,2 100,0 –5,0 –5,0 100,0 16,4 16,4 100,0 –17,5 –17,5 100,0 0,4 0,4 0,1 0,1 0,5 2,2 1,6 86,4 2,8 1,9 18,9 –1,4 –1,0 –52,2 5,7 4,0 6,4 1,9 17,0 4,2 1,3 69,5 11,2 3,4 32,6 14,0 4,2 228,3 15,5 4,7 9,4 9,4 82,5 –1,0 –1,0 –55,9 5,0 5,0 48,5 –1,4 –1,4 –76,1 –1,9 –1,9 11,3 11,3 100,0 1,8 1,8 100,0 10,3 10,3 100,0 1,8 1,8 100,0 6,7 6,7 8,3 11,4 L –2,1 10,4 12,3 13,9 17,5 50,1 32,3 59,6 –7,4 31,6 12,4 16,7 L K TFP PKB L K TFP PKB L K TFP PKB –5,6 3,1 –3,9 –7,0 0,5 –0,5 18,9 19,2 0,0 5,6 10,6 12,3 2,4 –2,2 5,4 4,2 2,8 2,8 9,6 12,4 3,4 0,9 5,1 7,7 –5,3 –1,9 5,5 1,2 15,7 6,8 77,4 100,0 30,6 3,3 66,1 100,0 –295,4 –46,3 441,7 100,0 68,3 –3,9 0,9 –3,9 –7,0 0,4 –0,1 18,9 19,2 0,0 1,7 10,6 12,3 56,7 –13,4 56,7 100,0 2,0 –0,7 98,8 100,0 0,0 13,6 86,4 100,0 2,4 100,0 –2,2 –91,9 1,6 2,9 123,6 1,9 0,8 9,6 12,4 2,4 0,3 5,1 7,7 –3,7 –0,6 5,5 1,2 5. Produktywność w branżach na Mazowszu 111 2000 2001 2002 2003 2004 L K TFP PKB L K TFP PKB L K TFP PKB L K TFP PKB –2,7 11,9 –4,0 –2,4 2,8 11,5 28,8 34,2 . . . . . . . . –1,9 3,6 –4,0 –2,4 2,0 3,5 28,8 34,2 . . . . . . . . 81,0 –151,0 170,0 100,0 5,8 10,1 84,1 100,0 . . . . . . . . –3,7 –2,6 –12,9 2,9 2,0 20,6 –1,1 –0,8 1,7 0,5 2,5 9,8 2,9 29,7 9,2 2,8 22,3 22,3 110,5 4,9 4,9 49,7 21,8 21,8 20,2 20,2 100,0 9,9 9,9 100,0 23,8 23,8 2,1 1,4 –42,8 –7,2 –5,1 36,5 1,3 0,9 8,5 2,6 –75,5 34,3 10,3 –74,2 8,6 2,6 –7,4 –7,4 218,3 –19,1 –19,1 137,7 –11,9 –11,9 –3,4 –3,4 100,0 –13,9 –13,9 100,0 –8,5 –8,5 –18,4 –12,9 –36,3 –1,4 –1,0 3,6 –3,4 –2,4 6,4 1,9 5,4 1,8 0,5 –2,0 87,6 26,3 46,4 46,4 130,9 –26,4 –26,4 98,3 –5,2 –5,2 35,4 35,4 100,0 –26,9 –26,9 100,0 18,7 18,7 –16,2 –11,4 34,5 –11,3 –7,9 387,5 3,6 2,5 62,1 18,6 –56,7 35,6 10,7 –524,3 24,5 7,3 –40,2 –40,2 122,2 –4,8 –4,8 236,9 –61,7 –61,7 –32,9 –32,9 100,0 –2,0 –2,0 100,0 –51,8 –51,8 –3,2 –22,8 –15,9 –264,1 1,4 1,0 –9,2 11,6 5,5 1,6 27,3 5,4 1,6 –15,0 91,6 20,3 20,3 336,9 –13,3 –13,3 124,3 100,0 6,0 6,0 100,0 –10,7 –10,7 100,0 –10,4 0,7 0,5 –15,0 8,3 5,8 130,6 –30,4 3,1 0,9 –29,2 6,6 2,0 44,7 140,8 –4,7 –4,7 144,2 –3,4 –3,4 –75,4 100,0 –3,2 –3,2 100,0 4,5 4,5 100,0 –12,8 –15,2 –10,6 180,0 –5,7 –4,0 –13,2 140,6 2,3 0,7 –11,5 24,3 7,3 24,1 –27,8 4,0 4,0 –68,5 26,9 26,9 89,1 100,0 –5,9 –5,9 100,0 30,2 30,2 100,0 –4,9 –28,1 –19,6 –382,6 –9,8 –6,8 28,4 –14,2 –5,4 –1,6 –31,4 –8,7 –2,6 10,8 119,1 26,4 26,4 514,1 –14,7 –14,7 60,9 100,0 5,1 5,1 100,0 –24,1 –24,1 100,0 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS. L – praca, K – kapitał rzeczowy, PKB – wartość dodana brutto. Rachunek wzrostu przeprowadzony został na podstawie modelu o następujących własnościach: wynagrodzenie kapitału rzeczowego w dochodzie: 0,3; stopa amortyzacji: 0,05. Brak danych dla sekcji O, P, Q. Sekcja B. Rybactwo Sekcja C. Górnictwo Sekcja H. Hotele Sekcja N. Ochrona zdrowia Sekcja PKD 1999 Zmienna tempo wkład wkład tempo wkład wkład tempo wkład wkład tempo wkład wkład tempo wkład wkład tempo wkład wkład (pkt (pkt (pkt (pkt (pkt (pkt wzrostu (%) wzrostu (%) wzrostu (%) wzrostu (%) wzrostu (%) wzrostu (%) proc.) proc.) proc.) proc.) proc.) proc.) 112 Mariusz Próchniak 113 5. Produktywność w branżach na Mazowszu Tabela 5.6. Tempo wzrostu TFP (%) Sekcja PKD Wszystkie dostępne lata (max 1999–2004) liczba lat Polska – ogółem 6 średnia 3,6 Lata z dodatnim tempem wzrostu PKB (wartości dodanej brutto) minimum maksimum liczba lat Polska 1,9 5,4 6 średnia 3,6 minimum maksimum 1,9 5,4 Wszystkie sekcje województwa mazowieckiego Woj. mazowieckie – ogółem 6 1,9 –4,2 5,2 5 3,2 1,1 5,2 Duże sekcje (tworzące powyżej 5% wartości dodanej brutto województwa mazowieckiego w latach 1999–2004) Sekcja G. Handel 6 –1,2 –16,6 4,2 4 3,1 1,7 4,2 Sekcja K. Obsługa 6 –1,0 –7,8 7,2 5 0,3 –6,0 7,2 nieruchomości Sekcja D. Przetwórstwo 6 3,8 –3,8 13,4 3 11,3 7,6 13,4 przemysłowe Sekcja I. Transport 6 6,8 –3,7 17,7 6 6,8 –3,7 17,7 Sekcja J. Finanse 6 5,7 –31,9 32,3 5 13,2 0,6 32,3 Sekcja F. Budownictwo 6 –1,0 –12,0 12,4 2 9,0 5,5 12,4 Sekcja L. Administracja 6 –3,1 –7,2 2,2 6 –3,1 –7,2 2,2 Małe sekcje (tworzące poniżej 5% wartości dodanej brutto województwa mazowieckiego w latach 1999–2004) Sekcja E. Energia 5 9,5 –12,6 35,6 3 21,4 12,2 35,6 Sekcja A. Rolnictwo 6 1,3 –17,9 18,9 3 11,8 0,8 18,9 Sekcja M. Edukacja 6 3,4 –1,9 10,6 6 3,4 –1,9 10,6 Sekcja N. Ochrona zdrowia 6 8,7 –13,3 22,3 4 17,3 4,9 22,3 Sekcja H. Hotele 6 –2,9 –19,1 28,8 2 12,7 –3,4 28,8 Sekcja C. Górnictwo 5 9,1 –26,4 46,4 3 22,7 –5,2 46,4 Sekcja B. Rybactwo 5 –19,0 –61,7 26,4 1 26,4 26,4 26,4 TFP obliczono na podstawie modelu o następujących własnościach: wynagrodzenie kapitału rzeczowego w dochodzie: 0,3; stopa amortyzacji: 0,05. Brak danych dla sekcji O, P, Q. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS. nansowej nie rosły już tak szybko. Tempo wzrostu zasobu kapitału rzeczowego w okresie 2000–2004 systematycznie malało: od 41,9% w 2000 r. do 0,9% w 2004 r. Zatrudnienie także malało w latach 2000–2003 (w 2004 r. wykazało ono niewielki wzrost). Gorszej dynamice czynników wytwórczych towarzyszyło pogorszenie się dynamiki ogólnej produkcji sektora. Roczne tempo wzrostu PKB w branży finansowej w latach 2000–2004 zawierało się w przedziale od –25,7% w 2002 r. do 29,5% w 2001 r. W sekcji I transport zatrudnienie wykazywało nieznaczne wahania w okresie 1999–2004. W latach 2000, 2002 i 2004 miał miejsce niewielki wzrost zatrudnienia (od 1,7% do 5,9%), natomiast w latach 1999, 2001 i 2003 – niewielki spadek (od –2,1% do –3,4%). Zasoby kapitału rzeczowego w transporcie zwiększały się, jednak nie tak szybko jak w branży finansowej (z wyjątkiem lat 2003–2004, kiedy inwestycje w branży finansowej były bardzo niskie). 114 Mariusz Próchniak Tabela 5.7. Wkład TFP we wzrost PKB (%) Sekcja PKD Wszystkie dostępne lata (max 1999–2004) liczba lat średnia Lata z dodatnim tempem wzrostu PKB (wartości dodanej brutto) minimum maksimum liczba lat średnia minimum maksimum Polska Polska – ogółem 6 124,7 72,6 185,9 6 124,7 72,6 185,9 Wszystkie sekcje województwa mazowieckiego Woj. mazowieckie – ogółem 6 140,2 22,1 539,7 5 60,3 22,1 105,4 Duże sekcje (tworzące powyżej 5% wartości dodanej brutto województwa mazowieckiego w latach 1999–2004) Sekcja G. Handel 6 141,0 34,5 566,4 4 50,9 34,5 71,8 Sekcja K. Obsługa 6 –141,7 –1286,6 723,9 5 –314,8 –1286,6 65,6 nieruchomości Sekcja D. Przetwórstwo 6 79,2 41,6 126,5 3 106,6 85,5 126,5 przemysłowe Sekcja I. Transport 6 42,8 –71,9 94,3 6 42,8 –71,9 94,3 Sekcja J. Finanse 6 99,0 9,2 276,4 5 94,0 9,2 276,4 Sekcja F. Budownictwo 6 133,8 15,4 441,7 2 258,0 74,4 441,7 Sekcja L. Administracja 6 –152,4 –364,7 43,9 6 –152,4 –364,7 43,9 Małe sekcje (tworzące poniżej 5% wartości dodanej brutto województwa mazowieckiego w latach 1999–2004) Sekcja E. Energia 5 93,8 56,7 113,7 3 99,6 89,5 111,3 Sekcja A. Rolnictwo 6 115,7 80,0 222,5 3 138,9 95,5 222,5 Sekcja M. Edukacja 6 9,6 –76,1 86,4 6 9,6 –76,1 86,4 Sekcja N. Ochrona zdrowia 6 147,2 49,7 336,9 4 147,2 49,7 336,9 Sekcja H. Hotele 6 108,3 –75,4 218,3 2 4,4 –75,4 84,1 Sekcja C. Górnictwo 5 44,4 –68,5 130,9 3 64,0 –27,8 130,9 Sekcja B. Rybactwo 5 210,6 60,9 514,1 1 514,1 514,1 514,1 TFP obliczono na podstawie modelu o następujących własnościach: wynagrodzenie kapitału rzeczowego w dochodzie: 0,3; stopa amortyzacji: 0,05. Brak danych dla sekcji O, P, Q. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS. W sekcji D przetwórstwo przemysłowe zatrudnienie w latach 1999–2003 malało (jedynie w 2004 r. nieznacznie wzrosło). Natomiast zasoby kapitału rzeczowego w przemyśle wykazywały w poszczególnych latach niewielki wzrost (od 0,7% do 6,1%). W sekcji F budownictwo, podobnie jak w przemyśle, miał miejsce znaczny spadek zatrudnienia w latach 1999–2004. Niemniej jednak inwestycje w budownictwie kształtowały się na wyższym poziomie niż w przemyśle. Na uwagę zasługują niepokojące tendencje zaobserwowane w sekcji L administracja. Gałąź ta charakteryzuje się bardzo niską produktywnością czynników wytwórczych, a mimo to w sekcji tej (jako jedynej spośród wszystkich sekcji A–N) zatrudnienie wzrosło we wszystkich latach objętych analizą. Również inwestycje kształtowały się na dość wysokim poziomie w stosunku do produktywności gałęzi. Dynamikę wielkości zatrudnienia oraz zasobów kapitału rzeczowego w poszczególnych gałęziach należy oceniać, biorąc pod uwagę ogólną tendencję rozwojową gospo- 5. Produktywność w branżach na Mazowszu 115 darki Mazowsza. W całym województwie zatrudnienie wykazywało lekki trend malejący w okresie 1999–2004, natomiast nakłady kapitału rzeczowego w każdym roku rosły w tempie od 1,7% do 15,3%. Na podstawie powyższej analizy można wyciągnąć pewne wnioski dla polityki gospodarczej. Po pierwsze, należy promować rozwój gałęzi charakteryzujących się wysoką produktywnością: pośrednictwa finansowego (sekcja J) oraz transportu, gospodarki magazynowej i łączności (sekcja I). Po drugie, można ograniczyć rozwój gałęzi charakteryzujących się niską produktywnością, zwłaszcza administracji publicznej i obrony narodowej, usług związanych z obowiązkowymi ubezpieczeniami społecznymi i powszechnym ubezpieczeniem zdrowotnym (sekcja L). W sektorze tym zatrudnienie oraz nakłady kapitałowe rosły zbyt szybko w stosunku do produktywności sektora. Przeanalizujemy teraz poszczególne sektory pod względem wkładu TFP we wzrost PKB. Procentowy wkład TFP we wzrost gospodarczy dostarcza mniej wartościowych informacji dotyczących kształtowania się produktywności i innowacji, na co wskazano już wcześniej. Na przykład, 0,5-procentowy wzrost TFP przy tempie wzrostu PKB na poziomie 0,1% wskazuje, iż wkład TFP we wzrost wynosił aż 500%. Natomiast 10-procentowy wzrost TFP przy tempie wzrostu PKB na poziomie 20% informuje, że wkład TFP we wzrost wynosi tylko 50%. Wyniki uwzględniające procentowe wkłady TFP we wzrost pokrywają się jedynie częściowo z wynikami opartymi na tempach wzrostu TFP. W sekcji J finanse oraz sekcji I transport, czyli w sekcjach charakteryzujących się szybkim wzrostem produktywności, średni wkład TFP we wzrost gospodarczy w latach 1999–2004 wyniósł odpowiednio 99,0% oraz 42,8%, czyli kształtował się na wysokim poziomie. W sekcji L administracja, gdzie produktywność była bardzo mała, średni wkład TFP we wzrost w okresie 1999–2004 był ujemny (–152,4%). Nadzwyczaj wysokie procentowe wkłady TFP we wzrost zostały zanotowane w sekcji G handel (141,0%) oraz sekcji F budownictwo (133,8%). Sekcja D przetwórstwo przemysłowe osiągnęła umiarkowany wynik (79,2%). Natomiast w sekcji K obsługa nieruchomości wkład TFP we wzrost był wyjątkowo niski (–141,7%). Niespodziewanie wysokie procentowe wkłady TFP we wzrost w handlu i budownictwie można łatwo wyjaśnić. Jak wynika z tabeli 5.4, w jednym z lat objętych analizą w obu tych gałęziach PKB zmienił się w niewielkim stopniu, podczas gdy TFP wykazała duże zmiany. W sekcji F budownictwo w 2004 r. PKB wzrósł o 1,2%, a TFP o 5,5% (co oznacza wkład we wzrost na poziomie 441,7%), natomiast w sekcji G handel w 2000 r. PKB spadł o 2,9%, a TFP o 16,6% (co oznacza wkład we wzrost na poziomie 566,4%). Ponieważ badanie obejmuje tylko sześć lat, wystarczy jedna duża liczba, aby średnia dla całego okresu była wysoka. Biorąc pod uwagę powyższe okoliczności, warto jest sprawdzić kształtowanie się minimalnych i maksymalnych wkładów TFP we wzrost gospodarczy, aby móc określić stabilność wyników. W sekcji J finanse, sekcji I transport oraz sekcji D przetwórstwo przemysłowe wkłady TFP we wzrost gospodarczy są bardziej stabilne aniżeli w pozo- 116 Mariusz Próchniak stałych dużych gałęziach. Jeśli stabilność wyników jest mierzona różnicą między maksymalnym i minimalnym wkładem TFP we wzrost w okresie 1999–2004, to okazuje się, że dla wymienionych trzech branż (finansów, transportu i przetwórstwa przemysłowego) rozpiętości te sięgają odpowiednio 267,2, 166,2 i 84,9 pkt proc. Jest to znacznie mniej niż dla pozostałych dużych gałęzi. Dla sekcji L administracja, sekcji F budownictwo, sekcji G handel oraz sekcji K obsługa nieruchomości rozpiętości te wynoszą odpowiednio 408,6, 426,3, 531,9 oraz 2010,5 pkt proc. Warto przedstawić wyniki analizy łącznej produktywności czynników dla małych gałęzi. Wśród tych gałęzi najszybszym tempem wzrostu TFP charakteryzowały się: sekcja E energia, sekcja C górnictwo oraz sekcja N ochrona zdrowia. W gałęziach tych łączna produktywność czynników wytwórczych rosła w tempie odpowiednio 9,5%, 9,1% oraz 8,7% rocznie. Dwie inne branże zanotowały również dodatni wzrost TFP, ale na znacznie niższym poziomie: sekcja M edukacja (3,4%) oraz sekcja A rolnictwo (1,3%). Natomiast w dwóch małych gałęziach średnie tempo wzrostu TFP w okresie 1999–2004 było ujemne: w sekcji H hotele (–2,9%) oraz w sekcji B rybactwo (–19,0%). Dla małych gałęzi wnioski z analizy łącznej produktywności czynników wytwórczych są w pełni zgodne z wnioskami z analizy produktywności pracy. Najbardziej rozwojowymi drobnymi gałęziami są: wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę (sekcja E) oraz ochrona zdrowia i pomoc społeczna (sekcja N). Wymienione dwie gałęzie charakteryzują się wysoką produktywnością czynników wytwórczych. 5.6. Podsumowanie Podsumowanie wyników analizy zostanie przeprowadzone przy wykorzystaniu rysunków 5.1 i 5.2, które przedstawiają dynamikę produktywności pracy oraz łącznej produktywności czynników wytwórczych (pracy i kapitału) dla branż woj. mazowieckiego w okresie 1999–2004. Szerokość słupków odpowiada wielkości sektora, mierzonej udziałami w łącznej wartości dodanej brutto województwa. Na osi poziomej po nazwie sekcji podane są dokładne dane dotyczące wielkości poszczególnych sektorów. Natomiast wysokość slupków oraz umieszczone nad nimi liczby informują o średnich rocznych zmianach produktywności pracy (rysunek 5.1) lub łącznej produktywności pracy i kapitału (rysunek 5.2) w okresie 1999–2004 w poszczególnych sekcjach. Na podstawie rysunków 5.1 i 5.2 można sformułować wniosek, że do najbardziej rozwojowych branż woj. mazowieckiego należą: pośrednictwo finansowe (sekcja J), transport, gospodarka magazynowa i łączność (sekcja I) oraz przetwórstwo przemysłowe (sekcja D). Gałęzie te są duże i jednocześnie charakteryzują się wysoką produktywnością pracy oraz wysoką łączną produktywnością czynników wytwórczych. Dwie największe gałęzie województwa: handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykułów użytku osobistego i domowego (sekcja G) oraz obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności 5. Produktywność w branżach na Mazowszu 117 gospodarczej (sekcja K) charakteryzują się niską łączną produktywnością czynników wytwórczych, ale osiągają dobre wyniki, jeśli chodzi o kształtowanie się produktywności pracy i dynamiki zatrudnienia. Do branż rozwojowych należy zaliczyć także dwie mniejsze gałęzie: wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę (sekcja E) oraz ochrona zdrowia i pomoc społeczna (sekcja N). W gałęziach tych produktywność czynników wytwórczych jest bardzo duża (wyższa nawet niż w finansach i transporcie), chociaż zatrudnienie w tych gałęziach wykazywało tendencję malejącą. Dla sekcji E, C i B – dane za okres 2000–2004. W nawiasach podane są wielkości poszczególnych sekcji mierzone udziałami w łącznej wartości dodanej brutto województwa. Rysunek 5.1. Produktywność pracy (średnioroczne zmiany w okresie 1999–2004 w %) 118 Mariusz Próchniak Dla sekcji E, C i B – dane za okres 2000–2004. W nawiasach podane są wielkości poszczególnych sekcji mierzone udziałami w łącznej wartości dodanej brutto województwa. Rysunek 5.2. Łączna produktywność czynników wytwórczych – pracy i kapitału rzeczowego (średnioroczne zmiany w okresie 1999–2004 w %) 5. Produktywność w branżach na Mazowszu 119 Załącznik Metodologia rachunkowości wzrostu gospodarczego Analiza łącznej produktywności czynników wytwórczych została przeprowadzona za pomocą rachunkowości wzrostu gospodarczego. Podstawą rachunkowości wzrostu jest dekompozycja wzrostu gospodarczego zapoczątkowana przez Solowa. Punktem wyjścia takiej analizy jest makroekonomiczna funkcja produkcji o ogólnej postaci: Y = F(A, Z1, …, Zn), gdzie Y – produkcja (PKB); A – poziom technologii; Z1, …, Zn – mierzalne czynniki produkcji. W badaniach empirycznych uwzględnia się zazwyczaj dwa lub trzy mierzalne czynniki produkcji: pracę, kapitał rzeczowy (fizyczny) i ewentualnie kapitał ludzki. Nasza analiza została przeprowadzona dla dwóch mierzalnych czynników: pracy (L) i kapitału rzeczowego (K). Funkcja produkcji przyjmuje zatem następującą postać: Y = F(A, L, K). W celu rozdzielenia tempa wzrostu gospodarczego na poszczególne składniki różniczkujemy funkcję produkcji: Y = Y ∂F (A, L, K ) ∂F (A, L, K ) ∂F (A, L, K ) A L K A L K ∂A ∂ L ∂ K + + . Y A Y L Y K (5.1) Powyższe równanie pokazuje, że tempo wzrostu PKB jest średnią ważoną tempa wzrostu trzech czynników: technologii, pracy i kapitału rzeczowego. Wagami są udziały poszczególnych czynników w PKB, mierzone jako krańcowy produkt czynnika (na poziomie społecznym) pomnożony przez ilość danego czynnika i podzielony przez wielkość produkcji. Zakładamy, że funkcja produkcji charakteryzuje się postępem technicznym neutralnym w sensie Hicksa: F(A, L, K) = A · f(L, K). Dla takiej funkcji produkcji udział wynagrodzenia technologii w dochodzie, czyli składnik (∂F/∂A)A/Y w równaniu (5.1), wynosi 1. Aby móc obliczyć tempo wzrostu TFP w badaniach empirycznych, należy poczynić dodatkowe założenie dotyczące krańcowych produktów obu czynników. Krańcowy produkt pracy i kapitału na poziomie społecznym jest w rzeczywistości niemierzalny. Zakładamy zatem, że wszystkie rynki są doskonale konkurencyjne oraz że nie występują efekty zewnętrzne. W takim przypadku krańcowy produkt społeczny kapitału ∂F/∂K jest równy cenie kapitału r, a krańcowy produkt społeczny pracy ∂F/∂L jest równy stawce płacy w. Oznaczmy przez sK udział wynagrodzenia kapitału w dochodzie (rK/Y), a przez sL udział wynagrodzenia pracy w dochodzie (wL/Y). Poczyńmy także dodatkowe założenie, że cały dochód może być przypisany do jednego z dwóch czynników produkcji: pracy lub kapitału rzeczowego, tzn.: Y = wL + rK. 120 Mariusz Próchniak W takim przypadku udziały wynagrodzeń pracy i kapitału rzeczowego w dochodzie sumują się do jedności: sK + sL = 1. Po uwzględnieniu wszystkich założeń równanie (5.1) przyjmuje następującą postać: Y A K L = + sK + (1 − sK ) . Y A K L Powyższe równanie stanowi podstawę standardowego rachunku wzrostu. Z równania tego można obliczyć tempo wzrostu TFP jako różnicę między tempem wzrostu PKB i ważonym średnim tempem wzrostu obu czynników produkcji: wzrost TFP ≡ Y ⎡ K A L ⎤ = − ⎢ sK + (1 − sK ) ⎥ . A Y ⎣ K L⎦ Marta Mackiewicz 6. Formy powiązań instytucji naukowo-badawczych z przedsiębiorstwami – wyniki badań ankietowych i studiów przypadku 6.1. Wstęp W niniejszym rozdziale przedstawione zostały wyniki badania ankietowego, przeprowadzonego na potrzeby projektu „Transfer wiedzy – analiza powiązań nauki z biznesem na Mazowszu dla potrzeb regionalnej strategii innowacji” oraz synteza studiów przypadków, które opracowano na podstawie pogłębionych wywiadów przeprowadzonych w instytutach badawczych. Instytucje te są potencjalnie najlepszym źródłem informacji o metodach i sposobach komercjalizacji badań, w tym poprzez tworzenie firm typu spin-off. Na potrzeby tego przedsięwzięcia została stworzona baza zawierająca dane adresowe 47 prywatnych i 13 państwowych uczelni wyższych oraz 121 instytutów badawczych i 29 instytutów Polskiej Akademii Nauk (PAN) na Mazowszu. Celem przeprowadzonego badania było pozyskanie informacji dotyczących możliwości wytwarzania oraz komercjalizacji wiedzy przez instytucje sektora badawczo-rozwojowego w województwie mazowieckim, a przede wszystkim zidentyfikowanie istniejących na Mazowszu firm odpryskowych, które wyłoniły się z badanych instytucji naukowo-badawczych. Ponadto zbierane informacje miały pozwolić na lepsze zrozumienie potrzeb instytucji naukowo-badawczych oraz znalezienie odpowiednich rozwiązań dotyczących rynku innowacji, ułatwiających działalność instytucjom sektora badawczo-rozwojowego. Wszystkie dane, zgromadzone w bazie stworzonej do celów badania, pochodzą ze stron internetowych jednostek naukowo-badawczych istniejących na Mazowszu. 122 Marta Mackiewicz W przypadku uczelni, w miarę możliwości, dane zostały zebrane na poziomie katedr, instytutów lub nawet zakładów (np. UW, PW, SGGW). Jeśli takie dane nie były dostępne, do bazy włączono informacje o wydziałach (np. PR, ASP, AM). Z kolei w większości szkół prywatnych możliwość kontaktu ograniczona była wyłącznie do sekretariatów uczelni. Drogą pocztową wysłano 344 ankiety, w dwóch częściach: na przełomie czerwca i lipca 2006 r. oraz w październiku 2006 r. Drogą elektroniczną dwukrotnie wysłano 742 ankiety. Stopień zwrotu ankiet był zbyt niski, aby można było przeprowadzić wnioskowanie na temat ogółu instytucji badawczo-naukowych działających na Mazowszu. Chcąc zachęcić ankietowane jednostki do wzięcia udziału w badaniu, podjęto decyzję o nawiązaniu kontaktu telefonicznego ze wszystkimi instytutami badawczymi. Kolejnym krokiem była osobista wizyta w wybranych jednostkach. W wyniku tych wizyt ankietę przekazano bezpośrednio do dyrekcji pięciu jednostek. Ostatecznie w ramach badania uzyskano 28 wypełnionych formularzy, z czego dwa nie były wypełnione poprawnie. Na podstawie informacji zawartych w ankietach udało się zidentyfikować trzy firmy spin-off. 6.2. Wyniki badania ankietowego W tej części rozdziału omówione zostały informacje zebrane na podstawie ankiet skierowanych do instytutów badawczych zlokalizowanych na obszarze województwa mazowieckiego. Zebrane informacje mogą być analizowane jedynie w odniesieniu do 26 jednostek (z 28 ankiet dwie zostały wypełnione w sposób, który uniemożliwia analizę danych). Spośród 26 instytucji 31% stanowią uczelnie wyższe, a pozostałe to instytuty badawcze lub placówki PAN. Większość instytucji zlokalizowana jest w Warszawie, dwie w Radomiu, jedna w Płocku i jedna w Kobyłce. Badane instytuty zatrudniają średnio ok. 227 pracowników, co oznacza, że są to w większości instytuty o dość dużym potencjale. Świadczy o tym także liczba zatrudnionych osób posiadających tytuł doktora – średnio 45 pracowników z takim tytułem przypada na jedną instytucję naukowo-badawczą. 6.2.1. Najważniejsze sposoby komercjalizacji wyników prac badawczych Jednym z celów ankiety było zbadanie najczęściej wykorzystywanych sposobów komercjalizacji wyników badań naukowych. W pytaniu dotyczącym sposobów komercjalizacji wyników prac badawczych respondenci zostali poproszeni o wybór najważniejszych z ich punktu widzenia dróg komercjalizacji. Możliwe było udzielenie więcej niż jednej odpowiedzi (dlatego procenty nie sumują się do 100). Wybór dotyczył podanych poniżej sposobów: • samodzielne wdrożenia, • sprzedaż gotowej technologii w postaci dokumentacji i praw, 6. Formy powiązań instytucji naukowo-badawczych z przedsiębiorstwami... • • • • • 123 sprzedaż oprogramowania, sprzedaż specjalistycznego wyposażenia, szkolenia dla personelu w przedsiębiorstwach, ekspertyzy/doradztwo, inne. Wyniki przedstawia rysunek 6.1. Procenty nie sumują się, ze względu na możliwość wyboru jednocześnie kilku odpowiedzi. Rysunek 6.1. Sposoby komercjalizacji wyników prac (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie badania ankietowego. W odpowiedzi na pytanie, jakie były w latach 2000–2005 najważniejsze sposoby komercjalizacji wyników prac, wszystkie badane jednostki deklarują, że dokonują samodzielnych wdrożeń wyników badań prowadzonych w ich instytucjach. Drugim w kolejności najczęściej wybieranym sposobem była sprzedaż oprogramowania – prawie wszystkie jednostki (96%) sprzedają oprogramowanie. Trzecim wybieranym sposobem komercjalizacji była sprzedaż technologii – 77% zadeklarowało, że sprzedaje gotowe technologie w postaci dokumentacji i praw. Ponad połowa (58%) komercjalizuje wyniki swoich prac poprzez sprzedaż specjalistycznego wyposażenia, a 69% organizuje szkolenia w przedsiębiorstwach. 92% badanych instytucji służy ekspertyzami i doradztwem, a ponad połowa deklaruje inne, niewymienione wcześniej formy komercjalizacji wiedzy. Kolejne pytanie ankiety zadane respondentom dotyczyło liczby patentów zgłoszonych przez instytucję oraz uzyskanych przez nią w latach 2000–2005. 124 Marta Mackiewicz Rysunek 6.2. Liczba zgłoszonych i uzyskanych patentów Źródło: opracowanie własne na podstawie badania ankietowego. Największa grupa instytucji zgłosiła poniżej 10 patentów w badanym 6-letnim okresie. Dwie instytucje zadeklarowały, że zgłosiły powyżej 100 patentów (Instytut Chemii Przemysłowej i Instytut Technologii Eksploatacji). Patenty wdrażane były samodzielnie przez wszystkie instytucje, które uczestniczyły w badaniu. Ciekawą kwestią, wymagającą dalszych pogłębionych badań, jest fakt, że prawie 40% badanych instytucji jako jeden ze sposobów wdrażania patentów wymieniło przekazanie aportem patentu do firmy zależnej (spin-off), podczas gdy jedynie dwie instytucje wyodrębniły tego typu firmy. Procenty nie sumują się. Rysunek 6.3. Sposoby wdrażania patentów (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie badania ankietowego. 6. Formy powiązań instytucji naukowo-badawczych z przedsiębiorstwami... 125 6.2.2. Sieci współpracy i kadry badawcze Kwestionariusz ankiety uwzględniał również kwestie pozwalające na ustalenie sieci współpracy między instytucjami i firmami oraz ścieżek migracji kadry badawczej. Z odpowiedzi ankietowanych instytucji wynika, że odbiorcami ich wyników badań są zarówno instytucje publiczne (ministerstwa i agencje rządowe, samorząd), jak i prywatne przedsiębiorstwa (zarówno międzynarodowe, jak i lokalne), a także spółki spin-off wydzielone z instytutów badawczych. Jako źródła pracowników wskazywane są przede wszystkim uczelnie wyższe, a inne przedsiębiorstwa lub instytuty badawcze (krajowe lub zagraniczne) nie stanowią znaczącego źródła dopływu kadr. Tylko jeden instytut pozyskuje swoje kadry w przedsiębiorstwach przemysłowych. Respondenci zostali również poproszeni o ocenę współpracy z różnymi instytucjami (w skali od 1 do 5, gdzie 1 – najmniej ważna, 5 – najważniejsza). Odpowiedzi udzielone przez badane instytucje przedstawia rysunek 6.4. Rysunek 6.4. Współpraca instytucjonalna (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie badania ankietowego. Respondenci najwyżej oceniają współpracę z jednostkami naukowymi – prawie 70% oceniła bardzo wysoko lub wysoko znaczenie tej współpracy. Na kolejnej pozycji znalazły się szkoły wyższe – oznacza to raczej niewielkie prorynkowe nastawienie bada- 126 Marta Mackiewicz nych instytucji. Wagę współpracy z przedsiębiorstwami jako bardzo wysoką lub wysoką oceniła niewiele ponad jedna czwarta instytucji naukowo-badawczych. 6.2.3. Bariery ograniczające wdrażanie wyników prac badawczych Kolejna część ankiety dotyczyła barier, jakie napotykają jednostki naukowo-badawcze w swojej działalności. Analizie poddane zostały następujące bariery: • brak kapitału, • braki w zasobach kadrowych, • brak popytu na oferowane dobra i usługi, • zbyt mały rynek, • formalne bariery ekspansji zagranicznej, • polityka zakupowa potencjalnych odbiorców. Procenty nie sumują się do 100 z uwagi na możliwość wyboru kilku odpowiedzi. Rysunek 6.5. Bariery we wdrażaniu wyników badań ( %) Źródło: opracowanie własne na podstawie badania ankietowego. Do najbardziej dotkliwych problemów dotyczących wdrażania wypracowanych przez jednostkę rozwiązań zaliczone zostały dwa czynniki: brak popytu na wytwarzane przez nie technologie, produkty bądź usługi oraz niewystarczające zasoby finansowe. Pierwszą barierę wymieniły wszystkie badane instytucje, co po raz kolejny potwierdza tezę o niskiej innowacyjności polskiej gospodarki. Otoczenie biznesowe nie jest zain- 6. Formy powiązań instytucji naukowo-badawczych z przedsiębiorstwami... 127 teresowane współpracą i brakuje odbiorców na krajowym rynku. Jest to powiązane z drugim istotnym problemem, który wymieniło ponad 90% respondentów – z brakiem kapitału. Brak popytu ogranicza możliwości sprzedaży wyników prac badawczych i traktowanie tej działalności jako poważnego źródła dochodu. Sprzedaż technologii firmom mogłaby przynosić korzyści finansowe, które przynajmniej częściowo mogłyby być wykorzystywane w celu prowadzenia dalszych badań, zapewniając zwiększenie stopnia samofinansowania się nauki. W kolejnym pytaniu ankiety badane instytucje zostały poproszone o sprecyzowanie, w jaki sposób pozyskują informacje o potrzebach rynku. Z udzielonych odpowiedzi wynika, że dominującą formą są kontakty nieformalne. Ponad jedna trzecia badanych jednostek w ogóle nie stara się rozpoznać rynku. Może to oznaczać brak zainteresowania komercjalizacją prac badawczych lub zniechęcenie wynikające z przekonania o braku popytu na usługi instytucji badawczych. Procenty nie sumują się. Rysunek 6.6. Źródła informacji o popycie rynkowym (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie badania ankietowego. 6.2.4. Tworzenie firm odpryskowych przez instytucje naukowo-badawcze Ponieważ celem badania było pozyskanie informacji na temat istniejących na Mazowszu firm odpryskowych, które wyłoniły się z badanych instytucji naukowo-badawczych, respondenci zostali poproszeni o wskazanie takich firm. Na pytanie: „Czy z Państwa instytucji wyodrębniły się w latach 2000–2005 prywatne firmy spin-off?” jedynie dwie jednostki odpowiedziały twierdząco – Instytut Optyki Stosowanej i Instytut 128 Marta Mackiewicz Technologii Materiałów Elektronicznych. Instytucje, z których nie wyodrębniły się tego typu firmy, zostały poproszone o sprecyzowanie przyczyn lub barier, które hamowały te procesy. Przyczyny ograniczające tworzenie spółek spin-off zostały uszeregowane do najważniejszej (5 punktów) do najmniej ważnej (1 punkt). W przypadku gdy dane ograniczenie nie występowało, wpisywano 0. Rysunek 6.7. Czynniki ograniczające tworzenie firm spin-off (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie badania ankietowego. Jak widać na rysunku 6.7, do najważniejszych utrudnień zaliczone zostały koszty inwestycji w nowe technologie oraz brak elastyczności przepisów dotyczących działalności instytucji naukowo-badawczych. Wśród innych przyczyn wymieniane były: • brak zainteresowania ze strony pracowników wyodrębnieniem firm prywatnych, • koncentracja na dotychczasowej działalności firmy, • brak rozwiązań formalnoprawnych do tworzenia firm odpryskowych, 6. Formy powiązań instytucji naukowo-badawczych z przedsiębiorstwami... 129 • niedopracowane przepisy podatkowe dotyczące ulg inwestycyjnych i innowacyjnych, • uprawnienia do projektowania należące do osób indywidualnych, a nie do jednostki. Liczba firm spin-off zidentyfikowanych przed rozpoczęciem badania ankietowego wskazywała na niewielki zakres tego zjawiska w województwie mazowieckim. Z tego względu w kolejnym pytaniu przedstawiciele jednostek naukowo-badawczych zostali poproszeni o zastanowienie się, jakiego bezpośredniego wsparcia potrzebują firmy odpryskowe. Odpowiedzi zostały przedstawione na rysunku 6.8. Podobnie jak w poprzednich pytaniach, możliwe było udzielenie więcej niż jednej odpowiedzi. Procenty nie sumują się. Rysunek 6.8. Oczekiwane wsparcie (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie badania ankietowego. Z udzielonych odpowiedzi można wysnuć wniosek, że prawie każda forma wsparcia jest mile widziana i istnieje dość duże zapotrzebowanie na wspieranie każdej formy komercjalizacji wiedzy. Wynika to być może z niewielkiej znajomości różnego typu instrumentów. Pytanie dotyczące form wsparcia dla firm spin-off zostało w kwestionariuszu uzupełnione o sugerowane zmiany systemowe oraz działania, które powinny być 130 Marta Mackiewicz podejmowane przez władze publiczne. Działania te zostały przez respondentów uszeregowane do najważniejszego (5 punktów) do najmniej ważnego (1 punkt). Rysunek 6.9. Oczekiwane zmiany systemowe (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie badania ankietowego. Tylko jedna instytucja wymieniła dodatkowy czynnik: czytelne i konsekwentne przepisy prawne. Ze względu na niewielką liczbę odpowiedzi przeprowadzone badanie ankietowe należy traktować jako pilotażowe. Udzielone odpowiedzi mogą wskazywać pewne tendencje, jednak nie powinny stanowić podstawy do uogólnień – nie można badanej próby uznać za reprezentatywną dla analizowanej grupy jednostek naukowo-badawczych. Niewielka liczba odpowiedzi wynika z niechęci do udziału w badaniach ankietowych – na 742 wysłane ankiety otrzymano 28 zwrotów, co oznacza, że na ankietę odpowiedziało mniej niż 4% badanych instytucji, mimo wielokrotnego ponawiania prośby o udział w badaniu. 6. Formy powiązań instytucji naukowo-badawczych z przedsiębiorstwami... 131 6.3. Studia przypadków – synteza Badanie ankietowe zostało pogłębione ustrukturyzowanymi wywiadami przeprowadzonymi w wybranych instytucjach, do których wysłano ankietę. Indywidualne wywiady zostały przeprowadzone w następujących instytutach badawczych: • Przemysłowy Instytut Elektroniki, • Instytut Farmaceutyczny, • Instytut Lotnictwa, • Instytut Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego, • Instytut Optyki Stosowanej, • Instytut Wysokich Ciśnień. Specyfika każdego z tych instytutów jest odmienna i trudno jest generalizować podejście do komercjalizacji wyników prac badawczych na podstawie udzielonych informacji. Można jednak zasygnalizować wybrane problemy. Nawet jeżeli nie są one powszechne i dotyczą niewielu instytucji, to warto mieć świadomość ich występowania – może to pomóc w ukierunkowaniu polityki innowacyjnej prowadzonej przez władze regionalne lub zasygnalizować konieczność przeprowadzenia szerzej zakrojonych badań, które mogłyby potwierdzić skalę występowania określonych zjawisk. Pierwszy z problemów dotyczy zarówno niewielkich możliwości samodzielnego, niezależnego podejmowania decyzji, jak i obawy o krytykę ze strony innych instytucji zajmujących się zbliżoną działalnością. Wynika ona z tego, że pomimo prawa do finansowania z budżetu państwa instytut jednocześnie prowadzi działalność rynkową. Druga kwestia, związana z brakiem funduszy, łączy się z pierwszym problemem, ponieważ wynikiem niedoboru środków finansowych jest niepewność jutra oraz życie pod presją groźby likwidacji. W konsekwencji ograniczane jest zatrudnienie, a powierzchnie laboratoryjne są wynajmowane na cele biurowe z przeznaczeniem przychodów z tego tytułu na sfinansowanie działalności statutowej. Kolejną kwestią podniesioną podczas wywiadów jest konieczność podejmowania działalności wdrożeniowej i produkcyjnej na bazie własnych opracowań. Działalność taka jest prowadzona, aby ratować budżet jednostki. W opinii respondentów hamuje to wypływ know-how na zewnątrz, przyczyniając się do stagnacji rozwoju naukowo-technicznego i postępu innowacyjnego. Ogranicza to także możliwość zaangażowania jego potencjału w realizację nowych tematów badawczych, skupiając uwagę pracowników naukowych na wdrożeniach i serwisie własnych wyrobów. Typowym modelem reprezentowanym przez badane instytucje jest samodzielna praca badawcza oparta na własnej technologii, której autorami są pracownicy. Dla większości instytucji jedynym źródłem informacji są badania własne. Poza własnymi badaniami nie ma szerokiego dostępu do innowacyjnych technologii, instytuty korzystają z wiedzy eksperckiej, pochodzącej przede wszystkim z literatury fachowej i internetu. W celu zdobycia informacji o potrzebach rynku korzysta się głównie z kontaktów 132 Marta Mackiewicz nieformalnych, informacji od dotychczasowych odbiorców usług badawczych i ekspozycji na targach. 6.3.1. Klienci Instytuty badawcze starają się pozyskiwać klientów wśród przedsiębiorstw, współpracując często z dużą grupą odbiorców. Klienci to zarówno duże firmy, w tym koncerny zagraniczne, jak i małe firmy czy instytuty. Do głównych odbiorców produktów i usług należą jednak nadal polskie przedsiębiorstwa: producenci oraz importerzy maszyn, urządzeń oraz środków transportu stosowanych przemyśle i w budownictwie oraz inne przedsiębiorstwa (np. nadawanie certyfikatów systemów zarządzania jakością). Współpraca z firmami oferuje wiele korzyści, do których należy zaliczyć m.in. kreowanie tematyki badawczej i dostarczanie informacji o potrzebach rynku. Uzyskaną dzięki temu wiedzę można wykorzystać do tworzenia oferty dla potencjalnych odbiorców. 6.3.2. Patenty Respondenci zwracają uwagę na kosztowne i długotrwałe procedury związane z patentowaniem. Jeden z badanych instytutów uzyskał łącznie ok. 400 patentów i ponad 50 praw ochronnych na wzory użytkowe oraz prawo ochronne na znak towarowy. Związane to było z wysokimi kosztami i długim czasem oczekiwania na ich uzyskanie. Powszechne jest przekonanie o niskiej opłacalności podejmowania trudu związanego z uzyskaniem patentu. Patentowanie wynalazków zależy w dużym stopniu od tego, czy klient wyrazi takie życzenie. Zwykle jednak z punktu widzenia klienta nie ma takiej potrzeby. Wynika to z istnienia świadomości, że w przypadku wykorzystania patentu przez stronę nieuprawnioną sprawy w sądzie trwają na tyle długo, że firmy rezygnują z dochodzenia swoich praw. Patentowanie uważane jest wręcz za odkrywanie swoich tajemnic i ułatwianie nielegalnego wykorzystania technologii. Najważniejszym sposobem komercjalizacji wyników są bezpośrednie wdrożenia do przemysłu, dokonywane ekspertyzy oraz szkolenia. Innowacje wprowadzane są w niewielkim stopniu i ograniczają się do innowacji technologicznych. 6.3.3. Firmy spin-off Jedna z badanych instytucji stanowi doskonały wzór komercjalizowania wyników prac badawczych w polskich warunkach oraz współpracy z firmami odpryskowymi. Jest to Instytut Wysokich Ciśnień. W czasie 35 lat działalności Instytutu wyodrębniło się z niego pięć spółek spin-off (Cynel – 1984 r.; Hydron – 1988 r.; KD – 1990 r.; Wacer – 1992 r.; TopGaN – 2000 r.). Instytut nie sprzedaje wyników swoich badań, natomiast chętnie nawiązuje partnerstwo z osobami zainteresowanymi wynalazkami. Jego konsekwencją jest powstawanie firm spin-off, które samodzielnie zajmują się komercjalizacją 6. Formy powiązań instytucji naukowo-badawczych z przedsiębiorstwami... 133 wynalazków Instytutu. Obecnie istnieją cztery spółki tego typu, które specjalizują się w różnych technologiach, jak np. technologie cynowe, wytrzymała ceramika przemysłowa, technologia błękitnego lasera. Jako korzyści wynikające z tworzenia firm spin-off postrzegane są trzy główne kwestie: • Instytut Wysokich Ciśnień jest współwłaścicielem spółek w większości przypadków; • prawa do technologii w dalszym ciągu należą do Instytutu, przekazywane (sprzedawane) są jedynie licencje; • znaczne korzyści finansowe – część udziałów ze sprzedaży przekazywana jest do Instytutu Wysokich Ciśnień. 6.3.4. Kadry Preferowanym źródłem kadr dla badanych jednostek są uczelnie wyższe lub inne jednostki naukowo-badawcze. Dostępność kadry naukowej jest uzależniona od specyfiki działalności. Wyrażony został pogląd, że kadra naukowa jest łatwo dostępna, natomiast trudno jest zatrudnić wykwalifikowaną kadrę zajmującą się badaniami aplikacyjnymi. Spowodowane jest to tym, że politechniki kształcą coraz mniej inżynierów i konstruktorów. Przypadki przechodzenia pracowników do firm komercyjnych zdarzają się sporadycznie. Z instytucji naukowo-badawczych odchodzą głównie osoby oczekujące lepszych warunków finansowych oraz zmiany środowiska pracy. Równie rzadko zdarzają się przejścia w przeciwnym kierunku. Spowodowane jest to małą konkurencyjnością zarobków w instytucjach badawczych w porównaniu z zarobkami oferowanymi przez firmy prywatne. Przechodzenie pracowników z innych firm ma miejsce wówczas, gdy dochodzi do rozpadu lub podziału tych firm. Dotyczy także starszych osób godzących się na niższe zarobki w zamian za ciekawą pracę i pewność zatrudnienia. W efekcie znalezienie odpowiednio wykwalifikowanych pracowników jest istotnym problemem. Na oferty pracy odpowiada niewiele osób i tendencja ta się pogarsza, a oferta uczelni kształcących specjalistów jest z punktu widzenia instytucji badawczych niedostosowana do ich potrzeb. Przygotowanie absolwentów, którzy rozpoczynają pracę w instytucie, jest często wyłącznie teoretyczne – nie mają oni doświadczenia w pracy badawczej, nie znają również nowoczesnych metod badawczych i technologii. 6.3.5. Staże Instytuty przyjmują studentów na staże i praktyki, ale ze względów finansowych liczba miejsc na stażach jest ograniczona. Z powodu bardzo niskich zarobków młodzi ludzie zwykle odchodzą po odbyciu praktyki. Niektóre instytuty mają umowy współpracy z uczelniami, np. Politechniką Warszawską czy Akademią Górniczo-Hutniczą, na mocy których studenci odbywają praktyki oraz uczestniczą w obozach naukowych. Staże doktorantów należą do rzadkości. Spowodowane jest to trudnościami i koszta- 134 Marta Mackiewicz mi wiążącymi się ze stworzeniem stanowiska badawczego dla doktoranta. Instytuty chętnie korzystałyby z takich rozwiązań, gdyby mogły otrzymać na ten cel wsparcie finansowe, np. gdyby staże były współfinansowane przez fundusze publiczne. 6.3.6. Współpraca z firmami Współpraca z przedsiębiorstwami jest jedną z możliwości udostępniania i rozpowszechniania wyników badań prowadzonych przez instytucje naukowe. Upowszechnianie dorobku tych instytucji i wdrażanie myśli naukowo-technicznej są coraz wyraźniej akcentowane jako konieczność. Chęć upowszechniania, a zwłaszcza wdrażania wyników badań wymusza wręcz współpracę z przedsiębiorstwami. Wzrost skali komercjalizacji wyników badań może przynieść wiele korzyści, głównie finansowych, prowadząc do względnego uniezależniania się nauki od finansowania z budżetu państwa. Dla jednostek naukowych istotnymi korzyściami związanymi ze współpracą są: • korzyści finansowe, • możliwość wspólnego wykorzystywania bazy badawczej, • prowadzenie prac wdrożeniowych (skrócenie czasu wdrożenia nowych rozwiązań technologicznych), • przepływ informacji i wymiana myśli. Mimo tych korzyści stała współpraca utrzymywana jest raczej z instytucjami publicznymi niż z firmami. 6.3.7. Bariery Zdecydowanie najpoważniejszą barierą jest brak kapitału, który pociąga za sobą wiele innych trudności, np. z modernizacją sprzętu. Do innych barier należą: • bariery finansowe – cały zysk z działalności komercyjnej jest przeznaczany na inwestycje: rozwój technologii, zakup aparatury, • brak kadry inżynieryjno-technicznej (konstruktorzy, pomiarowcy, technicy, montażyści), • trudności we wprowadzaniu nowych technologii – bariera mentalności (ryzykowne, nie wiadomo, czy się sprawdzą, a wiążą się z wysokimi kosztami, wymagają szkolenia kadr itp.), • przestarzała infrastruktura, • małe doświadczenie w kontaktach międzynarodowych, • nadmierna biurokratyzacja działalności, • długi okres oczekiwania na patenty, • niszowość dziedzin wysokich technologii w Polsce, • niewielkie doświadczenie naukowców w pracy w przemyśle i związany z tym brak wiedzy na temat praktycznych problemów w przedsiębiorstwach, • trudności w komunikacji z firmami, wynikające z odmiennego podejścia do problemów – teoretycznego i praktycznego. 6. Formy powiązań instytucji naukowo-badawczych z przedsiębiorstwami... 135 6.4. Podsumowanie Celem przeprowadzonego badania było pozyskanie informacji dotyczących możliwości wytwarzania oraz komercjalizacji innowacji przez instytucje sektora badawczo-rozwojowego w Polsce, w szczególności poprzez tworzenie firm odpryskowych. Badanie miało pomóc w zidentyfikowaniu czynników, które sprzyjają takiej formie komercjalizacji wiedzy, oraz pozwolić na przeanalizowanie barier ograniczających tworzenie firm spin-off. Zebrane informacje pozwoliły także na lepsze zrozumienie potrzeb instytucji naukowo-badawczych. Przeprowadzoną analizę należy traktować jako badanie pilotażowe, służące identyfikacji podstawowych problemów badawczych. Z przeprowadzonych badań wynika, że niewielka część instytucji naukowo-badawczych jest zainteresowana tworzeniem firm spin-off. Przyczyny tego stanu rzeczy mogą wnikać z różnorodnych czynników, zależnie od specyfiki instytucji. Do najważniejszych utrudnień zaliczono: 1) wysokie koszty inwestycji w nowe technologie, 2) wysokie ryzyko związane z wprowadzaniem innowacji oraz 3) brak elastyczności przepisów dotyczących działalności instytucji naukowo-badawczych. Niektórym instytutom udaje się jednak przezwyciężyć te trudności i czerpać korzyści wynikające z tworzenia firm odpryskowych. Powinny one tworzyć wzorce na zasadzie benchmarkingu dla innych instytutów. Rozpowszechnianie i promowane takich doświadczeń może służyć szczególnie tym instytucjom, które brak elastyczności przepisów postrzegają jako istotny problem utrudniający komercjalizację wyników prac badawczych. Tworzenie firm spin-off może być również dobrą metodą przezwyciężenia problemów związanych z wysokim ryzykiem wprowadzania innowacji, co znajduje wyraz w niechęci do pozyskiwania patentów. Wymaga to zreformowania systemu zarządzania własnością intelektualną, przede wszystkim tworzoną w publicznych instytucjach badawczych, tak aby możliwa była komercjalizacja badań. Placówki naukowo-badawcze powinny być zainteresowane tworzeniem firm spin-off, które z kolei mogłyby kupować od nich licencje. Ma to miejsce w przypadku Instytutu Wysokich Ciśnień – firmom spin-off sprzedawane są licencje, a dodatkowym dochodem dla instytutu jest część udziałów ze sprzedaży. Pozwala to na uniezależnienie się od publicznych środków przekazywanych instytucjom naukowo-badawczym. Dwa najbardziej interesujące i reprezentatywne przypadki wybrane spośród przeanalizowanych instytucji naukowo-badawczych zostały przedstawione w załączniku. 136 Marta Mackiewicz Załącznik Wybrane studia przypadków komercjalizacji wiedzy przez instytucje naukowo-badawcze na Mazowszu Anna Warzecha 1. Przemysłowy Instytut Elektroniki (PIE) Przemysłowy Instytut Elektroniki powstał w 1956 r. Stał się podstawową jednostką naukowo-badawczą w dziedzinie elektroniki próżniowej. Rozszerzał obszar swego działania, tworząc oddziały zamiejscowe we Wrocławiu, Koszalinie i Toruniu oraz zakłady doświadczalne w Warszawie, Wrocławiu, Toruniu i Bolesławcu Śląskim. Na bazie tych oddziałów i zakładów powstały m.in.: • Zakłady Lamp Elektronowych DOLAM we Wrocławiu, • Zakłady Aparatury Próżniowej w Bolesławcu Śląskim, • Ośrodek Materiałów Półprzewodnikowych, na bazie którego utworzono Instytut Technologii Materiałów Elektronicznych w Warszawie, • Fabryka Półprzewodników TEWA, która stała się zalążkiem nieistniejącego już Centrum Naukowo-Produkcyjnego Półprzewodników w Warszawie. W 1970 r. powołano do życia Naukowo-Produkcyjne Centrum Półprzewodników (CEMI). Rok później Instytut wszedł w skład Centrum, co wiązało się z koniecznością stopniowego przeprofilowania prac PIE w kierunku elektroniki półprzewodnikowej i ich dostosowania do potrzeb CEMI. Dotychczasowa działalność PIE w zakresie elektroniki próżniowej była kontynuowana w powstałym Ośrodku Badawczo-Rozwojowym Elektroniki Próżniowej (OBREP). Natomiast Przemysłowy Instytut Elektroniki podjął rozwój nowych obszarów badawczych, takich jak: procesy i urządzenia technologiczne w elektronice półprzewodnikowej, aparatura pomiarowa, zastosowanie półprzewodników w gospodarce narodowej. W dwudziestoleciu 1971–1991 Przemysłowy Instytut Elektroniki stanowił zaplecze badawczo-rozwojowe polskiego przemysłu półprzewodnikowego, specjalizując się w urządzeniach technologicznych i aparaturze pomiarowej. Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Elektroniki Próżniowej kontynuował w tym okresie prace naukowe i badawczo-rozwojowe w zakresie techniki próżni, techniki próżniowych elementów czynnych i próżnioszczelnych elementów łączeniowych, techniki wiązki elektronowej oraz techniki lampowej1. W latach 1992–2001 zarówno PIE, jak i OBREP, który w 1993 r. został przekształcony w Instytut Technologii Próżniowej, rozszerzyły zakres działalności, wykraczając poza problematykę mikroelektroniki. W 2002 r. z inicjatywy Ministerstwa Gospodarki 1 http://www.pie.edu.pl 6. Formy powiązań instytucji naukowo-badawczych z przedsiębiorstwami... 137 połączono oba instytuty (na podstawie Rozporządzenia Ministra Gospodarki o połączeniu Przemysłowego Instytutu Elektroniki z Instytutem Technologii Próżniowej). Obecnie Instytut jest jednostką badawczo-rozwojową. Zgodnie ze statutem przedmiotem działania Instytutu jest prowadzenie badań naukowych (podstawowych i stosowanych), prac rozwojowych oraz działalności innowacyjnej w zakresie zaawansowanych technik i technologii związanych z projektowaniem, budową i aplikacją systemów elektronicznych, pomiarowo-informatycznych i automatyki, podzespołów i urządzeń dla procesów cieplno-chemicznych. W Instytucie realizowane są prace badawczo-naukowe i badawczo-rozwojowe, które są dofinansowane ze środków budżetowych na podstawie decyzji i umów zawartych z Ministerstwem Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Ministerstwem Gospodarki2. Prace prowadzone są w pełnym cyklu, tj. od założeń, poprzez prace badawczo-rozwojowe, opracowanie technologii i konstrukcji, do wdrożenia i uruchomienia produkcji małoseryjnej, instalacji u klienta i serwisu opracowań PIE. Komercjalizacja wiedzy Przemysłowy Instytut Elektroniki komercjalizuje wyniki swoich prac badawczych poprzez: samodzielne wdrożenia, sprzedaż gotowej technologii w postaci dokumentacji i praw, sprzedaż oprogramowania oraz sprzedaż specjalistycznego wyposażenia. Uzyskane patenty, będące wynikiem pracy naukowej, były samodzielnie wdrażane. Instytut utrzymuje kontakty biznesowe z różnymi firmami, w zależności od rodzaju realizowanej usługi czy oferowanego produktu. Wśród nich można wyróżnić zarówno duże firmy, jak i koncerny zagraniczne (np. Mittal Steel Ukraina, Mittal Steel Czechy, Mittal Steel Algieria, U.S. Steel Słowacja, Bericap Węgry, Francja) czy koksownie (np. Zdzieszowice), ale także małe firmy czy instytuty (np. Instytut Odlewnictwa Kraków, Instytut Technologii Eksploatacji Radom, ITME, ITR, PIAP). Nie ma w tej działalności konkretnej specjalizacji. Instytut współpracuje z szeregiem małych i średnich przedsiębiorstw z województwa mazowieckiego, dostarczając im aparatury pomiarowej. Korzyści Instytutu ze współpracy z firmami to np. inspiracja dotycząca tematyki badawczej i pozyskanie informacji o potrzebach rynku. Uzyskaną dzięki temu wiedzę Instytut wykorzystuje do tworzenia oferty dla innych odbiorców. Instytut nie prowadzi ewidencji praw autorskich, które przekazuje odbiorcom. Fakt ten należy uznać za poważny błąd w działalności tej jednostki. Wszystkie urządzenia, które produkuje, zawierają bowiem software. Jego wyroby można więc postrzegać jako licencje. Instytut nie traktował sprzedaży swoich produktów jako udzielenia licencji, nie zawierał w związku z tym umów licencyjnych. Licencje zostały jednak automatycznie udzielone wszystkim tym, którzy od niego zakupili wyroby. 2 Ibidem. 138 Marta Mackiewicz Źródła wiedzy i przepływ kadr Zespół naukowy Przemysłowego Instytutu Elektroniki prowadzi prace badawcze i wdrożeniowe w obrębie własnej jednostki. Zatrudnia 122 osoby z wykształceniem wyższym, w tym 16 osób ze stopniem przynajmniej doktora (w ogólnej liczbie 181 osób zatrudnionych). Innowacyjność Instytutu opiera się na własnej technologii, której autorami są pracownicy. Poza własnymi badaniami Instytut korzysta z wiedzy eksperckiej, która czerpana jest przede wszystkim z literatury fachowej oraz internetu. W celu zdobycia informacji o potrzebach rynku Instytut korzysta z kontaktów nieformalnych, informacji od dotychczasowych odbiorców usług badawczych oraz informacji uzyskanych na targach branżowych. Instytut przyjmuje studentów na staże i praktyki, ale ze względów finansowych ich liczba jest ograniczona. Rekrutuje studentów głównie z Politechniki Warszawskiej i Wrocławskiej. Z powodu bardzo niskich zarobków młodzi ludzie często po odbyciu praktyki odchodzą z Instytutu. Instytut zawarł również porozumienia o nieodpłatnej, wzajemnej współpracy naukowej m.in. z: • Centrum Zdrowia Dziecka, • Katedrą Informatyki Stosowanej Politechniki Łódzkiej, • Izbą Gospodarczą Medycyna Polska, • Wojskową Akademią Techniczną, • Instytutem Badań Materiałowych Uniwersytetu Tohoku w Japonii (Institute for Materials Research, Tohoku University)3. Sukcesy i porażki Największym sukcesem Instytutu jest fakt, że funkcjonuje ponad 50 lat i ma ustaloną pozycję i markę na rynku. Pomimo zmian, jakie zaszły po transformacji ustrojowej w Polsce, nadal jest atrakcyjny dla potencjalnych odbiorców, również w innych krajach. Instytut napotkał jednak na swojej drodze liczne trudności. Jego usługi i produkty nie znajdują tak dużego popytu, jak w przeszłości. Wynika to przede wszystkim ze słabości polskich firm i braku środków, co ogranicza możliwości współpracy. Dodatkowe problemy utrudniające działalność to: niestabilne otoczenie, niepewność jutra oraz groźba likwidacji. Instytut funkcjonuje w warunkach permanentnego niedoboru środków finansowych. Wymusiło to pięciokrotne zmniejszenie zatrudnienia oraz wynajmowanie powierzchni laboratoryjnych na cele biurowe (przychody z tego tytułu są przeznaczane na finansowanie działalności statutowej). Innym zjawiskiem, pozornie pozytywnym, ale w opinii Instytutu patologicznym, jest konieczność podejmowania działalności wdrożeniowej i produkcyjnej w zakresie własnych opracowań, aby ratować budżet jednostki. Hamuje to wypływ know-how 3 Ibidem. 6. Formy powiązań instytucji naukowo-badawczych z przedsiębiorstwami... 139 na zewnątrz, przyczyniając się do stagnacji rozwoju naukowo-technicznego i postępu innowacyjnego. Ogranicza także możliwość zaangażowania potencjału PIE w realizację nowych tematów badawczych, skupiając uwagę pracowników naukowych na wdrożeniach i serwisie własnych wyrobów. Oczekiwania wobec administracji regionalnej Jako instrument wspierający komercjalizację wyników badan Instytut proponuje stworzenie mechanizmu konkursów, które byłyby organizowane przez Urząd Marszałkowski, na projekty wyrobów i technologii przeznaczonych obligatoryjnie do wdrożenia w małych i średnich przedsiębiorstwach. Laureaci takich konkursów uzyskiwaliby dotacje na sfinansowanie prac badawczych, projektowych, wykonawczych i wdrożeniowych. Efektem tych prac byłyby prototypy nowych urządzeń, technologie i programy komputerowe wraz z dokumentacją technologiczną niezbędną do wdrożenia. Dysponentem praw wdrożeniowych, z wyłączeniem autorskich praw własności intelektualnej, związanych z danym projektem, byłby Urząd Marszałkowski, który udostępniłby je małym i średnim przedsiębiorstwom. Barbara Brzozowska 2. Instytut Wysokich Ciśnień (IWC) Instytut Wysokich Ciśnień Polskiej Akademii Nauk został utworzony w 1972 r. Obecnie jest jednym z największych na świecie ośrodków naukowych w dziedzinie badań rozwijanych w oparciu o techniki wysokociśnieniowe. Do najważniejszych dziedzin, w których prowadzone są badania, należą: • fizyka ciała stałego, • optoelektronika (niebieska i nadfioletowa), • inżynieria materiałowa, • biologia. Równolegle z badaniami rozwijane są prace nad konstrukcją i budową aparatury wysokociśnieniowej, która jest stosowana w blisko 100 ośrodkach naukowych na świecie. Od 15 lat do priorytetowych zadań IWC należą: • prace nad konstrukcją diod laserowych w obszarze światła niebieskiego i nadfioletowego, • badania nad materiałami nanokrystalicznymi, • prace w dziedzinie biofizyki agregacji białek, • badania nad zastosowaniem wysokich ciśnień jako konkurencyjnej metody konserwacji żywności. 140 Marta Mackiewicz Strategia rozwoju Instytutu opiera się na dalszym rozwoju przyszłościowych dziedzin powstałych na bazie dotychczasowych osiągnięć. Nowe projekty Instytutu będą dotyczyć m.in.: biosensorów, ceramiki przemysłowej, instalacji przemysłowych do nowych metod pasteryzacji żywności, wykorzystania nanoproszków (wysokiej jakości farby, lakiery, lekarstwa, kosmetyki itd.) oraz utworzenia parku technologicznego w Celestynowie. Komercjalizacja wiedzy Największą innowacją w Instytucie jest tworzenie firm spin-off w celu komercjalizacji wynalazków. W czasie 35 lat działalności Instytutu wyodrębniło się z niego pięć spółek spin-off (Cynel w 1984 r., Hydron w 1988 r., KD w 1990 r., Wacer w 1992 r., TopGaN w 2000 r.). Obecnie działają cztery z nich (z wyjątkiem KD). Instytut nie sprzedaje wyników swoich badań, natomiast chętnie nawiązuje partnerstwo z osobami zainteresowanymi wynalazkami IWC. Wyodrębnione z instytutu firmy spin-off samodzielnie zajmują się komercjalizacją wynalazków IWC. Obecnie istniejące cztery spółki tego typu specjalizują się w różnych technologiach, np. Cynel w technologiach cynowych, Wacer w superwytrzymałej ceramice przemysłowej, TopGaN w technologii błękitnego lasera. Instytut nie współpracuje z żadnymi przedsiębiorstwami poza swoimi spółkami spin-off. Z punktu widzenia instytutu nie jest to konieczne, ponieważ dzięki firmom odpryskowym możliwa jest efektywna komercjalizacja wynalazków i technologii opracowanych przez IWC. W większości przypadków Instytut jest współwłaścicielem spółek. Prawa do technologii pozostają własnością Instytutu, przekazywane (sprzedawane) są jedynie licencje. Wiąże się to z kolejną korzyścią osiąganą dzięki tworzeniu firm spin-off – część udziałów ze sprzedaży przekazywana jest IWC. Instytut sprzedaje licencje na swoje technologie jedynie firmom spin-off. Powstające z czasem aktualizacje i ulepszenia tych technologii dostarczane są firmom nieodpłatnie. IWC stosuje politykę patentowania swoich wynalazków. W trakcie całej działalności uzyskał kilkadziesiąt patentów, także międzynarodowych. Źródła wiedzy i przepływu kadr Jedynym źródłem informacji dla IWC są badania własne. Instytut nie korzysta z innych źródeł informacji o nowych technologiach, ale utrzymuje stałą współpracę z innymi instytutami naukowymi, np. Instytutem Fizyki PAN, z uczelniami (politechniki, uniwersytety – PW, UW, WAT). Poza instytucjami naukowymi współpracuje również ze spółkami komercyjnymi oraz centrami zaawansowanych technologii innych instytucji. Źródłem wiedzy są także pracownicy. Obecnie w Instytucie pracuje ok. 100 osób. Kadry pochodzą głównie z Politechniki Warszawskiej oraz Uniwersytetu Warszawskiego (przede wszystkim z wydziałów fizyki, chemii i inżynierii materiałowej). W opi- 6. Formy powiązań instytucji naukowo-badawczych z przedsiębiorstwami... 141 nii Instytutu pozyskanie nowych pracowników nie stanowi problemu, a odpływ kadr i zmiany zasobów kadrowych następują w bardzo ograniczonym zakresie. Instytut stwarza możliwości odbycia praktyk oraz staży studentom, a także doktorantom. Rocznie przyjmowanych jest 15 stażystów polskich oraz 8 zagranicznych. Preferowani są doktoranci. Sukcesy i porażki Za największy sukces w działalności Instytutu można uznać rozwinięcie technologii niebieskiej optoelektroniki. Jest to dziedzina charakteryzująca się istotnymi możliwościami rozwoju oraz generowania przychodów. Obecność na tym rynku stawia Instytut w gronie najbardziej liczących się na świecie. Problemy i bariery, jakie Instytut napotkał w swojej działalności, wiążą się przede wszystkim z nadmierną biurokracją, która powoduje znaczne opóźnienia w badaniach, a w konsekwencji utratę możliwości rozwojowych. Koszty utraconych możliwości są wysokie w dziedzinach wysokich technologii, gdzie ze względu na szybki rozwój produktów i procesów technologicznych czas jest kluczową kwestią. Ponadto IWC dotknęły problemy finansowe związane z trudnościami w pozyskiwaniu krajowych grantów. Kwestią trudną do przezwyciężenia z punktu widzenia instytucji badawczo-naukowej jest również niszowość dziedzin wysokich technologii w Polsce, co w oczywisty sposób ogranicza możliwości zbytu nowoczesnych, wysoko zaawansowanych technologicznie produktów. Oczekiwania wobec administracji regionalnej Oczekiwania Instytutu wobec administracji regionalnej dotyczą przede wszystkim wsparcia w nawiązywaniu kontaktów i w poszukiwaniu partnerów biznesowych. Jest to dla IWC kwestia o największym znaczeniu. Wsparcie w zakresie promocji Instytutu postrzegane jest również jako pole, gdzie działalność władz lokalnych mogłaby przynieść korzyści zarówno dla instytutu, jak i dla innowacyjności regionu poprzez rozwój współpracy na styku biznesu i nauki. Pożądane byłoby także włączenie się administracji regionu w tworzenie parku technologicznego w Celestynowie oraz pomoc w pozyskiwaniu środków finansowych na prowadzenie badań. Marta Mackiewicz, Marcin Gomułka 7. Działalność firm odpryskowych (spin-off) 7.1. Wstęp Firmy spin-off tworzone są w celu wykorzystania w praktyce własności intelektualnej, która została wytworzona przez pracowników ośrodków naukowych i jednostek badawczych. Obejmują też inicjatywy zapoczątkowane przez pracowników naukowych, których celem jest komercjalizacja wyników badań prowadzonych na uczelni wyższej oraz tworzenie nowych jednostek przez publiczne jednostki badawcze i naukowe. Z badań OECD wynika, ten typ powiązań pomiędzy nauką a przedsiębiorstwami jest jednym z czynników wyjaśniających różnice w wydajności nowych, opartych na wiedzy branż, takich jak np. biotechnologie. Przedsięwzięcia biznesowe oparte na technologiach uniwersyteckich są trudne do realizacji, co powoduje, że tworzenie firm spin-off ogranicza się do bardzo małej grupy instytutów badawczych i uczelni. Firmy odpryskowe wyłonione z publicznej działalności badawczej są nieliczne w porównaniu z tego typu firmami powstałymi na bazie przedsiębiorstw prywatnych. Jako kanał powiązań pomiędzy nauką a biznesem będą się liczyć raczej w przyszłości, choć w niektórych krajach ich liczba zaczyna spadać. Motywacją do rozwijania tego typu przedsiębiorczości i wspierania jej przez państwo jest przede wszystkim to, że firmy typu spin-off są z reguły wysoce innowacyjne (np. w USA 27 322 licencji czynnych w 2004 r., w tym 4783 nowych), co ma niebagatelne znaczenie ekonomiczne. W krajach, w których tego typu firmy się rozwijają, stanowią one bardzo istotny czynnik z punktu widzenia rynku pracy. W USA, gdzie od 1980 r. w oparciu o licencje instytucji akademickich powstało 4543 nowych firm (462 w 2004 r.), w latach 1980–1999 firmy spin-off stworzyły 280 tys. nowych miejsc pracy (83 osoby na firmę). W Stanach Zjednoczonych dzięki firmom spin-off powstało 3114 nowych produktów w latach 1998–2004, a w samym w 2004 r. 567. Firmy odpryskowe cechuje wysoka efektywność. Firmy te ok. 260 razy częściej wchodzą na giełdę niż inne nowo powstałe przedsiębiorstwa1. Uczelnie mają udziały w 51,9% nowych firm. 1 AUTM U.S. Licensing Survey, 2004. 144 Marta Mackiewicz, Marcin Gomułka Firmy spin-off powstałe na bazie publicznych jednostek badawczych koncentrują się zazwyczaj w kilku branżach; są to przede wszystkim technologie informacyjne, biotechnologie i technologie medyczne. Branże, w których najczęściej się pojawiają, to: • informatyka, • biotechnologie, • medycyna/zdrowie, • elektronika, • inżynieria2 . Motywacje do tworzenia firm spin-off są natury ekonomicznej – ocenia się, że firmy spin-off generują 10-krotnie większy dochód niż licencje i dodatkowo stwarzają możliwość wcześniejszego generowania zysku niż opłaty licencyjne. Wynika to z tego, że istniejące firmy płacą mało za możliwość korzystania z wynalazków uniwersyteckich, a ponadto często występują trudności w egzekwowaniu opłaty licencyjnej. Wśród czynników sprzyjających tworzeniu firm spin-off z placówek naukowych należy wymienić trzy grupy. 1. Związane z polityką państwa i systemem wsparcia dla tworzenia firm odpryskowych: • polityka uniwersytetu, • prawne podstawy własności intelektualnej, • urlopy bezpłatne, • wykorzystanie środków technicznych, doświadczenia i wsparcia prawno-administracyjnego, • kapitał zalążkowy, • zasoby uczelnianych biur transferu technologii, • doświadczanie biur w tworzeniu firm, • jakość uniwersytetu, • współpraca uniwersytetu z przemysłem. 2. Związane ze zdolnością środowisk naukowych do tworzenia tego typu firm: • radykalne innowacje, • wiedza nieformalna, • doświadczenie w pracach badawczo-rozwojowych, • informacje o technologii. 3. Związane z uwarunkowaniami rynkowymi: • młody przemysł, • łatwa segmentacja rynku, • dominacja małych i średnich firm, • duża efektywność ochrony patentowej, • niszowy rynek, • skomplikowany proces badawczy, • własności produktu, a nie cena, determinujące decyzje klienta. 2 OECD Benchmarking Industry-Science Relationships, 2002. 7. Działalność firm odpryskowych (spin-off ) 145 W niektórych krajach istnieją poważne przeszkody w tworzeniu firm spin-off opartych na publicznych jednostkach badawczych. Ich przezwyciężenie jest często długotrwałe, ale działania administracji rządowej i samorządowej mogą sprzyjać ich powstawaniu, np. tworzenie publicznych instytucji seed capital, które zapewnią finansowanie we wczesnych fazach rozwoju firmy. Jest to szczególnie istotne tam, gdzie prywatny kapitał business angels nie jest w stanie wypełnić luki na tym polu. Główną rolą władz w tym zakresie jest tworzenie odpowiedniej infrastruktury instytucjonalnej, takiej jak inkubatory, zarządzanie publicznymi jednostkami badawczymi i zachęty dotyczące przemieszczania się pracowników do przedsiębiorstw. Firma spin-off może zostać potraktowana jako narzędzie do osiągania zysków. Przy takim podejściu istnieje ryzyko, że badania zostaną ograniczone do tematyki o potencjalnym znaczeniu praktycznym. Mogą się też pojawić problemy związane z konfliktem interesów – cele działalności uniwersyteckiej są inne niż biznesowej. W szczególności, pojawiają się konflikty na tle czasu pracy przeznaczanego na dydaktykę. W niniejszym rozdziale podjęto próbę identyfikacji przyczyn niewielkiej aktywności firm odpryskowych w Polsce oraz głównych barier, jakie tego typu firmy napotykają w swojej działalności. W tym celu zostały przeprowadzone dogłębne badania, dzięki którym możliwe było rozpoznanie: 1) dziedzin, w jakich koncentrują się firmy odpryskowe, 2) motywów zakładania firm przez naukowców, 3) sposobów komercjalizacji wiedzy, 4) prowadzonych badań, 5) przepływu wiedzy i współpracy z placówkami naukowymi, 6) czynników, które decydowały o sukcesach lub porażkach firmy. 7.1.1. Metody poszukiwania firm spin-off na Mazowszu Odnalezienie firm odpryskowych funkcjonujących w województwie mazowieckim wymagało przeprowadzenia wielu ankiet i licznych kontaktów z jednostkami naukowo-badawczymi oraz kontaktów osobistych z przedstawicielami świata nauki i instytucji wspierających procesy transferu technologii (np. FIRE). W zidentyfikowanych firmach zostały przeprowadzone pogłębione wywiady, według opracowanego scenariusza. Dodatkowym źródłem informacji o firmach były ich foldery reklamowe i strony internetowe. Badania prowadzone były w okresie od września 2006 r. do lutego 2007 r. Poszukiwanie firm spin-off rozpoczęto od wysłania ankiet do jednostek naukowo-badawczych. Wysłano ich w sumie 742. Ankietowanie jednostek badawczych nie przyniosło zadowalających rezultatów (zwrot ankiet na poziomie 4%). Z tego względu podjęto decyzję o podejściu do problemu z innej strony. Postanowiono, za pomocą specjalnie do tego celu zmodyfikowanej ankiety, przebadać pracowników naukowych. Chcąc pozyskać jak najwięcej informacji o ewentualnych inicjatywach spin-off spoza Warszawy, na tym etapie skoncentrowano się na rozesłaniu formularzy ankiet do pracowników naukowych uczelni zlokalizowanych poza stolicą, ze stopniem naukowym 146 Marta Mackiewicz, Marcin Gomułka przynajmniej doktora. Rozesłano 506 ankiet do pracowników Politechniki Radomskiej, Akademii Podlaskiej Siedlce, Akademii Humanistycznej w Pułtusku oraz filii Politechniki Warszawskiej w Płocku. Od pracowników naukowych otrzymano zaledwie pięć ankiet. Formularze te zawierały w sumie informacje o siedmiu firmach spin-off, które zgodnie z założeniem wzbogaciły tworzoną bazę o firmy spoza Warszawy. Firmy spin-off wyszukiwane były także przez internet, artykuły w pismach zajmujących się innowacjami, osobiste kontakty członków zespołu projektowego oraz w innych opracowaniach dotyczących tematyki innowacyjności i firm spin-off. W ten sposób udało się stworzyć bazę adresową zawierającą 50 firm spin-off. Do wszystkich firm wysłano przygotowaną specjalnie dla nich ankietę, w tym 18 formularzy pocztą. Pozostałe firmy otrzymały ankietę drogą eletroniczną. W przypadku braku odpowiedzi ankietę wysyłano powtórnie. W celu większego zwrotu ankiet nawiązano kontakt telefoniczny z firmami, prosząc o odesłanie formularza. Do dnia 2 kwietnia 2007 r. udało się uzyskać 11 ankiet, czyli od 22% firm znajdujących się w bazie, przy czym większość z nich została uzupełniona podczas prowadzonych w firmach wywiadów pogłębionych. 7.1.2. Studia przypadków Raport syntetyzuje informacje z wywiadów przeprowadzonych w następujących firmach: • LASER-TECH, • TopGaN, • MEDCOM, • APS ENERGIA, • SOLARIS OPTICS SA, • SMARTTECH Sp. z o.o., • TechLab 2000, • ComSeCore, • MIKOM Sp. z o.o., • VIGO System SA, • Eksport Management Systems Sp. z o.o. (EMS). 7.2. Profil działalności innowacyjnych firm spin-off Cztery badane firmy zajmują się produkcją aparatury elektrycznej (dział 31 PKD), przy czym firmy LASER-TECH i TopGaN produkują lasery (innego typu i w innej technologii), a firmy MEDCOM i APS ENERGIA specjalistyczne zasilacze elektryczne. Jedna jest producentem precyzyjnych komponentów, podzespołów i zespołów optycznych (SOLARIS OPTICS), jedna zajmuje się bezdotykowymi systemami pomiarowymi (SMARTTECH), ComSeCore produkuje płytki półprzewodnikowe, Jednostka macierzysta Wydział Mechatroniki PW bezdotykowe systemy pomiarowe SMARTTECH Sp. z o.o . 53 Instytut Fizyki UW SOLARIS OPTICS SA 72 podzespoły i zespoły optyczne MEDCOM 150 zasilacze elektryczne 17 3 Zatrudnienie Instytut systemy zasilania Sterowania APS ENERGIA awaryjnego, Elektroniki transformatory Przemysłowej PW PW lasery Top-GaN Instytut Mikroelektroniki lasery dużej mocy i Optoelektroniki PW Branża/rodzaj produkcji Instytut Wysokich Ciśnień PAN LASER-TECH Firma Odbiorcy lider technologiczny i komercyjny w Polsce kapitał własny, później venture capital znane środki własne, europejskie firmy póżniej venture high-tech, capital np. Philips lider technologiczny, pozycja wysoka również na rynkach międzynarodowych lider technologiczny muzea, działający w niszy narzędziownie rynkowej wielki przemysł: energetyka, wojsko 3 patenty 10 patentów 2 patenty rocznie, 1 udzielona licencja własny, ale wielki przemysł: głównie pożyczka 1 zgłoszenie energetyka, bankowa, patentowe środki transportu reinwestycja zysków lider technologiczny duża zaliczka pierwszego zleceniodawcy, reinwestycja zysków dotacje rządowe, zagraniczny obecnie przemysł inwestor optoelektroniczny strategiczny lider technologiczny i komercyjny technologiczne brak kadr technicznych, niedostatek kapitału brak kapitału, słaba kultura biznesu w Polsce biurokracja księgowa, mały rynek zbytu, ryzyko wprowadzania innowacji Bariery działalności technologiczne, organizacyjne technologiczne, procesowe, organizacyjne, marketingowe biurokracja związana z pozyskiwaniem środków unijnych finansowanie inwestycji technologiczne, organizacyjne, brak kadr marketingowe, technicznych informatyzacyjne technologiczne, organizacyjne, marketingowe 14 patentów instytutu założycielskiego, technologiczne 1 patent kluczowy w aporcie brak Źródło kapitału Patenty i licencje Innowacje firmy założycielskiego jedyny producent kapitał własny show-biznes, w Polsce i trzeci i dzierżawiony medycyna, nauka na świecie od uczelni Pozycja rynkowa Tabela 7.1. Przegląd najważniejszych cech badanych firm spin-off 7. Działalność firm odpryskowych (spin-off ) 147 półprzewodniki TechLab 2000 ComSeCore detektory podczerwieni Źródło: opracowanie własne. Eksport Management Systems Sp. z o.o. szkolenia (EMS) VIGO System SA MIKOM Sp. z o.o. wydawnictwo (obecnie istnieje specjalistyczne tylko jako marka) Instytut Technologii Elektronowej projektowanie układów i systemów elektronicznych Instytut Technologii Materiałów Elektronicznych WAT PW Instytut Technologii Materiałów Elektronicznych Jednostka macierzysta Branża/rodzaj produkcji Firma słaba, na skraju upadłości silna pozycja na rynku produktów związanych z kryptografią Pozycja rynkowa <10 50 nieznana czołowa pozycja na światowym rynku niechłodzonych detektorów podczerwieni firma przejęta przez w czasie istnienia Wydawnictwo firmy 15, obecnie Naukowe PWN, tylko marka marka dobrze znana na rynku < 10 27 osób zatrudnionych na umowę o pracę + 15 na umowę-zlecenie Zatrudnienie brak firmy polskie, które są zobligowane do certyfikowania kapitał własny systemów kontroli eksportu zgodnie z normą ISO brak brak ok. 20 sprzedanych licencji brak kapitał własny inwestor strategiczny – joint venture inwestor strategiczny organizacyjne technologiczne, organizacyjne brak technologiczne procesowe, organizacyjne Źródło kapitału Patenty i licencje Innowacje firmy założycielskiego zaawansowane technologicznie kapitał własny firmy europejskie i amerykańskie klient indywidualny brak duże firmy usługowe Odbiorcy brak dobrych rozwiązań podatkowych dla firm spin-off trudności w finansowaniu działalności innowacyjnej brak ochrony praw autorskich brak popytu rynkowego, trudności w pozyskiwaniu kapitału oraz wykwalifikowanych kadr brak kapitału, długotrwałe procedury przy środkach UE Bariery działalności 148 Marta Mackiewicz, Marcin Gomułka 7. Działalność firm odpryskowych (spin-off ) 149 VIGO System jest producentem detektorów podczerwieni, natomiast pozostałe trzy firmy dostarczają przede wszystkim usług. Pięć z badanych firm zostało założonych przez pracowników Politechniki Warszawskiej, dwie wyłoniły się w oparciu o technologie opracowane w Instytucie Technologii Materiałów Elektronicznych, jedna pochodzi z instytutu PAN. Większość badanych firm działa w niszy produktowej. Ze względu na wysoką specjalizację i zaawansowanie technologiczne produkty tych firm nie mają odbiorców wśród klientów indywidualnych, lecz są wykorzystywane do specjalistycznych zastosowań przez wąską grupę odbiorców biznesowych. 7.2.1. Motywy powstawania firm spin-off Powszechnym motywem założenia firmy spin-off jest komercjalizacja wynalazku. W przypadku VIGO System pomysł na rozpoczęcie działalności gospodarczej pojawił się, kiedy grupa pracowników Wojskowej Akademii Technicznej opracowała technologię podczerwieni, a uczelnia nie była zainteresowana wdrożeniem tego wynalazku; w przypadku SMARTTECH była to chęć komercjalizacji skaneru trójwymiarowego; w przypadku TopGaN – niebieskiego lasera, w przypadku MEDCOM – technologii jonowej. Równie czesto firmy powstały z inicjatywy pracowników, którzy dostrzegli lukę rynkową. Firma TechLab 2000 wykorzystała lukę na rynku narzędzi uruchomieniowych do systemów mikroprocesorowych. Z kolei LASER-TECH powstała w odpowiedzi na rynkowe zapotrzebowanie na naprawy sprzętu zachodniej produkcji, będąc w stanie wyprodukować części zamienne taniej od oryginalnego producenta. Podobnie było w przypadku firmy MEDCOM, która rozpoczęła produkcję UPS-ów do komputerów, oferowanych wówczas jedynie przez zagraniczne firmy po bardzo wysokich cenach. Podobny motyw zadecydował o utworzeniu firmy ComSeCore – była to chęć zajęcia mocnej pozycji na rynku produktów fosforku indu, o którym sądzono, że ma perspektywy rozwojowe. W innych przypadkach motywacją dla utworzenia firmy był brak perspektyw rozwojowych (np. SOLARIS) lub biurokracja i brak czasu na prace badawcze (np. VIGO) w macierzystej jednostce. Podsumowując, motywy wydzielenia się z uczelni lub instytutu badawczego w przypadku analizowanych firm były następujące: • wynalazek lub nowa technologia i chęć ich komercjalizacji, • brak perspektyw rozwojowych i niechęć jednostek macierzystych do wdrażania wynalazków, • dostrzeżenie luki rynkowej. 7.2.2. Innowacyjne produkty dla przemysłu czy dla konsumentów? Charakterystyczną cechą analizowanych firm jest produkcja dla klientów przemysłowych. Większość z opisanych firm nie produkuje produktów dla zwykłych konsumentów, czyli rynku masowego. Działalność na takim rynku byłaby trudna z kil- 150 Marta Mackiewicz, Marcin Gomułka ku przyczyn. Rynek konsumencki wymaga dużej skali produkcji, dużych inwestycji, rozbudowanej sieci dystrybucji, drogiego marketingu, budowania świadomości klienta itd. Jest on wiec w naturalny sposób zdominowany przez duże koncerny. Duża skala działalności często związana jest również z niską marżą zysku. Dla młodej, innowacyjnej firmy prostsze jest więc wybranie sobie niszy producenta podzespołów lub urządzeń dla innych firm. Taki jest charakter większości działalności opisanych firm. W konsekwencji ważny jest marketing bezpośredni i przekonanie innych menedżerów, że to nasz produkt dostarczy im większą wartość dodaną niż konkurencyjny, zagraniczny. Wartość ta może wynikać z wyjątkowości produktu, jakości wykonania lub działania produktu. Dzięki temu odbiorca będzie gotowy zapłacić więcej za produkt i firma innowacyjna uzyska wyższą marżę zysku, rzędu 40–50%. Duży kontrahent oznacza również mniejsze ryzyko rynkowe. W praktyce okazuje się, że polski rynek jest zbyt płytki dla niszowych produktów innowacyjnych i konieczne jest prowadzenie eksportu. Z tego powodu wejście Polski do Unii Europejskiej stanowi dużą zmianę jakościową dla rozwoju firm innowacyjnych, gdyż łatwiej będzie znaleźć popyt na innowacyjne produkty. Dlatego też marki polskich firm spin-off lub ogólniej firm innowacyjnych nie będą znane opinii publicznej, która rozpoznaje przede wszystkim marki produktów konsumpcyjnych. Najbliżej rynku konsumenckiego wydaje się firma LASER-TECH, produkująca lasery stosowane m.in. w dyskotekach. Jednakże również w tym przypadku nabywcą jest inna firma. Firma jest jedynym producentem tego typu laserów poza USA, ale ze względu na bariery rozwoju produkuje tylko na rynek polski. Cena jednego urządzenia laserowego osiąga 70 tys. zł. Z kolei firma TopGaN produkuje innego typu lasery w cenie jednostkowej ok. 2000 USD. Tutaj również odbiorcami są inne firmy. Są to kontrahenci zagraniczni amerykańscy, europejscy i japońscy. Do klientów firmy MEDCOM należą elektrownie i elektrociepłownie, np. Bełchatów, Jaworzno, Halemba, Kozienice, zakłady i rejony energetyczne, jak Polskie Sieci Elektroenergetyczne, Rejon Wysokich Napięć Chorzów, Beskidzka Energetyka, Stołeczny Zakład Energetyczny STOEN, kolej, banki, szpitale, cementownie, zakłady chemiczne, TP SA, PKN Orlen. Struktura sprzedaży w 2003 r przedstawiała się następująco: energetyka 20,5%, transport 20,7%, przemysł 17,6%, wojsko 16,9%, pozostałe 5%, eksport 19,3%. MEDCOM prowadzi stabilną sprzedaż eksportową do następujących krajów: Norwegii, Szwajcarii, Danii, Irlandii, na Ukrainę, do Kanady, a również na Litwę, Łotwę, do Estonii, Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii. Podobnie funkcjonuje SOLARIS OPTICS; odbiorcami produktów firmy są znane europejskie firmy z zakresu high-tech, np. Philips. Firma działa przede wszystkim na rynku zagranicznym. Firma TechLab 2000 również obsadziła niszę rynkową – kryptograficzną, przez wiele lat nie mając żadnej konkurencji. Obecnie konkurencja zaczyna wyrastać, ale 7. Działalność firm odpryskowych (spin-off ) 151 nie jest dla firmy bardzo groźna – nadal ma ona w tej branży największe doświadczenie i może się wykazać dziesięciokrotnie większą od konkurencji liczbą zrealizowanych projektów. Silną pozycję rynkową zapewnia firmie produkcja modemu GPS do komórek, którego odbiorcą jest sieć Orange. TechLab 2000 posiada stałych odbiorców swoich produktów – duże firmy usługowe (np. w dziedzinie telekomunikacji Orange), duże firmy produkcyjne (np. Thomson). Kolejna firma, spółka SMARTTECH, także znalazła niszę rynkową, ale na początku musiała wykreować popyt na swoje usługi. W odróżnieniu od pozostałych, działa głównie na polskim rynku. Na rynku europejskim oferuje usługi programistyczne. Choć zagospodarowała pewną niszę, cały czas zabiega o tworzenie popytu. W latach 2004– 2005 znacznie wzrosły obroty firmy związane z usługami pomiarowymi. Jednym z potencjalnych klientów są muzea, które zaczęły dysponować środkami dzięki wsparciu z Unii. Firma VIGO System SA zajmująca czołową pozycję na światowym rynku niechłodzonych detektorów fotonowych średniej i dalekiej podczerwieni działa w niszy rynkowej, w której jest bezkonkurencyjna w skali światowej. Detektory podczerwieni produkowane przez firmę stanowią wyposażenie amerykańskich statków kosmicznych. Detektory te znajdują zastosowanie w przemyśle, medycynie, w pracach badawczych oraz technice wojskowej. Firma ma stałych odbiorców swoich produktów i usług – przede wszystkim na rynkach Europy Zachodniej i Japonii. Współpracuje również z JET Propulsion Laboratory w USA, centrum nowoczesnych technologii wykorzystywanych przy konstruowaniu statków kosmicznych. Na stałe firma współpracuje z firmami amerykańskimi (Marlow Industries, Dexter, Terahertz Technologies Inc., Raytek Inc, Infrared Solutions), fińskimi (Vaisala), włoskimi (Eurotron) i brytyjskimi (Edinburgh Sensors). Dla firmy APS ENERGIA odbiorcami są elektrownie i elektrociepłownie (np. Elektrownia Bełchatów, Elektrownia Chorzów, Elektrownia Kozienice), zakłady energetyczne (np. „Energa” Gdańska Kompania Energetyczna, Górnośląski Zakład Energetyczny SA), budynki użyteczności publicznej, sieci elektroenergetyczne, banki. Do klientów zagranicznych należą firmy z całego świata: Gold Star w USA, Kernforschungszentrum Kfk w Niemczech, Timex w Indiach, Czechach, Wielkiej Brytanii, we Włoszech, w Szwajcarii, Brazylii, Hongkongu, Rosji, Japonii. Firma APS zaczęła swoją działalność od dużego kontraktu z firmą z Holandii. W tym przypadku decydujące okazało się to, że polscy inżynierowie mieli wyjątkowe w skali światowej know-how i wcześniej współpracowali z tą firmą. Nikt poza nimi nie byłby w stanie dostarczyć tego produktu i cieszyli się oni zaufaniem dużego klienta, który praktycznie dostarczył im kapitał założycielski. Tego typu współpraca nie jest możliwa na rynku konsumenckim. Konsumenci nie zorganizują się, żeby uzyskać pewien produkt, nawet gdyby bardzo im na tym zależało. Innowacyjność wewnątrzprzemysłowa (dostarczanie produktu lub ulepszanie procesu) zawsze będzie bardziej intensywna niż innowacyjność na potrzeby konsumentów. Często pojawiającą się w wywiadach z firmami opinią jest stwierdzenie, że transformacja systemowa po 1989 r., która doprowadziła do upadku dużych przedsiębiorstw 152 Marta Mackiewicz, Marcin Gomułka państwowych, zaszkodziła również naszej innowacyjności przez zniszczenie kluczowych odbiorców. Sugeruje się, że tak duże przedsiębiorstwa, jak np. Polskie Sieci Energetyczne czy PKN Orlen, mogłyby wiele zrobić dla rozwoju innowacyjności przez generowanie popytu na innowacyjne produkty. Działalność w niszy rynkowej wiąże się z dość dużym ryzykiem. Jedna z firm, która zamierzała zaistnieć w niszy rynkowej, znajduje się na skraju bankructwa, mimo posiadania nowoczesnej technologii. Jednakże rynek na podstawowy produkt, który firma miała sprzedawać, nigdy nie pojawił się w stopniu mogącym zapewnić dochody. Wcześniejsze prognozy mówiły, że produkty oparte na fosforku indu będą się rozwijać szybciej ze względu na dużo zastosowań tego półprzewodnika. Wzrost produktów opartych na tym materiale miał być ogromny, ponieważ jest to materiał dający znacznie lepsze możliwości techniczne – szybszy przekaz informacji i mniejsze zużycie prądu (co ma znaczenie np. przy produkcji telefonów komórkowych nowej generacji). W Polsce nikt nie jest zainteresowany tą technologią, a rynek światowy jest zamknięty – po pierwsze nie rozwinął się zgodnie z prognozami, a po drugie trudno jest dotrzeć do odbiorców, zwłaszcza małej firmie, która nie ma zaplecza handlowego i wystarczających środków na ekspansję międzynarodową. 7.2.3. Innowacyjność Znaczna część firm odpryskowych zajmuje czołową pozycję na rynku w swojej dziedzinie, dysponując technologiami na najwyższym światowym poziome. Świadczą o tym m.in.: • nagrody przyznawane za innowacyjne technologie (krajowe i zagraniczne), • wejście wielu z nich na rynek międzynarodowy i zdobycie na tym rynku klientów z branży high-tech, • osiągnięcie pozycji równorzędnego konkurenta dla czołowych zagranicznych firm. Innowacyjność jest nieodłącznym atrybutem tych firm, ponieważ stale pracują one nad innowacjami i udoskonalaniem swoich produktów, prowadząc prace badawczo-rozwojowe. Produkty wymagają ciągłego unowocześniania, w przeciwnym razie nie byłoby na nie zapotrzebowania rynkowego. Dzięki temu, że produkty są modernizowane i zyskują na jakości, stale zwiększa się popyt rynkowy, co pociąga za sobą poszerzenie asortymentu produktów i usług. Większość firm utrzymuje stałe kontakty z branżowymi instytutami oraz uczelniami, jednocześnie posiadając własne działy badawczo-rozwojowe. Wprowadzane są nie tylko innowacje technologiczne, ale także organizacyjne. Na przykład SOLARIS OPTICS jako jedna z pierwszych polskich firm wprowadziła system elektronicznego rozliczania księgowego. Większość badanych firm uzyskała certyfikaty ISO 9001 i ISO 2000. APS ENERGIA, znajdująca się w gronie najbardziej innowacyjnych firm w Polsce, oferuje pracownikom wiele szkoleń (kursy językowe, jakościowe, projektowe). Innowacje marketingowe i organizacyjne wprowadzają na bieżąco nowo pozyskani, uznani me- 7. Działalność firm odpryskowych (spin-off ) 153 nedżerowie. W TechLab 2000, firmie, która wprowadziła dziesiątki innowacji, ponad połowa pracowników zaangażowana jest w pracę nad innowacjami technologicznymi. O stopniu innowacyjności SMARTTECH świadczy udział w licznych wydarzeniach i konkursach oraz prestiżowe nagrody. Mimo stosunkowo krótkiego czasu działalności firma zdobyła uznanie na rynku krajowym (InvestTechnology 2002) i międzynarodowym (Bruksela, Eureka 2001). Firma wprowadza innowacje nie tylko poprzez rozwój swoich produktów, ale także poprzez zmiany organizacyjne, m.in. zarządzanie projektowe. Podobnie jest w przypadku firmy VIGO System, którą nagrodzono amerykańską nagrodą „Photonics Spectra Excellence Award” za najlepszy produkt wprowadzony na rynek światowy. VIGO była również laureatem wyróżnienia „Polski Produkt Przyszłości” w 1999 r. Przytoczone przykłady potwierdzają tezę, że firmy typu spin-off są z reguły wysoko innowacyjne i dzięki swojej działalności przyczyniają się do postępu technologicznego. 7.2.4. Rola patentów i licencji w firmach innowacyjnych W literaturze i w polskich dokumentach strategicznych podkreśla się rolę patentów jako czynnika innowacyjności. Doświadczenia badanych firm są w tym zakresie mieszane. Na przykład firma LASER-TECH mogła rozpocząć działalność w latach 90., gdyż amerykańscy producenci nie dokonali w latach 80. opatentowania swoich rozwiązań w Polsce ze względu na stan wojenny i embargo handlowe nałożone na Polskę przez prezydenta Reagana. Nie było sensu patentować w kraju, do którego i tak nie można eksportować. Tymczasem patenty te wygasły i możliwy byłby eksport do Europy Zachodniej. Firma TopGaN posiada patenty na opracowaną przez siebie technologię, których nie zamierza licencjonować. Patent daje firmie czas na rozwinięcie potencjału produkcyjnego. W tym przypadku uzyskane patenty międzynarodowe chronią firmę mniejszą przed silniejszą i zadomowioną na rynku konkurencją. Firma MEDCOM nie patentuje swoich rozwiązań. Byłby to strategiczny błąd, gdyż pokazywałby konkurencji istotę technologii. W przypadku zasilaczy sterowanych cyfrowo istotą innowacji są instrukcje sterowania zasilaczem, a nie sam zasilacz (jego budowa). Te instrukcje są ukryte w podzespołach i konkurencja nie jest w stanie ich samodzielnie odtworzyć i zrozumieć, dlaczego wykonywana jest taka a nie inna instrukcja. Z drugiej strony firma przeszukuje bazy patentowe, aby wiedzieć, co planuje konkurencja. Firma APS ENERGIA raczej nie udziela licencji, aby zapobiec odpływowi know-how. Wyjątek stanowią licencje na projekty urządzeń, którymi firma nie jest strategicznie zainteresowana. Firma patentuje średnio dwa produkty rocznie i są to patenty urządzeń, w przypadku których szczegółowych rozwiązań nie da się ukryć przed konkurencją. Inne motywy ma firma TechLab 2000, która wprowadziła dziesiątki innowacji. Większość nie została opatentowana, ponieważ w branży, w której działa firma, pro- 154 Marta Mackiewicz, Marcin Gomułka dukty szybko starzeją się moralnie, cały czas powstają nowe rozwiązania, a urząd patentowy działa zbyt wolno. Skrajnym tego przykładem jest fakt, że do tej pory nie został przyznany patent, o który firma wystąpiła w 2001 r. Niektóre firmy jednak decydują się na pozyskanie patentu. SOLARIS OPTICS SA ciągle pracuje nad innowacjami i udoskonalaniem swoich produktów. W ciągu 15 lat działalności pracownicy firmy wdrożyli liczne wynalazki i prototypy. Część z nich została udokumentowana świadectwami patentowymi – uzyskano ok. 10 świadectw patentowych. Inną strategię firma przyjęła w odniesieniu do licencji i nie rozpowszechnia swojej wiedzy w tej formie, stosując zasadę ochrony wartości intelektualnych wypracowanych w przedsiębiorstwie. Podobną zasadą kieruje się większość firm wysokich technologii, wychodząc z założenia, że posiadanie technologii i sprzedaż produktów na niej opartych przynosi większe zyski niż sprzedaż samej technologii. 7.2.5. Finansowanie rozwoju: reinwestowane zyski, kredyty bankowe czy venture capital? Jedną z podstawowych barier rozwoju jest kapitał inwestycyjny. W środowiskach zajmujących się problematyką innowacyjności powszechne jest mniemanie, że najbardziej odpowiednim źródłem finansowania dla firm spin-off jest inwestor typu venture capital (VC). Z przeprowadzonych wywiadów wyłania się inny obraz. Otóż fundusze VC działające w Polsce dysponują odpowiednimi środkami, nie brakuje im kapitału, jednakże za tymi pieniędzmi idą tak drakońskie warunki umowy, że są one nie do zaakceptowania dla przedsiębiorców. Podstawowym problemem jest to, że inwestor VC nie inwestuje długookresowo, ale planuje wyjść z inwestycji w ciągu 5 lat. Oczywiście jest zainteresowany maksymalizacją zysku, więc swoje udziały sprzeda temu, kto da najwięcej, czyli np. bezpośredniemu konkurentowi firmy innowacyjnej, a tego – utraty kontroli – innowacyjny przedsiębiorca często najbardziej się obawia. Stosowaną praktyką może być podpisywanie umowy sprzedaży wszystkich udziałów przedsiębiorcy inwestorowi VC. Inwestor trzyma taką umowę w szufladzie i bez daty, żeby mieć wystarczająco silny argument przetargowy na wypadek pojawienia się sprzecznych interesów. Tego typu praktyki wyniknęły z negatywnych doświadczeń inwestorów VC z przedsiębiorcami, którzy nie trzymali się ustaleń ustnych. Okazuje się, że większość badanych przedsiębiorstw finansuje swój rozwój głównie z dwóch źródeł: bieżących zysków i kredytów bankowych. Jednakże wiele z nich miało duże problemy z uzyskaniem kredytów na początkowym etapie działalności. Dla młodej firmy problem stanowi wiarygodność, banki bowiem nie chcą przyjąć jako poręczenia know-how, a innego firma nie może zaoferować. Bank nie jest zainteresowany również udzieleniem kredytu pod zastaw wysokospecjalistycznych urządzeń, ponieważ nie można ich nikomu sprzedać. Wcześniej banki nie interesowały się kredytowaniem sektora małych i średnich przedsiębiorstw, stwarzając znaczne bariery w dostępie do kredytu. W zasadzie ta forma finansowania inwestycji była niemożliwa. Większe kredyty bankowe można uzy- 7. Działalność firm odpryskowych (spin-off ) 155 skać dopiero na odpowiednim etapie rozwoju, ale obecnie MSP mogą liczyć na linię kredytową rzędu kilku milionów złotych, o ile wykażą się odpowiednio dużymi przychodami, zabezpieczeniem i stabilnym wzrostem. Firmy MEDCOM oraz APS ENERGIA są na takim etapie, że mogą swój rozwój wspomagać kredytami. Konieczność finansowania rozwoju głównie z bieżących zysków oznacza wolniejszy rozwój firmy, niż można by osiągnąć w przypadku wsparcia zewnętrznym finansowaniem. Może to stanowić problem, gdy dla rozwoju firmy bardzo ważne jest szybkie zdobycie udziałów w rozwijającym się, młodym rynku. W tego typu sytuacji znajduje się firma TopGaN. Rynek błękitnych laserów dopiero raczkuje i firma, która szybko zdobędzie dominację, może liczyć na korzyści lidera (first mover advantage). Firmie TopGaN udało się znaleźć inwestora pozabranżowego – firmę deweloperską, która chciała zdywersyfikować swoją działalność. Podobnie jest w przypadku TechLab 2000. Firma nie może się rozwijać ze względu na brak zewnętrznego kapitału. Zyski firmy są zbyt niskie, aby można było dokonać poważnych inwestycji. Firma chciałaby skorzystać z kapitału venture, ale jest blokowana przez głównego udziałowca. Choć venture capital pociąga za sobą pewne ryzyko, to trudności w pozyskiwaniu kredytów bankowych powodują konieczność korzystania z tych funduszy. Na przykład w przypadku firmy SOLARIS OPTICS, która wykorzystuje urządzenia o wysokiej wartości i stopniu skomplikowania, konieczne było podjęcie dużych inwestycji. Kapitał typu venture pochodzący z zagranicy (ok. 500 tys. USD) pozwolił na wyposażenie firmy w urządzenia. Później firma zdecydowała się na wykupienie udziałów od zagranicznego inwestora. Obecnie kapitał jest całkowicie pochodzenia polskiego. Z kolei w firmie SMARTTECH, która została założona przy wykorzystaniu kapitału własnego, większość naukowców z czasem sprzedała swoje udziały, nie chcąc rezygnować z pracy na uczelni. Udziały zostały sprzedane polskiemu biznesmenowi należącemu do sieci „Aniołów Biznesu”. 7.2.6. Kadry Większość badanych firm zwracała uwagę na brak specjalistycznych kadr jako barierę rozwoju firmy. W przypadku firmy LASER-TECH praktycznie nikt poza nią nie ma w Polsce tak specjalistycznej wiedzy i doświadczenia w produkcji laserów, żeby kontynuować tę działalność po zakończeniu działalności naukowej dr. inż. Kęsika, który tą dziedziną zajmuje się od 30 lat. Zaplecze naukowe dla firmy TopGaN stanowią pracownicy Instytutu Wysokich Ciśnień PAN, czyli od strony technicznej nie ma problemu, ale zgłaszane braki kadrowe dotyczą specjalistów biznesowych. Zarówno firmy MEDCOM jak i APS ENERGIA zgłaszały zapotrzebowanie na kadrę techniczną. Obie firmy starają się ten problem rozwiązywać poprzez finansowanie staży w firmie dla magistrantów i doktorantów. Podobnie postępuje SMARTTECH, zatrudniając absolwentów zaraz po studiach i oferując studentom praktyki. Przeszkolenie trwa ok. miesiąca. Rocznie na staże przyjmowane jest ok. 4–5 osób. Obecnie trzon kadry stanowią byli praktykanci. Firma 156 Marta Mackiewicz, Marcin Gomułka APS ENERGIA oczekuje od państwa ułatwień w zatrudnianiu obcokrajowców, tak jak to czynione jest w USA. W opinii ComSeCore problem z pracownikami ma swoje dwa wymiary: po pierwsze, absolwenci uczelni nie są gotowi do pracy w przedsiębiorstwie i wymagają kilkumiesięcznego szkolenia, a po drugie, pracownicy naukowi odchodzą do przemysłu, ponieważ tam mogą oczekiwać lepszych wynagrodzeń. Firma SOLARIS OPTIS dostrzega nawet pogorszenie sytuacji w miarę upływu czasu. Wiąże się to z systemem kształcenia – obecnie w większym stopniu na uczelniach dostarcza się wiedzy teoretycznej niż praktycznej, co zdecydowanie ogranicza dostępność kadr. Podobnie jest w przypadku TechLab 2000. Problem z kadrami wynika z tego, że Politechnika Warszawska nie przygotowuje dobrych projektantów sprzętu. Rozwiązania sprzętowe nie cieszą się popularnością, gdyż łatwiej jest kształcić w dziedzinie rozwoju oprogramowania. Firma VIGO System SA zatrudniająca pracowników o bardzo wysokich kwalifikacjach, w tym profesora oraz wielu doktorów i inżynierów, przygotowanie kadr ocenia niejednoznacznie – istnieje wąska grupa absolwentów o wybitnych umiejętnościach, jednak absolwentom brakuje przygotowania technicznego. VIGO System także zatrudnia studentów trzeciego i czwartego roku studiów na praktykę. Dostępność pracowników wiąże się nie tylko z poprawą systemu edukacji, ale także z obniżeniem kosztów pracy. 7.2.7. Bariery działalności Bariery w działalności firm spin-off można podzielić na zewnętrzne, związane z otoczeniem rynkowym, i wewnętrzne, związane bezpośrednio z działalnością firmy. Do tych pierwszych można zaliczyć: • brak popytu rynkowego na innowacyjne produkty, co jest związane z niskim poziomem innowacyjności gospodarki, • brak kultury prowadzenia biznesu (potencjalni inwestorzy są zrażeni wypadkami marnotrawienia zainwestowanego kapitału), • biurokrację i niski poziom kompetencji urzędników, • wysokie koszty pracy, • długotrwałe procedury związane z pozyskiwaniem środków unijnych, • słabą ochronę praw własności intelektualnej. Do drugiej grupy można zaliczyć przede wszystkim: • braki kapitałowe, • trudność w zatrudnieniu odpowiednio wykwalifikowanej kadry. Najpoważniejszą barierę w przypadku większości firm stanowią trudności w finansowaniu działalności innowacyjnej. Bankom nie jest łatwo wycenić wartość majątku intelektualnego. Dopiero po latach prowadzenia rachunku firmy bank zauważa, że firma innowacyjna może sobie dobrze radzić na rynku i jest w stanie spłacać swoje zobowiązania. Obecnie sprzyjający klimat do finansowania inwestycji z funduszy unijnych powo- 7. Działalność firm odpryskowych (spin-off ) 157 duje, że banki są bardziej skłonne udzielać kredytów (jeśli firma spełnia wymogi Unii Europejskiej, dla banku oznacza to mniejsze ryzyko). Spośród analizowanych firm prawie wszystkie cierpią na niedostatki kapitałowe, co ogranicza ich możliwości rozwojowe. TopGaN potrzebuje stałych inwestycji w celu prowadzenia dalszych badań nad technologią niebieskiego lasera (oraz jej wdrażaniem). Trudności w pozyskaniu kapitału związane są m.in. z faktem, że dla wielu potencjalnych inwestorów sektor działalności firmy nie pokrywa się ze strategicznym kierunkiem działalności. Podobnie w przypadku SOLARIS OPTICS najważniejszą barierą były trudności z pozyskiwaniem zewnętrznego kapitału na finansowanie nowych inwestycji związane z niechęcią banków do udzielania kredytów małym i średnim przedsiębiorstwom. Również w przypadku TechLab 2000 najpoważniejszym problemem jest brak kapitału. Zyski firmy są zbyt niskie, aby można było dokonać poważnych inwestycji. Firma nie korzysta z funduszy unijnych ze względu na długotrwałe procedury – specyfika firmy powoduje, że nie ma możliwości oczekiwania miesiącami na decyzję o przyznaniu finansowania. Firmy MEDCOM i APS za najpoważniejszą barierę uważają trudności związane z zatrudnieniem odpowiednio wykwalifikowanej kadry, co jest wynikiem niedostatku specjalistów. Doszkalanie pracownika jest procesem długotrwałym i wiążącym się z wysokim kosztami, a procedury związane z zatrudnianiem obcokrajowców są skomplikowane i nie zachęcają do podejmowania takich działań. Trudności ze znalezieniem kadry potęgowane są przez wysokie koszty pracy. Często sygnalizowanym problemem jest niewielki rynek zbytu dla innowacyjnych produktów na rynku krajowym. Tak jest w przypadku LASER-TECH i ComSeCore. Zbyt wąski rynek odbiorców zdecydowanie wpłynął na brak możliwości dalszego rozwoju firmy także w przypadku firmy MEDCOM. Mimo stosowania nowoczesnych technologii, które pozwalają na otrzymywanie wysokich parametrów technicznych oferowanych produktów, firmy napotykają barierę popytu. W przypadku dwóch analizowanych firm problem stanowi słaba ochrona praw własności intelektualnej. Firma TechLab doświadczyła kradzieży patentu – opracowany dla klienta projekt elektronicznych blokad do samochodów został odsprzedany przez klienta innej firmie. Również MIKOM ucierpiał z powodu słabej ochrony praw autorskich. Firma prowadziła nawet kilka spraw sądowych o ich naruszenie. Dotyczyły one wydania przez inną firmę, bez zgody, opracowanych przez właściciela materiałów oraz nielegalnego kopiowania książek wydawanych przez MIKOM. Trudności powodowała także sama specyfika branży wydawnictw informatycznych i występujące w niej zagrożenie szybkiej dezaktualizacji informacji. 7.3. Wnioski Duże trudności w odnalezieniu firm odpryskowych i prowadzone w tym celu badania nasunęły kilka spostrzeżeń na temat powodów niewielkiego zainteresowania naukowców tą formą komercjalizacji wiedzy. Po pierwsze, przyczyny, dla których 158 Marta Mackiewicz, Marcin Gomułka w Polsce nie zachodzi komercjalizacja wiedzy poprzez tworzenie firm spin-off, związane są z niejasnymi przepisami prawnymi regulującymi możliwości powstawania tego typu firm i ich dalszej współpracy z jednostką macierzystą. Inną przyczyną może być brak zachęt i ułatwień dla takich inicjatyw, a kolejną – specyfika środowiska naukowego w Polsce. Po drugie, prowadzenie działalności firm odpryskowych jest utrudniane przez wiele czynników. Już powstawanie tych przedsiębiorstw jest sprawą dość skomplikowaną ze względu na istniejące przepisy prawne. Zgodnie z ustawą z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (DzU 2005, nr 164, poz. 1365) nauczyciel akademicki zobowiązany jest do powiadomienia rektora o podjętym nowym zatrudnieniu i wymiarze czasu pracy lub prowadzeniu działalności gospodarczej, w terminie siedmiu dni od podjęcia dodatkowego zatrudnienia lub rozpoczęcia działalności gospodarczej (art. 129 p. 6). Wykonywanie przez nauczyciela akademickiego dodatkowego zatrudnienia w ramach stosunku pracy u więcej niż jednego dodatkowego pracodawcy lub prowadzenie działalności gospodarczej łącznie z jednym dodatkowym zatrudnieniem w ramach stosunku pracy, bez uzyskania wcześniejszej zgody rektora, stanowi podstawę rozwiązania stosunku pracy za wypowiedzeniem w uczelni publicznej stanowiącej podstawowe miejsce pracy (art. 129 p. 1). Podjęcie przez nauczyciela akademickiego, będącego organem jednoosobowym uczelni publicznej lub jego zastępcą, dodatkowego zatrudnienia w ramach stosunku pracy lub rozpoczęcie działalności gospodarczej wymaga wcześniejszego uzyskania zgody właściwego organu kolegialnego (art. 129 p. 2). Instytuty badawcze (jednostki badawczo-rozwojowe, będące instytucjami sektora publicznego) nie mogą prowadzić komercyjnej działalności gospodarczej, nie mogą również obejmować udziałów w firmach prywatnych. Problem pojawia się już na początku – instytuty badawcze i uczelnie są zwykle przeciwne zakładaniu działalności gospodarczej przez pracowników naukowych. Wynika to przede wszystkim z obaw o nadużywanie własności tych jednostek lub wykorzystywanie przez pracowników czasu spędzanego na uczelni na potrzeby prowadzenia własnej firmy. Instytuty badawcze dysponują wyposażeniem niezbędnym do prowadzenia swoich prac – kupują takie wyposażenie w ramach grantów na projekty badawcze. Małe firmy, zakładane przez pracowników, często korzystają z tego sprzętu, nie mogąc sobie pozwolić na zakup wyposażenia z własnych środków. W niektórych przypadkach korzystanie z własności uczelni ma charakter nieformalny. Może to wynikać z kilku przyczyn: • niekorzystnych warunków współpracy, jakie proponuje uczelnia, • niechęci władz jednostki badawczej do ułatwiania niektórym pracownikom prowadzenia biznesu, • dobrych kontaktów personalnych w ramach jednostki – udzielanie pomocy dla firmy bez obciążania jej kosztami. Z tego względu część działalności firm spin-off może być prowadzona niemalże na granicy szarej strefy. Przedsiębiorcy, który funkcjonują w ten sposób, z oczywistych względów nie chcą ujawniać szczegółów swojej działalności. W przypadku gdy zespół badawczy opracuje nową technologię lub dokona wynalazku, uczelnia zgłasza patent, 7. Działalność firm odpryskowych (spin-off ) 159 ale nie jest zainteresowana doprowadzeniem do wdrożenia. Instytuty naukowe nie tworzą firm spin-off, ponieważ nie mogą potem objąć udziałów w takich spółkach. Jeśli do firmy wejdą ludzie z zespołu badawczego, to jednostka taka traci swój zasób kadrowy. Uczelnia czy inna instytucja naukowo-badawcza nie ma bowiem wpływu na działalność prywatnej firmy. Rozwiązaniem korzystnym dla obu stron jest sprzedaż licencji firmom odpryskowym. Jednakże w niewielu instytucjach naukowych istnieją wystarczające zasoby kadrowe i chęci doprowadzenia do utworzenia firmy, nie jest to bowiem typowa działalność statutowa. Po trzecie, kolejną kwestią ograniczającą tworzenie firm odpryskowych jest to, że wejście na rynek z nową technologią wiąże się z dużym ryzykiem – większość firm doświadczyła braku popytu rynkowego na swoje usługi lub produkty, mimo że dostarczały zdecydowanie wyższej jakości technologie od dotychczas stosowanych. Po czwarte, firm typu spin-off jest niewiele także z innej przyczyny – pracownicy naukowi niechętnie rezygnują z pracy na uczelni (lub w instytucji badawczej). Jest to związane z ich wykształceniem i przygotowaniem zawodowym – są specjalistami wysokiej klasy, lecz nie mają doświadczenia biznesowego i zdolności zarządczych. Dlatego w krajach, w których dostrzeżono ten problem, organizuje się specjalne kursy dla naukowców lub zezwala na długookresowe urlopy z możliwością powrotu do pracy w nauce. Z analizy przytoczonych przypadków można wyciągnąć następujące wnioski. 1. Firmy spin-off natrafiają na barierę popytu na rynku krajowym. Firmy, które odniosły sukces, zawdzięczają go m.in. wejściu na rynki zagraniczne. Polska gospodarka jest na tyle mało innowacyjna, że otoczenie biznesowe nie jest zainteresowane współpracą i brakuje odbiorców na rynku krajowym. Sytuację mógłby zmienić (chociaż częściowo) system zamówień publicznych ukierunkowany na opracowywanie innowacyjnych technologii. 2. Problemem w działalności firm odpryskowych jest brak kapitału na rozwój innowacji i na wdrożenia. Wynika to z tego, że firmom tego rodzaju trudno uzyskać kredyt bankowy (nie mogą zastawić technologii ani bardzo skomplikowanych urządzeń, ponieważ dla banku nie mają one żadnej wartości), a procedury związane z pozyskiwaniem środków z funduszy unijnych są zbyt długotrwałe. Przy innowacyjnych produktach nie można czekać zbyt długo na środki, gdyż pomysł przestaje być aktualny. Chociaż przedsiębiorcy wolą zachować kontrolę nad firmą niż wspomóc się przez venture capital, to kilka z badanych firm korzystało z tego rozwiązania, zwłaszcza w początkowym okresie rozwoju. 3. Naukowcy powinni otrzymywać wsparcie z dziedziny zarządzania firmą – dysponują oni bowiem szeroką wiedzą z dziedziny, którą się zajmują, natomiast styczność z realiami rynku uwidacznia brak zdolności menedżerskich, koniecznych do tego, aby firma mogła przynosić zyski. 4. Dla firm spin-off, podobnie jak dla innych przedsiębiorstw, przeszkodę stanowią wysokie koszty pracy. Dotyczy to nie tylko pracowników zatrudnianych na umowę o pracę, ale także staży i praktyk, które stanowią obciążenie dla firm. Dlatego 160 5. 6. 7. 8. 9. Marta Mackiewicz, Marcin Gomułka dofinansowywanie ich ze środków publicznych byłoby korzystne zarówno dla firm, jak i dla studentów i absolwentów, którzy mogliby uzyskać wiedzę praktyczną, niedostępną na studiach. Na brak przygotowania praktycznego absolwentów zwracali uwagę przedstawiciele wielu badanych firm. Firmy spin-off wykazują stosukowo niską znajomość instrumentów wsparcia oferowanych dla innowacyjnych firm i w konsekwencji w niewielkim stopniu korzystają z tych instrumentów czy usług kierowanych do przedsiębiorstw prowadzących działalność innowacyjną. Może to wynikać albo z niewielkiego rozpowszechnienia informacji na ten temat, albo z niskiej funkcjonalności oferowanych instrumentów lub niedostosowania ich do rzeczywistych potrzeb. Firmy wykazują natomiast zainteresowanie wsparciem ze środków funduszy strukturalnych, choć uważają, że procedury są zbyt skomplikowane. Dlatego postulowane jest wprowadzenie innych zasad przyznawania środków. Powyższy postulat wiąże się z kolejną cechą charakterystyczną firm odpryskowych, a mianowicie tym, że większość z nich nieustannie „goni czas”. W ich przypadku nie wchodzi w grę czekanie na pojawiające się sposobności czy czekanie na środki, które mogą być dostępne za kilka miesięcy. Produkt musi być cały czas rozwijany, a firma nieustannie potrzebuje wyprzedzającego finansowania prac badawczych. Wiele innowacyjnych firm zaistniało w niszy rynkowej – wykreowały one popyt na swoje produkty. Potwierdza to tezę, że innowacja sama sobie tworzy popyt. Nowy produkt zyskuje szybko nabywców, których potrzeby są lepiej zaspokajane dzięki jego istnieniu. Z tego powodu firma wprowadzająca na rynek innowację może uzyskać stabilną przewagę nad swoimi konkurentami. Ciekawą kwestią jest podejście firm odpryskowych do sprzedaży patentów i licencji. Niektóre firmy twierdzą, że jest to działalność mało dochodowa i raczej szkodliwa dla firmy niż przynosząca korzyści, inne natomiast traktują sprzedaż licencji jako poważne źródło dochodów. Problem ten powinien być przedmiotem dalszych badań. Z dotychczasowych badań wynika, że w wielu przypadkach patenty nie są potrzebne. Takie podejście do kwestii pozyskiwania patentów oznacza, że liczba patentów nie jest dobrym wskaźnikiem poziomu innowacyjności. Nadal istotnym problemem jest ochrona praw własności intelektualnej. Firmom trudno zabezpieczyć know-how. Podwyższa to koszty transakcyjne funkcjonowania firm odpryskowych. 7. Działalność firm odpryskowych (spin-off ) 161 Załącznik Wybrane studia przypadków firm spin-off na Mazowszu Marta Mackiewicz 1. Firma SOLARIS OPTICS SA Firma SOLARIS OPTICS powstała w 1991 r. Została założona przez pracowników Instytutu Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego. Jest producentem precyzyjnych komponentów, podzespołów i zespołów optycznych na potrzeby techniki laserowej, medycyny, litografii, telekomunikacji, metrologii, przemysłu lotniczego i kosmicznego. Specjalizuje się w produkcji prototypów i nietypowych, precyzyjnych elementów. Poza produkcją dostarcza także usług, takich jak: • naprawa, regeneracja i przeróbki komponentów optycznych, • projektowanie i konsultacje dotyczące poszczególnych komponentów, podzespołów i zespołów optycznych, elementów optoelektronicznych i ich zastosowania, • pomiary optyczne3. W pierwszych dwóch latach firma działała wyłącznie na rynku krajowym. Jednak w okresie transformacji gospodarczej rynek komponentów i podzespołów optycznych i elektrooptycznych znacząco się zmniejszył. Polscy odbiory produktów firmy nie mogli sprostać konkurencji z krajów Unii Europejskiej, Japonii i USA. Zanik rynku krajowego zadecydował o wejściu firmy na rynki światowe. Obecnie SOLARIS OPTICS posiada wysoką pozycję rynkową, również na rynkach międzynarodowych. Sprzedaje swoje produkty na wszystkich kontynentach. W Polsce nie ma konkurentów, a w Europie konkuruje z najlepszymi firmami, produkując wyroby wysoko zaawansowane technologicznie i naukowo. Odbiorcami jej produktów są znane europejskie firmy z zakresu high-tech, np. Philips. Obecnie firma działa głównie na rynku zagranicznym. Podstawowym motywem założenia SOLARIS OPTICS SA był brak perspektyw rozwojowych w macierzystej jednostce. Decyzji o podjęciu działalności gospodarczej sprzyjał osobisty temperament założycieli i chęć do podejmowania nowych i ciekawych wyzwań. Instytut Fizyki nie wpierał tej inicjatywy – nie odnosił bowiem z tego tytułu bezpośrednich korzyści, a tracił zespół naukowo-badawczy. Pracownicy Instytutu Fizyki, zakładając działalność gospodarczą, posiadali doskonałą znajomość rynku, co ułatwiło podjęcie decyzji o założeniu firmy. Przewidywania dotyczące rozwoju popytu rynkowego na produkty oferowane przez firmę sprawdziły się, jednak początek działalności nie był łatwy, gdyż w pierwszym okresie działalności firma nie była rentowna. Przez ok. 7 lat zyski miały nieregularny charakter. 3 http://www.solarisoptics.com.pl 162 Marta Mackiewicz, Marcin Gomułka Firma rozpoczynała działalność, dysponując jedynie kapitałem ludzkim. Niezbędne było wyposażenie firmy w urządzenia i maszyny oraz wybudowanie budynków. Ze względu na fakt, że SOLARIS OPTICS pracuje przy wykorzystaniu urządzeń o wysokiej wartości i stopniu skomplikowania, konieczne było podjęcie dużych inwestycji. Środki na wyposażenie pochodziły od inwestora prywatnego. Był to kapitał typu venture, pochodzący z zagranicy (ok. 500 tys. USD). Później firma zdecydowała się na wykupienie udziałów od zagranicznego inwestora. Obecnie kapitał jest całkowicie pochodzenia polskiego. Firma ubiegała się również o środki pochodzące z funduszy Unii Europejskiej i uzyskała pomoc z Sektorowego programu operacyjnego „Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw 2004–2006”. Środki te zostały przeznaczone na zakup napylarki próżniowej. SOLARIS OPTICS SA stale pracuje nad innowacjami i udoskonalaniem swoich produktów. Są to technologie otrzymywania modulatorów laserowych, cienkich powłok optycznych i obróbki elementów optycznych. Technologie te zostały opracowane przez pracowników firmy. Poza innowacjami technologicznymi wprowadzane są również innowacje organizacyjne i marketingowe. Jako jedna z pierwszych polskich firm SOLARIS OPTICS wprowadziła system elektronicznego rozliczenia księgowego. Uzyskała także certyfikaty ISO 9001 i ISO 2000. W ciągu 15 lat działalności pracownicy firmy wdrożyli liczne wynalazki i prototypy. Niektóre zostały udokumentowane świadectwami patentowymi – uzyskano ok. 10 świadectw patentowych. Firma rozwija się w sposób planowy i uporządkowany – od początku działalności funkcjonuje w oparciu o strategię rozwoju, co kilka lat opracowując kierunkowe plany działania biznesowego. Obecnie firma pracuje w oparciu o biznesplan 2004–2010. W planach rozwojowych firmy jest przede wszystkim zasadnicza modernizacja maszyn i urządzeń poprzez wprowadzanie generacji maszyn XXI w. Wysoka wydajność takich maszyn pozwoli na rozszerzenie zakresu działalności, umożliwiając produkowanie wyrobów o znacznie wyższej jakości i skracając czas produkcji. Poza tym firma cały czas wprowadza nowe produkty na rynek i zamierza kontynuować taką działalność. Z punktu widzenia przedsiębiorstwa jest to konieczność – optoelektronika jest bardzo dynamicznie rozwijającą się branżą; rozszerzanie oferty oraz wprowadzanie nowych produktów i usług jest więc odpowiedzią na zapotrzebowanie rynkowe. W swoim dynamicznym rozwoju SOLARIS OPTICS SA natrafiała jednak na bariery. Poważną przeszkodą w rozwoju były ograniczone możliwości finansowania nowych inwestycji. Dalszy rozwój firma uzależnia od zwiększania sprzedaży, ponieważ inwestycje finansowane są przede wszystkim z własnych środków. Dopiero w ciągu kilku ostatnich lat poprawił się dostęp do kredytów. Wcześniej banki nie interesowały się kredytowaniem sektora małych i średnich przedsiębiorstw, stwarzając znaczne bariery w dostępie do kredytu i w efekcie czyniąc tę formę finansowania inwestycji niedostępną. Polityka ta dotknęła także SOLARIS OPTICS. Poza tym barierę stanowią zaniechania działań ze strony państwa, mogących wpłynąć na rozwój gospodarczy w Polsce, np. wycofanie się z zapowiadanej obniżki kosztów pracy, które są bardzo wysokie. Trudności w prowadzeniu działalności gospodarczej dotyczą przede wszystkim sfery biurokratyczno-fiskalnej. Małe i średnie firmy w okresie transformacji gospodar- 7. Działalność firm odpryskowych (spin-off ) 163 czej były dość mocno nękane przez system podatkowy i kontrole urzędów skarbowych. W tym zakresie sytuacja się zmienia – zarówno jeśli chodzi o dostęp do zewnętrznych środków, jak i o obciążenia natury biurokratycznej. Prowadzenie działalności utrudniały również inne czynniki, wśród których można wymienić słabą ochronę własności intelektualnej oraz trudności w dostępie do nowych technologii i informacji na temat rynków. Komercjalizacja wiedzy Wiedza zdobyta przez pracowników SOLARIS OPTICS w Instytucie Fizyki została w dużym zakresie wykorzystana przy prowadzeniu działalności gospodarczej. Dotyczy to wiedzy zarówno teoretycznej, jak i aplikacyjnej oraz związanej z funkcjonowaniem rynku, na którym firma zaistniała. SOLARIS OPTICS komercjalizuje wiedzę poprzez sprzedaż produktów i usług zaawansowanych technologicznie. Firma ma dużą grupę stałych, podstawowych odbiorców. Należą do nich wiodące firmy z branży zlokalizowane praktycznie na całym świecie, jednakże dominują odbiorcy z Niemiec. Odbiorcy produktów SOLARIS OPTICS wspierają badania prowadzone w firmie. W 15-letniej historii firmy zdarzały się takie przypadki, z czego największe wsparcie dla przedsiębiorstwa stanowiło podarowanie jej przez firmę Philips unikatowego przyrządu – profilometru. SOLARIS OPTICS bazuje na technologiach wypracowanych wewnątrz firmy. Nie jest nastawiona na rozpowszechnianie swojej wiedzy w formie licencji – stosuje zasadę ochrony wartości intelektualnej wypracowanej w przedsiębiorstwie. Podobną zasadę stosuje większość firm wysokich technologii, gdyż posiadanie technologii i sprzedaż produktów na niej opartych przynoszą większe zyski niż sprzedaż samej technologii. Źródła wiedzy i przepływ kadr Z uwagi na fakt, że w kraju brak jest ofert z zakresu nowych technologii, zespół naukowy prowadzi prace badawcze i wdrożeniowe w obrębie przedsiębiorstwa. Liczba pracowników zaangażowanych bezpośrednio w badania jest uzależniona od obciążenia czasowego i od typu zamówień składanych przez klientów. Część zamówień ma charakter powtarzalny, a część dotyczy produktów i usług innowacyjnych. W zależności od stopnia skomplikowania prac oraz od skali produkcji do prac badawczych powoływane są różnej wielkości zespoły, jednak w przybliżeniu ok. 10 pracowników zajmuje się pracami badawczymi (w ogólnej liczbie 53 osób zatrudnionych w firmie). Poza własnymi badaniami SOLARIS OPTICS korzysta z wiedzy eksperckiej i badań prowadzonych na zewnątrz. Wiedza czerpana jest przede wszystkim z literatury fachowej i internetu. Pracownicy firmy posiadają wysoki poziom umiejętności korzystania z informacji fachowej dzięki doświadczeniu zdobytemu w przeszłości. Firma zaopatruje się na bieżąco w periodyki krajowe. SOLARIS OPTICS posiada stałą umowę o współpracy z Instytutem Optyki Stosowanej. Instytut ten na potrzeby firmy wykonuje sprzęt do klejenia zespołów optycznych. Wcześniej Instytut budował zamówione przez SOLARIS OPTICS urządzenie 164 Marta Mackiewicz, Marcin Gomułka do pomiaru przesunięcia jednorodnego w elementach optycznych. Współpraca ta niewątpliwie wspomaga Instytut finansowo. Firma współpracuje również z uczelniami wyższymi. Wykonuje produkty dla ich prac naukowo-badawczych, np. dla Wojskowej Akademii Technicznej, Politechniki Warszawskiej, Uniwersytetu Warszawskiego. Jednakże współpraca z uczelniami jest prowadzona na niewielką skalę ze względu na ograniczenia finansowe uczelni. Kontakt z tego typu instytucjami nawiązywany jest bezpośrednio, bez pośrednictwa firm konsultingowych czy centrów nowych technologii. Współpraca ta jest szczególnie istotna z punktu widzenia przepływu wiedzy, gdyż wymaga wspólnej pracy nad produktami – uczelnie i jednostki badawcze zamawiają bardzo skomplikowane przyrządy optyczne dla swoich prac badawczych, są one jednak wykonywane według pomysłu i projektu opracowanego w tych jednostkach. Nowe kadry w przypadku SOLARIS OPTICS nie są znaczącym źródłem nowej wiedzy. Przygotowanie kadr do pracy oceniane jest dość nisko. Jest to związane ze specyfiką firmy i koniecznością posiadania bardzo specjalistycznej wiedzy. Problem z wykształconymi kadrami w dziedzinie leżącej w centrum zainteresowań firmy nie jest nowy, jednak sytuacja nie poprawia się, a raczej się pogarsza w miarę upływu czasu. Wcześniej w skali kraju istniały tylko dwie uczelnie, które kształciły pracowników w tej branży: Politechnika Warszawska oraz Wydział Mechaniki Precyzyjnej (teraz Wydział Mechatroniki) i Wydział Optoelektroniki na Politechnice Wrocławskiej. Jednakże Politechnika Warszawska kształci obecnie w większym stopniu teoretyków niż praktyków, co zdecydowanie ograniczyło dostępność kadr dla firmy. Absolwenci uczelni nie są przygotowani do pracy praktycznej, choć są przygotowani teoretycznie do zdobycia umiejętności praktycznych przydatnych w firmie. W dużym stopniu wynika to ze specyfiki branży, ponieważ kadry muszą tu być wysoko wyspecjalizowane. SOLARIS OPTICS przyjmuje studentów na staże i praktyki, także z zagranicy (za pośrednictwem organizacji studenckich, takich jak AIESEC), mimo że takie staże nie są dofinansowywane. Z punktu widzenia firmy staże i praktyki są dość kosztowne, mimo że studentom nie wypłaca się wynagrodzenia. Angażują one czas pracowników i wymagają stworzenia dodatkowego miejsca pracy. Finansowanie staży i praktyk ze środków publicznych byłoby korzystnym rozwiązaniem, gdyż nie zawsze przedsiębiorcę stać na przeznaczenie środków na ten cel. Sukcesy i porażki Swój sukces firma zawdzięcza fachowej wiedzy i zaangażowaniu pracowników. Najważniejszym czynnikiem, który się do tego przyczynił, była pasja pracowników, którzy postawili sobie za cel nadgonienie dystansu technologicznego dzielącego Polskę od krajów Europy Zachodniej. Zmagając się z opóźnieniami technicznymi, stworzyli przedsiębiorstwo innowacyjne, dorównujące poziomem firmom europejskim. Dodatkowo do sukcesu SOLARIS OPTICS przyczyniły się uwarunkowania rynkowe – przede wszystkim zanik rynku krajowego wkrótce po rozpoczęciu działalności. Zmusiło to założycieli do szukania możliwości zbytu produktów poza Polską i do sprostania konkurencji 7. Działalność firm odpryskowych (spin-off ) 165 światowej. Możliwe to było tylko poprzez produkcję wyrobów zaawansowanych technologicznie i naukowo, o wysokiej jakości. Można więc stwierdzić, że doświadczenie zdobyte w instytucie badawczym, z którego pochodziły kadry, było istotnym czynnikiem sukcesu firmy. Z punktu widzenia SOLARIS OPTICS najważniejszym dokonaniem było osiągnięcie pozycji równorzędnego konkurenta dla czołowych firm zagranicznych i wejście na rynek międzynarodowy oraz zdobycie klientów z branży high-tech. Chociaż obecnie firma posiada silną pozycję rynkową, to podobnie jak większość przedsiębiorstw, napotykała na swojej drodze bariery rozwojowe. Najważniejszą barierą były trudności z pozyskiwaniem zewnętrznego kapitału na finansowanie nowych inwestycji związane z niechęcią banków do udzielania kredytów małym i średnim przedsiębiorstwom. Dodatkowe problemy stwarzają niektóre obciążenia podatkowe, biurokracja oraz niski poziom kompetencji urzędników. Współpraca z sektorem publicznym i oczekiwania wobec administracji Poza usługami komunalnymi firma nie korzysta z usług publicznych dla firm. Jest jednak zainteresowana dostępem do usług publicznych, m.in. dostępem do baz danych, programami szkoleniowymi, poprawą infrastruktury technicznej i tworzeniem funduszy poręczeniowych. Dużą wartością dla firmy jest możliwość ubiegania się o środki z Unii Europejskiej, przede wszystkim ze względu na klarowne i obiektywne warunki ich przyznawania. Firma SOLARIS OPTICS doceniłaby poprawę w zakresie systemu edukacji, ponieważ obecnie zauważa pewne trudności w pozyskiwaniu wykwalifikowanych kadr. Poza poprawą systemu edukacji firma oczekuje poprawy ochrony praw intelektualnych. Istotną kwestią jest również zmiana sytemu podatkowego, tworzenie szeroko rozumianej infrastruktury usługowej dla firm oraz poprawa infrastruktury technicznej. Oczekiwania w stosunku do władz regionalnych wiążą się z inicjowaniem programów podnoszących świadomość dotyczącą innowacji i uruchamianiem programów szkoleniowych dla firm. Wpisuje się to w problematykę wdrażania programów regionalnych wspomagających tworzenie systemów innowacji. Marta Mackiewicz 2. Firma TechLab 2000 Sp. z o.o. TechLab 2000 Sp. z o.o. jest firmą projektową, produkcyjną i w bardzo ograniczonym zakresie handlową (przychody z działalności handlowej stanowią 1–2%). Zajmuje się przede wszystkim projektowaniem układów i systemów elektronicznych – analogowych i cyfrowych. Jej specjalnością są systemy wykorzystujące procesory sygnałowe. Firma wykonuje także prototypy i serie urządzeń według własnych projektów. TechLab 2000 jest również przedstawicielem producenta oprogramowania służącego do projektowania 166 Marta Mackiewicz, Marcin Gomułka układów i systemów elektronicznych. W ramach swojej działalności firma udziela konsultacji w dziedzinie projektowania i produkcji elektroniki profesjonalnej. Podstawowe produkty firmy to urządzenia kryptograficzne i telekomunikacyjne. Wśród innych można wymienić audiometr, czujniki brzegu taśmy, czytniki kart elektronicznych, immobilizery samochodowe, karty elektroniczne, moduły fiskalne, termometry mikrofalowe, regulatory temperatury, testery produkcyjne. Silną pozycję rynkową zapewnia firmie produkcja modemu GSM/GPRS/EDGE, którego odbiorcą jest sieć Orange. Firma TechLab 2000 obsadziła niszę kryptograficzną, przez wiele lat nie mając żadnej konkurencji krajowej. Obecnie konkurencja zaczyna wyrastać, ale nie stanowi dla firmy zagrożenia – nadal ma ona w tej branży największe doświadczenie i może wykazać się dziesięciokrotnie większą niż konkurenci liczbą zrealizowanych projektów. Historia firmy sięga 1989 r. Spółka powstała z inicjatywy pracowników Instytutu Technologii Elektronowej, którzy dostrzegli lukę rynkową – na rynku brakowało narzędzi uruchomieniowych do systemów mikroprocesorowych. Galopująca inflacja w tym okresie oraz wstrzymanie wszelkich inwestycji z powodu niejasnej sytuacji gospodarczej były przyczyną, dla której firma nie rozpoczęła działalności. Kapitał początkowy szybko stracił wartość, co uniemożliwiło rozwój. W efekcie przez kilka lat spółka pozostawała w stanie hibernacji. W 1993 r. spółka została rozszerzona o Instytut Technologii Elektronowej i o cztery osoby pracujące w Zakładzie Projektowania Układów i Systemów ITE. Początkowo spółka korzystała ze wsparcia Instytutu, który m.in. wynajmował pomieszczenia oraz użyczał narzędzi i urządzeń. Podstawą do rozpoczęcia działalności firmy był projekt regulatora temperatury, pozostający poza głównym nurtem działalności Instytutu. Zgodnie z podpisanym z Instytutem Technologii Elektronowej porozumieniem, firma zajęła się produkcją i rozwojem regulatorów temperatury na bazie projektów opracowanych w Instytucie przez udziałowców spółki (będących jednocześnie pracownikami Instytutu). Jednakże niewielka skala produkcji nie pozwalała na utrzymanie się firmy na rynku. Zadecydowano więc o przekazaniu produkcji regulatorów klientowi, dla którego były projektowane i produkowane, a firma TechLab 2000 zajęła się inną działalnością, m.in. projektowaniem układów i systemów elektronicznych, sieci komputerowych oraz sprzedażą oprogramowania do projektowania układów i systemów amerykańskiej firmy Mentor Graphics. W 1995 r. ITE odsprzedał wszystkie swoje udziały wspólnikom. Nowa dyrekcja Instytutu wycofała się ze współpracy, uznając, że działalność firmy jest sprzeczna z interesem Instytutu. Dyrekcja Instytutu prawdopodobnie obawiała się, że posiadanie udziałów oraz wspieranie firmy prywatnej może zostać różnie zinterpretowane przez nadzór Instytutu. Rozwiązania takie należały wówczas do rzadkości, a dodatkowe obawy budziła możliwość konkurowania na podobnym rynku. Po wykupieniu udziałów Instytutu pięć osób zdecydowało się zwolnić z ITE i zatrudnić na pełny etat w firmie. W 1998 r. firma TechLab 2000 pozyskała inwestora strategicznego – jednym z głównych udziałowców stała się firma COMP SA. Pozwoliło to na znaczący rozwój. 7. Działalność firm odpryskowych (spin-off ) 167 Kiedy jednak w 2001 r. nastąpił kryzys na rynku informatycznym, inwestor, chcąc ograniczać koszty, zaproponował zwolnienia części pracowników. Decyzja ta napotkała opór ze strony pozostałych udziałowców – ich zdaniem doświadczeni pracownicy stanowili bezcenny kapitał. Pracownicy TechLab 2000 wymyślili dziesiątki nowych rozwiązań. Niektóre z nich nigdy nie weszły w fazę produkcji. Większość nie została opatentowana, ponieważ w branży, w której działa firma, produkty szybko się starzeją, cały czas powstają nowe rozwiązania, a urząd patentowy działa zbyt wolno. Skrajnym tego przykładem jest fakt, że do tej pory nie został przyznany patent, o który firma wystąpiła w 2001 r. TechLab 2000 zamierza się rozwijać w kierunku projektowania i produkcji, wprowadzając na rynek nowe produkty i wchodząc na nowe rynki, m.in. chciałaby wprowadzić modem GSM/GPRS/EDGE na rynki krajów rozwijających się, takich jak Ukraina, Rosja, kraje azjatyckie i afrykańskie, gdyż dla nich najtańszy jest rozwój telekomunikacji bezprzewodowej. Kolejnym projektem jest modem UMTS; obecnie trwają prace wdrożeniowe. Najpoważniejszą barierą działalności TechLab 2000 jest brak kapitału. Obecnie firma w dużym stopniu uzależnia dalszy rozwój od zdobycia inwestora. Zyski firmy są zbyt niskie, aby można było dokonać poważnych inwestycji. Korzystanie z kapitału typu venture uniemożliwia udziałowiec, a pozyskanie kredytów bankowych nie jest łatwe, gdyż banki nie chcą przyjąć jako poręczenia know-how, a firma innego nie może zaoferować. Oznacza to, że fundusze poręczeniowe mogłyby się przyczynić do rozwoju działalności firmy. TechLab 2000 Sp. z o.o. nie korzysta z funduszy unijnych. Barierą są długotrwałe procedury – specyfika firmy powoduje, że nie ma możliwości oczekiwania miesiącami na decyzję o przyznaniu finansowania. W przypadku TechLab (i innych firm działających w innowacyjnych branżach) lepiej sprawdzałby się system premii, czyli nagród dla firm, którym udało się wdrożyć nowe technologie lub wprowadzić nowe produkty. Środki takie mogłyby być wówczas inwestowane w rozwój nowych technologii i w nowe projekty. Ponadto jako problem firma postrzega słabą ochronę praw własności intelektualnej. Spółka doświadczyła kradzieży patentu – opracowała dla klienta projekt elektronicznych blokad do samochodów, który następnie został odsprzedany przez klienta innej firmie. Komercjalizacja wiedzy Spółka komercjalizuje wiedzę poprzez sprzedaż produktów, usług i licencji. TechLab 2000 posiada stałych odbiorców swoich produktów – przede wszystkim PTK Centertel, współpracuje także z firmą Thomson. Do grona klientów zaliczane są ponadto: • Thomson-Multimedia, • Connecting Point z USA (przez łańcuch pośredników), • Daihen Corporation z Japonii (przez łańcuch pośredników), • COMP SA, 168 Marta Mackiewicz, Marcin Gomułka • • • • • • • • • • DGT Sp. z o.o., Exatel SA, Biatel SA, Instytut Technologii Elektronowej, PTC Era, PROKOM Software SA, EDPS Polska Sp. z o.o., RWT SA, Amber Group Inc. z Bostonu, Wojskowa Akademia Techniczna. Sektor publiczny, choć nie jest bezpośrednim odbiorcą, na bazie produktów firmy zbudował wiele swoich, np. systemy łączności czy system ewidencji kierowców. TechLab 2000 udziela licencji – jest to jedno ze źródeł przychodów firmy. Odbiorcami są polskie i zagraniczne firmy, np. z USA i Japonii. Sprzedano m.in. licencje na akcelerator kryptografii asymetrycznej, a głównym projektem, nad którym skupiają się obecne prace wdrożeniowe, jest opracowanie szyfrującego telefonu komórkowego. Źródła wiedzy i przepływ kadr Firma prowadzi badania rozwojowe, jednak nie wszystkie osiągnięcia na tym polu udaje się wdrożyć. Na przykład, firma opracowała pierwszy w świecie szyfrator dysków twardych w locie, ale nie udało się wprowadzić go do masowej produkcji ze względu na brak kapitału – wyprodukowano jedynie kilkaset sztuk na potrzeby krajowe. Firma pozyskuje wiedzę nie tylko poprzez prowadzenie własnych prac badawczych i rozwojowych, ale także dzięki współpracy z innymi firmami i instytutami badawczymi. Stała współpraca utrzymywana jest z: • Mentor Graphics Corporation – trzecią na świecie firmą pod względem wielkości obrotów wykonującą oprogramowanie do projektowania układów i systemów elektronicznych; • Instytutem Technologii Elektronowej w Warszawie, który jest najpoważniejszym w Polsce projektantem i jedynym wykonawcą układów scalonych; z Instytutem wykonywane były wspólne projekty; • Instytutem Łączności – badania urządzeń; • Agencją Bezpieczeństwa Wewnętrznego – rozwój, badania i certyfikacja urządzeń; • RWT SA – współpraca przy produkcji urządzeń; • Teras Instruments – jednym z największych światowych producentów elementów i urządzeń elektronicznych oraz największym światowym producentem układów DSP. Współpraca z instytucjami badawczymi jest oceniana pozytywnie, natomiast współpraca z uczelniami raczej nie, ze względu na zbyt długie procesy decyzyjne i związane z tym formalności. Współpraca z instytucjami badawczymi polega przede wszystkim na testowaniu nowych rozwiązań i wspólnych projektach. Źródłem wiedzy w każdym przedsiębiorstwie są jego zasoby kadrowe. Spółka zatrudnia obecnie 27 osób na umowę o pracę i 15 na umowę-zlecenie. Około 20 pra- 7. Działalność firm odpryskowych (spin-off ) 169 cowników zaangażowanych jest w prace nad innowacjami technologicznymi. Źródłem kadr jest głównie Politechnika Warszawska, jednak praktyczne przygotowanie absolwentów jest niewystarczające. W opinii TechLab 2000 Politechnika Warszawska nie przygotowuje projektantów sprzętu. Rozwiązania sprzętowe nie cieszą się popularnością, gdyż łatwiej jest kształcić w dziedzinie rozwoju oprogramowania. TechLab przyjmuje studentów na staże, ale napotyka pod tym względem pewne trudności, głównie natury finansowej. W przeszłości współpraca z Politechniką Warszawską miała charakter formalny, jednak wycofano się z niej ze względu na długie procesy decyzyjne tej uczelni i brak zrozumienia, czego oczekują firmy. Sukcesy i porażki Jako największy sukces firma postrzega przetrwanie kryzysowego roku 2001, kiedy załamał się rynek informatyczny. Rok ten był przełomowy, ponieważ przedtem spółka pracowała przede wszystkim na potrzeby jednej firmy – swojego udziałowca COMP SA (90% zleceń). Dopiero po 2001 r. relacje się zmieniły; w 2002 r. liczba zleceń ze strony udziałowca spadła do ok. 10%, a obecnie do zera. O sukcesie zadecydowały wiedza i upór. Największą porażką firmy było to, że zaprzepaściła szansę, kiedy jako pierwsza opracowała nowy produkt, a zabrakło środków na wdrożenia. TechLab mógł wówczas zaistnieć jako pierwszy dostawca rozwiązania dla rynku światowego. Problem ten istnieje także obecnie – firma mogłaby rozwijać się dużo szybciej, ponieważ ma dużo pomysłów na nowe produkty, ale nie ma wystarczających środków, aby te pomysły realizować. Trudno jest przekonać inwestorów do zaangażowania funduszy w ryzykowne przedsięwzięcia. Współpraca z sektorem publicznym i oczekiwania wobec administracji Oczekiwania wobec władz publicznych wiążą się głównie z uproszczeniem prawa. Z doświadczeń firmy wynika, że pracownicy administracji publicznej sami gubią się w gąszczu przepisów i nie do końca rozumieją zastosowania niektórych z nich. Choć są pomocni i wykazują dobrą wolę, nie mogą wyjść poza granice prawa, mimo że bywa ono absurdalne lub niedostosowane do realiów. Istotnym ułatwieniem byłoby opracowanie nowych zasad przyznawania środków z funduszy strukturalnych, przeznaczonych na rozwój innowacji – sugerowane jest rozważenie systemu konkursowego (przyznawania nagród za dobre, wdrożone technologie). Wszelkie inne formy publicznego wsparcia dla działalności badawczo-rozwojowej i pomoc w pozyskiwaniu środków na tego typu działalność również byłyby dla firmy dużym ułatwieniem. Irmina Mikołajewska, Marcin Gomułka 8. Działalność patentowa i licencyjna jako elementy transferu wiedzy między nauką a biznesem w województwie mazowieckim 8.1. Wstęp Innowacyjność przedsiębiorstw może mieć charakter zarówno wewnętrzny, jak i zewnętrzny. W praktyce większość wdrażanych innowacji od początku do końca powstaje w ramach przedsiębiorstwa bez zewnętrznej pomocy. W sytuacji gdy możliwy do wdrożenia pomysł powstaje poza przedsiębiorstwem, ważnym problemem staje się skuteczność transferu wiedzy, osłabiana szeregiem barier natury prawnej, ekonomicznej i socjologicznej. W niniejszym rozdziale skoncentrowano się na zagadnieniu transferu wiedzy z nauki do biznesu poprzez kanał patentowo-licencyjny. Dla tego obszaru właściwym modelem myślowym jest tzw. liniowy model innowacji1. Czynności objęte tym modelem, od badań podstawowych do marketingu i sprzedaży, mogą zostać przeprowadzone w ramach jednej organizacji (przedsiębiorstwa). W praktyce jednak lepiej będzie, jeżeli każdym etapem tego łańcucha będzie się zajmować wyspecjalizowana jednostka, która dzięki koncentracji na swoich kluczowych kompetencjach będzie osiągać wyższą wewnętrzną efektywność. Wówczas jednak na efektywność całego łańcucha wpływ będą miały także bariery pojawiające się między ogniwami. Powstaje tu również problem określany w ekonomii jako free rider (pasażer na gapę), czyli uczestnik obrotu gospodarczego, który korzysta z wyniku czyjejś pracy bez ponoszenia kosztów. System patentowy ma na celu usunięcie problemu „pasażera na gapę”. Traktując wynalazek jak chronioną własność, pozwala zaistnieć organizacjom niezajmującym 1 Model liniowy przedstawiono w rozdziale 2. 172 Irmina Mikołajewska, Marcin Gomułka się w ogóle produkcją i specjalizującym się wyłącznie w prowadzeniu badań i rozwoju technologicznym. Ich zadaniem jest koncentrowanie się na działalności wynalazczej w celu sprzedawania swojego know-how innym jednostkom gospodarczym. Taki model biznesowy byłby bardzo ryzykowny, gdyby jedynym sposobem ochrony wynalazków była tajemnica handlowa. Rysunek 8.1 przedstawia w uproszczeniu taki model specjalizacji. Rysunek 8.1. Specjalizacja procesu wynalazczo-wdrożeniowego Źródło: M. Gomułka, Koszty uzyskania patentu w Polsce oraz upowszechnianie wiedzy na temat patentowania, ekspertyza dla Ministerstwa Nauki i Informatyzacji, 2005. Nie wydaje się, żeby problemem był w Polsce brak takich wyspecjalizowanych organizacji badawczych. Są one również dosyć efektywne, jeżeli chodzi o liczbę tworzonych wynalazków. Problemem wydaje się jednak pewna izolacja od potrzeb przedsiębiorstw i rynku. Dlatego działalność wynalazcza wykonywana wewnątrz przedsiębiorstw może być bardziej skuteczna, ponieważ znajduje się bliżej klienta (przedsiębiorstwa) i jest lepiej dostosowana do jego potrzeb. Wynalazki powstające w ramach przedsiębiorstw produkcyjnych będą mniej liczne, ale za to o wiele częściej wdrażane. Badanie procesu licencyjnego jako transferu wiedzy z nauki do biznesu napotyka problem kompletności i dostępności informacji. Z jednej strony, istnieje pewna nieokreślona pula wiedzy i technologii, które ewentualnie mogą się stać wdrożonymi innowacjami. Technologie te nie są inwentaryzowane per se i może to być np. ogólne know-how, a nie konkretny wynalazek. Dla potrzeb niniejszego badania założono, że technologiami są wynalazki zgłoszone do Urzędu Patentowego RP, nawet jeżeli nie uzyskały ochrony patentowej, bo np. zostały uznane za mało odkrywcze. Również wynalazki bez patentu mogą podlegać licencjonowaniu, gdy mają wartość komercyjną. Takie podejście metodologiczne pozwala na ilościową analizę zjawiska. Co więcej, w polskiej praktyce decyzje UP RP o przyznaniu patentu są podejmowane w ciągu 4–6 lat, a więc analizowanie patentów przyznanych w danym roku, co jest często spotykane w literaturze dotyczącej innowacyjności, jest działaniem spóźnionym o parę lat. Z drugiej strony, nie istnieje lista ewidencyjna wdrożeń licencji, która mogłaby być podstawą do przeprowadzenia reprezentatywnych badań empirycznych. Teoretycznie lista ta stanowi podzbiór zgłoszeń patentowych, jednak w praktyce może poza nią wy- 8. Działalność patentowa i licencyjna jako elementy transferu wiedzy między nauką a biznesem... 173 kraczać (know-how niezgłaszane). Podobnie jak w przypadku firm spin-off, znajdywanie takich przypadków jest w dużej mierze skazane na losowe poszukiwanie. Żadna organizacja ani firma nie ma obowiązku udostępniać szczegółowych danych na temat umowy licencyjnej oraz innych handlowych tajemnic wdrożenia technologii. Wszystko to powoduje, że nie jest możliwe stworzenie optymalnego modelu empirycznego służącego do zbadania efektywności całego procesu transferu wiedzy, w którym to modelu po jednej stronie znany byłby input, czyli nakład, a po drugiej stronie output, czyli efekt. W niniejszym badaniu stronę nakładów (wynalazków) analizuje się ilościowo, a stronę efektów (wdrożeń licencji) fenomenologicznie. Metodologia badania sprowadza się do trzech elementów: analizy danych statystycznych, analizy zawartości bazy zgłoszeń patentowych UP RP oraz analizy wybranych przypadków wdrożenia wynalazków. 8.2. Statystyka patentowa – pozycja Mazowsza W 2005 r. do Urzędu Patentowego zgłoszonych zostało 2028 wynalazków krajowych2, z czego związanych z podstawowymi potrzebami ludzkimi było 333, procesami przemysłowymi i transportem – 357, chemią i metalami – 366, wyrobami włókienniczymi i papierem – 15, budownictwem, górnictwem i konstrukcjami zespolonymi – 265, budową maszyn, oświetleniem, ogrzewaniem, uzbrojeniem i techniką minerską – 261, fizyką – 257, a elektrotechniką – 140. Ponad 20% zgłoszeń pochodziło z województwa mazowieckiego, 17% z województwa śląskiego, po ok. 10% z województw dolnośląskiego i małopolskiego, a 8,5% z wielkopolskiego. Najmniejszy udział w działalności wynalazczej ma województwo podlaskie – niewiele ponad 1%. Liczba wniosków o ochronę patentową w poszczególnych województwach jest poniekąd odzwierciedleniem ich wydatków na działalność B + R. Największe nakłady są bowiem ponoszone w województwie mazowieckim (ponad 2,3 mln zł), następnie w województwie małopolskim (ponad 730 tys. zł), wielkopolskim, śląskim i dolnośląskim (po ponad 400 tys. zł), a najmniejsze w województwie świętokrzyskim, którego udział w działalności wynalazczej stanowi ok. 2%3. Istnieje tu również swego rodzaju kompatybilność z liczbą zatrudnionych pracowników naukowo-badawczych. W województwie mazowieckim jest ich ponad 24 tys., w małopolskim prawie 13 tys., w śląskim ponad 9 tys., w wielkopolskim ponad 8 tys., a w dolnośląskim ponad 7 tys. Gdyby wziąć pod uwagę średnią liczbę patentów przypadających na 1 pracownika naukowo-badawczego, należałoby stwierdzić, że w żadnym z województw nie udało się osiągnąć liczby 1. Na ogół średnia oscylowała wokół 0,02 patentu. Należy jednak pamiętać, że w zasadzie bardzo rzadko (jeśli w ogóle) się zdarza, aby w jednostkach naukowych istotny wynalazek został stworzony od początku do końca wyłącznie przez jedną oso2 3 Nauka i Technika w 2005 r., GUS, Warszawa 2006, s. 204. Ibidem, s. 129. 174 Irmina Mikołajewska, Marcin Gomułka bę. Najczęściej jest on wynikiem pracy zespołowej. W województwie mazowieckim jest łącznie ponad 200 jednostek naukowych (uczelni wyższych i jednostek badawczo-rozwojowych). Większość uczelni, zwłaszcza prywatnych, zatrudnia wykładowców z innych szkół, zajmuje się wyłącznie dydaktyką i nie nawiązuje żadnych kontaktów z przemysłem. Transferem wiedzy w postaci nowych rozwiązań i technologii zajmują się bowiem najczęściej uczelnie techniczne i rolnicze oraz niektóre jednostki badawczo-rozwojowe, których pracownicy nierzadko współpracują ze sobą przy tworzeniu innowacji (np. Politechnika Warszawska z Instytutem Elektrotechniki). Tabela 8.1. Liczba wynalazków zgłoszonych w Polsce według województw w 2005 r. Liczba zgłoszonych wynalazków Województwo Dolnośląskie ogółem 222 przez jednostki PAN 1 przez jednostki badawczo-rozwojowe przez jednostki rozwojowe 3 4 Kujawsko-pomorskie 75 – 1 2 Lubelskie 63 – 1 1 Lubuskie 33 – 1 3 Łódzkie 123 – 5 8 Małopolskie 201 1 5 9 Mazowieckie 431 4 20 7 40 – 1 – Podkarpackie 45 – – 1 Podlaskie 25 1 – 4 Pomorskie 104 – – 4 Śląskie 351 1 7 12 Świętokrzyskie 44 – 1 – Warmińsko-mazurskie 27 – – 1 174 1 3 11 70 – – 1 2028 9 48 77 Opolskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Razem Źródło: opracowanie własne na podstawie: Nauka i technika w 2005 r., GUS, Warszawa 2006, s. 135 i 207. W latach 2003–2005 polskie przedsiębiorstwa przemysłowe (zatrudniające powyżej 49 osób) miały podpisanych 511 porozumień z uczelniami wyższymi (zarówno krajowymi, jak i zagranicznymi) dotyczących działalności innowacyjnej, 109 umów z placówkami PAN, 472 z jednostkami badawczo-rozwojowymi i 18 z zagranicznymi publicznymi instytucjami B + R4. W 2005 r. przedsiębiorstwa te zakupiły 215 licencji zagranicznych, 4 Ibidem, s. 185. 8. Działalność patentowa i licencyjna jako elementy transferu wiedzy między nauką a biznesem... 175 a łączna liczba sprzedanych licencji krajowych wyniosła 18. W tym samym roku liczba zagranicznych licencji czynnych w przedsiębiorstwach przemysłowych wyniosła 350, co stanowiło wzrost w stosunku do roku poprzedniego o 13 szt., z czego: do produkcji wyrobów chemicznych zakupiono 93 licencje, do produkcji maszyn i urządzeń – 35, a do produkcji maszyn i aparatury elektrycznej – 17. Najwięcej licencji zostało nabytych z Niemiec (64), USA i Szwajcarii (po 45), Francji (36) oraz Holandii (23). Brak było natomiast współpracy w tym zakresie m.in. z Kanadą, Słowenią i Turcją. Z 350 zakupionych licencji zastosowano 295, a sprzedaż wyrobów licencyjnych stanowiła 12,9% produkcji sprzedanych wyrobów. Liczba czynnych licencji krajowych sprzedawanych za granicę stale się waha. W 2001 r. było ich 10, w 2002 r. 16, w 2003 r. 7, a w 2004 r. 9. W roku 2005 nie sprzedano żadnej licencji5. Jak wynika z danych GUS, przedsiębiorstwa przemysłowe województwa mazowieckiego nie korzystały lub w bardzo niewielkim stopniu korzystały w 2005 r. z licencji zagranicznych. Najwięcej licencji zagranicznych zakupiły w 2005 r. firmy z Wielkopolski6. 8.3. Działalność wynalazczo-patentowa Dla potrzeb niniejszego badania wykonano przeszukiwanie bazy online Urzędu Patentowego zawierającej informacje o zgłoszeniach patentowych. Szukano informacji o 102 obecnie istniejących uczelniach oraz 54 jednostkach badawczo-rozwojowych podlegających Ministerstwu Gospodarki oraz Ministerstwu Spraw Wewnętrznych i Administracji w 1997 r. według Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 17 grudnia 1996 r. w sprawie listy jednostek badawczo-rozwojowych. Zgłoszenia patentowe są lepszym i bardziej aktualnym miernikiem aktywności (ale nie skuteczności) innowacyjnej jednostek naukowych, gdyż przyznanie patentu następuje dopiero po 4–6 latach. Można założyć, że opracowane technologie mają pewną wartość naukową i komercyjną, jednakże polski Urząd Patentowy bardzo rygorystycznie podchodzi do oceny nowości opracowań. W wielu przypadkach wynalazca otrzymuje odmowną odpowiedź ze wskazaniem, że możliwe jest przekwalifikowanie na tzw. wzór użytkowy, który jest słabszą formą patentu, nieznaną np. w USA7. Badano zgłoszenia dokonane w latach 1997–2005. Dane z roku 2005 mogą być niepełne i zaniżone ze względu na cykl publikacji w biuletynie Urzędu Patentowego trwający do 2 lat (18-miesięczny okres tajności patentu). Wyniki badania dla uczelni wyższych ukazują duże dysproporcje. Tylko 8 ze 102 uczelni dokonało w badanym okresie zgłoszeń. Można się było spodziewać, że będą silne dysproporcje miedzy uczelniami, jednakże wydawało się prawdopodobne, iż będzie 5 Ibidem, s. 187. Ibidem, s. 190. 7 US PTO, nie mając dwóch możliwości, stosuje słabsze rygory, przez co daje szansę na otrzymanie silnego, 20-letniego patentu technologiom, które w Polsce otrzymałyby 10-letnią ochronę wzoru użytkowego. 6 176 Irmina Mikołajewska, Marcin Gomułka większa liczba mało aktywnych uczelni (1–2 patenty). Okazuje się, że samotną potęgą w takim rankingu jest Politechnika Warszawska, która zgłosiła w latach 1997–2005 aż 403 wynalazki. Kolejne to Wojskowa Akademia Techniczna (57 zgłoszeń) oraz Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego (32), obie z Warszawy. WAT jest uczelnią o charakterze politechnicznym, a SGGW jest akademią rolniczą. Kolejne w rankingu są dwie uczelnie spoza Warszawy: Politechnika Radomska oraz Akademia Podlaska w Siedlcach (akademia rolnicza). Zaskakujące jest, że dopiero na szóstym miejscu znajduje się Uniwersytet Warszawski (14 zgłoszeń). Ogólnie w tej grupie 87% zgłoszeń dokonały uczelnie warszawskie. Wyniki te zostały przedstawione na rysunku 8.2 oraz szczegółowo w tabeli 8.2. Lista innych badanych uczelni, które nie dokonały zgłoszeń patentowych, jest dostępna w załączniku 1. Rysunek 8.2. Działalność patentowa uczelni na Mazowszu w latach 1997–2005 (suma zgłoszeń patentowych) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UP RP. Drugą badaną zbiorowością były jednostki badawczo-rozwojowe. Są to instytuty badawcze podległe różnym ministerstwom. Do niniejszych badań wybrano głównie jednostki podległe Ministerstwu Gospodarki. Spośród 54 jednostek 37 dokonało w badanym okresie zgłoszenia patentowego, a 17 nie dokonało. Dla potrzeb dalszych badań podano je w załączniku 2. Rozkład liczby zgłoszeń patentowych w czołówce jest w tej grupie bardziej proporcjonalny. Na pierwszym miejscu znajduje się Instytut Chemii Przemysłowej im I. Mościckiego w Warszawie z liczbą 198 zgłoszeń w latach 1997–2005. Co ciekawe, już na drugim miejscu jest jednostka spoza Warszawy – Instytut Tech- 177 8. Działalność patentowa i licencyjna jako elementy transferu wiedzy między nauką a biznesem... 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Tabela 8.2. Działalność patentowa uczelni na Mazowszu w latach 1997–2005 (liczba wynalazków zgłoszonych w Urzędzie Patentowym RP) Razem w latach 1997–2005 45 63 55 61 37 44 42 31 24 403 Warszawa 6 5 5 6 7 5 9 4 10 57 Szkoła Główna Warszawa Gospodarstwa Wiejskiego 5 6 5 4 1 2 2 3 4 32 Politechnika Radomska Radom 7 2 2 4 3 5 3 4 0 30 Akademia Podlaska Siedlce 4 4 1 3 1 1 0 7 2 23 Uniwersytet Warszawski Warszawa 0 2 1 3 2 2 2 1 1 14 Szkoła Główna Służby Pożarniczej Warszawa 0 0 1 2 1 1 0 0 0 5 Akademia Wychowania Fizycznego Warszawa 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 Uczelnia Miasto Politechnika Warszawska Warszawa Wojskowa Akademia Techniczna Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy online UP RP. Rysunek 8.3. Działalność patentowa najbardziej aktywnych jednostek badawczo-rozwojowych na Mazowszu w latach 1997–2005 Źródło: opracowanie własne. 178 Irmina Mikołajewska, Marcin Gomułka nologii Eksploatacji w Radomiu (137 zgłoszeń). Kolejne trzy jednostki specjalizują się w branżach elektronicznych i telekomunikacyjnych. Ważna jest również obecność w tej czołówce Instytutu Farmaceutycznego, a na dalszym miejscu Instytutu Biotechnologii i Antybiotyków. Wskazywałoby to na dwa makrokierunki technologicznej specjalizacji Mazowsza: elektronikę i biotechnologie. Rysunek 8.3 oraz tabela 8.3 zawierają zestawienie wspomnianych jednostek badawczo-rozwojowych i ich aktywności patentowej. 2004 2005 17 198 23 8 19 137 13 13 10 128 16 15 5 112 10 8 10 11 101 16 6 18 10 96 9 7 6 6 9 54 7 10 2 6 2 3 52 8 7 5 5 2 3 3 39 6 6 3 3 8 2 2 2 39 3 7 3 1 1 4 4 2 2 27 Warszawa 0 2 3 5 4 4 2 2 0 22 Instytut Mechaniki Precyzyjnej Warszawa 0 0 2 4 2 3 4 3 2 20 Instytut Przemysłu Gumowego „Stomil” Piastów 1 1 2 1 0 1 1 5 3 15 Instytut Technologii Materiałów Elektronicznych Warszawa 4 2 5 0 1 3 0 0 0 15 Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Podstaw Technologii i Konstrukcji Maszyn „Tekoma” Warszawa 4 2 3 1 1 1 0 1 2 15 Przemysłowy Instytut Maszyn Budowlanych Kobyłka k. Warszawy 0 0 4 3 1 1 2 3 0 14 Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Przemysłu Rafineryjnego Płock 0 2 1 0 2 1 3 4 1 14 22 16 26 17 7 22 20 21 18 14 9 15 18 8 9 13 15 13 10 14 9 13 7 4 3 7 3 Warszawa 9 6 7 Przemysłowy Instytut Elektroniki Warszawa 0 6 Instytut Biotechnologii i Antybiotyków Warszawa 7 Instytut Elektrotechniki Warszawa Instytut Energetyki 1998 26 Miasto 1997 2002 18 2001 18 2000 Razem 1997–2005 1999 2003 Tabela 8.3. Działalność patentowa jednostek badawczo-rozwojowych na Mazowszu w latach 1997–2005 (liczba wynalazków zgłoszonych w Urzędzie Patentowym RP) Instytut Chemii Przemysłowej im I. Mościckiego Warszawa 22 33 Instytut Technologii Eksploatacji Radom 13 8 Instytut Technologii Elektronowej Warszawa 12 18 Przemysłowy Instytut Telekomunikacji Warszawa 13 13 Instytut Tele- i Radiotechniczny Warszawa 11 Instytut Farmaceutyczny Warszawa 3 Przemysłowy Instytut Automatyki i Pomiarów „Mera-PIAP” Warszawa Instytut Przemysłu Organicznego Jednostki badawczo-rozwojowe 179 2001 2002 2003 0 1 3 5 0 0 0 2005 2000 Warszawa 2004 1999 Instytut Optyki Stosowanej Miasto 1998 Jednostki badawczo-rozwojowe 1997 8. Działalność patentowa i licencyjna jako elementy transferu wiedzy między nauką a biznesem... Razem 1997–2005 0 3 12 Przemysłowy Instytut Motoryzacji Warszawa 4 1 1 2 0 0 1 1 0 10 Instytut Geodezji i Kartografii Warszawa 1 0 1 2 2 1 0 0 2 9 Instytut Lotnictwa Warszawa 0 0 1 0 2 2 2 0 1 8 Instytut Mechanizacji Budownictwa Warszawa i Górnictwa Skalnego 0 2 2 0 3 1 0 0 0 8 Instytut Szkła i Ceramiki Warszawa 0 3 0 0 0 3 0 2 0 8 Instytut Techniki Budowlanej Warszawa 2 0 1 0 0 0 2 2 0 7 Centralne Laboratorium Naftowe Warszawa 2 1 1 0 1 0 0 1 0 6 Instytut Maszyn Matematycznych Warszawa 0 1 0 1 1 1 0 0 0 4 Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Przemysłu Betonów „Cebet” Warszawa 2 0 0 1 1 0 0 0 0 4 Ośrodek Badawczo-Rozwojowy „Predom-Obr” Warszawa 1 2 0 0 1 0 0 0 0 4 Instytut Maszyn Spożywczych Warszawa 1 1 0 0 0 0 0 0 0 2 Instytut Technologii Próżniowej Warszawa 2 0 0 0 0 0 0 0 0 2 Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Opakowań Warszawa 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Aparatury Badawczej i Dydaktycznej COBRABID Warszawa 0 0 0 0 0 1 0 0 0 1 Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Przetwórstwa Żyrardów Lnu 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Techniki Instalacyjnej „Instal” Warszawa 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 Instytut Techniki Grzewczej i Sanitarnej Radom 0 1 0 0 0 0 0 0 0 1 Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Środków Organizacyjno-Technicznych „Prebot” Radom 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy online UP RP. 180 Irmina Mikołajewska, Marcin Gomułka 8.4. Czy uczelnie powinny angażować się w działalność licencyjną? Jak pokazano, prym w działalności patentowej wśród uczelni wiedzie Politechnika Warszawska. Jak wynika z przedstawionych wcześniej danych statystycznych, żadna uczelnia ani jednostka badawczo-rozwojowa województwa mazowieckiego nie jest w stanie zagrozić jej pozycji w tym względzie. Jednakże jednostki badawczo-rozwojowe jako zbiorowość dokonały 1182 zgłoszeń, podczas gdy uczelnie 564 (z czego PW 402). Wydaje się więc, że jednostki te są lepiej predysponowane do tego rodzaju działalności. Do ciekawszych wynalazków opatentowanych przez Politechnikę należą m.in.: • implanty stawu łokciowego, • parapodium PW8, stworzone na Wydziale Mechanicznym Energetyki i Lotnictwa (implanty stworzono przy współpracy z innymi wydziałami PW), • endoproteza głowy kości promieniowej, • symulator stawu łokciowego do oceny implantowanego stawu, • endoproteza głowy kości promieniowej stawu łokciowego9, stworzone w Zakładzie Konstrukcji Maszyn i Inżynierii Biomedycznej. Przykłady na innowacyjną działalność tej uczelni można by mnożyć. Z komercjalizacją wyników prac, podobnie jak i na innych uczelniach, jest jednak trochę gorzej. Na polskim rynku brakuje projektów naukowych, które można by było finansować na zasadach rynkowych. Naukowcy oczekują bowiem wsparcia finansowego, a nie inwestowania na zasadach komercyjnych. Inwestorzy kapitałowi natomiast oczekują, że inwestycja zwróci się z zyskiem i to jest ich priorytetem. Z praktyki wynika również, że uczelniom trudno przychodzi podjęcie decyzji i działań związanych z urynkowieniem wynalazku. Jednym z podstawowych problemów jest wycena wartości wynalazku – podstawa komercjalizacji. Jeżeli bowiem wynalazek osiągnie sukces rynkowy większy, niż zakładano, i okaże się wart więcej, uczelnia może mieć postawiony zarzut zaniżenia jego wartości, a tym samym niegospodarności środkami publicznymi10. W efekcie wiele wynalazków, nawet opatentowanych, pozostaje na uczelni jako jej dorobek naukowy i czasem jest wykorzystywanych jako pomoce dydaktyczne. Natomiast te, którymi rynek się zainteresował, są przekazywane do przemysłu, zazwyczaj w formie licencji. Bardziej opłacalnym dla naukowców i zdecydowanie mniej kłopotliwym dla uczelni sposobem transferu wiedzy do gospodarki wydaje się jednak partnerska współpraca z przemysłem. Można ją zobrazować w sposób następujący: firma zainteresowana wdrożeniem innowacji w przemyśle (zamawiający) zwraca się do uczelni z prośbą o stworzenie nowego rozwiązania. Jeżeli uczelnia podejmie wyzwanie, podpisywana 8 http://www.meil.pw.edu.pl http://imik.wip.pw.edu.pl/kmib 10 http://www.naukawpolsce.pl 9 8. Działalność patentowa i licencyjna jako elementy transferu wiedzy między nauką a biznesem... 181 jest stosowna umowa, na mocy której wszelkie prawa do nowego produktu przechodzą na rzecz zamawiającego. Uczelnia może spróbować zastrzec sobie prawo do cytowania powstałego rozwiązania w publikacjach, jako jej dorobku naukowego. Na mocy umowy naukowcy opracowują koncepcję innowacji i tworzą prototyp. Jeśli uzyska on akceptację zamawiającego, uczelnia otrzymuje stosowne wynagrodzenie, które zazwyczaj jest dzielone między nią a twórców w proporcjach określonych przepisami wewnętrznymi uczelni bądź umowami indywidualnymi. W takiej sytuacji zgłoszenie wynalazku do Urzędu Patentowego leży w gestii zamawiającego. To on ponosi wszelkie koszty związane z procedurą patentową, ale potem, gdy innowacyjny wyrób znajdzie nabywców, wyłącznie on osiąga zyski. Co natomiast ma z tego uczelnia? Z pewnością podnosi swój prestiż, nawiązuje kontakty handlowe i nie traci pieniędzy ani czasu na opatentowanie wynalazku. Jej wynagrodzenie stanowi czysty zysk, zwłaszcza w przypadku, gdy innowacja nie znajdzie nabywców. Ryzyko sprzedaży wynalazku przechodzi bowiem na zamawiającego. Za tego typu podejściem przemawia również fakt, że patenty mają różną wartość. Przy produkcji na szerszą skalę przynoszą zyski, ale rozwiązania „indywidualne”, przeznaczone do produkcji w niewielkich ilościach, w najlepszym przypadku pozwalają na pokrycie kosztów utrzymania patentu. Z ekonomicznego punktu widzenia decyzja jest prosta – stworzyć innowację i sprzedać ją z zyskiem, nie ponosząc przy tym zbędnego ryzyka. Praktyka pokazuje jednak, że nie jest to takie oczywiste. Uczelnia musi również zmierzyć się z pytaniem, czy lepiej jest mieć kilka patentów przynoszących oczekiwane efekty ekonomiczne, czy kilkanaście lub kilkadziesiąt rozwiązań, na których się nie zarabia, a w najgorszym wypadku traci. I znów, z ekonomicznego punktu widzenia odpowiedź jest oczywista. W praktyce jednak ponownie powstaje dylemat. Liczba patentów jest bowiem elementem oceny parametrycznej prowadzonej przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego i decyduje o wysokości przyznawanych dotacji. W związku z tym każda uczelnia musi rozważyć, co jest dla niej korzystniejsze – zyski z licencji czy wysokość dotacji. Na potwierdzenie powyższych rozważań w studiach przypadków przedstawione zostały trzy przykłady transferu wiedzy z uczelni do przemysłu. Jeden, którego przedmiotem jest parapodium PW, obrazuje licencjonowanie, a drugi, tj. rozdzielacz cieczy do stosowania w wyparkach opadowych – stworzenie wynalazku na zlecenie firmy. W trzecim przypadku przedmiotem wynalazku jest sterownik do urządzenia elektrycznego. 8.5. Studia przypadków 8.5.1. Urządzenie wspomagające chód osób niepełnosprawnych (parapodium PW) Urządzenie jest mechanicznym systemem ortopedycznym, służącym bezpiecznej pionizacji osób z porażeniem kończyn dolnych. Rozpoczęcie prac nastąpiło w 1994 r. Pierwsze kroki w parapodium PW zostały postawione w Stołecznym Centrum Rehabilitacji STOCER w 1995 r. w Konstancinie k. Warszawy wiosną 1995 r. Pierwsza oficjal- 182 Irmina Mikołajewska, Marcin Gomułka na prezentacja odbyła się w 1997 r., po uzyskaniu patentu polskiego i amerykańskiego, w Klubie Alternatywnej Rehabilitacji w Jaśle oraz za granicą na Targach Wynalazków EUREKA w Brukseli. Ogromną zaletą urządzenia jest mobilność pacjenta oraz to, że może on poruszać się, chodząc, już od pierwszych chwil pionizacji. Według opinii lekarzy i rehabilitantów, regularne korzystanie z parapodium PW nie tylko poprawia jakość życia pacjenta, ale może też je przedłużyć nawet o kilkanaście lat w stosunku do sytuacji, w której pozostawałby on wyłącznie na wózku inwalidzkim. Parapodium uzyskało wiele nagród i złotych medali – lista wyróżnień obejmuje 16 pozycji. W Polsce jest produkowane przez firmy ARKOM i MEDORT. Data zgłoszenia: 10.03.1995 Nr patentu: 176 092 Twórcy wynalazku: Andrzej Olędzki, Bogdan Szymczak Zgłaszający/uprawniony: Politechnika Warszawska Miejsce, w którym powstał wynalazek: Wydział Mechaniczny Energetyki i Lotnictwa PW Wydział powstał w 1960 r. z połączenia Wydziału Lotniczego oraz Wydziału Mechanicznego Konstrukcyjnego. Do najważniejszych kierunków działalności naukowo-badawczej realizowanej na Wydziale należą m.in.: aerodynamika wiropłatów, biomechanika i bionika ruchu, budowa i eksploatacja statków powietrznych, mechanika i projektowanie konstrukcji lekkich i cienkościennych, mechanika konstrukcji kompozytowych, metody doświadczalne w mechanice konstrukcji, modelowanie procesów w instalacjach przemysłowych, niezawodność i bezpieczeństwo w systemach człowiek–technika–środowisko, sterowanie i automatyzacja układów mechanicznych oraz trwałość i bezpieczeństwo w konstrukcjach maszynowych. Nabywcami wyników prac badawczych Wydziału są przede wszystkim elektrociepłownie, straż pożarna oraz szpitale. I Licencjobiorca: MEDORT, Łódź Data sprzedaży licencji: koniec 1997 r. Czas trwania umowy: 2 lata Data rozwiązania umowy licencyjnej: koniec 1999 r. II Licencjobiorca: ARKOM, Henryków Urocze k. Warszawy11 Data sprzedaży licencji: 2000 r. Czas trwania umowy: nadal obowiązuje Ocena efektów transferu wiedzy do przemysłu. Urządzenie jest produkowane do dnia dzisiejszego. Jest wykorzystywane przez osoby: kalekie, głęboko upośledzone umysłowo, w stanach przedudarowych mózgu, w stanach przedzawałowych, z silnie zaawansowaną osteoporozą oraz z zaburzeniami równowagi. W wyniku opinii użyt11 http://www.mpw.pw.edu.pl/pdf/wklpaz.pdf 8. Działalność patentowa i licencyjna jako elementy transferu wiedzy między nauką a biznesem... 183 kowników zostało kilkakrotnie unowocześnione. W przypadku tego wynalazku należy jednak wskazać na pewne niebezpieczeństwo związane z licencjonowaniem. Firma MEDORT miała produkować parapodium do końca 1999 r., do czasu wygaśnięcia umowy licencyjnej. Tymczasem produkuje je nadal, zdaniem Politechniki Warszawskiej nielegalnie. Uczelnia, pełniąc nadzór konstruktorski nad produkcją urządzenia przez MEDORT, kilkakrotnie wskazywała na braki jakościowe w produktach. MEDORT wprowadził wymagane przez PW zmiany, ale jednocześnie zażądał zniesienia nadzoru konstruktorskiego, na co uczelnia nie wyraziła zgody. Po wygaśnięciu umowy z firmą MEDORT Politechnika podpisała umowę licencyjną z firmą ARKOM, a przeciwko firmie MEDORT złożyła stosowny pozew w Sądzie Gospodarczym. Pomijając jednak kwestię nierzetelności firmy MEDORT, należy stwierdzić, że licencjonowanie może przynosić uczelni długoletnie korzyści, zwłaszcza że paramedium sprzedano już w nakładzie ponad 500 sztuk. 8.5.2. Rozdzielacz cieczy do stosowania w wyparkach opadowych Data zgłoszenia: 30.12.1987 Nr patentu: 158 529 Twórcy wynalazku: Stanisław Ginał, Jan Roman, Krzysztof Urbaniec Zgłaszający/uprawniony: AGRO-SPOŻ-CUKROPROJEKT Sp. z o.o., Warszawa Miejsce, w którym powstał wynalazek: Zakład Aparatury Przemysłowej Szkoły Nauk Technicznych i Społecznych Politechniki Warszawskiej w Płocku Zakład powstał w 1975 r. Zajmuje się badaniami naukowymi i kształceniem studentów w dziedzinie aparatury przemysłowej. W zakresie działania Zakładu mieszczą się zagadnienia mechaniki płynów, termodynamiki oraz wymiany ciepła i masy. Zakład oferuje także: doradztwo techniczne i ekspertyzy, wykonanie i badania modeli i prototypów aparatury, oprogramowanie komputerowe dla wspomagania projektowania i dla specjalistycznych systemów kontrolno-pomiarowych, a także usługi projektowe i nadzór nad wykonawstwem aparatów, instalacji i systemów kontrolno-pomiarowych. Osiągnięciami Zakładu są m.in. suszarki konwencjonalne i parowe, wymienniki ciepła, aparaty wyparne z naturalną cyrkulacją roztworu i przepływowe, instalacje przemysłowe (zwłaszcza racjonalizacji zużycia ciepła i energii elektrycznej oraz pomiarów bilansów energii). Ocena efektów transferu wiedzy do przemysłu. Urządzenie zostało opracowane w Zakładzie Politechniki Warszawskiej, ale opatentowane przez firmę AGRO-SPOŻ-CUKROPROJEKT Sp. z o.o. z Warszawy. Zakład PW na swojej stronie internetowej pod pozycją 3 umieścił jednak omawiany rozdzielacz jako opatentowane urządzenie opracowane przez PW. Firma, która opatentowała rozdzielacz, ogłosiła upadłość w 1999 r. W chwili obecnej funkcjonuje jedynie AGROPROJEKT Sp. z o.o., firma, która powstała w 1993 r. jako spółka-córka firmy AGRO-SPOŻ-CUKROPROJEKT, a od 2000 r. jest spółką samodzielną, specjalizującą się w branży tłuszczowej. Ta sytua- 184 Irmina Mikołajewska, Marcin Gomułka cja obrazuje z kolei, że – być może niezamierzenie – PW ochroniła się przed opatentowaniem urządzenia, na które prawdopodobnie trudno byłoby znaleźć licencjobiorcę. 8.5.3. Modulator wektorowy szerokości impulsów przekształtnika Przypadek ten został opisany w: M. Gomułka, Koszty uzyskania patentu w Polsce oraz upowszechnianie wiedzy na temat patentowania, 2005. Nr zgłoszenia: 340 113 Twórca wynalazku: Mariusz Malinowski Data zgłoszenia: 12.05.2000 Dr inż. Mariusz Malinowski jest pracownikiem Instytutu Sterowania i Elektroniki Przemysłowej Politechniki Warszawskiej oraz laureatem konkursu „Stypendia krajowe dla młodych naukowców” w 2001 r. Opis patentowy. Wynalazek rozwiązuje zagadnienie osiągnięcia zadowalającej wartości współczynnika modulacji przy jednoczesnym zmniejszeniu strat łączeniowych o 50%. Przekształtnik ma wejście połączone poprzez przełącznik z pierwszym wyjściem układu próbkującego. Pierwsze i drugie wyjście układu próbkującego połączone jest poprzez blok wyznaczania załączeń tranzystorów łączników przekształtnika z przełącznikiem. Wyjście przekształtnika połączone jest poprzez układ transformacji współrzędnych prostokątnych na współrzędne polowe z blokiem wyznaczania czasów załączeń tranzystorów łączników przekształtnika. Istota rozwiązania technicznego, którego dotyczy niniejsze studium przypadku, polega na sterowaniu urządzeniami elektrycznymi. Rozwiązanie jest właściwie pewną koncepcją algorytmiczną, ale zostało przedstawione w postaci bloków sterowania cyfrowego. W praktyce rozwiązanie może być realizowane albo przez układ scalony, albo przez odpowiednio zaprogramowany komputerowy układ sterujący. Zachowuje ono w obu przypadkach kryterium techniczności, gdyż efekt jego działania jest materialny. Według opinii wynalazcy patentowanie rozwiązań z udziałem komputera powinno być dopuszczalne, o ile dotyczy sterowania procesami przemysłowymi, a nie oprogramowania jak takiego. Wynalazca ocenił, że procedura prowadząca do opatentowania wynalazku jest bardzo skomplikowana, a czynności długotrwałe. Przy patentowaniu skorzystał z pomocy Zespołu Rzeczników Patentowych przy Politechnice Warszawskiej. Oprócz stworzenia wstępnego opisu rozwiązania musiał on przeprowadzić w odstępie ok. 2–3 tygodni ok. 5 spotkań z rzecznikiem patentowym, aby precyzować i korygować opis patentowy oraz zastrzeżenia patentowe. Czas ten opóźnia moment złożenia wniosku patentowego, a więc moment, od którego rozwiązanie otrzymuje pierwszą ochronę prawną (tzw. pierwszeństwo względem innych patentów). Przyczyną takiego stanu jest fakt, iż rzecznicy nie znają wielu pojęć z dziedziny technologicznej zawartej w opisie wstępnym rozwiązania, co jest przeszkodą przy formułowaniu zastrzeżeń. 8. Działalność patentowa i licencyjna jako elementy transferu wiedzy między nauką a biznesem... 185 Istotną niedogodnością podkreślaną przez wynalazcę jest długi czas oczekiwania na zatwierdzenie przez Urząd Patentowy. Przeciętny czas oczekiwania na otrzymanie patentu wynalazków z branży elektrotechnicznej znanych badanemu wynosi 5–6 lat. Jeżeli dane rozwiązanie nie jest przewidziane do własnego użytku i rozwiązanie ma być sprzedane osobie trzeciej, powoduje to, że pozycja negocjacyjna wynalazcy jest słaba. Dla nabywcy, który będzie chciał mieć wyłączność na rozwiązanie, brak pewności prawnej oznacza większe ryzyko. Nie będzie on skłonny zapłacić za rozwiązanie ceny, jaką uważa za słuszną wynalazca. Nabywca nie będzie chciał płacić za rozwiązanie, gdy jest ono już ujawnione (po publikacji w biuletynie Urzędu Patentowego) i może być legalnie dostępne dla konkurencji w przypadku nieuzyskania patentu. Komercyjny sukces patentu. Modulator wektorowy szerokości impulsów przekształtnika został wdrożony przez firmę Zakład Energoelektroniki TWERD w jednym z jej produktów, tzw. falowników elektrycznych. Modulator ten jest bardzo dobrym rozwiązaniem, polepsza parametry produktu (daje wysoki moment mechaniczny przy niskiej prędkości kątowej, dobre właściwości dynamiczne napędu). Jest on produkowany od 2005 r. Została podpisana umowa o udostępnienie patentu miedzy uczelnią a firmą. Umowa obowiązuje przez 4 lata, a opłaty licencyjne wynoszą ok. 5000 zł rocznie (dokładna kwota nie została ujawniona). Komercyjne zastosowanie polskiej myśli technicznej. Poważnym problemem jest brak możliwości sprzedania i wdrożenia rozwiązań. Wynalazcy nie mają kontaktów z firmami, które byłyby chętnymi odbiorcami patentów. Odbiorca taki mógłby pełnić rolę „mecenasa” w środowisku wynalazców. Kiedyś taką rolę pełniły duże przedsiębiorstwa państwowe. Obecnie wynalazcy mało patentują, ponieważ nie widzą popytu na swoje wynalazki. Jedyną szansą pozostaje uruchomienie produkcji danego rozwiązania we własnej firmie, ale jest to niemożliwe, jeżeli rozwiązanie jest ulepszeniem elementu urządzenia, a nie produktem samym w sobie. Problemem jest też podejście polskich firm, które wolą kupić gotowy produkt, niż rozwinąć własny. Koszty opracowania rozwiązań nie są duże, o wiele większym kosztem jest ich przemysłowe wdrożenie. Tak więc problem leży nie po stronie podaży ze strony polskich uczelni, ale po stronie braku popytu ze strony przemysłu. Rozwiązania opracowywane przez polskich wynalazców są porównywalne technicznie z tym, co jest tworzone za granicą, a naszym atutem jest cena. Z doświadczenia wynalazca wie, że podobne rozwiązania w branży elektrotechniki są opracowywane w Niemczech i na zasadzie „patriotyzmu lokalnego” nabywane przez firmy krajowe, które zawarły ze swoimi lokalnymi uczelniami umowy o współpracy patentowej i sponsoringu. Niekorzystne z punktu widzenia patentowania jest to, że zadania realizowane przez opisywany wynalazek można zrealizować na wiele innych sposobów. Oznacza to, że praktycznie zawsze istnieją alternatywne rozwiązania, lepsze lub gorsze, a więc patent nie daje pełnej wyłączności. Jest to poważna przeszkoda dla opłacalności uzyskania patentu europejskiego. Teoretycznie patent europejski powinien być opłacalny, bo daje dostęp do bardzo dużego rynku zbytu. Jednakże możliwość opracowywania alternatywnych rozwiązań powoduje, że zagraniczny producent raczej zadowoli się gor- 186 Irmina Mikołajewska, Marcin Gomułka szym rozwiązaniem opracowanym przez lokalną uczelnię i nie będzie zmuszony do kupienia licencji od polskiego wynalazcy. 8.6. Wnioski Przeprowadzona analiza pozwala wyciągnąć następujące wnioski na temat transferu wiedzy z nauki do biznesu na Mazowszu przy wykorzystaniu patentów i licencji: • Działalność wynalazczo-patentowa uczelni i jednostek badawczo-rozwojowych jest prawie w całości skoncentrowana w Warszawie. Innymi ośrodkami mającymi znaczenie w tej dziedzinie są Radom i Siedlce, jednakże daleko ustępują one Warszawie w tym zakresie. • Realny potencjał jednostek badawczo-rozwojowych, mierzony liczbą patentów, jest najsilniejszy w dwóch makrokierunkach: chemii i biotechnologii (w tym medycynie) oraz elektronice i telekomunikacji. • Licencjonowanie wynalazków do firm MSP jest możliwe i jest praktykowane. Najważniejszym problemem dla uczelni są bariery prawno-organizacyjne. Jednostki badawczo-rozwojowe nie natrafiają na taki problem. • W niektórych przypadkach dochodzi do „nieoficjalnego” transferu technologii z uczelni. Z punktu widzenia transferu wiedzy na Mazowszu nie jest to szkodliwe, gdyż stanowi po prostu ominięcie uczelnianych barier administracyjnych i przyspieszenie przepływu wiedzy. Bibliografia Bazy danych Urzędu Patentowego RP, http://www.uprp.gov.pl/patentwebaccess/ Gomułka M., Koszty uzyskania patentu w Polsce oraz upowszechnianie wiedzy na temat patentowania, ekspertyza dla Ministerstwa Nauki i Informatyzacji, 2005. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 17 grudnia 1996 r. w sprawie listy jednostek badawczo-rozwojowych, nad którymi sprawowanie nadzoru przejmują organy utworzone w ramach reformy funkcjonowania gospodarki i administracji publicznej, DzU 1996, nr 157. Weresa M., Wpływ handlu zagranicznego i inwestycji bezpośrednich na innowacyjność polskiej gospodarki, SGH, Warszawa 2002. 8. Działalność patentowa i licencyjna jako elementy transferu wiedzy między nauką a biznesem... 187 Załącznik 1 Zestawienie pozostałych uczelni z województwa mazowieckiego, które w okresie 1997–2005 nie zgłosiły wynalazków w Urzędzie Patentowym RP (93 uczelnie) Miasto Uczelnie Warszawa (70) Akademia Finansów, Akademia Medyczna, Akademia Muzyczna, Akademia Obrony Narodowej, Akademia Pedagogiki Specjalnej, Akademia Sztuk Pięknych, Akademia Teatralna, Chrześcijańska Akademia Teologiczna, Collegium Civitas, Europejska Akademia Sztuk, Europejska Wyższa Szkoła Prawa i Administracji, OKNO Ośrodek Kształcenia na Odległość, OLYMPUS Szkoła Wyższa, Polsko-Japońska Wyższa Szkoła Technik Komputerowych, Prywatna Wyższa Szkoła Businessu i Administracji, Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania, Szkoła Główna Handlowa, Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego, Szkoła Wyższa Przymierza Rodzin, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Szkoła Wyższa Warszawska, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawska Szkoła Biznesu, Warszawska Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawska Wyższa Szkoła Informatyki, Wszechnica Polska, Wyższa Szkoła – Edukacja w Sporcie, Wyższa Szkoła Administracyjno-Społeczna, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa i Ochrony, Wyższa Szkoła Cła i Logistyki, Wyższa Szkoła Działalności Gospodarczej, Wyższa Szkoła Dziennikarska, Wyższa Szkoła Ekologii i Zarządzania, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Wyższa Szkoła Ekonomiczno-Informatyczna, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania, Wyższa Szkoła Gospodarowania Nieruchomościami, Wyższa Szkoła Handlu i Finansów Międzynarodowych, Wyższa Szkoła Handlu i Prawa, Wyższa Szkoła Hotelarstwa, Gastronomii i Turystyki, Wyższa Szkoła Informatyki Stosowanej i Zarządzania WIT, Wyższa Szkoła Informatyki, Zarządzania i Administracji, Wyższa Szkoła Infrastruktury i Zarządzania, Wyższa Szkoła Języków Obcych, Wyższa Szkoła Komunikowania i Mediów Społecznych, Wyższa Szkoła Komunikowania, Politologii i Stosunków Międzynarodowych, Wyższa Szkoła Mazowiecka, Wyższa Szkoła Menedżerska, Wyższa Szkoła Nauk Społecznych, Wyższa Szkoła Organizacji Turystyki i Hotelarstwa, Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP, Wyższa Szkoła Pedagogiki Resocjalizacyjnej, Wyższa Szkoła Promocji, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania, Wyższa Szkoła Rzemiosł Artystycznych, Wyższa Szkoła Społeczno-Ekonomiczna, Wyższa Szkoła Stosunków Międzynarodowych i Amerykanistyki, Wyższa Szkoła Techniczno-Ekonomiczna, Wyższa Szkoła Technologii Informatycznych, Wyższa Szkoła Turystyki i Hotelarstwa, Wyższa Szkoła Turystyki i Języków Obcych, Wyższa Szkoła Turystyki i Rekreacji, Wyższa Szkoła Zarządzania, Wyższa Szkoła Zarządzania i Prawa, Wyższa Szkoła Zarządzania Personelem, Wyższa Szkoła Zawodowa, Wyższa Szkoła Zawodowa Kosmetyki i Pielęgnacji Zdrowia, Wyższa Warszawska Szkoła Humanistyczna, Wyższe Baptystyczne Seminarium Teologiczne Radom (7) Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych, Prywatna Wyższa Szkoła Ochrony Środowiska, Wyższa Inżynierska Szkoła Bezpieczeństwa i Organizacji Pracy, Wyższa Szkoła Biznesu, Wyższa Szkoła Dziennikarska, Wyższa Szkoła Finansów i Bankowości, Wyższa Szkoła Handlowa Płock (2) Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica Ostrołęka(2) Wyższa Szkoła Administracji Publicznej, Wyższa Szkoła Ekonomiczno-Społeczna Ciechanów Wyższa Szkoła Biznesu i Zarządzania, Wyższa Szkoła Menedżerska Pułtusk Wyższa Szkoła Humanistyczna Pruszków Wyższa Szkoła Kultury Fizycznej i Turystyki 188 Irmina Mikołajewska, Marcin Gomułka Miasto Uczelnie Sochaczew Wyższa Szkoła Zarządzania i Marketingu Siedlce Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania Otwock Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Nauk Społecznych Nadarzyn Wyższa Szkoła Fundacji Kultury Informatycznej Legionowo Wyższa Szkoła Ekonomiczno-Techniczna Żyrardów Wyższa Szkoła Rozwoju Lokalnego Brwinów Wyższa Szkoła Liderów Społecznych i Mediów Falenty Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Rozwoju Regionalnego Józefów Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej Załącznik 2 Jednostki badawczo-rozwojowe na Mazowszu zweryfikowane negatywnie w zakresie zgłaszania wniosków patentowych (17 jednostek; w okresie 1997–2005 nie zgłosiły wynalazków w Urzędzie Patentowym RP) Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Przemysłu Stolarki Budowlanej „Stolbud” w Wołominie, Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Budownictwa Inżynieryjnego „Hydrobudowa” w Warszawie, Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Instalacji Urządzeń Elektrycznych w Budownictwie „Elektromontaż” w Warszawie, Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy „Polam” w Warszawie, Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Elektronicznego Sprzętu Powszechnego Użytku w Warszawie – w likwidacji, Instytut Ekonomiki Przemysłu Chemicznego w Warszawie, Instytut Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej w Warszawie, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „Orgmasz” w Warszawie, Instytut Rozwoju i Studiów Strategicznych w Warszawie, Instytut Rynku Wewnętrznego i Konsumpcji w Warszawie, Instytut Wzornictwa Przemysłowego w Warszawie, Ośrodek Badawczo-Konstrukcyjny „Koprotech” w Warszawie, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego w Warszawie, Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Obróbki Plastycznej Metali „Plasomet” w Warszawie, Instytut Gospodarki Mieszkaniowej w Warszawie, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej w Warszawie, Centrum Badawczo-Konstrukcyjne Obrabiarek w Pruszkowie Marta Goetz 9. Powiązania firm z kapitałem zagranicznym z ośrodkami naukowymi na Mazowszu – wybrane przykłady Koncepcje teoretyczne, takie jak learning region (region uczący się) czy regional learning (regionalne zbiorowe uczenie się), traktują wiedzę jako najważniejszy czynnik produkcji, uniwersytety jako najważniejszych aktorów, a naukę jako najważniejszy proces1. Szczególną rolę przypisuje się wiedzy nieskodyfikowanej (tacit), która jest pewnego rodzaju lokalnym dobrem publicznym. Niniejszy rozdział ma na celu analizę przepływu wiedzy i współpracy między środowiskiem biznesowym i akademickim na przykładzie zagranicznych inwestorów prowadzących działalność badawczo-rozwojową, a więc najbardziej pożądaną z punktu widzenia konkurencyjności i rozwoju regionu. Stan powiązań nauki i biznesu można próbować charakteryzować w kilku wymiarach: określając potencjał powiązań, czyli pewną bazę, którą tworzy zarówno środowisko akademickie, jak i działające firmy, oraz mechanizmy tych powiązań, tj. wszelkie procesy i działania, które umożliwiają współpracę i stanowią o niej. W niniejszym rozdziale specjalną uwagę poświęcimy firmom prowadzącym działalność badawczo-rozwojową, gdyż właśnie ten rodzaj działalności w największym stopniu przyczynia się do rozwoju powiązań nauki z biznesem. Źródłem informacji wykorzystanych w analizie są wywiady prowadzone w siedmiu firmach z kapitałem zagranicznym zlokalizowanych na Mazowszu. Według PAIiIZ w rejonie Warszawy działa 11 ośrodków B + R działających w ramach zagranicznego koncernu. Firmy, które ulokowały tu swoją działalność badawczą, to m.in. SAS Institute, Cederroth, Samsung Electronics2. Specyficzną kategorią 1 D. Keeble, F. Wilkinson, High-Technology Clusters, Networking and Collective Learning in Europe, Ashgate 2000, s. 9–12. 2 http://www.paiz.gov.pl/index/?id=de73998802680548b916f1947ffbad76 190 Marta Goetz są General Electric EDC (Engineering Design Center) i Pratt & Whitney, współpracujące z Instytutem Lotnictwa w ramach zobowiązania offsetowego. Reprezentujący zagranicznych inwestorów respondenci nie mogli udzielić szczegółowych informacji, ograniczeni tajemnicą zobowiązania offsetowego. W badaniu dla potrzeb niniejszej analizy udział wzięły następujące podmioty: 1. SAS Institute. 2. Centrum Badań Rozwoju Oprogramowania Samsung Electronics. 3. Centrum Produkcji Oprogramowania Mobilnego Oracle Polska. 4. Motorola Warszawa i Centrum Oprogramowania Kraków. 5. TP SA – Telekomunikacja Polska SA (inwestor France Telecom). 6. Pratt & Whitney Centrum Badań Materiałowych i Struktur w Instytucie Lotnictwa w Warszawie. 7. General Electric Engineering Design Center – Warszawskie Centrum Projektowe. W kolejnych punktach rozdziału scharakteryzujemy działalność centrów B + R tych podmiotów i ich współpracę z polskim środowiskiem naukowym. 9.1. Współpraca SAS Institute z mazowieckimi ośrodkami naukowymi SAS należy do grona dziesięciu największych producentów oprogramowania na świecie3. Jest dostawcą najnowszych rozwiązań biznesowych i informatycznych, które ułatwiają jego użytkownikom zarządzanie na każdym szczeblu przedsiębiorstwa oraz podejmowanie kluczowych decyzji. Został założony w 1976 r. W Polsce SAS jest obecny od 1992 r. Zapewnia wszechstronne wsparcie techniczne i wdrożeniowe oferowanych produktów. W polskim oddziale SAS pracuje obecnie ok. 160 osób (na stałe). Od 1998 r. w SAS Polska istnieje Dział Konsultingu, którego zasadniczym celem jest usprawnienie działalności biznesowej i informatycznej klientów poprzez optymalne wykorzystanie technologii, rozwiązań oraz potencjału swoich partnerów. Klientami SAS są: Bank Handlowy w Warszawie SA, Bank Pekao SA, NBP, PZU SA, Telekomunikacja Polska SA, PLL LOT SA, GUS, Ministerstwo Finansów. SAS Institute jest spółką z ograniczoną odpowiedzialnością z kapitałem w 100% amerykańskim. Od początku swej obecności w Polsce SAS Institute współpracuje z uczelniami i wspiera badania naukowe. Pierwszym klientem SAS w Polsce był Instytut Kardiologii. Obecnie z oprogramowania i rozwiązań SAS korzysta ponad 60 uczelni i instytutów badawczych w całym kraju. Dzięki nim realizowane są badania naukowe o istotnym znaczeniu dla społeczeństwa, m.in. z zakresu onkologii, pediatrii, anestezjologii, diabetologii, osteoporozy i choroby Alzheimera. W polskim oddziale SAS w Warszawie funkcjonuje nawet Dział Współpracy z Nauką. 3 http://www.sas.com/offices/europe/poland/sas/index.html 9. Powiązania firm z kapitałem zagranicznym z ośrodkami naukowymi na Mazowszu... 191 Początki współpracy SAS Institute z Uniwersytetem Warszawskim sięgają początków obecności SAS Institute w Polsce. W 2001 r. zostało podpisane porozumienie o współpracy pomiędzy UW i SAS. Z narzędzi i rozwiązań SAS korzystają wydziały: Biologii, Matematyki, Informatyki i Mechaniki, Nauk Ekonomicznych, Psychologii, Chemii oraz Zarządzania. Narzędzia SAS wykorzystywane są w pracy zarówno naukowej, jak i dydaktycznej. W Instytucie Matematyki zaproponowano przedmioty z wykorzystaniem SAS, m.in.: modele obliczeń, systemy decyzyjne, wnioskowanie aproksymacyjne. Na Wydziale Zarządzania planowane jest uruchomienie studiów podyplomowych wspólnie z SAS. Rozwiązania SAS są prezentowane na studiach MBA. Istnieje również zainteresowanie wykorzystaniem narzędzi SAS do wspomagania zarządzania uczelnią. Współpraca SAS Institute ze Szkołą Główną Handlową zaczęła się w 1994 r. W 2000 r. zostało podpisane porozumienie o współpracy pomiędzy SGH i SAS. Współpraca dotyczy wielu instytutów i katedr, m.in.: Instytutu Ekonometrii, Instytutu Statystyki i Demografii, Katedry Informatyki Gospodarczej, Instytutu Marketingu Międzynarodowego, Katedry Logistyki, Katedry Marketingu, Katedry Bankowości oraz Katedry Zarządzania w Gospodarce. Narzędzia SAS wykorzystywane są w pracy zarówno naukowej, jak i dydaktycznej. W Instytucie Statystyki i Demografii narzędzia SAS są wykorzystywane na ćwiczeniach ze statystyki. Realizowane są także zajęcia z zastosowania analiz statystycznych w bankowości, ubezpieczeniach, telekomunikacji i instytucjach centralnych z wykorzystaniem narzędzi SAS. W Katedrze Informatyki Gospodarczej prowadzone są zajęcia dotyczące data mining. W ramach współpracy SAS Institute przeszkolił ponad 30 pracowników SGH. Wielu magistrantów przygotowuje prace magisterskie dotyczące rozwiązań SAS Institute. Porozumienie o współpracy pomiędzy Wyższą Szkołą Przedsiębiorczości i Zarządzania (WSPiZ) i SAS zostało podpisane w 2000 r. Narzędzia SAS są wykorzystywane w pracy naukowej i dydaktycznej. Współpraca Politechniki Warszawskiej i SAS rozpoczęła się w 1994 r. W 2000 r. zostało podpisane porozumienie o współpracy pomiędzy PW i SAS. Z narzędzi i rozwiązań SAS korzystają przede wszystkim: Instytut Informatyki, Instytut Informatyki i Automatyki Stosowanej oraz Wydział Matematyki i Nauk Informacyjnych. W ramach współpracy SAS Institute przeszkolił ok. 40 pracowników PW. Od roku akademickiego 1998/1999 w Instytucie Automatyki i Informatyki Stosowanej są prowadzone zajęcia z wykorzystaniem narzędzi SAS: wspomaganie decyzji i projektowanie oraz optymalizacja i wspomaganie decyzji. Natomiast w Instytucie Informatyki SAS obecny jest na zajęciach: zbiorcze bazy danych, zaawansowane inteligentne systemy informatyczne, zaawansowane problemy systemów baz danych, wybrane problemy sztucznej inteligencji. Wydział Matematyki i Nauk Informacyjnych kontynuuje zajęcia obejmujące przetwarzanie i analizę danych w systemie SAS. W 1999 r. zostało podpisane porozumienie o współpracy pomiędzy Wojskową Akademią Techniczną i SAS. W ramach współpracy przeszkolono kilkunastu pracowników WAT. SAS obecny jest w zajęciach dydaktycznych na Wydziale Cybernetyki: symulacja komputerowa, modelowanie sytuacji konfliktowych i systemów walki, sy- 192 Marta Goetz stemy eksperckie, metody i narzędzia informatycznego wspomagania decyzji, projekt przejściowy – informatyczne systemy wspomagania decyzji, języki i techniki symulacji, systemy baz wiedzy, sztuczna inteligencja, projektowanie sieci neuronowych, pracownia problemowa podstaw ekonometrii, logistyka, pracownia problemowa matematyki finansowej i ubezpieczeniowej, systemy rozproszonych baz danych, systemy baz danych, metodologia projektowania systemów informatycznych, analiza systemów zarządzania, eksploatacja i usprawnianie systemów informatycznych, wojskowe systemy informatyczne, informatyczne systemy zarządzania ryzykiem finansowym (studia indywidualne), modele stochastyczne w teorii inwestycji, zarządzanie ryzykiem finansowym – Value at Risk, pracownia problemowa symulacji komputerowej, informatyczne systemy zarządzania. SAS obecny jest również na studiach podyplomowych – systemy baz danych z wykorzystaniem narzędzi SAS. Współpraca Polsko-Japońskiej Wyższej Szkoły Technik Komputerowych – wiodącej niepaństwowej szkoły technicznej – i SAS Institute rozpoczęła się w 1997 r. W 2001 r. zostało podpisane porozumienie o współpracy pomiędzy PJWSTK i SAS. Na studiach magisterskich realizowane są zajęcia dydaktyczne z SAS, takie jak: stosowana analiza regresji, analiza szeregów czasowych, metoda Monte Carlo, metody ilościowe i modelowanie, a na studiach inżynierskich – statystyczna analiza danych. Wyższa Szkoła Informatyki Stosowanej i Zarządzania współpracuje z SAS na mocy porozumienia, które zostało podpisane w 2001 r. SAS włącza się do procesów dydaktycznych w tej uczelni, uczestnicząc w kształtowaniu programów nauczania. Współpraca Akademia Medycznej w Warszawie – wiodącej uczelni medycznej – i SAS Institute rozpoczęła się w 1994 r. W 2000 r. zostało podpisane porozumienie o współpracy pomiędzy AM i SAS. SAS wykorzystywany jest w Zakładzie Epidemiologii oraz w Zakładzie Informatyki Medycznej. Zainteresowanie oprogramowaniem SAS do analiz numerycznych wyników EEG wykazała również Klinika i Katedra Psychiatrii. Realizowanych jest wiele grantów we współpracy z placówkami medycznymi. Współpraca Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego z SAS Institute rozpoczęła się w 1993 r. W 2000 r. zostało podpisane porozumienie o współpracy pomiędzy SGGW i SAS. Rozwiązania SAS wykorzystywane są na Wydziale Medycyny Weterynaryjnej, Wydziale Technologii Żywności oraz Wydziale Rolniczym. SAS Institute współpracuje nie tylko z uczelniami wyższymi, ale także z następującymi instytutami naukowo-badawczymi Mazowsza: • Instytut Biocybernetyki i Inżynierii Biomedycznej PAN, • Instytut Łączności, • Instytut Matki i Dziecka w Warszawie, • Instytut Psychiatrii i Neurologii, • Instytut Studiów Podatkowych w Warszawie, • Instytut Żywności i Żywienia, • Komitet Badań Naukowych, • Międzynarodowa Szkoła Zarządzania, • Szpital Praski. 9. Powiązania firm z kapitałem zagranicznym z ośrodkami naukowymi na Mazowszu... 193 Tabela 9.1. Powiązania SAS Institute z ośrodkami naukowymi w Polsce Rodzaj współpracy Zakres współpracy i przykłady Warsztaty, szkolenia, seminaria na uczelniach Inicjatywa „Dzień SAS w SGH” – cykl spotkań i prezentacji poświęconych systemowi SAS. Prezentacja zastosowania narzędzi SAS do rozwiązań biznesowych oraz wykorzystanie oprogramowania SAS w procesie dydaktycznym i badaniach naukowych w SGH. Zatrudnianie absolwentów SGH, Politechnika Warszawska, WAT – głównie uczelnie techniczne System staży i praktyk dla studentów Praktykanci od samego początku aktywnie uczestniczą w normalnej pracy działu, w którym odbywają staż. Każdy z praktykantów realizuje działania wynikające z indywidualnych planów praktyk, opracowywanych z menedżerem na początku stażu. Ponieważ studenci uczestniczą w normalnej pracy działu, do którego zostali przydzieleni, czas trwania praktyki ustalany jest według indywidualnych możliwości studenta i potrzeb konkretnego działu. Po zakończeniu praktyki praktykant otrzymuje świadectwo odbycia praktyki. W SAS Polska praktyki odbywali studenci: Politechniki Warszawskiej, Uniwersytetu Warszawskiego, Szkoły Głównej Handlowej, Wojskowej Akademii Technicznej, Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Politechniki Wrocławskiej, Politechniki Świętokrzyskiej i innych uczelni. Praktyki w firmie stwarzają możliwość zatrudnienia najlepszych stażystów po zakończeniu programu. Zlecanie przez firmę ekspertyz na uczelni Brak informacji Studenci jako grupa testowa nowych rozwiązań (np. nowe aplikacje telefonów komórkowych) Brak informacji Pracownicy firmy jednocześnie zatrudnieni na uczelni (jako recenzenci) Brak informacji Nauczyciele akademiccy pracujący dodatkowo w firmie (jako eksperci) Brak informacji Wspólne projekty, programy Patrz: Inne Sponsorowanie uczelni, np. wyposażenie Patrz: Inne sal w sprzęt komputerowy Preferencyjna sprzedaż oferowanych usług Zapewniając o swym zaangażowaniu w szkolnictwo akademickie, i dóbr, np. sprzedaż licencji SAS Institute planuje zaoferować nieodpłatne kopie Learning Edition na preferencyjnych warunkach pracownikom akademickim, którzy w swojej pracy naukowo badawczej i dydaktycznej wykorzystują SAS. SAS Learning Edition łączy w sobie możliwości zarządzania danymi, analizy statystycznej, zaawansowanej grafiki, prognozowania w biznesie, statystycznej kontroli jakości z szerokiej platformy rozwiązań SAS i bogatej listy rozwiązań dla platformy PC Windows Stypendia naukowe dla zdolnych studentów Brak informacji Programy dla doktorantów, tzw. industrial Nie występują PhD, z możliwością utajnienia rozpraw doktorskich ze względów strategicznych dla firmy (tzw. classified PhD Thessis) 194 Marta Goetz Rodzaj współpracy Inne Zakres współpracy i przykłady Każdego roku SAS Institute w dowód uznania za wybitne osiągnięcia w przygotowywaniu studentów do wejścia w świat biznesu przyznaje uczelniom wyższym prestiżową nagrodę Academic Intelligence Award. Od początku swej działalności w Polsce SAS Institute organizuje konferencje SAS Forum. Uczestniczą w nich także przedstawiciele świata nauki. W latach 1994–2002 podczas dziewięciu konferencji obecnych było ponad 250 pracowników naukowych z ponad 50 uczelni i instytutów naukowo-badawczych. Students Ambasador Competition – konkurs dla studentów, doktorantów i młodych pracowników Zwycięzcy konkursu prezentują wyniki swoich prac podczas specjalnych sesji europejskiej konferencji SAS Forum International. Poświęcone one są prezentacji najciekawszych projektów badawczych przygotowanych z wykorzystaniem narzędzi SAS. Źródło: badania własne. Rozmiary zaangażowania SAS we współpracę z nauką są imponujące. Ze względu na lokalizację związki z warszawskim światem nauki wydają się oczywiste, choć SAS stara się angażować również we współpracę uczelnianą na terenie całego kraju. 9.2. Centrum Badań Rozwoju Oprogramowania Samsung Electronics i jego powiązania z nauką polską Samsung Electronics Co Ltd jest światowym liderem w produkcji półprzewodników, rozwiązań telekomunikacyjnych i technologii cyfrowych4. Łączna sprzedaż firmy w 2004 r. wyniosła 55,2 mld USD, a zysk netto 10,3 mld USD. Na świecie Samsung zatrudnia ponad 123 tys. pracowników w 93 oddziałach na terenie 48 krajów. Korporacja składa się z pięciu głównych pionów biznesowych: Digital Appliance Business (produkty AGD), Digital Media Business (produkty RTV i IT), LCD Business (produkcja paneli LCD), Semiconductor Business (produkcja półprzewodników) i Telecommunication Network Business (rozwiązania telekomunikacyjne). W 2000 r. Samsung utworzył w Warszawie Centrum Badań Rozwoju Oprogramowania5. Głównym zadaniem Centrum jest rozwój oprogramowania do odbiorników cyfrowej telewizji satelitarnej, kablowej i naziemnej zgodnych ze standardami DVB (Digital Video Broadcasting). W wyniku pracy tego zespołu powstały produkty, które przyczyniły się do znacznego zwiększenia sprzedaży dekoderów Samsung na świecie. Dzisiaj Centrum liczy ponad 100 osób i stanowi podstawę rozwoju i planowanej ekspansji na rynki krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Firma Samsung Electronics rozważa przeniesienie z Korei 4 5 http://www.samsung.com/pl/aboutsamsung/index.htm http://www.rd.samsung.pl/ 9. Powiązania firm z kapitałem zagranicznym z ośrodkami naukowymi na Mazowszu... 195 do Polski kolejnych produktów o największym zaawansowaniu technologicznym, takich jak urządzenia DVD czy kamery cyfrowe. Do końca roku 2007 firma Samsung planuje wzrost zatrudnienia w Warszawskim Centrum Badań i Rozwoju Oprogramowania firmy Samsung do 700 pracowników. Tabela 9.2. Współpraca Centrum Badań Rozwoju Oprogramowania Samsung Electronics z polską nauką Rodzaj współpracy Zakres współpracy i przykłady Warsztaty, szkolenia, seminaria na uczelniach Z inicjatywą spotkań wychodzą uczelnie, z reguły są to wystąpienia i prezentacje na targach pracy. Odbywają się one dwa razy w roku w okresie jesiennym i wiosennym oraz w czasie rekrutacji. Firma ma dużą swobodę w doborze tematyki prezentacji. Zatrudnianie absolwentów Dominują absolwenci Politechniki Warszawskiej, Wojskowej Akademii Technicznej, a także innych uczelni o charakterze technicznym, głównie politechnik z całej Polski. System staży i praktyk dla studentów System letnich praktyk wakacyjnych, płatne staże. Praktyki w firmie stwarzają możliwość zatrudnienia najlepszych stażystów po zakończeniu programu. Zlecanie przez firmę ekspertyz na uczelni Nie Studenci jako grupa testowa nowych rozwiązań (np. nowe aplikacje telefonów komórkowych) Tak, w bardzo elastycznej formie zatrudniani na umowę-zlecenie, kontraktowo zajmują się testowaniem wprowadzanych przez firmę aplikacji software’owych. Pracownicy firmy jednocześnie zatrudnieni na uczelni (jako recenzenci) Nie Nauczyciele akademiccy pracujący dodatkowo w firmie Zdążają się takie przypadki, z reguły są to jednak (jako eksperci) studenci doktoranci. Wspólne projekty, programy Nie Sponsorowanie uczelni, np. wyposażenie sal w sprzęt komputerowy Nie Preferencyjna sprzedaż oferowanych usług i dóbr, np. sprzedaż licencji na preferencyjnych warunkach Nie Stypendia naukowe dla zdolnych studentów Nie Nie Programy dla doktorantów, tzw. industrial PhD, z możliwością utajnienia rozpraw doktorskich ze względów strategicznych dla firmy (tzw. classified PhD Thessis) Inne Źródło: badania własne. Na początku 2006 r. z inicjatywy Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz pod jego patronatem odbyło się spotkanie przedstawicieli jednostek badawczo-rozwojowych firm zagranicznych. Miało na celu wypromowanie pewnej platformy współpracy. Uczestniczył w nim także Samsung Electronics (Centrum Oprogramowania). 196 Marta Goetz 9.3. Centrum Produkcji Oprogramowania Mobilnego Oracle Polska i jego współpraca z nauką Oracle produkuje systemy informatyczne ułatwiające i umożliwiające prowadzenie działalności gospodarczej6. Oracle – jako jedyny obecnie producent na rynku – dostarcza zintegrowany zestaw aplikacji biznesowych (Oracle E-Business Suite) całkowicie przygotowanych do pracy w internecie. Oprócz oprogramowania (Oracle cieszy się pozycją lidera w dziedzinie oprogramowania do zarządzania informacją) Oracle oferuje liczne usługi, w tym doradztwo i szkolenia. Oracle dostarcza także gotowe, kompleksowe rozwiązania wspomagające prowadzenie działalności gospodarczej. Oracle Polska zatrudnia ponad 130 najwyższej klasy specjalistów, a wśród partnerów firmy znajdują się zarówno liczne krajowe firmy produkujące software, jak i wielcy światowi producenci sprzętu komputerowego, a także najważniejsze firmy konsultingowe. Oprócz działalności komercyjnej Oracle podejmuje wiele inicjatyw, wśród których należy wymienić współpracę ze środowiskiem akademickim. Kilkanaście polskich uczelni, tzw. zasłużonych w nauczaniu nowoczesnych metod realizacji systemów informatycznych, otrzymało od Oracle Polska nieodpłatnie pełne pakiety najnowszych narzędzi do tworzenia aplikacji i zarządzania bazą danych. Umożliwiło to wyposażenie pracowni informatycznych oraz nieodpłatne przeszkolenie pracowników. Studentom, którzy do prac dyplomowych wykorzystują narzędzia Oracle, firma oferuje łatwy dostęp do swoich produktów i informacji o nich. Najlepsi absolwenci mogą liczyć na pracę w Oracle Polska zaraz po ukończeniu studiów. Od 1 grudnia 1995 r., dzięki umowie między Komitetem Badań Naukowych a Oracle Polska, jednostki badawcze i uczelnie mogą zamawiać produkty Oracle ze znacznym upustem od ceny katalogowej. Ponieważ budżet państwa dodatkowo dofinansowuje kupowane przez uczelnie i jednostki badawcze oprogramowanie, w rzeczywistości płacą one niemal symboliczną złotówkę. Od początku swej działalności w Polsce Oracle starało się stworzyć grupę firm współpracujących z Oracle Polska. Tak zwany Oracle Partner jest programem ekskluzywnym, mającym dużą wartość zarówno dla Oracle, jego partnerów, jak i wspólnych klientów. Partnerami zostają firmy zarówno duże, o uznanej pozycji, jak i średnie oraz małe. Obecnie Oracle współpracuje w Polsce z ponad 300 firmami partnerskimi. Wkład Oracle Polska w rozwój firm partnerskich został w styczniu 1996 r. nagrodzony dyplomem Krajowej Izby Gospodarczej. Warszawskie Centrum Produkcji Oprogramowania Mobilnego Oracle rozpoczęło działalność 11 września 2003 r. jako zespół 12 programistów, tworzących rozwiązania dla potrzeb komunikacji bezprzewodowej7. Centrum od początku swojej działalności zajmuje się tworzeniem oprogramowania pozwalającego na łączenie urządzeń mobilnych z aplikacjami biznesowymi pracującymi w systemach informatycznych przedsiębiorstw i urzędów. Zatrudnia obecnie ok. 40 osób i traktowane jest jako kuźnia kadr dla innych działów Oracle w Polsce i na świecie. 6 7 http://www.oracle.com/global/pl/index.html http://www.oracle.com/global/pl/corporate/pressroom/2004/040506.html 9. Powiązania firm z kapitałem zagranicznym z ośrodkami naukowymi na Mazowszu... 197 Mieści się w gmachu Radioelektroniki Politechniki Warszawskiej. W ramach współpracy na terenie Politechniki utworzone zostało laboratorium technik bezprzewodowych, zajmujące się testowaniem rozwiązań powstających w Centrum. Zespół ten jest pierwszym miejscem pracy dla najzdolniejszych absolwentów kierunków informatycznych PW – 70% pracowników to studenci ostatnich lat lub absolwenci z lat 2002–2003. Specjaliści Centrum prowadzą obecnie kilkanaście projektów w ośmiu krajach – Egipcie, Hiszpanii, Niemczech, Polsce, Szwajcarii, Szwecji, Wielkiej Brytanii oraz USA. Warszawskie Centrum zajmuje się projektowaniem oprogramowania umożliwiającego dostosowanie biznesowych systemów komputerowych do komunikacji z urządzeniami bezprzewodowymi. Główne obszary działalności ośrodka to: projektowanie i tworzenie aplikacji mobilnych, testowanie i certyfikacja urządzeń bezprzewodowych oraz tworzenie interfejsów pomiędzy nimi, badanie i rozwój nowych algorytmów oraz technik programowania, specyficznych dla zastosowań bezprzewodowych. „Wybranie dla Centrum Produkcji Oprogramowania lokalizacji w Warszawie jest wyrazem ogromnej wagi, jaką Korporacja Oracle przywiązuje do kwestii rozszerzenia Unii Europejskiej. Jesteśmy dumni, że to właśnie Polska wygrała w konkursie, w którym brało udział aż osiem krajów z Europy Zachodniej i Wschodniej. Potrafiliśmy udowodnić, że nasz kraj cechuje się najlepszą jakością pracy projektantów oprogramowania, a także posiada duży potencjał gospodarczy i najszybciej przyniesie zwrot z inwestycji” – mówi Paweł Piwowar, prezes zarządu Oracle Polska. Sergio Giacoletto, wiceprezes korporacji Oracle i prezes regionu Oracle EMEA, zwraca natomiast uwagę, że współpraca z czołową polską uczelnią techniczną pozwoli na bezproblemowe rozwijanie Centrum i zasilanie go nowymi, wykwalifikowanymi pracownikami w przyszłości. Centrum Produkcji Oprogramowania Mobilnego Oracle, które PAIiIZ klasyfikuje jako jednostkę badawczo-rozwojową, nie jest taką w rozumieniu przepisów ustawy o rachunkowości. Niestety, kontakt osobisty z przedstawicielem Oracle okazał się, mimo licznych prób, niemożliwy. Oracle Polska z zasady nie udziela osobom piszącym prace dyplomowe (magisterskie bądź doktorskie) żadnych informacji, poza tymi oficjalnymi dostępnymi na stronie internetowej8, co wydaje się sprzeczne z tak podkreślaną przez firmę wolą współpracy ze środowiskiem akademickim. 9.4. TP SA – Telekomunikacja Polska SA – jako spółka inwestora France Telecom i jej powiązania z mazowieckimi jednostkami naukowymi TP jest kontynuatorką ponad 60 lat tradycji przedsiębiorstwa Polska Poczta, Telegraf i Telefon. Telekomunikacja Polska SA powstała w grudniu 1991 r. Wówczas z przedsiębiorstwa państwowego Polska Poczta, Telegraf i Telefon wydzielono część telekomunikacyjną w postaci spółki akcyjnej Skarbu Państwa. 1 stycznia 1992 r. firma rozpoczęła 8 To samo dotyczy IBM Polska. 198 Marta Goetz działalność pod nazwą Telekomunikacja Polska SA. W 1998 r. spółka została sprywatyzowana. W połowie 2000 r. partnerem strategicznym zostało konsorcjum France Telecom i Kulczyk Holding SA, obejmując 35% akcji. We wrześniu 2001 r. FT zwiększył swój udział do 47,5% akcji. TP działa na rynku telefonii stacjonarnej, telefonii komórkowej, internetu i transmisji danych. Firma oferuje także specjalistyczne usługi w zakresie radiokomunikacji, telefonii przywoławczej, radiotelefonii i łączności dyspozytorskiej. TP stanowi trzon Grupy TP, będącej największą grupą telekomunikacyjną w Europie Środkowej. Jednostka B + R TP SA działa od 1998 r. i zatrudnia obecnie ok. 400 osób. Prowadzone są badania urządzeń i systemów modyfikowanych oraz nowo wprowadzanych do sieci TP SA. Centrum dokonuje także ocen działania istniejących systemów, prowadzi badania ergonomiczne nowych usług, badania jakości sieci, prace metrologiczne i wyprzedzające dla nowych technologii. Jednostka B + R TP SA bierze udział w europejskich projektach naukowo-badawczych oraz pracach międzynarodowych organizacji i komisji standaryzacyjnych. Część centrum badawczego prowadzi badania wyłącznie na zlecenie FT – ok. 100 pracowników, pozostali przeprowadzają badania dla klientów, wśród których są m.in. Siemens, Centertel, Orange Słowacja, Mobister. Tabela 9.3. Współpraca France Telecom–Telekomunikacja Polska Centrum B + R z polskimi ośrodkami naukowymi Rodzaj współpracy Zakres współpracy i przykłady Warsztaty, szkolenia, seminaria na uczelniach Tak, zarówno na zaproszenie uczelni, jak i z inicjatywy Centrum, głównie Politechnika Warszawska i WAT (ale współpraca także z innymi uczelniami na terenie całego kraju – AGH, Uniwersytet Szczeciński). Zatrudnianie absolwentów Przede wszystkim Politechnika Warszawska, czasami SGH. Istnieje możliwość zatrudniania osób spoza Warszawy, ale jest to nieopłacalne ze względu na konieczność przeprowadzki do stolicy i związane z tym koszty. System staży i praktyk dla studentów Zarówno płatne, letnie, jak i w okresie roku akademickiego, bezpłatne, trwające pół roku, ale i dłużej. Możliwość zatrudnienia dla najlepszych praktykantów. Zlecanie przez firmę ekspertyz na uczelni Tak, jest praktykowane, w poprzednich latach liczba zawieranych umów była znacznie wyższa, obecnie jest ich mniej, ale są to poważne, skomplikowane i bardzo kosztowne badania. Studenci jako grupa testowa nowych rozwiązań (np. nowe aplikacje telefonów komórkowych) Jedynie w pewnym zakresie w ramach bardzo rozbudowanych badań ergonomicznych przy testowaniu wprowadzanych rozwiązań. Pracownicy firmy jednocześnie zatrudnieni na uczelni (jako recenzenci) Tak, pracują w CBR i jednocześnie prowadzą zajęcia na uczelni, są promotorami i recenzentami. Część z nich jest delegowana do mającej powstać rady doradczej na Wydziale Elektronicznym Politechniki Warszawskiej. Nauczyciele akademiccy pracujący dodatkowo w firmie (jako eksperci) Jedynie w charakterze społecznym, na zasadach non-profit, jako członkowie Rady Naukowej CBR. 9. Powiązania firm z kapitałem zagranicznym z ośrodkami naukowymi na Mazowszu... Rodzaj współpracy Wspólne projekty, programy 199 Zakres współpracy i przykłady Współuczestnictwo w grantach Ministerstwa Nauki (dawne KBN), niestety udział Centrum jako części France Telecom spotykał się z nieprzychylnym nastawieniem (koncern stać na własne badania, nie musi otrzymywać pieniędzy publicznych). Udział w programach ramowych UE i ich projektach oraz platformach w ramach VII Programu ramowego. Platformy w przeciwieństwie do projektów mają bardziej elastyczny charakter i pozostawiają większą swobodę w trakcie prowadzenia badań. Zakres projektów jest stosunkowo precyzyjnie określony – spodziewany wynik, cele itp., podczas gdy platformy pozwalają na działania w obrębie danego zagadnienia z możliwością poruszania nowych tematów, wprowadzania dodatkowych problemów badawczych itp. CBR uczestniczyło m.in. w następujących projektach: DIADEM, ASG, EuQoS. Sponsorowanie uczelni, np. wyposażenie sal CBR nie posiada uprawnień do prowadzania sponsoringu. w sprzęt komputerowy Preferencyjna sprzedaż oferowanych usług i dóbr, np. sprzedaż licencji na preferencyjnych warunkach Preferencyjne traktowanie (ceny po tzw. kosztach własnych) przy pracach zleconych związanych ze szkolnictwem. Zwrócono uwagę na inicjatywę TP SA prawie darmowego – dosłownie za symboliczną złotówkę – dostępu do internetu dla wszystkich rodzajów szkół w Polsce. Stypendia naukowe dla zdolnych studentów CBR nie ma uprawnień do ich przyznawania. Programy dla doktorantów, tzw. industrial PhD, z możliwością utajnienia rozpraw doktorskich ze względów strategicznych dla firmy (tzw. classified PhD Thessis) Na razie nie, ale w przyszłości chętnie. Inne Istnieje możliwość zatrudniania studentów doktorantów w wymiarze połowy etatu Źródło: badania własne. 9.5. Przykłady współpracy w przemyśle lotniczym (Pratt & Whitney oraz General Electric Engineering Design Center) Pratt & Whitney jest światowym liderem w zakresie projektowania, produkcji i konserwacji silników lotniczych, systemów napędu kosmicznego oraz przemysłowych turbin gazowych. Jest częścią amerykańskiego koncernu United Technologies Corporation (UTC), który zatrudnia ponad 205 tys. pracowników w 183 krajach świata. Centrum Badań Materiałowych i Struktur w Instytucie Lotnictwa w Warszawie zostało otwarte w styczniu 2005 r. Prowadzone w nim będą statyczne i dynamiczne badania materiałów oraz struktur w celu określenia ich własności. Odbiorcami wyników badań będą: Pratt & Whitney, inni zagraniczni producenci silników, a także firmy działające 200 Marta Goetz w Polsce opracowujące lub wdrażające do produkcji nowe materiały. Centrum powstało w ramach zobowiązań offsetowych wynikających z zakupu przez Polskę samolotów wielozadaniowych F-16 Falcon dla Sił Powietrznych RP. Pratt & Whitney jest m.in. producentem silników F100 do samolotów F16. Inną amerykańską korporacją, która współpracuje z polską nauką w dziedzinie lotnictwa, jest General Electric (GE). GE działa na rynku technologii, mediów, usług finansowych. GE prowadzi działalność w ponad stu krajach i zatrudnia ponad 300 000 osób na całym świecie w takich dziedzinach, jak: produkcja silników lotniczych, technologie zabezpieczeń elektronicznych, produkcja energii elektrycznej, usługi finansowe, diagnostyka obrazowa, programy telewizyjne oraz tworzywa sztuczne. W latach 1992–2004 inwestycje GE w Polsce przekroczyły 400 mln USD. W 2004 r. sprzedaż GE w Polsce wyniosła 518 mln USD. W 1999 r. utworzone zostało Centrum Projektowania Silników Lotniczych (Engineering Design Center – EDC), które jako integralna część Aircraft Engines pracuje nad rozwojem i projektami nowych silników lotniczych oraz ich testowaniem. Prace konstruktorskie prowadzone są w ścisłej współpracy z polskim lotnictwem wojskowym. Obecnie w Centrum pracuje 210 inżynierów. Centrum, współpracując z Instytutem Lotnictwa, działa w ramach zobowiązań offsetowych. Zarówno GE EDC, jak i Pratt & Whitney, współpracując z Instytutem Lotnictwa, wykorzystują posiadaną wiedzę i są zainteresowane zdobyciem nowej (głównie w formie tzw. ucieleśnionej, zatrudniając wykwalifikowanych inżynierów), ale na pewno nie jej dalszym upowszechnianiem i udostępnianiem. GE EDC i Pratt & Whitney nie prowadzą typowej działalności badawczo-rozwojowej. Wykonują jedynie niezbędne przy produkcji silników samolotowych testy wytrzymałościowe materiałów (cykle szoków temperaturowych sterowane komputerowo, procesy zmęczenia, pękania i pełzania materiałów). GE EDC – inwestycja będąca częścią zobowiązania offsetowego – stanowi przykład działalności podmiotu zagranicznego zorientowanego na zewnątrz, „zamkniętego”, niewykazującego zainteresowania współpracą z lokalnymi podmiotami czy wręcz unikającego jej. Najprawdopodobniej można to przypisać specyfice inwestycji (offset). Jedynym kooperantem GE EDC jest w Polsce Instytut Lotnictwa. 9.6. Motorola Warszawa i Centrum Oprogramowania Kraków Cennym wzbogaceniem analizy może być przypadek Motoroli, która wprawdzie ulokowała swoje centrum oprogramowania w Krakowie, ale w Warszawie znajduje się główna siedziba firmy, dział sprzedaży i marketingu. Podstawowym powodem decyzji o ulokowaniu jednostki B + R w Krakowie były ceny czynników produkcji, głównie płace, ale również wysokość czynszów w Warszawie. Zwrócono także uwagę, że choć stolica dysponuje dużą liczbą wysoko wykwalifikowanych pracowników, firmy w niej ulokowane, m.in. zagraniczne, zgłaszają znaczny popyt na specjalistów. Rynek lokalnej siły roboczej staje się powoli niewystarczający w stosunku do zgłaszanego zapotrzebo- 9. Powiązania firm z kapitałem zagranicznym z ośrodkami naukowymi na Mazowszu... 201 wania. Stąd wskazane są działania władz zmierzające do zapewnienia pozyskiwanym firmom odpowiednio wykształconych pracowników, a więc gwarantowania wysokiego poziomu kształcenia na lokalnych uczelniach. Dynamika i rosnące potrzeby polskiego rynku radiokomunikacji, informatyki i telekomunikacji sprzyjają szybkiemu rozwojowi Motoroli w Polsce począwszy od 1992 r.9 Oprócz dostarczania klientom światowej klasy produktów i usług Motorola rozwija współpracę z polskimi partnerami naukowymi i gospodarczymi. Podstawowymi filarami tej strategii są: współpraca z polskimi uczelniami i dostawcami oraz inwestycje w nowoczesne technologie. Motorola jest światowym dostawcą zintegrowanych systemów łączności. Uważana za lidera w branży telekomunikacyjnej kształtuje sposoby komunikacji międzyludzkiej, oferując operatorom telekomunikacyjnym kompletne rozwiązania telefonii przenośnej trzeciej generacji – UMTS oraz CDMA 2000. Specjalizuje się także w rozwiązaniach dla łączności szerokopasmowej, nowoczesnych urządzeniach dla sieci telewizji kablowej i łączności radiowej. W Polsce oferuje systemy i serwis sieci radiokomunikacji ruchomej do przesyłania głosu i danych (m.in. w standardzie TETRA) oraz przenośne radiotelefony działające w sieciach konwencjonalnych i trankingowych. Głównymi użytkownikami tych produktów są służby bezpieczeństwa publicznego – Policja, Wojsko, Straż Pożarna, Straż Graniczna i GOPR. Od kwietnia 1998 r. w Krakowie działa Centrum Oprogramowania, które zajmuje się głównie tworzeniem i integracją oprogramowania dla stacji bazowych telefonii trzeciej generacji w systemach CDMA, UMTS i standardzie TETRA/APCO dla służb bezpieczeństwa publicznego10. Centrum Oprogramowania, zatrudniając ok. 800 osób (z czego jedynie ok. 20–30 to pracownicy administracji, reszta to inżynierowie), jest największym zagranicznym pracodawcą w branży high-tech w Polsce. Zatrudnieni są zarówno doświadczeni eksperci, jak i młodzi absolwenci informatyki, telekomunikacji, a także osoby po etnografii i polonistyce. Zgodnie z filozofią autorskiego programu Motoroli „Diversity”, czyli „Różnorodność”, promowany jest zawód inżyniera oprogramowania wśród kobiet. Centrum krakowskie stanowi część grupy 5 tys. inżynierów pracujących w 20 centrach na świecie, tworzących Global Software Group. Podobne centra działają już w Australii, Singapurze, Malezji, Chinach, Indiach, USA, Kanadzie, Argentynie, Wielkiej Brytanii, Włoszech i Rosji. Każde centrum specjalizuje się w określonej technologii, tworząc bazę najwyższej klasy specjalistów. Jak już wspomniano, Centrum Oprogramowania w Krakowie zajmuje się głównie produkcją i integracją oprogramowania stacji bazowych telefonii komórkowej trzeciej generacji w systemach CDMA, UMTS oraz w standardzie TETRA/APCO dla służb bezpieczeństwa publicznego. Polscy inżynierowie uczestniczą też w tworzeniu elementów platformy wspierającej infrastrukturę trzeciej generacji (High Availability Platform) do systemów charakteryzujących się minimalnym czasem awarii. W niektórych dziedzinach Centrum w Krakowie stało się ośrodkiem koordynującym działania badawczo-rozwo9 http://www.motorola.com/content.jsp?globalObjectId=334-9173. http://www.motorola.com/content.jsp?globalObjectId=336-10356. 10 202 Marta Goetz jowe Motoroli w regionie Europy Środkowej i Wschodniej. Centrum Oprogramowania w Krakowie ma wyjątkowe w skali światowej laboratorium infrastruktury komórkowej w systemach CDMA i UMTS. W 2001 r. Motorola otrzymała prestiżową nagrodę Instytutu Zarządzania „Inwestor w kapitał ludzki” – za strategię firmy, nowoczesny system organizacji pracy, szkolenia i rozwój kariery oraz przyjazną atmosferę w pracy. Tabela 9.4. Współpraca z polską nauką Centrum Oprogramowania Motoroli Rodzaj współpracy Zakres współpracy i przykłady Warsztaty, szkolenia, seminaria na uczelniach Tak, głównie w Krakowie na Uniwersytecie Jagiellońskim i AGH, ale także w Warszawie, wykłady zainicjowane przez prezesa Motoroli promujące idee soft engineering. Zatrudnianie absolwentów Dominują uczelnie techniczne, ale zatrudniani są absolwenci różnych kierunków i uczelni (np. SGGW), którzy przejdą pomyślnie testy kwalifikacyjne (uznawane za wyjątkowe trudne, mające na celu wyłonienie prawdziwych talentów). System staży i praktyk dla studentów Płatne praktyki głównie w okresie wakacji z możliwością zatrudnienia dla najlepszych stażystów. Zlecanie przez firmę ekspertyz na uczelni Tak, takie działania pozwalają wykorzystać potencjał naukowy uczelni, tzn. wiedzę jej pracowników, bez zatrudniania ich, co oznacza, że pracując dalej dla szkolnictwa wyższego, mogą oni przyczyniać się do kształcenia kolejnych pokoleń absolwentów – przyszłych pracowników firmy. Takie podejście odzwierciedla niewątpliwie perspektywiczne nastawienie i dalekowzroczność. Studenci jako grupa testowa nowych rozwiązań Nie, ze względu na dziedzinę, której dotyczą prowadzone prace – (np. nowe aplikacje telefonów komórkowych) systemy radiokomunikacji dla służb państwowych – mające w dużej mierze charakter tajny. Pracownicy firmy jednocześnie zatrudnieni na uczelni (jako recenzenci) Raczej nie Nauczyciele akademiccy pracujący dodatkowo Nie w firmie (jako eksperci) Wspólne projekty, programy Nie wiadomo nic na ten temat. Sponsorowanie uczelni, np. wyposażenie sal w sprzęt komputerowy Tak, np. laboratorium systemu bluetooth na AGH, wyposażenie sal komputerowych i laboratoriów na Uniwersytecie Jagiellońskim. Preferencyjna sprzedaż oferowanych usług Pomoc w zakupie drogiego oprogramowania od innych firm, i dóbr, np. sprzedaż licencji na preferencyjnych np. Cisco System. warunkach Stypendia naukowe dla zdolnych studentów Pomoc dla studentów doktorantów – pokrywanie opłat studiów dla utalentowanych magistrów pragnących kontynuować karierę naukową. Programy dla doktorantów, tzw. industrial PhD, Na razie nie z możliwością utajnienia rozpraw doktorskich ze względów strategicznych dla firmy (tzw. classified PhD Thessis) 9. Powiązania firm z kapitałem zagranicznym z ośrodkami naukowymi na Mazowszu... Rodzaj współpracy Inne 203 Zakres współpracy i przykłady Fundowanie nagród w konkursach informatycznych, np. mistrzostwa Polski w programowaniu. Fundacja Motoroli przyznaje granty na zakup sprzętu i wyposażenie laboratoriów na uczelniach. Ciekawą inicjatywą jest program „Diversity”, czyli „Różnorodność”, promujący zawód inżyniera oprogramowania wśród kobiet i skierowany już do szkół średnich. Źródło: badania własne. 9.7. Podsumowanie i wnioski Analiza wybranych firm z kapitałem zagranicznym wykazała, że w żadnej z badanych firm nie występują preferencje regionalne, tj. faworyzowanie pracowników pochodzących np. z Mazowsza, jako lepiej wykształconych, lub „przyjezdnych”, jako „tańszych”. Mimo to większość pracowników stanowią osoby spoza Warszawy. Taka dywersyfikacja jest, jak mówią inwestorzy, cennym wzbogaceniem także w aspekcie kulturowym. Z przeprowadzonych badań wynika, że w większości przypadków tzw. świat nauki stanowią dla firmy nie tylko uczelnie i środowisko akademickie, ale także inne jednostki badawczo-rozwojowe, np. placówki PAN. Często taka współpraca jest w sposób pośredni wymuszana przez firmę-matkę. Projekty zlecane Centrum Oprogramowania Motoroli z centrali w USA wymagają szybkiego i sprawnego zorganizowania, np. 200-osobowego zespołu, w skład którego wchodzą absolwenci, studenci, ale także eksperci reprezentujący różne środowiska naukowe. Stan powiązań nauka–biznes oceniany jest przez przedstawicieli badanych firm jako symetryczny, tj. dający obopólne korzyści. Niemniej jednak inwestorzy wyrażają pewnego rodzaju zaniepokojenie związane ze skierowaną do nich ofertą środowiska akademickiego – myśl naukowa powstająca na uczelniach jest niedostosowana do potrzeb biznesu i w wielu przypadkach dla firm bezużyteczna. Wielu inwestorów nie widzi bezpośrednich i wymiernych korzyści angażowania się we współpracę z ośrodkami naukowymi w Polsce. Zapytani o charakter powiązań nauka–biznes, respondenci zwracają uwagę na dominację kontaktów nieformalnych (np. prywatnych znajomości) we wczesnej fazie współpracy, podkreślając jednocześnie rolę struktur formalnych (np. w ramach programów, projektów) na późniejszych etapach kooperacji. Kontakty nieformalne i prywatne kontakty na pewnym etapie współpracy podlegają formalizacji i przyjmują postać sprecyzowanych umów. Pozytywnie należy ocenić stosunkowo dużą możliwość wpływania przez te kontakty na program nauczania, zawartość sylabusów, ścieżki studiów. Na przykład profesorowie Politechniki Warszawskiej zasiadający w Radzie Naukowej Centrum B + R TP/FT są niejako łącznikiem między środowiskiem biznesu a światem akademickim. 204 Marta Goetz Biorąc udział w pracach tego centrum, uzyskują informację o potrzebach zgłaszanych przez praktyków i mogą pośrednio wpływać na dobór prowadzonych na uczelni zajęć, odpowiednio rozszerzając bądź zmniejszając ich wymiar czasowy. Warto podkreślić, że relacje, jakie występują między analizowanymi jednostkami firm zagranicznych, jakkolwiek różnorodne i przynoszące obopólne korzyści, mają wyłącznie charakter bilateralny, tj. dotyczą konkretnej uczelni i konkretnej firmy. Brakuje inicjatyw multilateralnych. Ciągle włączenie do tego typu współpracy trzeciej strony traktowane jest w kategoriach negatywnych, jako ryzyko utraty własnej wiedzy, kradzieży pomysłów itp. O potrzebie większej współpracy między światem nauki a sferą biznesu mogą także świadczyć wyniki badań dotyczące działalności sektora IT w Polsce. Choć poziom kształcenia w naukach ścisłych, zwłaszcza informatyce, jest na polskich uczelniach bardzo wysoki, ma ono charakter teoretyczny i jest mało przydatne praktycznie11. Ponadto rezultaty prowadzonych na uczelniach prac badawczych, wykazujące pewien potencjał komercyjny, nie są należycie promowane i wprowadzane na rynek12. Bibliografia Brodzicki, T., Dzierżanowski M., Szultka S., Koncepcja regionalnej polityki opartej na klastrach dla województwa mazowieckiego, IBnGR, Gdańsk 2005. General Electric, http://www.ge.com/pl/pl/ourCompany/ Gomułka M., The innovative potential of the Polish computer science and IT industry, w: Economic and Technological Dimensions of National Innovation Systems, red. M., Weresa, W. Filho, Peter Lang GmbH, Frankfurt 2005. http://www.inkubatory.pl/ Jasiński A., Technology transfer in transition: some evidence from Poland, w: Economic and Technological Dimensions of National Innovation Systems, red. M., Weresa, W. Filho, Peter Lang GmbH, Frankfurt 2005. Keeble D., Wilkinson F., High-Technology Clusters, Networking and Collective Learning in Europe, Ashgate 2000. Motorola, http://www.motorola.com/content.jsp?globalObjectId=334-9173; http://www.motorola.com/ content.jsp?globalObjectId=336-10356 Oracle, http://www.oracle.com/global/pl/index.html; http://www.oracle.com/global/pl/corporate/pressroom/2004/040506.html Samsung Electronics, http://www.samsung.com/pl/aboutsamsung/index.htm; http://www.rd.samsung.pl/ SAS Institute, http://www.sas.com/offices/europe/poland/sas/index.html www.naukawpolsce.pap.pl 11 M. Gomułka, The innovative potential of the Polish computer science and IT industry, w: Economic and Technological Dimensions of National Innovation Systems, red. M. Weresa, W. Filho, Peter Lang GmbH, Frankfurt 2005, s. 173–191. 12 A. Jasiński, Technology transfer in transition: some evidence from Poland, w: Economic and Technological Dimensions…, op.cit., s. 159–173. Elżbieta Wojnicka* 10. Przepływ kadr między nauką a biznesem na Mazowszu Ludzie są podstawowym nośnikiem wiedzy potrzebnej w procesie innowacyjnym. Przepływ kadr miedzy nauką a biznesem obejmuje kontakty potrzebne do realizacji projektów badawczo-rozwojowych i wdrożeń innowacji oraz kontakty związane z kształtowaniem ludzi, którzy realizują procesy innowacyjne w przedsiębiorstwach, tj. przepływ kadr związany z procesem dydaktycznym. Poniżej charakteryzuje się te dwie formy przepływu kadr miedzy nauką a biznesem oraz analizę ich występowania w województwie mazowieckim. Analiza przeprowadzona jest z perspektywy zarówno przedsiębiorstw, jak i uczelni. 10.1. Przepływ kadr między nauką a biznesem związany ze współpracą badawczą Przepływ kadr miedzy nauką a biznesem w konkretnych celach komercyjnych to łączenie sił dla potrzeb wspólnych badań czy wdrożeń innowacji. Tego typu współpraca będzie mieć często charakter tymczasowy, doraźny. Dla współpracy badawczej w dłuższej perspektywie czasowej firmy i jednostki naukowe mogą tworzyć formy instytucjonalne przez uczestnictwo we wspólnych stowarzyszeniach branżowych, centrach doskonałości czy w ramach instytucji wspierających procesy innowacyjne, jak parki technologiczne czy centra transferu technologii, które czasem istnieją przy poszczególnych uczelniach. Współpraca w zinstytucjonalizowanych formach może mieć cele nie tylko badawcze, ale także np. takie, jak wspólne ustalanie kierunków kształcenia na uczelniach czy wsparcie procesu dydaktycznego szkół wyższych poprzez praktyki * Autorka jest adiunktem w Wyższej Szkole Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie. Współpraca przy opracowaniu – Agata Podsiadła i Weronika Podsiadła. 206 Elżbieta Wojnicka dla studentów. O znaczeniu uczestnictwa we wspólnych przedsięwzięciach czy instytucjach łączących świat nauki i przedsiębiorstw świadczy opinia jednego z przedsiębiorców biorących udział w ubieganiu się wraz z jednostkami badawczo-rozwojowymi o środki z V Programu ramowego, które to konsorcjum nie otrzymało dotacji. Przedsiębiorca jednak nie żałuje czasu i środków na przygotowanie wniosku właśnie ze względu na kontakty, m.in. ze światem nauki, jakie przy tej okazji nawiązał1. Poniżej charakteryzuje się dokładnie możliwe formy przepływu kadr miedzy nauką a biznesem, mające na celu głównie wspólną działalność badawczą, na Mazowszu na tle kraju oraz wyniki specyficznych badań przedsiębiorstw regionu. 10.1.1. Kontakty pracowników nauki i gospodarki według formy współpracy Najbardziej bezpośrednią formą przepływu kadr jest zatrudnianie naukowców w przedsiębiorstwach. Może to być przepływ kadr, który spowoduje całkowitą zmianę miejsca pracy naukowca, co wszakże niekoniecznie musi oznaczać, że będzie on prowadził działalność badawczo-rozwojową w przedsiębiorstwie. Jednakże obecność naukowców wśród kadry firm będzie sugerować, że może mieć ono silniejsze związki z nauką i działalnością badawczą w wyniku utrzymania relacji naukowców z ich zapleczem akademickim. W tym względzie planowane zwiększenie zatrudnienia naukowców z uczelni w radach nadzorczych spółek skarbu państwa może stymulować ich większą innowacyjność na skutek silniejszej współpracy z ośrodkami naukowymi. Przejście naukowca do przedsiębiorstwa może się wiązać z jego zaangażowaniem w przedsiębiorstwo odpryskowe2. Ze względu na zakres godzinowy pracy na uczelniach w Polsce zdarza się, że naukowcy pracują także w przedsiębiorstwach. Ponadto firmy mogą zatrudniać pracowników naukowych jako konsultantów, którzy co pewien czas oceniają procesy zachodzące w przedsiębiorstwie pod kątem ewentualnych udogodnień. Taka strategia jest stosowana np. w Japonii. Firmę reprezentującą przemysł metalowy Tekana z Osaki dwa razy w miesiącu wizytuje profesor ze współpracującej na podstawie kontraktu uczelni w celu wspierania zachodzących tam procesów innowacyjnych. Bezpośredni kontakt z nauką polega też na spotkaniach inżynierów z firmy z naukowcami na uczelni3. W Polsce naukowcy w przedsiębiorstwach, poza firmami wysoko technologicznymi, pracują sporadycznie. Na przykład z badania przeprowadzonego w 2001 r. w województwie pomorskim wśród średnich i dużych firm z regionu wynikało, że w latach 1999–2000 żadna z badanych firm nie zatrudniła pracownika, który wcześniej pracował w instytucji publicznej sfery B + R. Często spotyka się opinie, że naukowcy nie sprawdzają się w pracy w przedsiębiorstwach, także w centrach badawczo-rozwojowych. 1 Wypowiedź podczas wspólnej konferencji The City of Newcastle i Miasta Gdańsk, Gdańsk 7.05.2004. Ta forma komercjalizacji wiedzy jest analizowana w rozdziale 7. 3 Wizyta studialna w firmie Tekana podczas 6th International Conference on Technology Policy and Innovation, 12.08.2002. 2 10. Przepływ kadr między nauką a biznesem na Mazowszu 207 Niestety taka opinia dotyczy szczególnie sytuacji, w których członkowie zarządów czy kierownictwo nie mają tytułów naukowych4. Według stanu na grudzień 2006 r. w radach nadzorczych 1306 spółek z udziałem skarbu państwa z województwa mazowieckiego jedynie w 66 zasiadały osoby z tytułem doktora bądź doktora habilitowanego. Prawie połowa – 32 – tych naukowców związana jest z naukowymi instytucjami mazowieckimi. W szczególności wielu – 14 – członków pochodzi z Uniwersytetu Warszawskiego. Wyróżnia się też SGH, z której pochodzi pięciu naukowców z rad nadzorczych. Po dwóch członków rad nadzorczych w spółkach skarbu państwa pochodzi z Uniwersytetu Kardynała Wyszyńskiego oraz Polskiej Akademii Nauk. Pozostałe instytucje, tj. Wyższa Szkoła Handlu i Prawa im. Ryszarda Łazarskiego w Warszawie, SGGW, Politechnika Warszawska, Instytut Biocybernetyki i Inżynierii Biomedycznej PAN, Collegium Civitas, Akademia Teologii Katolickiej, Akademia Medyczna, mają po jednym przedstawicielu w radach nadzorczych spółek skarbu państwa. Dwóch naukowców jest związanych nie z instytucjami naukowymi, lecz innymi instytucjami z Mazowsza. 34 naukowców jest związanych z instytucjami naukowymi spoza województwa mazowieckiego, a głównie wielkopolskimi, lubelskimi i małopolskimi (tabela 10.1). Wydaje się, że liczba naukowców w radach nadzorczych spółek skarbu państwa jest stosunkowo niewielka. Naukowcy w radach nadzorczych to przede wszystkim prawnicy – w 22 przypadkach– oraz ekonomiści – 17 osób. Przepływ kadr między nauką a przedsiębiorstwami występuje przy realizacji wspólnych projektów badawczo-rozwojowych tych instytucji. Takie projekty mogą być finansowane przez przedsiębiorstwo i wtedy uczelnia/jednostka badawczo-rozwojowa będzie podwykonawcą, własność wynalazku zaś będzie należeć do przedsiębiorstwa. Wspólne projekty badawcze mogą wszakże doprowadzić do wynalazku, który będzie wspólną własnością uczelni i przedsiębiorstwa, np. w postaci wspólnego patentu. Uczelnie razem z przedsiębiorstwami mogą być uczestnikami konsorcjów badawczo-rozwojowych, np. w celu ubiegania się o środki z funduszy ramowych Unii Europejskiej. Ponadto przedsiębiorstwa mogą uzyskać fundusze na działalność badawczą dystrybuowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego i w celu składania takich wniosków również zazwyczaj zawiązują współpracę z przedstawicielami publicznych instytucji badawczo-rozwojowych. W ramach Sektorowego programu operacyjnego „Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw” z lat 2004–2006 priorytet 1.4 dotyczył intensyfikacji współpracy między sferą badawczo-rozwojową a przedsiębiorstwami. W ramach drugiej rundy tego priorytetu podpisano umowy na dofinansowanie 69 projektów, z czego aż 17 dotyczyło instytucji naukowych i przedsiębiorstw z województwa mazowieckiego. Należy zaznaczyć, że projekty te są zazwyczaj realizowane przez konsorcja. Dalej charakteryzuje się projekty, wymieniając liderów konsorcjów. Najwięcej – po 5 – projektów z Mazowsza uzyskało 4 E. Wojnicka, P. Rot, P. Tamowicz, T. Brodzicki, Regionalny System Innowacyjny w województwie pomorskim, IBnGR, „Polska Regionów” 2001, nr 26. Wywiady prowadzone przez autorkę w ramach badań przedsiębiorstw pomorskich. 208 Elżbieta Wojnicka Tabela 10.1. Pochodzenie naukowców zasiadających w radach nadzorczych spółek mazowieckich Region Mazowieckie Uczelnia Uniwersytet Warszawski Szkoła Główna Handlowa Uniwersytet im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego Polska Akademia Nauk Wyższa Szkoła Handlu i Prawa im. Ryszarda Łazarskiego w Warszawie SGGW Politechnika Warszawska Instytut Biocybernetyki i Inżynierii Biomedycznej PAN Collegium Civitas Akademia Teologii Katolickiej Akademia Medyczna Doktorzy spoza instytucji naukowych Liczba osób 14 5 2 2 1 1 1 1 1 1 1 2 Wielkopolskie 9 Lubelskie 7 Małopolskie 7 Łódzkie 3 Śląsk 3 Pomorskie 3 Świętokrzyskie 1 Podlaskie 1 Źródło: badanie na podstawie danych Ministerstwa Skarbu Państwa, www.msp.gov.pl dofinansowanie w ramach priorytetu 1.4.1, tj. projekty obejmujące badania stosowane i prace rozwojowe prowadzone przez przedsiębiorstwa lub grupy przedsiębiorstw i/lub we współpracy z instytucjami naukowo-badawczymi, oraz priorytetu 1.4.3 – inwestycje związane z budową, modernizacją i wyposażeniem specjalistycznych laboratoriów centrów zaawansowanych technologii i centrów doskonałości działających w priorytetowych dziedzinach rozwoju polskiej gospodarki. W ramach priorytetu 1.4.1 dofinansowanie uzyskały cztery projekty zgłoszone przez mazowieckie przedsiębiorstwa i jeden przez Instytut Transportu Samochodowego. W ramach priorytetu 1.4.3 dofinansowanie uzyskały: laboratorium badawcze nanomateriałów i nowoczesnych materiałów polimerowych Instytutu Chemii Przemysłowej im. prof. Ignacego Mościckiego, laboratorium charakteryzowania materiałów Politechniki Warszawskiej, laboratorium projektowania molekularnego oraz zastosowań genomiki i proteomiki w Centrum Doskonałości BioExploratorium Uniwersytetu Warszawskiego, a także laboratorium modelowania i badań nowoczesnych materiałów i procesów Instytutu Podstawowych Problemów Techniki PAN oraz Centrum Zaawansowanych Technologii TECHNOLOGY PARTNERS. Laboratoria te reprezentują najnowsze kierunki rozwoju nauki i technologii. Ponadto podpisano umowy z podmiotami mazowieckim w czterech przypadkach na 18 umów w ramach poddziałania 1.4.5 – projekty badawcze w obszarze monitorowania i pro- 10. Przepływ kadr między nauką a biznesem na Mazowszu 209 gnozowania rozwoju technologii (foresight). Tutaj beneficjentami z Mazowsza są: Instytut Biocybernetyki i Inżynierii Biomedycznej PAN, Centrum Badań Kosmicznych PAN, Instytut Podstawowych Problemów Techniki PAN oraz Przemysłowy Instytut Automatyki i Pomiarów. W ramach poddziałania 1.4.2 – inwestycje związane z budową, modernizacją i wyposażeniem laboratoriów świadczących specjalistyczne usługi dla przedsiębiorstw – na 14 umów trzy dotyczyły instytucji mazowieckich. Dofinansowanie otrzymały Politechnika Warszawska na utworzenie zintegrowanego środowiskowego laboratorium systemów mechatronicznych pojazdów i maszyn roboczych, Uniwersytet Warszawski na wyposażenie laboratorium analizy, modelowania i przetwarzania wielkich zespołów danych oraz Wojskowa Akademia Techniczna na doposażenie laboratorium bezpieczeństwa i interoperacyjności systemów telekomunikacyjnych. W drugiej rundzie żadna instytucja mazowiecka nie otrzymała wsparcia w ramach priorytetu 1.4.4, tj. projekty badawcze realizowane przez centra zaawansowanych technologii; nie zmienia to faktu, że podmioty z regionu były głównym beneficjentem w ramach tej rundy, co świadczy o zdolności nawiązywania współpracy przynajmniej w celu ubiegania się o środki europejskie, a także o dobrej perspektywie w zakresie rozwoju współpracy badawczej między nauką a gospodarką na Mazowszu5. Jednym ze wskaźników zbliżenia nauki do gospodarki są projekty rozwojowe finansowane z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, które mogą zgłaszać instytucje naukowe. Projekt rozwojowy obejmuje badania stosowane lub prace rozwojowe ukierunkowane na zastosowanie w praktyce, a jego planowanym wynikiem jest określone zastosowanie uzyskanych wyników w praktyce gospodarczej lub społecznej6. Dotychczas przyznano środki na 168 takich projektów. Głównymi beneficjentami są instytucje mazowieckie, a zwłaszcza Politechnika Warszawska, która uzyskała dofinansowanie na 21 projektów rozwojowych. Po dwa projekty rozwojowe finansowane z MNiSW realizują Instytut Lotnictwa, Instytut Szkła i Ceramiki, Instytut Technologii Materiałów Elektronicznych, Instytut Tele- i Radiotechniczny, Instytut Wysokich Ciśnień PAN i Przemysłowy Instytut Elektroniki. Po jednym projekcie realizują Akademia Medyczna w Warszawie oraz Akademia Muzyczna im. Fryderyka Chopina, a także Politechnika Radomska im. Kazimierza Pułaskiego, Polsko-Japońska Wyższa Szkoła Technik Komputerowych w Warszawie, Uniwersytet Warszawski oraz Wojskowa Akademia Techniczna im. Jarosława Dąbrowskiego. Ponadto dofinansowanie pojedynczych projektów uzyskało 14 instytutów mazowieckich7. W sumie instytucje mazowieckie uzyskały środki na 53 projekty, co stanowi ponad 30% przyznanych. Odzwierciedla 5 Dane Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, www.mnisw.gov.pl; E. Wolman, Sektorowy program operacyjny „Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw”, lata 2004–2006, MNiI, prezentacja. 6 www.mnisw.gov.pl 7 Te instytuty to: Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie, Instytut Biocybernetyki i Inżynierii Biomedycznej PAN, Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, Instytut Elektrotechniki, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN, Instytut Nafty i Gazu, Instytut Podstaw Informatyki PAN, Instytut Techniki Budowlanej, Instytut Technologii Elektronowej, Instytut Transportu Samochodowego, Instytut Wzornictwa Przemysłowego, Wojskowy Instytut Medyczny. 210 Elżbieta Wojnicka to duże skupisko instytucji naukowych w regionie, ale też pokazuje dość znaczny potencjał realizacji badań, które mają zostać wdrożone w praktyce8. Wskaźnikiem odzwierciedlającym współpracę badawczą uczelni i przedsiębiorstw są też wspólne patenty tych instytucji. Jak pokazała analiza patentów za okres od 1995 r. do września 2001 r., pod kątem występowania patentów wspólnych, najwięcej, bo 57%, wspólnych patentów to właśnie te odzwierciedlające współpracę przedsiębiorstw i instytucji naukowo-badawczych. Jednakże same wspólne patenty występują sporadycznie i stanowią ok. 6,5% wszystkich. Jednocześnie znaczna część wspólnych patentów w analizowanym okresie powstała w województwie mazowieckim – 21% wszystkich polskich. Jedynie w województwie śląskim takich patentów było więcej. Wspólne patenty z Mazowsza to po połowie patenty z partnerami z regionu i spoza regionu, podczas gdy średnio w Polsce więcej było patentów wspólnych z partnerami z danego regionu9. Wynika to z faktu, że wiele przedsiębiorstw z innych regionów korzysta z usług mazowieckich jednostek naukowych. Jak pokazuje tabela 10.2, wspólne patenty z przedsiębiorstwami posiadają przede wszystkim instytuty naukowe, a nie uczelnie. Najwięcej, gdyż po osiem, wspólnych patentów z przedsiębiorstwami w latach 1995–2001 zarejestrowały: Instytut Chemii Przemysłowej i Instytut Energetyki, choć większość to patenty wspólne z przedsiębiorstwami spoza województwa mazowieckiego. Po trzy wspólne patenty zarejestrowały Politechnika Warszawska i Centralne Laboratorium Naftowe. Po dwa wspólne patenty z analizowanego okresu, ale z przedsiębiorstwami spoza regionu, posiadają: Centralny Instytut Ochrony Pracy, Instytut Przemysłu Gumowego „STOMIL” i Wojskowy Ośrodek Badawczo-Rozwojowy. Polska Akademia Nauk, Instytut Chemii Organicznej i Instytut Elektrotechniki mają dwa wspólne patenty z firmami z Mazowsza jako konsorcjum. Ponadto Instytut Chemii Organicznej razem z Politechniką Warszawską zarejestrowały w latach 1995–2001 jeden wspólny patent z przedsiębiorstwem mazowieckim. Po jednym wspólnym patencie z przedsiębiorstwem spośród mazowieckich uczelni miały jeszcze: SGGW, Szkoła Główna Służby Pożarniczej oraz Politechnika Radomska im. Kazimierza Pułaskiego. Ponadto 11 przedsiębiorstw mazowieckich zarejestrowało w tym czasie wspólne patenty z jednostkami naukowymi spoza województwa10. 8 www.opi.org.pl/bazy. Spośród ciekawszych projektów rozwojowych realizowanych na Mazowszu, reprezentujących najnowsze kierunki rozwoju technologii, należy wymienić: Bezinwazyjny system rozproszony do kompleksowych badań screeningowych zespołu bezdechu podczas snu, DONANO – Domieszkowane nanoproszki tlenkowe i ich zastosowanie, Energooszczędna, ekologiczna klimatyzacja zasilana energią słoneczną, Inteligentny system diagnostyki i wspomagania sterowania procesów przemysłowych „DIASTER”, Interferometryczny system pomiarowy z diodą laserową, Lekki samolot bezzałogowy (demonstrator technologii) do monitorowania w zastosowaniach cywilnych – SAMONIT, Nowe narzędzia do manipulacji i analizy kwasów nukleinowych: enzymy restrykcyjne działające na RNA i hybrydy DNA-RNA, Opracowanie nowych bioszkieł o właściwościach przeciwbakteryjnych w postaci nanoproszków do zastosowań medycznych, Przezroczyste, polikrystaliczne materiały optyczne wytwarzane technologiami ceramicznymi dla laserów i osłon emiterów/detektorów podczerwieni, Samopowielający laser na podczerwień i światło widzialne (światło czerwone, zielone i niebieskie) z wykorzystaniem kryształu GdCOB. 9 E. Wojnicka, S. Szultka, Analiza wspólnych patentów na podstawie Wiadomości Urzędu Patentowego 1995– 2001, IBnGR, 2002. 10 Wspólne patenty uczelni dotyczyły następujących kwestii: PW – Sposób wytwarzania filtra rurowego, Półmaska przeciwpyłowa, Barowo-cynkowy stabilizator termiczny PCW i sposób wytwarzania barowo-cynkowego stabilizatora termicznego PCW, Sposób wytwarzania cykloheksanolu i cykloheksanonu i urządzenie do wy- 211 10. Przepływ kadr między nauką a biznesem na Mazowszu Tabela 10.2. Wspólne patenty z przedsiębiorstwami instytucji naukowych na Mazowszu w latach 1995–2001 Firma mazowiecka Firma pozamazowiecka Instytucja naukowa mazowiecka Instytut Chemii Przemysłowej 3 5 Instytut Energetyki 1 7 PW Centralne Laboratorium Naftowe Centralny Instytut Ochrony Pracy Instytut Przemysłu Gumowego „STOMIL”, Piastów Wojskowy Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Sł. MPS Polska Akademia Nauk, Instytut Chemii Organicznej Instytut Elektrotechniki SGGW Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Przemysłu Betonów „CEBET” Instytut Technologii Próżniowej, Warszawa Instytut Transportu Samochodowego Stowarzyszenie Polskich Wynalazców i Racjonalizatorów KRAJOWA RADA Instytut Tele- i Radiotechniczny, Instytut Energetyki Instytut Badawczy Dróg i Mostów Szkoła Główna Służby Pożarniczej Predom-OBR Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Przemysłu Rafineryjnego Politechnika Radomska im. Kazimierza Pułaskiego Politechnika Warszawska, Warszawa; Instytut Chemii Organicznej Polskiej Akademii Nauk, Warszawa Instytucja naukowa pozamazowiecka 3 0 0 0 0 2 2 1 0 0 0 0 3 2 2 2 0 0 0 1 1 1 0 1 1 0 1 1 1 0 0 1 0 0 0 1 0 1 11 × Instytucja Źródło. E. Wojnicka, S. Szultka, Wspólne patenty w Polsce, badanie IBnGR na podstawie Wiadomości Urzędu Patentowego, 2002. Współpraca badawcza, a na pewno przepływ kadr między nauką a biznesem, będzie też następowała w ramach kooperacji na rzecz procesu innowacyjnego w przedsiębiorstwach. Porozumienia o współpracy zawierane przez przedsiębiorstwa to jeden z rodzajów danych zbieranych przez europejskie urzędy statystyczne w ramach badania innowacyjności. W Polsce w ostatnich latach wzrosła liczba przedsiębiorstw posiadających porozumienia z jakimikolwiek partnerami. twarzania cykloheksanolu i cykloheksanonu; SGGW – Konserwant do próbek mleka; Szkoła Główna Służby Pożarniczej – Filtr optyczny, zwłaszcza dla pożarnictwa, oraz sposób jego wykonania; Politechnika Radomska – Sposób wytwarzania reaktywnych pochodnych melaminy oraz żywic i tworzyw melaminowych. 212 Elżbieta Wojnicka Porozumienia o współpracy w działalności innowacyjnej miało w latach 2002– 2004 ok. 6,4% firm małych, blisko 20% firm średnich oraz 45% dużych. Było to więcej niż w Polsce w okresie 1998–2000, gdy zaledwie 2,6% małych i 7% średnich posiadało takie porozumienia, a także w przypadku średnich firm więcej niż w UE-15 w latach 1994–1996, gdzie takie porozumienia miało 16% firm średnich. Jednakże małe przedsiębiorstwa w Polsce ciągle są mniej skłonne do zawierania porozumień niż małe podmioty z UE-15, z których 8,4% posiadało takie umowy. W latach 2002–2004 na Mazowszu prawie taki sam odsetek firm przemysłowych jak średnio w Polsce posiadał porozumienia o współpracy w procesie innowacyjnym, tj. ok. 11,7%. Jednakże z samą publiczną sferą B + R porozumienia te były nieco rzadsze niż w kraju. Porozumienia ze sferą B + R rozumianą jako jednostki PAN, jednostki badawczo-rozwojowe, szkoły wyższe i zagraniczne jednostki badawczo-rozwojowe posiadało 4,06% firm mazowieckich i 5,1% firm przeciętnie w Polsce. Jedynie z placówkami PAN porozumienia na Mazowszu występowały częściej niż w innych regionach kraju. Wydaje się, że na Mazowszu współpraca z publiczną sferą B + R jest częściowo zastąpiona współpracą z firmami konsultingowymi, gdyż ta ostatnia występuje na Mazowszu częściej niż średnio w kraju. Porozumienia z firmami konsultingowymi ma 2,45% przedsiębiorstw mazowieckich, a przeciętnie w Polsce 2,18% firm. Na Mazowszu częściej niż w innych regionach występują porozumienia z przedsiębiorstwami z danej grupy kapitałowej, co jest odzwierciedleniem obecności większej liczby korporacji międzynarodowych. Porozumienia z dostawcami, klientami i konkurentami w latach 2002–2004 zdarzały się na Mazowszu rzadziej niż wśród przedsiębiorstw przemysłowych kraju. Tabela 10.3. Firmy posiadające porozumienia o współpracy w procesie innowacyjnym w Polsce i województwie mazowieckim w latach 2002–2004 (w %) Wyszczególnienie Polska Przedsiębiorstwa posiadające umowy o współpracy dotyczące działalności innowacyjnej Przedsiębiorstwa posiadające umowy z: placówkami naukowymi PAN jednostkami badawczo-rozwojowymi zagranicznymi publicznymi instytucjami B+R szkołami wyższymi 11,74 0,52 2,04 0,33 2,21 10–49 pracowników 6,35 0,21 0,73 0,09 0,61 50–249 pracowników 19,87 0,86 3,70 0,66 3,85 Powyżej 249 pracowników 45,15 2,90 11,66 2,02 15,57 Mazowieckie 11,70 0,56 1,36 0,27 1,87 5,93 0,22 0,35 – 0,58 50–249 pracowników 24,78 1,00 3,25 0,88 4,13 Powyżej 249 pracowników 49,50 3,50 9,50 2,00 13,00 10–49 pracowników Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS i PARP. 10. Przepływ kadr między nauką a biznesem na Mazowszu 213 W przekroju wielkości i rodzaju instytucji partnerskiej ze sfery B + R częściej niż średnio w Polsce występowały na Mazowszu porozumienia średnich firm z zagranicznymi instytucjami B + R oraz średnich ze szkołami wyższymi, a także przedsiębiorstw wszystkich grup wielkości z placówkami PAN. We wszystkich pozostałych przypadkach współpraca z poszczególnymi instytucjami sfery B + R była na Mazowszu słabsza niż średnio w kraju. Współpraca ze środowiskiem naukowym to nie tylko formalne porozumienia, o których informacje publikuje GUS, oraz te przestawione powyżej, ale także różne mniej formalne i trwałe formy współpracy. W ramach projektu RIS MAZOVIA Ecorys przeprowadził w 2006 r. badanie małych i średnich przedsiębiorstw z branż, które mogą najchętniej współpracować z naukowcami11. Wytypowane do badania branże to: farmaceutyka, biochemia i chemia, elektronika/IT, żywność, branża medyczna, motoryzacja oraz przetwarzanie odpadów. Są to w większości branże wysoko i średniowysoko technologiczne oraz nowe, takie jak powiązane z ochroną środowiska przetwarzanie odpadów. Żywność to branża tradycyjna, która jednak może wkrótce stać się bardziej zaawansowana technologicznie ze względu na zastosowanie nowych instrumentów, takich jak biotechnologia. Poza tym przemysł spożywczy jest jedną z głównych branż Mazowsza. Wyniki badania pokazują, że więcej niż co druga firma z próby współpracowała z naukowcami w ciągu ostatnich trzech lat. Występują jednak różnice między branżami. Jak można się było spodziewać, najczęściej współpracę z uczelniami podejmują mazowieckie firmy farmaceutyczne, z których 90% kooperowało z naukowcami. Farmacja to według najnowszej klasyfikacji OECD przemysł najwięcej przeznaczający na badania i rozwój, a kontakty z nauką dla działalności B + R są często niezbędne. Ponadto często podejmowały taką współpracę firmy medyczne – 65% tych firm. Instrumenty medyczne to obecnie także branża klasyfikowana jako zaawansowana technologicznie ze względu na wysoki udział nakładów na B + R w przychodach ze sprzedaży. Ponadto jest to jedna z polskich specjalizacji w ostatnich latach, gdyż powstaje dużo nowych firm tej branży12. 58% firm elektronicznych i z zakresu IT kooperowało z naukowcami oraz połowa firm chemicznych i biochemicznych, a także z branży przetwarzania odpadów. Najrzadziej współpracę podejmowały firmy z branży motoryzacyjnej – 27%. Do współpracy są skłonne głównie firmy większe i podobne wyniki uzyskał Ecorys – kontakty z nauką ma 67% firm średnich i 41% firm mikro. Częściej takie kontakty mają też firmy działające w skali ponadkrajowej. Można się zastanawiać, co jest przyczyną: czy działalność międzynarodowa, czy właśnie kontakty z nauką, które spowodowały wzrost konkurencyjności firmy. Podobne wyniki uzyskano w badaniu 11 Badanie Ecorys objęło 403 przedsiębiorstwa mazowieckie. P. Klimczak, M. Wojnicka, J. Dąbkowski (współpraca W. Podsiadła), Perspektywy rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw wysokich technologii w Polsce do 2020 roku, red. E. Wojnicka, ekspertyza dla Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, www.parp.gov.pl 12 214 Elżbieta Wojnicka MSP Polski w 2001 r. – znacznie większy odsetek firm eksportujących współpracował z uczelniami13. Częściej kontakty z nauką w badaniu Ecorys mają firmy mazowieckie z Warszawy niż spoza stolicy. Odzwierciedla to łatwość nawiązywania kontaktów z nauką przedsiębiorstw warszawskich ze względu na bliskość geograficzną – większość ośrodków naukowych mieści się w stolicy. Partnerzy MSP z sektora nauki to głównie uczelnie krajowe (65% firm współpracujących), prywatne firmy badawczo-rozwojowe (18%), jednostki badawczo-rozwojowe innych przedsiębiorstw (14%), placówki PAN (12%). Firmy postrzegają współpracę jako korzystną. Opinie negatywne pojawiają się rzadko. GUS objął badaniem 4119 przedsiębiorstw przemysłowych z Mazowsza, zatrudniających powyżej 9 osób. Rysunek 10.1. Firmy przemysłowe współpracujące ze sferą naukowo-badawczą w latach 2002–2004 na Mazowszu i średnio w Polsce (w %) Źródło: obliczenia na podstawie danych GUS i PARP. Przedsiębiorstwa czasem korzystają z zewnętrznej wiedzy w postaci zakupu ekspertyz i prac badawczo-rozwojowych, które albo zastępują albo uzupełniają ich własną działalność badawczą. GUS dokonuje pomiaru zewnętrznych zakupów prac badawczo-rozwojowych przez firmy. Niekoniecznie są to ekspertyzy ze świata nauki, często od firm konsultingowych. Jednakże na pewno są to opracowania przygotowane przez osoby zajmujące się pracami naukowymi. Skłonność do zlecania prac badawczych w ujęciu kwoty wydatków na to przeznaczonych wśród firm mazowieckich jest większa 13 S. Umiński i in., Konkurencyjność polskich MSP, IBnGR dla PARP, Gdańsk 2001. 10. Przepływ kadr między nauką a biznesem na Mazowszu 215 niż średnio w Polsce. Ponad 60% nakładów B + R firm mazowieckich stanowiły zakupy zewnętrznych prac badawczych. Takich zakupów dokonują głównie firmy średnie i duże. Blisko 87% nakładów badawczo-rozwojowych przedsiębiorstw przemysłowych z Mazowsza zatrudniających od 50 do 249 osób stanowiły zakupy prac z zewnątrz, natomiast średnio w Polsce było to ok. 35%. W przypadku dużych firm ok. 67% nakładów B + R stanowiły nakłady zakupione z zewnątrz, natomiast przeciętnie w Polsce blisko 38%. Jedynie w grupie firm małych udział zewnętrznych nakładów B + R był na Mazowszu niższy niż w Polsce i stanowił 11,4%, podczas gdy w kraju 17,1%. Rysunek 10.2. Zakupy zewnętrznych prac B + R jako odsetek całkowitych nakładów na B + R przedsiębiorstw w Polsce i na Mazowszu w 2004 r. (w %) Źródło: obliczenia na podstawie danych GUS i PARP. W ujęciu kwotowym działalność B + R przedsiębiorstw mazowieckich jest silniejsza niż średnio w Polsce. Przeciętne nakłady firm mazowieckich na B + R były wyższe we wszystkich klasach wielkości. Jedynie wskaźnik nakładów B + R w przeliczeniu na duże przedsiębiorstwo innowacyjne był na Mazowszu nieznacznie niższy niż średnio w Polsce, choć w odniesieniu do wszystkich dużych firm intensywność badawcza podmiotów mazowieckich jest wyższa niż ogółu polskich. Silniejsza działalność badawczo-rozwojowa przedsiębiorstw mazowieckich oznacza, że powinny one częściej 216 Elżbieta Wojnicka nawiązywać kontakty ze światem naukowym, gdyż właśnie dla prac B + R są one najważniejsze. Prawdopodobnie główną ścieżką jest tu natomiast zlecanie ekspertyz czy prac badawczych instytutom naukowym czy uczelniom (tabela 10.4, rysunek 10.2). Formą przepływu wiedzy miedzy nauką a biznesem są konferencje i targi, w których często uczestniczą przedstawiciele zarówno uczelni, jak i firm, co dotyczy zwłaszcza konferencji branżowych organizowanych np. przez stowarzyszenia, do których należą przedsiębiorstwa. Ponadto przedsiębiorstwa często sponsorują niektóre konferencje naukowe organizowane przez uczelnie czy instytuty naukowe. Na przykład partnerami jednej z konferencji zorganizowanej w czerwcu 2006 r. przez Wyższą Szkołę Zarządzania i Prawa z Warszawy były: PZU SA, Księgarnia Ekonomiczna i Geminius14. Można przyjąć, że przy większości konferencji organizowanych przez uczelnie poszukiwani są partnerzy z biznesu. Często odzwierciedla to istniejącą współpracę, jeśli nie uczelni, to poszczególnych naukowców, z określonymi przedsiębiorstwami. Naukowcy są bowiem często np. członkami rad nadzorczych przedsiębiorstw. Targi są natomiast formą nawiązywania nowych kontaktów gospodarczych, również przedsiębiorstw z nauką. Często wystawiają się tam zarówno uczelnie, instytuty działające na rzecz branży, jak i przedsiębiorcy. Ponadto uczelnie organizują często targi pracy, które są jednak związane głównie ze współpracą dla celów dydaktycznych, omawianą w kolejnym podrozdziale. Tabela 10.4. Działalność badawczo-rozwojowa przedsiębiorstw mazowieckich Wyszczególnienie Ogółem 10–49 pracowników 50–249 pracowników Powyżej 249 pracowników Mazowsze Polska Mazowsze Polska Mazowsze Polska Mazowsze Polska Udział zewnętrznych nakładów B + R w całkowitych (%) 64,0 36,2 11,4 17,1 86,8 35,1 66,8 37,9 Nakłady B + R na firmę innowacyjną (tys. zł) 236,9 208,2 42,7 23,3 154,0 79,7 1020,0 1038,0 Nakłady B + R na firmę (tys. zł) 48,8 43,2 5,5 3,1 60,1 26,9 678,3 623,0 Źródło: obliczenia na podstawie danych GUS i PARP. Instytucjonalną formą współpracy między nauką a biznesem są parki i inkubatory technologiczne oraz centra transferu technologii – instytucje proinnowacyjne. Odpowiadają one za sprawny przepływ wiedzy i innowacji zapewniający generowanie korzyści zewnętrznych, będących podstawą wzrostu gospodarczego opartego na wiedzy. Wszędzie na świecie istnieje jednak wiele barier dla sprawnej współpracy nauki i sektora przedsiębiorstw. To właśnie instytucje proinnowacyjne mają przezwyciężać ten problem, pełniąc funkcje pośredników i platform współpracy (także między przedsiębiorstwami) oraz stymulując przedsiębiorczość akademicką i wspierając tworzenie klastrów. 14 www.wszim.edu.pl 10. Przepływ kadr między nauką a biznesem na Mazowszu 217 W województwie mazowieckim jest najwięcej w Polsce instytucji proinnowacyjnych – 16 na 118 zidentyfikowanych w 2005 r. Liczba ta obejmuje trzy parki technologiczne w organizacji, jeden działający inkubator technologiczny, siedem centrów transferu technologii oraz pięć akademickich inkubatorów przedsiębiorczości15. Według badania z 2004 r., nieobejmującego akademickich inkubatorów przedsiębiorczości, instytucje proinnowacyjne na Mazowszu występują głównie w Warszawie (9) i Płocku (2). W Warszawie ulokowanych jest najwięcej w Polsce skupisk różnych branż wysoko technologicznych, jednak nie udało się tutaj stworzyć silnego parku technologicznego, jak np. we Wrocławiu czy Krakowie. Inicjatywa utworzenia parku technologicznego pojawiła się tu już dawno, w postaci Warszawskiego Parku Technologicznego przy Wojskowej Akademii Technicznej. Obecnie trwają prace nad wypracowaniem koncepcji funkcjonowania Warszawskiego Parku Technologicznego, który został utworzony przy współpracy z władzami miasta stołecznego Warszawy. Prężnie działa Płocki Park Przemysłowo-Technologiczny. Ponadto w Płocku ulokowany jest Inkubator Przedsięwzięć Innowacyjnych przy Regionalnym Centrum Rozwoju Technologii. W Warszawie prężnie funkcjonuje sektor centrów transferu technologii. Trzy centra działają przy uczelniach wyższych i są to: Uniwersytecki Ośrodek Transferu Technologii – inkubator technologiczny przy Uniwersytecie Warszawskim, Ośrodek Transferu Innowacji przy Instytucie Mechaniki i Konstrukcji Politechniki Warszawskiej oraz Centrum Transferu Technologii Politechniki Warszawskiej16. W stolicy są też inne jednostki pośredniczące w transferze technologii, takie jak: Fundacja Centrum Innowacji FIRE, Ośrodek Przetwarzania Informacji, Transatlantyckie Centrum Innowacji i Rozwoju TACIR, Centrum Wspierania Innowacji przy Stowarzyszeniu na rzecz Innowacyjności Małych i Średnich Przedsiębiorstw. Jednostkę zajmującą się transferem technologii posiada też Polsko-Niemiecka Izba Przemysłowo Handlowa w postaci Biura Kooperacji Badawczej17. Coraz częściej do stowarzyszeń branżowych i izb gospodarczych należą także przedstawiciele nauki, jak np. do stowarzyszenia Dolina Lotnicza, które skupia też przedstawicieli szkół wyższych. Dolina Lotnicza zlokalizowana jest głównie w województwie podkarpackim, jednak wśród jej partnerów są również instytucje naukowe mające siedzibę na Mazowszu18. Odzwierciedla to popularyzację koncepcji klastrów, która zakłada wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw przez współdziałanie funkcjonujących na danym terenie przedsiębiorstw danej branży, uczelni, administracji publicznej i instytucji wspierających biznes. Izby gospodarcze zlokalizowane na Mazowszu mają również członków wywodzących się z sektora nauki, przede wszystkim 15 K.B. Matusiak, Pojęcie i rola ośrodków innowacji w gospodarce narodowej, w: P. Głodek i in., Ośrodki innowacji w Polsce. Analiza krajowych instytucji wspierających innowacyjność i transfer technologii, PARP, Poznań– Warszawa 2005. 16 Centra transferu technologii na działające na Mazowszu zostały scharakteryzowane szerzej w rozdziale 12. 17 Analiza stanu i kierunków rozwoju parków naukowo-technologicznych, inkubatorów technologicznych i centrów transferu technologii w Polsce, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2004. 18 www.dolinalotnicza.pl 218 Elżbieta Wojnicka z województwa mazowieckiego. Województwo mazowieckie jest główną siedzibą izb gospodarczych, gdyż tutaj znajdują się w większości branżowe izby gospodarcze reprezentujące podmioty z całego kraju. W rezultacie kontakty firm z nauką poprzez izby gospodarcze są na Mazowszu szczególnie silne. Izbą izb gospodarczych jest Krajowa Izba Gospodarcza. Wśród mazowieckich członków KIG, poza izbami gospodarczymi, są także np. Federacja Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych NOT z Warszawy oraz Instytut Włókien Naturalnych z Poznania19. Współpraca z nauką jest szczególnie ważna dla branż wysoko technologicznych, co potwierdza obecność wśród członków Polskiej Izby Przemysłu Farmaceutycznego i Wyrobów Medycznych POLFARMED z siedzibą w Warszawie takich instytucji naukowych, jak np. Instytut Farmaceutyczny, Instytut Biotechnologii i Antybiotyków, Instytut Systemów Sterowania, ITAM – Instytut Techniki i Aparatury Medycznej20. Dla potrzeb niniejszego opracowania przeanalizowano strony WWW 16 izb gospodarczych i stowarzyszeń branżowych z Mazowsza. Wnioski z tego badania pokazują silną funkcję pośredniczącą izb i stowarzyszeń w kontaktach między nauką a biznesem. Na 16 izb i stowarzyszeń na stronach WWW ośmiu z nich nie udało się znaleźć żadnej wzmianki o kontaktach z nauką. Pozostałe organizacje najczęściej posiadają wśród członków instytucje naukowe (4 z nich) oraz organizują konferencje czy szkolenia, podczas których korzystają z wiedzy naukowców. W trzech izbach/stowarzyszeniach we władzach zasiadają naukowcy, natomiast dwie izby mają zapisaną w statucie funkcję pośredniczącą. Brak kontaktów z nauką cechował głównie izby transgraniczne, tj. gromadzące podmioty polskie i z innego państwa, oraz izby przedsiębiorstw zagranicznych danego kraju w Polsce. Takie izby mają na celu głównie lobbing na rzecz członków wśród administracji publicznej. Odzwierciedla to niestety ciągle bardzo słabą współpracę inwestorów zagranicznych w Polsce z krajową nauką21. Funkcję pośredniczącą w transferze technologii między nauką a biznesem pełnią też instytuty naukowe, jednostki badawczo-rozwojowe czy stowarzyszenia naukowo-techniczne. Dla potrzeb opracowania przeprowadzono analizę stron WWW 15 takich instytucji z Mazowsza. Instytucje te określały się jako prowadzące prace B + R i posiadały wpis w bazie Teleadreson22. Część z nich to były instytuty uczelniane, w tym humanistyczne. 11 z przeanalizowanych instytutów naukowych ściśle współpracuje z biznesem w różnych formach. Najczęściej pojawiała się współpraca w postaci konferencji, seminariów i targów gromadzących przedstawicieli nauki i biznesu – w ośmiu przypadkach. Informacje o współpracy badawczej z przedsiębiorstwami podawały trzy instytuty, a także trzy informowały o realizacji ekspertyz dla podmiotów gospodarczych. Jeden instytut wspomina na swojej stronie WWW o szerokiej międzynarodowej 19 www.kig.pl www.polfarmed.pl 21 Należy zaznaczyć, że są to informacje z witryn internetowych z października 2006 r. Na niektórych uczelniach mogą występować różne formy przepływu kadr, ale nie ma o tym informacji na ich stronach WWW. 22 Instytucje znalezione poprzez bazę: www.teleadreson.com.pl; współpraca przy badaniu – Agata Podsiadła. 20 10. Przepływ kadr między nauką a biznesem na Mazowszu 219 współpracy z ośrodkami zarówno naukowymi, jak i przemysłowymi, m.in. w ramach programów ramowych UE. Tenże instytut przedstawia też opracowane przez siebie wynalazki, które znalazły zastosowanie komercyjne. Jest to więc przykład faktycznego transferu technologii z nauki do biznesu. Co prawda w statystyce innowacyjności nakłady badawczo-rozwojowe publicznych jednostek B + R są klasyfikowane jako nakłady generowane przez sektor przedsiębiorstw. Wydaje się, że zamierzoną w poprzednim systemie funkcją jednostek badawczo-rozwojowych były właśnie badania naukowe na rzecz przemysłu. Instytucje te stanowiły rodzaj zewnętrznych centrów badawczych przedsiębiorstw. Ich naturalną funkcją powinien więc być transfer technologii z nauki do biznesu. Sześć z przeanalizowanych instytutów podawało na swoich witrynach internetowych wzmiankę o swojej funkcji pośredniczącej między nauką a biznesem, do czego zalicza się też pomoc w ustaleniu najbardziej pożądanych przez firmy kierunków kształcenia. W przypadku jednego instytutu współpraca z biznesem polegała na sponsoringu przez biznes wydawnictw instytutu. Według rankingu najbardziej innowacyjnych przedsiębiorstw Polski, przeprowadzonego przez magazyn ekonomiczny „Home & Market” w 2005 i 2006 r., które jednocześnie w większości prowadzą też intensywne prace badawcze, prawie wszystkie współpracują z licznymi instytucjami naukowymi. W rankingu z 2006 r., obejmującym 27 firm, sześć to przedsiębiorstwa posiadające siedzibę w Warszawie. Cztery z tych firm współpracują z kilkoma instytucjami naukowymi, z czego dwie z ponad dziesięcioma23. Z badania witryn internetowych pięciu publicznych uczelni Mazowsza (PW, UW, SGH, SGSP, WAT) oraz 20 prywatnych wynika, że uczelnią, która umieściła na swojej witrynie internetowej najliczniejsze informacje o badawczych kontaktach z gospodarką, jest Wojskowa Akademia Techniczna. Na jej stronie WWW są wiadomości o wynalazkach opracowanych na uczelni i mających zastosowanie komercyjne oraz o badaniach prowadzonych dla podmiotów gospodarczych lub we współpracy z nimi. Ponadto informacje o współpracy badawczej z przedsiębiorstwami w formie wspólnych publikacji i badań pracowników uczelni i przedsiębiorstw oraz o wykonywaniu przez naukowców ekspertyz dla przedsiębiorstw zamieszcza SGH, natomiast o posiadanych patentach i licencjach Szkoła Główna Służby Pożarniczej. Uczelnie prywatne z regionu mniej intensywnie niż uczelnie publiczne informują o pracach badawczych prowadzonych na zlecenie przedsiębiorstw, choć taką działalność doradczą/konsultingową zadeklarowało na swoich stronach WWW pięć spośród przebadanych uczelni. Według badania przeprowadzonego dla potrzeb regionalnej strategii innowacji województwa mazowieckiego wśród instytucji naukowych Mazowsza współpracę z sektorem małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) zdeklarowało 70%. Najwyższy udział instytucji współpracujących z MSP dotyczy jednostek badawczo-rozwojowych (83%), stosunkowo wysoki wykazały też uczelnie wyższe, zarówno państwowe (62%), jak i niepaństwowe (67%). Najniższy poziom współpracy charakteryzuje instytuty Polskiej Akademii Nauk. Przedsiębiorstwa, z którymi współpracują instytucje, znajdują się 23 „Home & Market”, wrzesień 2005 i wrzesień 2006. 220 Elżbieta Wojnicka głównie w Warszawie i reszcie regionu mazowieckiego, choć częściej instytucje wskazywały na Warszawę. Zdecydowana większość instytucji deklaruje udostępnianie dla MSP wyników badań oraz współpracę w wykonywaniu projektów (odpowiednio: 77% i 73%). Dość istotna jest również forma współpracy w zakresie udostępniania dla MSP usług eksperckich (61%) oraz dostarczania dla nich technologii (blisko 50%). Ponad 60% badanych uczelni zadeklarowało kontakty w formie: współpracy w ramach grantów, udostępniania dla MSP usług eksperckich oraz organizacji w MSP praktyk dla studentów i doktorantów. W przypadku jednostek badawczo-rozwojowych pojawiły się też takie formy współpracy, jak dostarczanie dla MSP technologii, patentów i licencji oraz współpraca w ramach parków naukowych i technologicznych. Stosunkowo niewielki jest odsetek (8,6% i 7,1%) instytucji korzystających z zaplecza infrastrukturalnego (baz lokalowych, sprzętu). Do prowadzenia i ewentualnego nawiązania współpracy z MSP najczęściej w instytucjach jest wyodrębniona grupa osób, które mogą się zajmować koordynowaniem współpracy (74%), ale już znacznie rzadziej instytucje dysponują wyspecjalizowaną jednostką organizacyjną (34%), strategią (30%) czy uściśloną formą organizacyjno-prawną (23%). 10.1.2. Przepływ kadr między nauką a przemysłem w województwie mazowieckim na przykładzie przedsiębiorstw wybranych branż 10.1.2.1. Badanie witryn internetowych Dla potrzeb opracowania przeprowadzono badanie witryn internetowych przedsiębiorstw w branżach o najwyższym udziale w przychodach i zatrudnieniu w województwie mazowieckim pod kątem informacji o kontaktach z nauką – po 30 firm z 6 branż. Za świadczące o prawdopodobnych kontaktach z nauką uznano też wzmianki o posiadaniu przez firmę centrum badawczo-rozwojowego. Przedsiębiorstwa wybrano spośród firm posiadających wpisy w bazie Teleadreson24. Branże objęte badaniem to: zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę, przemysł chemiczny, poligraficzny, pojazdów mechanicznych, przemysł elektryczny oraz informatyka. Przemysł chemiczny, elektryczny i pojazdów mechanicznych to branże średniowysoko technologiczne, natomiast zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę oraz poligrafia to dziedziny nisko technologiczne. Informatyka to usługi wysoko technologiczne. Do przemysłu chemicznego należy też wysoko technologiczna farmacja. Jak można się było spodziewać, najwięcej firm posiadało kontakty z nauką, odzwierciedlone w informacjach na stronie internetowej, w przemyśle chemicznym – 14 na 30. Dotyczyło to też 12 przedsiębiorstw przemysłu elektrycznego, 10 z branży pojazdów mechanicznych oraz 9 z informatyki. Odzwierciedla to większe zaawansowanie techno24 Wykorzystano linki do stron internetowych zawarte w bazie www.teleadreson.com.pl. Badaniem objęto pierwsze 30 firm z bazy danej branży województwa mazowieckiego posiadających strony internetowe. 10. Przepływ kadr między nauką a biznesem na Mazowszu 221 logiczne tych branż, a także tradycje polskiej nauki w dziedzinie chemii. W przemyśle chemicznym pojawiały się najczęściej informacje o organizowaniu (lub uczestnictwie) konferencji naukowych przez przedsiębiorstwa, posiadaniu porozumień o współpracy ze szkołami wyższymi (głównie Politechnika Warszawska), a także o współpracy z instytutami naukowymi, np. na rzecz uzyskania certyfikatów jakości. W przemyśle elektrycznym wzmianki dotyczyły głównie posiadania własnych komórek badawczo-rozwojowych, a także współpracy z instytucjami naukowymi dla uzyskania certyfikatów jakości. Korzenie jednej z firm sięgają natomiast amerykańskiego uniwersytetu. Dziesięć firm z branży pojazdów mechanicznych posiadało na stronie WWW wzmiankę o kontaktach z nauką. Tutaj informacje o współpracy z instytucjami naukowymi – uczelniami i jednostkami B + R – pojawiały się chyba najczęściej, gdyż zadeklarowało ją sześć instytucji, pozostałe zaś zakwalifikowano ze względu na fakt, że posiadają komórki badawczo-rozwojowe. W informatyce wzmianki dotyczyły najczęściej posiadania własnego centrum B + R oraz organizacji konferencji i seminariów z udziałem przedstawicieli nauki. Jedna z firm okazała się pośrednio firmą spin-off z Politechniki Śląskiej. Kolejna posiada na stronie WWW informację o współpracy z wieloma uczelniami na świecie. Dla jednej natomiast instytucje naukowe z Mazowsza są klientem. Najrzadziej (8 firm na 30) pojawiały się informacje o kontaktach z nauką czy posiadaniu komórki B + R w branżach: zaopatrywanie w energię, gaz i wodę oraz poligrafia. W szczególności w tej ostatniej branży współpraca była jedynie pośrednia i związana głównie z upowszechnianiem wiedzy naukowej w formie różnych wydawnictw, choć zdarzała się także współpraca z instytucjami naukowymi, np. w postaci zlecania badań rozpoznawalności marki. W przypadku zaopatrywania w energię, gaz i wodę współpraca polegała głównie na kontaktach w ramach konferencji, np. wykładach naukowców podczas konferencji organizowanych przez firmy, choć zdarzała się również współpraca z instytucjami badawczo-rozwojowymi, a jedna z firm zadeklarowała fundowanie stypendiów dla studentów Politechniki Warszawskiej. 10.1.2.2. Współpraca z nauką firm z potencjalnych mazowieckich klastrów W ramach badania potencjalnych klastrów w Polsce w 2003 r. przez IBnGR dla potrzeb projektu OECD, PARP i KBN przeanalizowano m.in. trzy skupiska mazowieckie, tj. elektroniczne i farmaceutyczno-kosmetyczne w Warszawie oraz skupisko skórzane w Radomiu25. Jednym z powiązań, jakie występuje w klastrach, jest współpraca firm z lokalnym zapleczem naukowym branży. Poniżej przedstawiono wyniki badań firm z tych trzech skupisk w odniesieniu do współpracy z nauką. Porównanie siły współpracy z nauką w trzech branżach wskazuje na najsilniejszą współpracę w skupisku farmaceutyczno-kosmetycznym. Dosyć silna współpraca z nauką jest też wśród firm elektronicznych z Warszawy. Najsłabiej z nauką współ25 Badanie (autorzy: E. Wojnicka, S. Szultka, T. Brodzicki, P. Tamowicz, IBnGR, 2003) objęło 17 firm farmaceutycznych, 18 elektronicznych i 12 skórzanych. Dla ułatwienia porównań podano procenty, choć liczebności skupisk są właściwie zbyt małe, by przedstawiać wartości procentowe. 222 Elżbieta Wojnicka pracują firmy tradycyjnego przemysłu skórzanego z Radomia. Współpraca w formie zlecania ekspertyz dotyczy głównie kontaktów z instytutami naukowymi, jednostkami badawczo-rozwojowymi oraz uczelniami technicznymi. Ekspertyzy zlecają najczęściej firmy farmaceutyczno-kosmetyczne, głównie instytutom naukowym – 67%, 35% zleca je uczelniom technicznym, a ponad 17% innym instytucjom, jak np. centra transferu technologii. Firmy elektroniczne i farmaceutyczne sporadycznie kupują analizy od uniwersytetów, czego nie czynią w ogóle firmy skórzane. Te ostatnie czasem zlecają ekspertyzy uczelniom technicznym i instytutom naukowym. Tabela 10.5. Zlecanie ekspertyz przez firmy z badanych klastrów instytucjom naukowym (w %) Instytucje naukowe I II III Uczelnie techniczne 35,3 22,2 16,7 Uniwersytety 11,8 5,6 0,0 Instytuty naukowe i JBR 64,7 22,2 16,7 Inne 17,6 0,0 0,0 I – skupisko farmaceutyczno-kosmetyczne w Warszawie, II – skupisko elektroniczne w Warszawie, III – skupisko skórzane w Radomiu. Źródło: obliczenia na podstawie badań IBnGR. Stale współpracuje z pracownikami uczelni technicznych i jednostek badawczo-rozwojowych prawie połowa firm farmaceutyczno-kosmetycznych. Co trzecia firma farmaceutyczna z Warszawy współpracuje też z pracownikami innych instytucji badawczo-rozwojowych, jak np. centra transferu technologii. Co czwarta firma elektroniczna i skórzana współpracuje stale z pracownikami uczelni technicznych. Z pracownikami jednostek badawczo-rozwojowych współpracuje też co piąta firma elektroniczna. Sporadycznie firmy współpracują z pracownikami uniwersytetów. Tabela 10.6. Stała współpraca z pracownikami instytucji naukowych (w %) I II III Uczelnie techniczne Instytucje naukowe 47,1 27,8 25,0 Uniwersytety 11,8 5,6 0,0 Instytuty naukowe i JBR 41,2 16,7 8,3 Inne 29,4 0,0 0,0 Źródło: obliczenia na podstawie badań IBnGR. Prowadzenie wspólnych projektów badawczo-rozwojowych z instytucjami naukowymi zdarza się znacznie rzadziej niż zlecanie ekspertyz czy współpraca z pracownikami. Wspólne badania nie występują w ogóle w przemyśle skórzanym z Radomia. 223 10. Przepływ kadr między nauką a biznesem na Mazowszu Co szósta firma farmaceutyczna i elektroniczna z Warszawy prowadzi takie projekty z uczelniami technicznymi bądź jednostkami badawczo-rozwojowymi. Sporadycznie zdarzają się projekty wspólne firm farmaceutycznych z uniwersytetami i innymi instytucjami naukowymi. Tabela 10.7. Prowadzenie wspólnych projektów badawczo-rozwojowych (w %) Instytucje naukowe Uczelnie techniczne Uniwersytety Instytuty naukowe i JBR Inne I II III 17,6 11,1 0,0 5,9 0,0 0,0 17,6 16,7 0,0 5,9 0,0 0,0 Źródło: obliczenia na podstawie badań IBnGR. Średnio co trzecia firma farmaceutyczna uczestniczy we wspólnych spotkaniach lub konferencjach razem z przedstawicielami nauki, głównie dotyczy to uczelni technicznych i instytutów naukowych. W takich spotkaniach na uczelniach technicznych uczestniczy też co trzecia firma elektroniczna z Warszawy, natomiast co dziesiąta współpracuje w ten sposób z instytutami naukowymi. Co dziesiąte przedsiębiorstwo farmaceutyczne czy elektroniczne z Warszawy uczestniczy w konferencjach z uniwersytetami. Dzielenie się wiedzą z instytucjami naukowymi podczas wspólnych spotkań nie dotyczy firm przemysłu skórzanego z Radomia. Tabela 10.8. Wspólne spotkania (konferencje) i dzielenie się wiedzą (w %) Instytucje naukowe Uczelnie techniczne I II III 29,4 33,3 0,0 Uniwersytety 11,8 11,1 0,0 Instytuty naukowe i JBR 35,3 11,1 0,0 Inne 17,6 0,0 0,0 Źródło: obliczenia na podstawie badań IBnGR. Firmy, które podjęły współpracę z nauką, dostrzegają płynące z niej korzyści. Za najważniejsze pozytywne efekty współpracy z nauką firmy poszczególnych branż uznały: • firmy farmaceutyczno-kosmetyczne – dostęp do wiedzy niezbędnej do wprowadzania nowych produktów, dostęp do informacji o technologii i trendach światowych, szybszą i bardziej efektywną pracę nad projektami; • firmy elektroniczne – dostęp do wiedzy niezbędnej do wprowadzania nowych produktów, dostęp do infrastruktury/maszyn/aparatury badawczej, szybszą i bardziej efektywną pracę nad projektami; • firmy przemysłu skórzanego doceniają głównie dostęp do wiedzy niezbędnej do wprowadzania nowych produktów. 224 Elżbieta Wojnicka Podstawowe bariery dla silniejszej współpracy z nauką to według przedsiębiorstw farmaceutycznych wysoki koszt takiej współpracy i brak odpowiednich środków. Firmy elektroniczne za istotne uważają również powyższe dwie przyczyny, ale najważniejszą barierą współpracy jest według nich niedopasowanie oferty nauki do potrzeb świata biznesu. Według firm z branży skórzanej najważniejsze są również powyższe trzy przeszkody dla współpracy z nauką, choć tutaj najwięcej firm wskazało na czynnik wysokiego kosztu współpracy. 10.2. Przepływ kadr między nauką a biznesem jako efekt współpracy dydaktycznej Poza współpracą w dziedzinie badawczej kontakty z nauką są istotne dla innowacyjności przedsiębiorstw ze względu na kształcenie kadr, które będą tę innowacyjność kreować. Zbliżenie edukacji do gospodarki zapewne nastąpi, o ile naukowcy (wykładowcy) nie będą dysponowali jedynie bazą teoretyczną. Najlepiej uczy ten, który sam bada daną dziedzinę, ważne więc, by nauczyciele akademiccy prowadzili badania, natomiast w dziedzinach bliskich gospodarce powinni mieć też kontakty z praktyką gospodarczą. W szczególności blisko gospodarki są takie kierunki studiów, jak ekonomia, marketing, zarządzanie oraz kierunki techniczne. Większość kierunków uniwersyteckich natomiast kształci głównie nauczycieli lub kadry urzędnicze, choć także pracowników innych usług. Kontakty z gospodarką powinny mieć głównie wydziały kształcące kadry dla przedsiębiorstw. Rzeczywiście można zaobserwować więcej kontaktów z gospodarką na kierunkach ekonomicznych i technicznych. Jedną z form przepływu kadr między nauką a gospodarką w celach dydaktycznych są studia podyplomowe, w których uczestniczą pracownicy przedsiębiorstw. Na Politechnice Warszawskiej uczestnicy studiów podyplomowych to w 80–90% pracownicy przedsiębiorstw, podobnie na wydziale ekonomicznym Uniwersytetu Warszawskiego (głównie pracownicy banków). Wszyscy uczestnicy zaocznych studiów doktoranckich WNE UW (obecnie ponad 70 osób) to również pracownicy przedsiębiorstw. Na wydziałach takich jak chemia uczestnikami studiów podyplomowych są wyłącznie nauczyciele. Na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego uczestnicy studiów podyplomowych to głównie pracownicy przedsiębiorstw i renomowanych kancelarii prawniczych26. SGH prowadzi studia typowe dla przedsiębiorców, tj. Master of Business Administration, a także studia podyplomowe dla potrzeb i na zlecenie konkretnych firm i instytucji, które w ten sposób podwyższają kwalifikacje swoich kadr pracowniczych. Są to jednak edycje zamknięte dla osób niebędących pracownikami tych firm i instytucji. SGH oferuje też pomoc w zakresie edukacji pracowników i kadry menedżerskiej – od pojedynczych kursów po moduły szkoleniowe – oraz wsparcie w tworzeniu całościowego systemu kształcenia 26 Dane uzyskano na podstawie wywiadów telefonicznych na uczelniach przeprowadzonych w październiku 2006 r. 10. Przepływ kadr między nauką a biznesem na Mazowszu 225 korporacyjnego i zarządzania wiedzą. Programy szkoleniowe są zawsze dostosowywane do potrzeb zamawiającej instytucji. Kursy prowadzone są przez ekspertów łączących wiedzę akademicką z wieloletnim doświadczeniem praktycznym27. Bezpośrednią formą zbliżania dydaktyki do gospodarki jest zatrudnianie przedstawicieli biznesu jako wykładowców na uczelniach, podobnie jak zatrudnianie naukowców w przedsiębiorstwach jest sposobem na inspirowanie działalności badawczej. Uczelnie kształcące kadry dla gospodarki powinny również umożliwiać studentom odbycie praktyk zawodowych w przedsiębiorstwach czy ułatwiać kontakty, które będą owocować pracami magisterskimi/dyplomowymi lub innymi pracami realizowanymi przez studentów w oparciu o rzeczywiste potrzeby i problemy przedsiębiorstw. Takie opracowania mogą również stanowić ważny czynnik zwiększania innowacyjności firm. Uczelnie powinny więc ułatwiać studentom nawiązywanie kontaktów z firmami w tym celu. Pracownicy naukowi uczelni mogą też prowadzić kursy i szkolenia dla firm – albo w ramach struktur uczelnianych, albo na indywidualne zapotrzebowanie przedsiębiorstw czy izb gospodarczych. Ponadto mogą być zatrudniani dla potrzeb określonych konferencji. Współpraca izb gospodarczych i stowarzyszeń z uczelniami powinna też owocować ustalaniem kierunków studiów czy metod kształcenia na bazie dialogu nauki i przedsiębiorców. Przykładem mogą być konferencje i szkolenia organizowane przez Polską Izbę Przemysłu Farmaceutycznego Polfarmed, mającą swoją siedzibę w Warszawie28. Naukowcy występowali np. podczas konferencji Izby 30.03.2004 r. w Jachrance. Czasem są to przedstawiciele nauki niezwiązani bezpośrednio z farmacją, lecz z innymi aspektami działalności przedsiębiorstw, np. ekonomiści czy prawnicy. Krajowa Izba Gospodarcza również współorganizuje szkolenia czy konferencje razem z przedstawicielami nauki, np. w ramach projektu „Kółka i fora technologiczne” realizowanego przez KIG razem z CASE-Doradcy Sp. z o.o. W ramach projektu szkolenia i warsztaty prowadzili m.in. nauczyciele akademiccy z Politechniki Warszawskiej i Uniwersytetu Warszawskiego, a także z innych uczelni. Projekt jest odzwierciedleniem realizacji zaleceń UE i trendów międzynarodowych w dziedzinie wspierania innowacyjności poprzez pobudzanie współpracy nauki i biznesu. Ze względu na te zalecenia takich projektów będzie coraz więcej, gdyż mają one największe szanse na otrzymanie wsparcia z UE. Nauka będzie więc musiała coraz bardziej przybliżać się do rzeczywistości gospodarczej29. Oczywiście przepływ jest tutaj dwustronny, tj. również przedstawiciele biznesu występują na różnych konferencjach organizowanych przez uczelnie. Dla potrzeb niniejszego opracowania przeanalizowano witryny internetowe wydziałów technicznych, ekonomicznych i nauk ścisłych pięciu publicznych uczelni mazowieckich (UW, PW, SGH, WAT i SGSP) oraz 20 uczelni prywatnych z Warszawy 27 www.sgh.waw.pl www.polfarmed.pl 29 www.kolkaifora.pl 28 226 Elżbieta Wojnicka i innych miast regionu pod kątem występowania informacji o różnych formach kontaktów z gospodarką. Pięć przebadanych uczelni publicznych dosyć szeroko informuje o różnych formach współpracy z gospodarką. W szczególności intensywne kontakty z gospodarką, głównie dla potrzeb dydaktycznych, prezentuje SGH. Podsumowując analizę witryn Uniwersytetu Warszawskiego, Politechniki Warszawskiej, Szkoły Głównej Handlowej, Wojskowej Akademii Technicznej oraz Szkoły Głównej Służby Pożarniczej, należy ocenić, że poza organizacją studiów podyplomowych i szkoleń, w których uczestniczyć mogą pracownicy przedsiębiorstw, realizują one następujące formy współpracy dydaktycznej z gospodarką: • cztery uczelnie zatrudniają wykładowców wywodzących się z przedsiębiorstw lub mających doświadczenie praktyczne w dziedzinie istotnej z punktu widzenia szkoły (UW, SGH, WAT, SGSP); • na trzech uczelniach kontakty z gospodarką obejmują stypendia dla studentów oraz możliwość odbycia przez nich staży i praktyk zawodowych w przedsiębiorstwach (SGH, PW, SGSP); • studenci jednej z uczelni piszą prace magisterskie, dyplomowe oraz prace w ramach kół naukowych na konkretne zapotrzebowanie przedsiębiorstw i w konsultacji z firmami (SGH); • dwie uczelnie informują o szkoleniach lub kursach przygotowywanych wspólnie z przedsiębiorstwami (SGH, UW). Przebadano również witryny internetowe 20 prywatnych szkół wyższych z województwa mazowieckiego, z czego trzy były spoza Warszawy. Większość tych szkół działa w dziedzinie nauk społecznych: ekonomii, prawa, a także stosunków międzynarodowych, psychologii, sporadycznie w dziedzinie informatyki. Szkoły niepubliczne same są rodzajem przedsiębiorstw i czasem dostają nagrody jako najlepsze firmy regionu, o czym informują na swoich stronach WWW dwie z przebadanych uczelni. Dwie szkoły są założone przez firmy, które prowadzą aktywną działalność również w innych dziedzinach. Należy ocenić, że uczelnie prywatne starają się zapewnić studentom nauczanie jak najbardziej zbliżone do praktyki gospodarczej. Prawie wszystkie szkoły prywatne (17) prowadzą studia podyplomowe lub mają je w ofercie dydaktycznej. Prawdopodobnie znaczna część studentów tych studiów to pracownicy przedsiębiorstw. Na stronach WWW 12 spośród 20 uczelni znajdują się informacje o organizowaniu praktyk zawodowych dla studentów i możliwości staży w firmach współpracujących z uczelnią lub posiadaniu biura karier jako jednostki organizacyjnej szkoły. 11 placówek zatrudnia przedstawicieli biznesu i innych praktyków jako stałych wykładowców lub na wykłady gościnne, sześć uczelni wymienia na swojej stronie WWW przedsiębiorstwa będące ich partnerami, sześć posiada w swojej ofercie szkolenia dla przedsiębiorstw, cztery uczelnie informują na swojej stronie WWW o pracach dyplomowych czy magisterskich pisanych przez studentów we współpracy z biznesem. Przy dwóch uczelniach występują wyspecjalizowane jednostki wspierające przedsiębiorczość studentów. 10. Przepływ kadr między nauką a biznesem na Mazowszu 227 Szkoły prywatne muszą odczytywać sygnały z rynku, gdyż od tego zależy ich przetrwanie. Działają więc zazwyczaj w obszarach zbliżonych do gospodarki, a także chwalą się współpracą dydaktyczną z biznesem. Pozytywnym sygnałem jest, że podobną strategię obierają też uczelnie publiczne, co prawdopodobnie wynika z faktu, że znaczna część studiujących na uczelniach publicznych również uiszcza opłaty za studia. 10.3. Ocena stopnia przepływu kadr między nauką a gospodarką na Mazowszu. Wnioski i rekomendacje dla polityki regionalnej Województwo mazowieckie ze względu na nagromadzenie instytucji naukowych oraz branż zaawansowanych technologicznie stanowi region o wysokim potencjale współpracy badawczo-rozwojowej między nauką a gospodarką. Na tle kraju region wyróżnia się pod względem zdolności uzyskiwania środków publicznych na badania wspólne z przedsiębiorstwami oraz prace badawczo-rozwojowe nakierowane na zastosowania praktyczne. Proporcjonalny do potencjału przemysłowego Mazowsza jest udział instytucji regionalnych w ogólnokrajowych wspólnych patentach instytucji naukowych i przedsiębiorstw. Jeżeli chodzi o instytucjonalne formy współpracy, to udział regionu w ogólnokrajowej liczbie instytucji proinnowacyjnych jest nieznacznie wyższy, niż wskazywałby na to potencjał ludnościowy województwa. Niestety przydatność instytucji naukowych i efektywność funkcji pośredniczącej instytucji proinnowacyjnych należy ocenić jako niewystarczające, gdyż porozumienia o współpracy w procesie innowacyjnym zawarło mniej przedsiębiorstw przemysłowych mazowieckich niż średnio w kraju. Firmy średnie i duże z Mazowsza częściej niż średnio w Polsce zlecają prace badawcze na zewnątrz, jednak w grupie małych firm mazowieckich zdarza się to rzadziej niż w kraju. Prawdopodobnie więc współpraca z instytucjami naukowymi jest zastępowana na Mazowszu zlecaniem prac badawczych. Szczególnego zainteresowania wymagają działania na rzecz intensyfikacji współpracy małych podmiotów z instytucjami naukowymi. Tutaj trudności we współpracy z nauką wynikają zapewne z kosztów współpracy formalnej. Sposobem na intensyfikację współpracy z małymi podmiotami może być utworzenie punktów kontaktowych na uczelniach dla MSP, np. finansowanych z funduszy europejskich, gdzie przedsiębiorcy będą mogli zgłosić swoje zapotrzebowanie na określone badania. Punkty te zajmą się przygotowaniem odpowiedniej oferty ze strony uczelni lub skontaktują z naukowcem, który mógłby się zająć daną kwestią. Dla potrzeb współpracy z małymi i średnimi firmami powinny być obniżone narzuty stosowane na uczelniach na projekty badawcze. Ewentualnie uczelnie mogłyby utworzyć powiązane ze sobą firmy/centra, które zatrudniałyby pracowników uczelni na umowę o dzieło do poszczególnych badań, co umożliwiłoby zmniejszenie kosztów płac. MSP powinny mieć też dostęp do laboratoriów uczelnianych tworzonych przy wsparciu funduszy europejskich, np. za niewielką opłatą. W ramach tych laboratoriów 228 Elżbieta Wojnicka powinno być oferowane odpowiednie szkolenie z wykorzystania danej aparatury badawczej. W ujęciu branżowym na Mazowszu wyraźnie widać przewagę różnych form współpracy z nauką w branżach o wyższym zaawansowaniu technologicznym oraz położonych w aglomeracji warszawskiej. W subregionach mazowieckich znajduje się wiele przedsiębiorstw tradycyjnych, jednak dla wsparcia ich innowacyjności współpraca z nauką może być także bardzo przydatna, np. w zakresie wzornictwa przemysłowego czy analiz rynkowych. Uczelnie mogłyby zintensyfikować współpracę badawczą z mazowieckimi małymi i średnimi przedsiębiorstwami oraz firmami z branż tradycyjnych, oferując im wykonywanie badań w ramach prac dyplomowych czy magisterskich, co stanowiłoby formę współpracy dydaktycznej z biznesem i pozwoliło przybliżyć edukację do wymogów rynkowych, a jednocześnie wiązałoby się z niższym kosztem dla przedsiębiorstw. Pożądane byłoby opracowanie przez poszczególne uczelnie strategii współpracy z gospodarką, gdyż na razie działania poszczególnych placówek w tym zakresie są nieskoordynowane, a także nie stanowią priorytetu uczelni, ani badawczego, ani dydaktycznego. Świadczy o tym m.in. fakt, że na witrynach internetowych uczelnie zamieszczają tylko ułamek swoich osiągnięć w zakresie współpracy badawczej z firmami czy badań rozwojowych. Przedstawiona analiza pokazuje, że na tle pozostałych regionów w zakresie współpracy badawczej z przedsiębiorstwami sfera naukowa Mazowsza prezentuje się dosyć dobrze, co wynika z nagromadzenia tutaj instytucji badawczo-rozwojowych. Instytucje naukowe z Mazowsza są też dość istotnymi partnerami w procesie badawczym dla podmiotów spoza regionu. Znaczną część przepływu kadr miedzy nauką a gospodarką w postaci wspólnych projektów badawczych realizują jednak instytuty naukowe, a nie uczelnie. Pod względem współpracy badawczej wyróżniają się uczelnie techniczne, tj. Politechnika Warszawska oraz Wojskowa Akademia Techniczna. Przepływ kadr między nauką a gospodarką na Mazowszu dla potrzeb dydaktycznych wydaje się dość silny. Spośród uczelni publicznych znaczna część na swoich stronach internetowych deklaruje ofertę w postaci wykładów praktyków gospodarczych. Zarówno uczelnie publiczne, jak i prywatne prowadzą studia podyplomowe, których uczestnikami w przypadku kierunków ekonomicznych, prawniczych i technicznych są w większości osoby pracujące w przedsiębiorstwach. Uczelnie starają się też włączać staże i praktyki oraz współpracę z firmami do swojej oferty edukacyjnej dla studentów. Ponadto przy pięciu uczelniach działają akademickie inkubatory przedsiębiorczości. Wykwalifikowani pracownicy to coraz ważniejszy atut Polski jako kraju lokaty inwestycji zagranicznych. Wcześniejszy kontakt z praktyką jest postrzegany przez wielu pracodawców jako istotna zaleta absolwentów uczelni, a więc te uczelnie, które tego nie zapewnią, będą produkować osoby nieporadne na rynku pracy. Sposobem na intensyfikację praktycznego kształcenia studentów mogłyby być fora dialogu, np. panele dyskusyjne naukowców uczelnianych i potencjalnych pracodawców dla określenia programów kształcenia, oraz współpraca z przedsiębiorstwami dla przygotowania materiałów dydaktycznych na zajęcia. Ponadto uczelnie powinny nawiązać współpracę z izba- 10. Przepływ kadr między nauką a biznesem na Mazowszu 229 mi gospodarczymi i stowarzyszeniami branżowymi na rzecz intensyfikacji praktycznej edukacji studentów w formie praktyk czy współpracy przy pisaniu prac magisterskich. Polityka regionalna ma niewielki wpływ na sposób działania poszczególnych uczelni, toteż intensyfikacja przepływu kadr między nauką a gospodarką poprzez aktywizację naukowców uczelnianych może nastąpić jedynie w wyniku zmian w ramach uczelni. Polityka regionalna może pomóc jedynie poprzez inwestycje w ramach regionalnego programu operacyjnego (parki technologiczne, laboratoria dla badań rozwojowych przy uczelniach) czy określanie warunków uzyskania dofinansowania ze środków europejskich dla uczelni lub przedsiębiorstw, w postaci kryteriów preferujących projekty nastawione na intensyfikację przepływu kadr. Mogą to być takie projekty, jak np. zaproponowane powyżej punkty kontaktowe na uczelniach dla MSP, opracowanie strategii współpracy z biznesem czy wsparcie dla programów dydaktycznych na uczelniach obejmujących praktykę lub wykłady przedstawicieli biznesu na uczelniach. Można też popierać projekty dokształcania przedsiębiorców na uczelniach, obejmujące zajęcia prowadzone nie tylko przez pracowników uczelni, ale także np. praktyków z zagranicy. Ponadto warto wspierać takie przedsięwzięcia, jak inkubatory technologiczne, które umożliwią rozwój działalności gospodarczej zarówno pracowników naukowych, jak i studentów. Intensyfikacji przepływu kadr miedzy nauką a gospodarką może służyć ograniczenie wieloetatowości pracowników uczelni publicznych w postaci pracy na kilku uczelniach. Uczelnie powinny natomiast inspirować poszukiwanie przez pracowników zleceń zewnętrznych jako uzupełniających ich dochód, co jednocześnie będzie sprzyjać rozwojowi działalności badawczej, a także dostosowywaniu dydaktyki do wymogów rynkowych przez praktyczną działalność pracowników naukowych. Przepływowi kadr miedzy nauką a gospodarką będzie też sprzyjać odpowiednia polityka wobec inwestorów zagranicznych prowadzona w regionie, tj. zachęcanie ich do współpracy z instytucjami naukowymi. W tym celu mogą być np. współfinansowane informatory o ofercie instytucji naukowych dla inwestorów zagranicznych czy punkty kontaktowe dla firm na uczelniach. Ponadto odpowiednie klauzule mogą być dodawane w ramach poszukiwania inwestorów strategicznych dla spółek skarbu państwa. Sposobem intensyfikacji współpracy badawczej nauki i przedsiębiorstw zagranicznych może być też realizacja koncepcji Warszawskiego Parku Technologicznego i zachęcanie inwestorów zagranicznych do inwestycji na jego terenie. Ponadto należałoby zwiększyć uczestnictwo pracowników naukowych w radach nadzorczych zarówno spółek skarbu państwa jak i innych, co ułatwiłoby utrzymywanie przez dydaktyków kontaktów z biznesem, z korzyścią dla studentów. Bibliografia Analiza stanu i kierunków rozwoju parków naukowo-technologicznych, inkubatorów technologicznych i centrów transferu technologii w Polsce, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2004. „Home & Market”, wrzesień 2005, wrzesień 2006. 230 Elżbieta Wojnicka Klimczak P., Wojnicka M., Dąbkowski J., Perspektywy rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw wysokich technologii w Polsce do 2020 roku, red. E. Wojnicka, ekspertyza dla Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, www.parp.gov.pl Matusiak K.B., Pojęcie i rola ośrodków innowacji w gospodarce narodowej, w: P. Głodek i in., Ośrodki innowacji w Polsce. Analiza krajowych instytucji wspierających innowacyjność i transfer technologii, PARP, Poznań–Warszawa 2005. Umiński S. i in., Konkurencyjność polskich MSP, IBnGR dla PARP, Gdańsk 2001. Wojnicka E., Rot P., Tamowicz P., Brodzicki T., Regionalny System Innowacyjny w województwie pomorskim, IBnGR, „Polska Regionów” 2001, nr 26. Wojnicka E., Szultka S., Analiza wspólnych patentów na podstawie Wiadomości Urzędu Patentowego 1995– 2001, IBnGR, 2002. Wolman E., Sektorowy program operacyjny „Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw”, lata 2004–2006, MNiI, prezentacja, www.mnisw.gov.pl. www.dolinalotnicza.pl www.kig.pl www.kolkaifora.pl www.polfarmed.pl www.polfarmed.pl www.sgh.waw.pl www.wszim.edu.pl Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 11.1. Wstęp Celem tego rozdziału jest identyfikacja oraz analiza funkcjonowania firm zakładanych przez studentów oraz absolwentów (tzw. firmy start-up). Rozdział podzielony został na pięć podrozdziałów, które zawierają: • charakterystykę studentów i absolwentów uczelni wyższych w województwie mazowieckim wraz z możliwościami, jakie stoją przed nimi po zakończeniu studiów, ze szczególnym uwzględnieniem ich nastawienia do rozpoczęcia własnej działalności gospodarczej; • wyniki badania przeprowadzonego wśród młodych właścicieli firm; celem badania było zebranie informacji dotyczących funkcjonowania firm założonych przez studentów i absolwentów uczelni wyższych (firmy start-up), a w szczególności identyfikacja problemów i barier, jakie firmy start-up napotkały w trakcie działalności, oraz wsparcia, jakie otrzymały i jakiego oczekują od instytucji naukowo-badawczych; • opis instytucji, które ułatwiają start młodym przedsiębiorcom; zostały uwzględnione instytucje działające na poziomie ogólnokrajowym, regionalnym i lokalnym, ze szczególnym uwzględnieniem programów i inicjatyw zachęcających do zakładania firm; • wyniki przeprowadzonych wywiadów osobistych z trzema młodymi przedsiębiorcami; wywiady miały na celu zdiagnozowanie czynników, które przyczyniły się do odniesienia sukcesu oraz poniesienia porażki; • wnioski końcowe dla polityki innowacyjnej. 232 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk 11.2. Charakterystyka rynku pracy dla studentów i absolwentów W tej części przeanalizowano sytuację na rynku pracy w odniesieniu do absolwentów uczelni wyższych, z uwzględnieniem możliwości ich zatrudnienia oraz podaży pracy związanej z wejściem absolwentów uczelni na rynek pracy. Jest to istotne z perspektywy realizowanego badania, ponieważ ma wpływ na liczbę firm zakładanych przez młodych przedsiębiorców oraz ich nastawienie do rozpoczęcia własnej działalności gospodarczej. 11.2.1. Informacje na temat uczelni wyższych w województwie mazowieckim, studentów oraz absolwentów szkół wyższych 11.2.1.1. Uczelnie wyższe W województwie mazowieckim, podobnie jak w całym kraju, wzrasta liczba szkół wyższych. W roku akademickim 2000/2001 w województwie funkcjonowało 75 szkół. Natomiast pięć lat później na terenie województwa mazowieckiego działało już 101 uczelni wyższych. Liczba szkół wyższych nie uległa zmianie w ciągu ostatniego roku. Tabela 11.1. Szkoły wyższe w województwie mazowieckim Typ szkół Szkoły wyższe ogółem 2000/ 2001 2001/ 2002 2002/ 2003 2003/ 2004 2004/ 2005 2005/ 2006 2006/ 2007 75 80 92 94 100 101 101 Uniwersytety 2 2 2 2 2 2 2 Wyższe szkoły techniczne 5 5 5 5 5 5 5 Wyższe szkoły rolnicze 2 2 2 2 2 2 1 Wyższe szkoły ekonomiczne 27 27 27 27 27 26 26 Wyższe szkoły pedagogiczne 3 3 3 3 3 3 4 Akademie medyczne 1 1 1 1 1 1 1 Akademie wychowania fizycznego 1 1 1 1 1 1 1 Wyższe szkoły artystyczne 4 4 4 4 4 4 4 Wyższe szkoły teologiczne 10 6 10 10 10 9 9 Wyższe szkoły zawodowe 11 21 28 29 35 38 37 9 8 9 10 10 10 11 Pozostałe szkoły o profilu uniwersyteckim Źródło: opracowanie własne na podstawie danych uzyskanych z Banku Danych Regionalnych Głównego Urzędu Statystycznego, http://www.stat.gov.pl/bdr/bdrap.strona.indeks W województwie mazowieckim wśród ogółu liczby szkół wyższych dominują wyższe szkoły zawodowe. Najwięcej studentów jednak studiuje w szkołach ekonomicz- 233 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych nych. Na drugim miejscu ze względu na liczbę studentów uplasowały się uniwersytety, na trzecim politechniki i inne szkoły techniczne. Większość szkół wyższych niepaństwowych prowadzi kształcenie przede wszystkim na poziomie licencjackim, głównie na kierunkach ekonomicznych, takich jak zarządzenie i marketing, finanse i bankowość, handel, ekonomia. Uczelnie państwowe wprowadziły płatne studia wieczorowe, zaoczne, eksternistyczne oraz podyplomowe, poszerzając tym samym ofertę edukacyjną. Wiele uczelni różnicuje jednolity (magisterski) system studiów, wprowadzając dwustopniowy system kształcenia (inżynier/licencjat – magister), który bardziej odpowiada potrzebom rynku pracy oraz umożliwia uzyskanie dyplomu w relatywnie szybkim tempie. Dwustopniowe studia są rezultatem procesu bolońskiego. 11.2.1.2.Studenci szkół wyższych Rosnące aspiracje edukacyjne młodzieży, coraz szersza oferta szkól wyższych, a także większe limity przyjęć na pierwszy rok studiów wpłynęły na wzrost populacji studentów w województwie mazowieckim w latach 2000–2006 (rok 2000/2001 – 312 418 studentów, rok 2002/2003 – 341 860 studentów, rok 2005/2006 – 350 947 studentów). W roku akademickim 2004/2005 w województwie mazowieckim w 100 szkołach wyższych wszystkich typów szkół kształciło się 348 553 studentów (o 1693 osoby więcej niż w poprzednim roku), w roku akademickim 2005/2006 w 101 szkołach wyższych kształciło się 350 947 studentów (o 2394 osób więcej niż w poprzednim roku). Natomiast w roku akademickim 2006/2007 liczba studentów szkół wyższych spadła o 1129 i wyniosła 349 818. Tabela 11.2. Studenci szkół wyższych według typów szkół Typ szkół Szkoły wyższe ogółem Uniwersytety 2000/ 2001 2001/ 2002 2002/ 2003 2003/ 2004 2004/ 2005 2005/ 2006 2006/ 2007 312 418 333 426 341 592 346 860 348 553 350 947 349 818 59 495 63 289 65 905 70 199 70 918 74 304 74 180 Wyższe szkoły techniczne 57 134 59 799 58 792 57 217 56 515 53 855 50 137 Wyższe szkoły rolnicze 25 226 27 980 30 751 33 190 34 609 35 393 22 459 106 324 108 807 104 733 98 443 90 811 87 697 87 555 Wyższe szkoły ekonomiczne Wyższe szkoły pedagogiczne 14 008 13 557 13 952 13 809 13 126 13 383 25 109 Akademie medyczne 3 358 3 953 4 760 5 926 7 428 8 659 9 917 Akademie wychowania fizycznego 3 097 3 215 3 326 3 413 3 668 3 830 3 912 Wyższe szkoły artystyczne 2 142 1 171 2 191 2 244 2 331 2 376 2 368 Wyższe szkoły teologiczne 3 019 3 255 3 138 2 875 2 979 2 934 2 564 Wyższe szkoły zawodowe 32 464 33 350 33 540 34 946 30 116 34 253 38 203 6 151 14 050 20 504 24 598 36 052 34 263 33 414 Pozostałe szkoły o profilu uniwersyteckim Źródło: ibidem. 234 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk Rysunek 11.1. Udział studentów poszczególnych typów szkół w ogólnej liczbie szkół w roku akademickim 2006/2007 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych uzyskanych z Banku Danych Regionalnych Głównego Urzędu Statystycznego, http://www.stat.gov.pl/bdr/bdrap.strona.indeks W roku akademickim 2006/2007 największy odsetek studentów kształcił się w wyższych szkołach ekonomicznych (25% ogółu studentów). Kolejną liczną grupę stanowili studenci uniwersytetów (21%) oraz wyższych szkół technicznych (14%). Warto zaznaczyć, że w roku akademickim 2006/2007 w odniesieniu do poprzedniego roku największy wzrost liczby studentów wystąpił w wyższych szkołach pedagogicznych – wzrost o 11 726 (o 87,6%). Poza tym znaczny wzrost liczby studiujących miał miejsce w wyższych szkołach zawodowych – wzrost o 3950 (o 11,5%), oraz akademiach medycznych – o 1258 (o 14,5%). Natomiast największy spadek liczby studiujących wystąpił w wyższych szkołach rolniczych – o 12 934 (o 36,5%), oraz wyższych szkołach technicznych – o 3718 (o 6,9%). Taka zmiana struktury kształcenia wydaje się właściwa ze względu na potrzeby rynku pracy. Konsekwencją zwiększania się populacji studentów szkół wyższych jest wzrost liczby absolwentów kończących edukację. „W latach akademickich 2000/2001–2004/2005 najwięcej osób studiowało zaocznie. Mogą być to osoby, które łączą naukę z pracą zawodową. Wydaje się, że głównym motywem podjęcia studiów jest wymaganie od pracowników wykształcenia wyższego. Można zauważyć, że chociaż ogólnie studenci studiów dziennych stanowią tylko ok. 40,4% ogółu studentów, to w uniwersytetach, wyższych szkołach technicznych, wyższych szkołach rolniczych, akademii medycznej, akademii wychowania fizycznego, wyższych szkołach artystycznych przeważają studenci studiów dziennych, zaś w pozostałych typach szkół przeważają studenci studiów zaocznych. Dominacja studiów zaocznych cechuje wyższe szkoły pedagogiczne. 235 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych Największy wzrost liczby studentów (3,5-krotny) w okresie 2000/2001–2004/2005 odnotowano w systemie studiów eksternistycznych”1. Tabela 11.3. Studenci według kierunków studiów w latach 2001/2002–2006/2007 Kierunki 2001/ 2002 2002/ 2003 2003/ 2004 2004/ 2005 2005/ 2006 2006/ 2007 Ogółem Pedagogiczne Humanistyczne Artystyczne Społeczne Prawne Przyrodnicze Medyczne Techniczne Rolnicze, leśne i rybactwa Usługi transportowe Ekonomia i administracja Dziennikarstwo i informacja Biologiczne Fizyczne Matematyczno-statystyczne Informatyczne Inżynieryjno-techniczne Produkcja i przetwórstwo Architektura i budownictwo Weterynaryjne Usługi dla ludności Ochrona środowiska Ochrona i bezpieczeństwo Specjalności Biznes i administracja Nauki o życiu Zdrowie Przemysł i przetwarzanie Opieka społeczna 333 426 32 704 25 222 2 926 77 285 12 165 2 541 . 24 774 5 985 3 884 . 2 771 . . 2 446 6 962 . . 7 336 970 8 084 7 877 0 14 050 85 546 2 610 4 345 2 943 0 341 592 37 884 24 062 3 119 73 224 12 826 . 5 441 . 6 202 3 975 96 082 2 931 2 175 3 842 2 693 9 417 23 503 4 796 7 720 1 014 10 409 9 073 1 204 . . . . . 0 346 860 39 803 25 311 3 273 71 604 12 440 . 6 795 . 6 460 3 998 94 896 3 137 1 713 3 835 2 807 10 360 23 914 5 176 7 894 1 020 11 209 9 309 1 906 . . . . . 0 348 553 40 335 25 820 3 362 70 625 11 839 . 8 662 . 6 780 4 274 89 381 3 684 1 047 4 362 2 653 15 632 21 133 4 727 7 927 1 022 13 773 9 260 2 255 . . . . . 0 350 947 41 718 26 483 3 464 67 108 12 066 . 10 585 . 6 859 4 392 88 545 4 234 978 4 126 2 587 16 258 20 988 4 932 8 231 1 014 15 022 8 824 2 533 . . . . . 0 349 818 40 312 28 215 3 740 65 227 13 609 . 12 643 . 6 894 4 221 84 769 4 261 937 3 496 3 160 17 528 21 141 5 200 8 786 1 058 15 689 8 874 0 . . . . . 58 Źródło: ibidem. 1 U. Jeruszka, Dostosowania systemu edukacji zawodowej do potrzeb rynku pracy w województwie mazowieckim, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2006, s. 67. 236 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk W roku akademickim 2006/2007 najbardziej liczną grupą byli studenci kierunku ekonomia i administracja (84 769 studentów). Jednakże, jak już wcześniej wspomniano, co roku zmniejsza się liczba studentów kierunków ekonomicznych. Kolejne popularne kierunki studiów znajdują się w grupach: społeczne (65 227 studentów) oraz pedagogiczne (40 312). Warto zauważyć, że z roku na rok wzrasta liczba studentów kierunków informatycznych. Bez wątpienia Deklaracja bolońska, będąca podstawą procesu na rzecz tworzenia harmonijnego systemu szkolnictwa wyższego w Europie, ma wpływ na powyższą statystykę. Dostosowanie uczelni wyższych do studiów dwustopniowych, tj. studiów zawodowych kończących się uzyskaniem tytułu zawodowego licencjata i studiów magisterskich uzupełniających, stanowiących kontynuację studiów zawodowych, wpływa na zmiany w programach nauczania. Ma to doprowadzić do wyeliminowania takich zjawisk, jak wysoki odsetek osób porzucających studia, wysokie bezrobocie wśród absolwentów wynikające w znacznym stopniu z niedopasowania kwalifikacji do potrzeb rynku pracy, brak elastyczności programów i drożności poszczególnych systemów edukacyjnych, niska jakość usług edukacyjnych oraz trudności z uznawaniem okresów studiów i dyplomów. 11.2.1.3. Absolwenci szkół wyższych Liczba absolwentów ogółem szkół wyższych w województwie mazowieckim w latach 2000/2001–2006/2007 wyniosła 457 971. Tabela 11.4. Absolwenci szkół wyższych w podziale na typy szkół Typ szkół Szkoły wyższe ogółem 2000/ 2001 2001/ 2002 2002/ 2003 2003/ 2004 2004/ 2005 2005/ 2006 2006/ 2007 50 446 62 337 67 529 71 098 70 330 68 810 67 421 Uniwersytety 9 473 12 738 10 645 11 138 10 664 10 839 11 018 Wyższe szkoły techniczne 8 193 9 957 11 761 11 983 11 473 11 236 10 213 Wyższe szkoły rolnicze 3 712 3 995 4 591 4 350 5 285 5 566 3 601 Wyższe szkoły ekonomiczne 18 474 21 775 24 669 26 836 24 894 22 660 19 381 Wyższe szkoły pedagogiczne 3 456 3 487 3 767 4 063 2 940 2 983 6 730 532 513 517 661 1 031 1 086 1 918 Akademie wychowania fizycznego 870 878 863 883 772 916 878 Wyższe szkoły artystyczne 288 324 337 374 379 393 410 Akademie medyczne Wyższe szkoły teologiczne Wyższe szkoły zawodowe Pozostałe szkoły o profilu uniwersyteckim Źródło: ibidem. 347 562 504 753 527 498 537 5 041 7 754 8 764 7 729 4 072 4 510 5 518 60 354 1 111 2 328 8 293 8 123 7 217 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 237 Rysunek 11.2. Udział absolwentów poszczególnych typów szkół w ogólnej liczbie szkół w roku akademickim 2006/2007 Źródło: ibidem. W roku akademickim 2006/07 najwięcej absolwentów (19 381, co stanowiło 29% absolwentów wszystkich szkół) ukończyło szkoły ekonomiczne, następną grupę ze względu na liczebność stanowili absolwenci uniwersytetów (11 018 osób, 16%). Niewiele mniej absolwentów ukończyło wyższe szkoły techniczne (10 213 osób, 15%). Znaczącą grupę stanowili także absolwenci wyższych szkół o profilu uniwersyteckim (7217 osób, 11%) oraz absolwenci wyższych szkół pedagogicznych (6730 osób, 10%) i wyższych szkół zawodowych (5518 osób, 7%). Należy zwrócić uwagę, że nie wszyscy absolwenci mazowieckich szkół wyższych zasilają rynek pracy województwa mazowieckiego. Część studentów, studiujących głównie w Warszawie, to także mieszkańcy innych województw, którzy po ukończeniu studiów mogą wrócić w rodzinne strony. Poszukiwać pracy na Mazowszu mogą także absolwenci mieszkający i kończący studia w innych województwach. 11.2.2. Możliwości stojące przed studentami i absolwentami uczelni wyższych Studenci oraz absolwenci uczelni wyższych mają różnorodne możliwości realizacji swoich zawodowych ambicji. Absolwent może podjąć pracę w firmie czy instytucji w Polsce lub wyjechać za granicę. Może również zaangażować się w działalność naukową i rozpocząć studia doktoranckie na uczelni. Przedsiębiorczy studenci mogą zdobywać doświadczenia poprzez działalność w kołach naukowych lub innych organizacjach studenckich. Kolejną możliwością jest odbycie praktyki lub stażu w firmie czy 238 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk instytucji. Zarówno studenci, jak i absolwenci szkół wyższych mogą spróbować swoich sił, rozpoczynając własną działalność gospodarczą. Jak wynika z ogólnopolskiego badania „Pracodawca roku”, zrealizowanego przez AIESEC w 2006 r., w którym co roku bierze udział ok. 40 uczelni wyższych z całej Polski, „w porównaniu z ubiegłymi latami wzrosła liczba studentów zdecydowanych na otwarcie własnej firmy po zakończeniu studiów. Ilość respondentów, którzy są zainteresowani założeniem własnego przedsiębiorstwa dopiero po kilku latach pracy na etacie w innej firmie, nie zmienia się od kilku lat i wynosi 28%”2. W porównaniu z ubiegłymi latami odnotowano wzrost liczby studentów mających już własne firmy (z 1% w 2004 r. do 3% w 2006 r.), a także tych, którzy zaraz po ukończeniu studiów otwierają własną działalność (8% w 2006 r. w porównaniu z 4% w 2004 r.). Rysunek 11.3. Pytanie czy zamierzasz założyć własną firmę postawione w badaniu „Pracodawca roku” Źródło: opracowanie własne na podstawie danych uzyskanych z badania „Pracodawca roku” zrealizowanego przez AIESEC Polska w 2006 r. W badaniu realizowanym przez AIESEC Polska w 2006 r. wśród 43 uczelni wyższych znalazło się 7 jednostek naukowych z województwa mazowieckiego. Dotychczas nie przeprowadzono badania, które uwzględniałoby tylko uczelnie wyższe w regionie Mazowsza. Na podstawie powyższych danych można jednak wnioskować, że odpowiedzi udzielone przez studentów uczelni wyższych w województwie mazowieckim kształ2 http://www.pracodawcaroku.pl/images/media/Pracodawca.Roku.2006.pdf, s.17. 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 239 towałyby się podobnie lub z większym odsetkiem odpowiedzi pozytywnych dotyczących założenia własnej firmy. Osoby studiujące na uczelniach wyższych w województwie mazowieckim odznaczają się wysoką przedsiębiorczością oraz dużą determinacją, aby osiągnąć sukces zawodowy. Ponadto większość instytucji wspierających przedsiębiorczość mieści się w Warszawie, toteż studenci i absolwenci pragnący rozpocząć działalność gospodarczą mają łatwiejszy start dzięki możliwości bezpośredniego kontaktu z organizacjami. 11.2.3. Zarys sytuacji na rynku pracy w województwie mazowieckim z uwzględnieniem absolwentów i studentów3 Województwo mazowieckie plasuje się na pierwszej pozycji w kraju pod względem zarówno obszaru, jak i liczby ludności. Wskaźniki statystyczne dotyczące całego województwa mazowieckiego wyróżniają Mazowsze jako region najbogatszy oraz najmniej zagrożony bezrobociem. Świadczą o tym poniższe wskaźniki: • Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w 2005 r. wynosiło 2506,93 zł w skali kraju, natomiast w województwie mazowieckim 3227,04 zł. Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę wynosi 761,46 zł w skali kraju, natomiast w województwie mazowieckim 937,97zł4. • Stopa bezrobocia jako procent aktywnych zawodowo (stan w końcu czerwca 2007 r.): Polska 12,4%, mazowieckie 10,2%, Warszawa 3,9%5. 11.2.3.1. Bezrobotni według wieku Biorąc pod uwagę wiek bezrobotnych w województwie mazowieckim, na koniec grudnia 2006 r. najliczniejszą grupę stanowiły osoby w wieku 25–34 lata (79 061 osób, 27,7% ogółu bezrobotnych), następnie bezrobotni w wieku 45–54 (73 019 osób, 25,6%) oraz bezrobotni w wieku 35–44 lata (55 261 osób, 19,3%). Liczba bezrobotnych w wieku 25–34 systematycznie maleje począwszy od 2004 r. W 2006 r. w porównaniu z grudniem 2005 r. odnotowano spadek bezrobotnych w tej grupie wiekowej o 14%. W 2006 r. najwyższym udziałem bezrobotnych w wieku 25–34 lata w ogólnej liczbie bezrobotnych charakteryzowały się powiaty: zwoleński (32,9%), siedlecki (32,8%) oraz płocki (31%), najniższym natomiast powiaty: grodziski (24%), warszawski zachodni (24,5%) oraz otwocki (24,6%). 3 Rynek pracy województwa mazowieckiego w 2005 r., Wojewódzki Urząd Pracy, Warszawa, kwiecień 2006, s. 23–28. 4 Dane uzyskane z Banku Danych Regionalnych Głównego Urzędu Statystycznego, http://www.stat.gov. pl/bdr/bdrap.strona.indeks 5 Praca. Dochody ludności. Bezrobotni oraz stopa bezrobocia wg województw, podregionów i powiatów (stan na koniec czerwca 2007 r.), Główny Urząd Statystyczny. 240 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk Tabela 11.5. Bezrobotni według wieku (stan na koniec okresu sprawozdawczego) 2004 Wyszczególnienie 2005 2006 osoby % osoby % osoby % Ogółem 352 946 100,0 332 525 100,0 285 612 100,0 Do 24 lat 79 947 22,7 69 463 20,9 55 186 19,3 25–34 lata 98 216 27,8 91 909 27,6 79 061 27,7 35–44 lata 71 789 20,3 66 063 19,9 55 261 19,3 45–54 lata 84 824 24,0 83 345 25,1 73 019 25,6 55 lat i więcej 18 170 5,2 21 745 6,5 23 085 8,1 Źródło: Rynek pracy województwa mazowieckiego w 2005 r., Wojewódzki Urząd Pracy, Warszawa, kwiecień 2006, s. 24; Bank Danych Regionalnych Głównego Urzędu Statystycznego, http://www.stat.gov.pl/bdr/bdrap.strona.indeks 11.2.3.2. Bezrobotni według wykształcenia Najmniej liczna grupa bezrobotnych w województwie mazowieckim to osoby z wyższym wykształceniem (6,8% ogółu bezrobotnych, 19 355 osób). Wyższym udziałem od średniego dla województwa wyróżniają się głównie miasta: Warszawa (13,5% ogółu bezrobotnych), Siedlce (12,3%), Ostrołęka (9,2%), Radom (8,5%) oraz Płock (8,4%), a także powiaty: piaseczyński (8,7%) i grodziski (7,4%). Tabela 11.6. Bezrobotni według wykształcenia (stan na koniec okresu sprawozdawczego) 2004 rok Wyszczególnienie Ogółem 2005 rok 2006 rok osoby % osoby % osoby % 352 946 100,0 332 525 100,0 285 612 100,0 W tym z wykształceniem: Wyższym 19 841 5,6 20 666 6,2 19 355 6,8% Policealnym i średnim zawodowym 79 783 22,6 74 884 22,5 64 207 22,5 24 686 7,0 25 294 7,6 24 278 8,5 Zasadniczym zawodowym Średnim ogólnokształcącym 115 608 32,8 105 115 31,6 86 169 30,2 Gimnazjalnym i poniżej 113 028 32,0 106 566 32,1 91 603 32,1 Źródło: Rynek pracy…, op.cit., s. 26; Bank Danych Regionalnych, op.cit. 11.2.3.3. Bezrobotni według grup zawodów i specjalności6 Podstawą analizy struktury zawodowej jest Klasyfikacja Zawodów i Specjalności dla potrzeb rynku pracy opracowana na podstawie Międzynarodowego Standardu Klasyfikacji Zawodów ISCO-88, przyjętego na XIV Międzynarodowej Konferencji 6 Rynek pracy…, op.cit., s. 30–33. 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 241 Statystyków Pracy w Genewie w 1987 r., oraz jego nowej edycji z 1994 r., tzw. ISCO-88 (COM), dostosowanej do potrzeb Unii Europejskiej. Dla poszczególnych zawodów i specjalności powiatowe urzędy pracy stosują 6-cyfrowy symbol zawodu. Wprawdzie klasyfikacja statystyczna nie określa jednoznacznie poziomu wykształcenia według zawodów, to jednak układ zawodów według głównych grup zawodowych oraz nazwy poszczególnych grup zawodów mogą sugerować oczekiwany poziom wykształcenia. Jedynie grupa 2 – specjaliści – wskazuje, że osoby do niej zaliczone mają poziom wykształcenia uzyskiwany na studiach wyższych zawodowych, studiach magisterskich i studiach podyplomowych oraz na studiach doktoranckich (symbole elementarnych grup zawodowych – od 2111 do 2479). W grupie specjalistów duża liczba zarejestrowanych bezrobotnych wystąpiła w pięciu zawodach i specjalnościach, a mianowicie: • ekonomista (ponad 5 tys. zarejestrowanych bezrobotnych), • specjalista do spraw marketingu i handlu (ok. 1 tys. zarejestrowanych bezrobotnych), • specjalista do spraw administracji publicznej (ok. 700 zarejestrowanych bezrobotnych), • pedagog (od 500 do ok. 600 zarejestrowanych bezrobotnych), • pielęgniarka (ponad 600 zarejestrowanych bezrobotnych); należy przy tym podkreślić, że zawód pielęgniarka pojawił się dopiero w 2005 r. jako kategoria znacząca dla mazowieckiego rynku pracy. Jednocześnie we wszystkich kategoriach zawodów i specjalności występowało zwiększenie liczby osób rejestrujących się jako poszukujące pracy, co oznacza, że coraz bardziej pogłębia się nierównowaga na regionalnym rynku pracy dotycząca tych zawodów, a tym samym konieczne staje się zweryfikowanie systemu kształcenia, który powinien w znacznie większym stopniu uwzględniać sygnały płynące z rynku pracy. 11.2.3.4. Struktura ofert pracy według zawodów7 W województwie mazowieckim zwraca uwagę dość duża liczba ofert pracy. W okresie od II połowy 2004 r. do końca 2005 r. pojawiło się ich ogółem od ok. 38 tys. do 42,8 tys., a więc łączna liczba oferowanych przez pracodawców miejsc pracy wyniosła w badanych latach ponad 122 tys. Na jedną ofertę pracy przypadało od 9 bezrobotnych w II półroczu 2004 r. do 8 poszukujących pracy w II półroczu 2005 r. Zaobserwowano zatem niewielką poprawę w tej dziedzinie. Największemu pogorszeniu w ciągu całego 2005 r. uległa sytuacja na regionalnym rynku pracy bezrobotnych z grupy zawodowej specjalistów, gdzie zaobserwowano minimalne szanse na podjęcie pracy w drugiej połowie badanego okresu. Oznacza to pogorszenie pozycji konkurencyjnej zasobów pracy reprezentujących wyższe poziomy wykształcenia, a relatywne polepszenie się sytuacji osób z najniższymi poziomami kwalifikacji. 7 Tekst przygotowany w oparciu o informacje z raportu: Rynek pracy specjalistów – podsumowanie 2004 i 2005, przygotowanego przez konsultantów portalu rekrutacyjnego Pracuj.pl. 242 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk 11.2.3.5. Zjawisko migracji Analiza zjawiska migracji została podzielona na dwie grupy: migracje między województwami z uwzględnieniem napływu i odpływu ludności na Mazowszu oraz migracje zagraniczne. W Polsce dane o migracjach opracowywane są na podstawie informacji ewidencyjnej gmin o zameldowaniu na pobyt stały. Niska skłonność do rejestrowania zmiany miejsca zamieszkania, zarówno w obrębie kraju jak i w przypadku wyjazdów zagranicznych, a także większe możliwości wyjazdów i większa ruchliwość ludności, zwłaszcza w ostatnich latach, poważnie ograniczają użyteczność tych danych8. Uniemożliwia to zarówno oszacowanie wielkości strumienia migracji, ustalenie regionów odpływu i napływu, jak i charakterystykę demograficzno-społeczną migrantów, także ze względu na cel migracji (migracje zarobkowe i pozostałe). W związku z tym przy opisie migracji zarobkowych korzysta się z następujących źródeł danych: • dane administracyjne zbierane przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (MPiPS), • dane ankietowe pochodzące z BAEL. Studenci wyjeżdżający za granicę w celach edukacyjnych oraz absolwenci uczelni wyższych poszukujący pracy bądź stażu za granicą często nie są uwzględniani bezpośrednio w statystykach, gdyż wyjazd ten nie łączy się z wymeldowaniem z województwa mazowieckiego. Mając to na uwadze, można wnioskować, że zjawisko migracji może mieć znacznie silniejszy charakter niż przedstawione dane. Migracje międzywojewódzkie. W 2006 r. w wyniku migracji między województwami ludność województwa mazowieckiego zwiększyła się o 16,3 tys. osób, podczas gdy w 2005 r. o 14,5 tys. osób. W 2005 r. z pobytu stałego wymeldowało się 9,6 tys. osób, a zameldowało 24,2 tys. W miastach przybyło 13,1 tys. osób (z tego w m.st. Warszawie 10,2 tys. osób), a na wsi 1,4 tys. Spośród osób napływających z innych województw najwięcej ludności przybyło z województwa lubelskiego (20,1%), a następnie łódzkiego (10,9%), warmińsko-mazurskiego (8,7%) i podlaskiego (8,5%). W 2006 r. wśród ogółu migrujących osób przeważały osoby w wieku 20–29 lat; saldo migracji w tej grupie wiekowej wyniosło ponad 6 tys. osób (tabela 11.7). Wśród ogółu migrujących osób przeważały kobiety, stanowiąc w 2005 r. odpowiednio 55,0% ogółu osób osiedlających się w województwie mazowieckim i 51,1% ogółu osób migrujących do innych województw. Około 40,3% przybyłych kobiet oraz 35,4% mężczyzn posiadało wyższe wykształcenie9. 8 Sytuacja ta znalazła odzwierciedlenie w wynikach Spisu Powszechnego z 2002 r., który wykazał, że 626 tys. osób na stałe zameldowanych w Polsce przebywało za granicą przez okres dłuższy niż rok. 9 Ludność, ruch naturalny i migracje w województwie mazowieckim w 2005 r., Urząd Statystyczny w Warszawie 2006, s. 13–14. 243 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych Tabela 11.7. Migracje międzywojewódzkie na pobyt stały na obszarze województwa mazowieckiego w latach 2001–2006 (saldo) Wiek Ogółem Poniżej 20 lat 2001 2002 2003 2004 2005 2006 9 866 12 166 13 328 13 326 14 520 16 268 –2 187 2 472 2 664 2 703 2 796 3 147 20–29 lat 4 667 5 974 6 339 5 705 6 122 6 651 30–44 lata –2 604 3 210 3 730 4 287 4 904 5 795 375 369 395 522 476 439 33 141 200 109 222 236 45–59 lat 60 lat i więcej Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Regionalnych, op.cit. Migracje zagraniczne. W latach 2001–2006 w województwie mazowieckim w wyniku migracji zagranicznych osiedliło się 6013 osób, a wyemigrowało 4423. W 2006 r. na terenie województwa zameldowały się na pobyt stały z zagranicy 1362 osoby, natomiast za granicę wymeldowało się 2185 osób. W 2005 r., ponad 34% osób napływających z zagranicy na teren Mazowsza oraz jedynie 20% osób wyjeżdżających za granicę posiadało wykształcenie wyższe. Informacje te są nie są jednak w pełni wiarygodne z powodu braku kompletnych danych statystycznych (brak też aktualnych statystyk dla 2006 r.). Tabela 11.8. Migracje zagraniczne na pobyt stały w latach 2001–2006 na obszarze Polski i województwa mazowieckiego (zameldowania) Wyszczególnienie 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Polska 6 625 6 587 7 048 9 495 9 364 10 802 – w tym z wyższym wykształceniem 1 260 1 103 1 258 1 760 1 789 · Mazowieckie 884 795 858 1 141 973 1362 – w tym z wyższym wykształceniem 293 274 288 337 331 · Źródło: ibidem. Tabela 11.9. Migracje zagraniczne na pobyt stały w latach 2001–2006 na obszarze Polski i województwa mazowieckiego (wymeldowania) Wyszczególnienie Polska 2001 2002 2003 2004 2005 2006 25 183 25 929 20 813 18 877 22 242 46 936 – w tym z wyższym wykształceniem 277 221 228 806 1 886 · Mazowieckie 590 530 401 309 408 2185 5 1 9 34 80 · – w tym z wyższym wykształceniem Źródło: ibidem. 244 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk „Większe natężenie migracji zagranicznych obserwuje się w miastach, gdzie wskaźnik wyniósł plus 0,14, niż na wsi (plus 0,06). Większość osób przybyłych z zagranicy osiedla się w m.st. Warszawie. W 2005 r. zameldowało się tam 546 osób, co stanowiło 56,1% ogółu osób imigrujących do naszego województwa i 65,8% osób imigrujących do miast województwa. Z m.st. Warszawy wyemigrowało za granicę 266 osób, tj. 65,2% ogółu emigrujących z województwa i 69,8% emigrujących z miast. Wskaźnik natężenia migracji zagranicznych w m.st. Warszawie był wyższy niż notowany w województwie ogółem oraz notowany w miastach województwa i wyniósł plus 0,17. W 2005 r. wśród ogółu imigrantów przeważały kobiety, stanowiąc 52,3%. W strukturze imigrantów według wieku najwięcej było osób w wieku 30–34 lata (13,6%) i w wieku 25–29 lat (11,6%). Z województwa mazowieckiego częściej emigrowali mężczyźni (51,5% ogółu). Ponad 38% osób emigrujących było w wieku 20–34 lata, przy czym najwięcej w wieku 25–29 lat (15,9%)”10. 11.3. Badanie wśród firm start-up założonych przez studentów i młodych absolwentów 11.3.1. Zagadnienie firm start-up Według definicji zamieszczonej w publikacji Innowacyjna przedsiębiorczość akademicka – światowe doświadczenia firma start-up charakteryzuje etap rozwoju przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwo start-up to takie, które ostatnio rozpoczęło działalność, niezależnie od jego wielkości. Najczęściej jednak jest to małe przedsiębiorstwo (zaliczone do mikroprzedsiębiorstw). Na tym etapie firma nie sprzedaje jeszcze swoich produktów. Nowo utworzona firma rozwija produkt i kompletuje dane marketingowe. Zazwyczaj istnieje na tym etapie nie dłużej niż jeden rok11. W niniejszym rozdziale przez firmę start-up będziemy rozumieć przedsiębiorstwo we wczesnej fazie rozwoju, które istnieje na rynku nie dłużej niż 5 lat. W związku z celem badania analizie zostaną poddane firmy start-up założone przez studentów oraz absolwentów szkół wyższych. Pod tym kątem będziemy również analizować instytucje wspierające przedsiębiorczość, rozumianą jako inicjatywa założenia własnej firmy. Jak pokazują badania na temat przeżywalności przedsiębiorstw, najtrudniej jest przetrwać pierwszy rok działalności. W tym okresie kończy działalność średnio ok. 40% firm. Tendencja ta utrzymuje się również w województwie mazowieckim. W 2005 r. zarejestrowano 41 433 nowych podmiotów, natomiast 24 646 podmiotów zrezygnowało z prowadzenia działalności gospodarczej. 10 Ibidem, s. 14. Innowacyjna przedsiębiorczość akademicka – światowe doświadczenia, red. J. Guliński, K. Zasiadły, PARP, Warszawa 2005. 11 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 245 W badaniu uwzględniającym przedsiębiorstwa powstałe w 2001 r. na terenie całej Polski, które przeżyły do 2003 r., oprócz cech przedsiębiorstwa zbadano także cechy właścicieli firm, starając się znaleźć takie, które determinują sukces firmy. Wzięto pod uwagę takie czynniki, jak płeć, wiek, wykształcenie i dotychczasowe doświadczenie zawodowe. Obliczono wskaźnik przeżycia do roku 2003 firm zarejestrowanych w roku 2001. • Najczęściej firmy tworzyły osoby poniżej 30. roku życia (29%) i z przedziału wieku 30–39 lat (28%). Badania wykazały jednak, że zdecydowanie lepiej na rynku radzą sobie osoby bardziej doświadczone, czyli starsze. Osoby z większym doświadczeniem zawodowym miały również zdecydowanie większe szanse, aby ich firmy przeżyły kolejne lata. • Ważna jest jednak nie tylko długość dotychczasowego doświadczenia, ale także to, gdzie się je zdobywa. Okazało się, że największe szanse na sukces miały firmy, których obecni właściciele już poprzednio kierowali jakimś przedsiębiorstwem, oraz firmy założone przez pracowników umysłowych. Zdecydowanie częściej upadały firmy pracowników technicznych i fizycznych. • Jeśli chodzi o wykształcenie przedsiębiorców, to najwięcej firm zostało utworzonych przez osoby z wykształceniem średnim (ponad 40%) i wyższym oraz pomaturalnym (ok. 25%). Najmniej przedsiębiorców legitymowało się wykształceniem podstawowym (poniżej 6%). Zdecydowanie najlepiej w trudnych warunkach rynkowych radzili sobie przedsiębiorcy z wykształceniem wyższym i pomaturalnym. Najgorzej zaś przedsiębiorcy z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Należy podkreślić, że sytuacja zmieniła się znacznie w ostatnim czasie. W badaniach przeprowadzanych w latach 1995–2000 nie wykazano znaczących zależności pomiędzy wykształceniem a stopniem przeżywalności firmy. Nie wykazano także, aby sukces firmy zależał w jakimkolwiek stopniu od poprzedniego doświadczenia zawodowego właściciela. Obecnie, przy znacznie trudniejszej sytuacji na rynku, wykształcenie i doświadczenie zawodowe powoli nabierają coraz większego znaczenia. Większe szanse na przeżycie miały firmy mocniejsze: osoby prawne, firmy zatrudniające od początku pracowników, inwestujące i eksportujące. Duże znaczenie miały także cechy właściciela. Statystycznie rzecz biorąc, największe szanse na sukces miała firma z sekcji przemysłowej lub transportowej, założona przez kobietę w średnim wieku, wykształconą, która wcześniej kierowała już jakąś firmą12. 11.3.2. Uwagi ogólne dotyczące badania i jego realizacji 11.3.2.1. Narzędzia badawcze Techniką badawczą, którą wykorzystano do realizacji badania, był wywiad indywidualny, oparty na ustrukturyzowanym kwestionariuszu; część wywiadów została przeprowadzona telefonicznie, część drogą mailową oraz poprzez formularz na stronie 12 M. Skrzek-Lubasińska, Przeżywalność przedsiębiorstw polskich w latach 1995–2002, http://www.mgip.gov.pl/ eGazeta/Archiwum/Moim+zdaniem/Przezywalnosc+przedsiebiorstw+polskich+w+latach+19952002.htm 246 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk internetowej. Kwestionariusz zawierał zarówno pytania otwarte, na które uzyskano odpowiedzi spontaniczne, niewspomagane, jak i pytania zamknięte. Pytania kwestionariusza poruszały problemy motywacji respondentów do podjęcia działalności gospodarczej, oceny innowacyjności firmy, identyfikacji barier związanych z zakładaniem firmy, oczekiwanego wsparcia od instytucji i administracji oraz współpracy firm start-up z instytucjami. Podczas wywiadów udało się uzyskać od respondentów wypowiedzi, które zostaną przedstawione w zestawieniach ilościowych, tabelarycznych oraz poddane analizie treści (odpowiedzi na pytania otwarte). 11.3.2.2. Działania podjęte w celu znalezienia respondentów do badania Do badania mogły zostać włączone tylko firmy spełniające poniższe dwa kryteria: • firma powstała w latach 2000–2006 na terenie województwa mazowieckiego; • firma została założona przez studenta bądź absolwenta uczelni wyższej, który ukończył studia w latach 2000–2006. W celu zidentyfikowania potencjalnych respondentów podjęto próby przede wszystkim dwoma kanałami: formalnym, poprzez kontakt z instytucjami wspierającymi przedsiębiorczość, oraz nieformalnym, poprzez sieć kontaktów osobistych. W rezultacie podjętych działań przeprowadzono 91 ankiet z młodymi przedsiębiorcami. Tabela 11.10. Liczba przeprowadzonych ankiet wraz z miastem, w którym firma została założona Miasto Nowy Dwór Mazowiecki Grodzisk Mazowiecki Warszawa Michałowice Piastów Piaseczno Radom Płońsk Pułtusk Kozienice Legionowo Wołomin Łomianki Otwock Józefów Kobyłka Ostrołęka Liczba ankiet 1 2 57 1 3 1 2 1 1 1 1 2 1 1 3 1 1 Powiat nowodworski grodziski grodzki pruszkowski pruszkowski piaseczyński radomski płoński pułtuski kozienicki legionowski wołomiński warszawski zachodni otwocki otwocki wołomiński ostrołęcki 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych Miasto Pruszków Celestynów Raszyn Chynów Szeligi Bez miasta Suma ankiet Liczba ankiet 5 1 2 1 1 1 91 247 Powiat pruszkowski otwocki pruszkowski grójecki warszawski zachodni 11.3.2.3. Charakterystyka zrealizowanej próby Wywiady były przeprowadzane od września 2006 r. do lutego 2007r.; realizowało je czterech ankieterów ConQuest Consulting. Badanie objęło 91 respondentów będących studentami lub absolwentami wyższych uczelni, którzy w latach 2000–2006 podjęli (prowadzili lub prowadzą) własną działalność gospodarczą, zarejestrowaną na terenie województwa mazowieckiego. 27 badanych osób (30% próby) to studenci lub absolwenci Uniwersytetu Warszawskiego, 15 osób (16% próby) – Szkoły Głównej Handlowej, a 9 (10%) – Politechniki Warszawskiej. Pozostałe 70 badanych osób (44%) wskazało inną uczelnię (od jednego do trzech wskazań), trzy osoby nie udzieliły odpowiedzi na to pytanie. Rysunek 11.4. Uczelnia wyższa zadeklarowana przez respondentów Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego. 248 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk Ponad połowę zrealizowanej próby stanowią respondenci, którzy założyli swoją firmę w 2005 lub 2006 r. (52% badanych). Można zatem powiedzieć, że przebadane osoby prowadzą firmy krótko – średnia długość prowadzenia firmy wynosi półtora roku, a tylko 10 osób zadeklarowało działalność czteroletnią i dłuższą. Rysunek 11.5. Rok założenia firmy zadeklarowany przez respondentów Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego. Odwołując się do klasyfikacji PKD, profil zdecydowanej większości firm można określić jako odpowiadający sekcji K (obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej) oraz sekcji G (handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykułów użytku osobistego i domowego). Mniejszą liczbę firm można zaklasyfikować do sekcji O (działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna, pozostała), sekcji M (edukacja), sekcji I (transport, gospodarka magazynowa i łączność), sekcji D (przetwórstwo przemysłowe), sekcji N (ochrona zdrowia i pomoc społeczna), sekcji J (pośrednictwo finansowe), sekcji F (budownictwo) oraz sekcji H (hotele i restauracje). Zdecydowana większość analizowanych firm to firmy małe. Prawie połowa respondentów zatrudnia w swojej firmie tylko jedną osobę (47% badanych). Ponad 3/4 respondentów (79%) deklaruje, że zatrudnia od jednej do trzech osób, a tylko 20% badanych zatrudnia cztery osoby lub więcej. Jeden respondent zadeklarował, że nie zatrudnia żadnych osób, natomiast największa liczba zatrudnianych osób to 48 (jedno wskazanie). Najczęściej powtarzającą się odpowiedzią na pytanie o liczbę zatrudnionych w firmie osób jest „jedna osoba” (wartość modalna), a średnio respondenci zatrudniają trzy osoby. Warto podkreślić, że część respondentów przyznaje, iż w firmie pracuje jedna osoba, ale w zależności od realizowanych projektów inne osoby zatrudniane są na umowy-zlecenia. Respondenci zatrudniają łącznie w swoich firmach 308 osób. 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 249 Rysunek 11.6. Profil działalności firm respondentów (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego. Rysunek 11.7. Liczba zatrudnianych osób deklarowana przez respondentów Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego. 11.3.3. Wyniki badań 11.3.3.1. Motywacje dotyczące założenia firmy i wyboru specjalizacji Na podjęcie decyzji o założeniu firmy może wpływać wiele czynników – zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych, dotyczących młodego przedsiębiorcy. W odniesie- 250 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk niu do czynników respondenci byli proszeni o ocenę, czy miały one wpływ na podjęcie decyzji o założeniu własnej firmy. Perspektywa wyższych zarobków, większe możliwości rozwoju, elastyczny czas pracy i większe perspektywy rozwoju niż w firmie, w której nie jest się właścicielem, zostały wymieniane każdorazowo przez ponad 80% respondentów jako czynniki wpływające na decyzję o założeniu firmy. Bardzo ważne dla ponad połowy respondentów były także: niezależność finansowa (od rodziców, krewnych), rozwój zainteresowań oraz innowacyjny pomysł. Rysunek 11.8. Czynniki i ich wpływ na podjęcie decyzji o założeniu firmy (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego. Istotny jest fakt, że badane osoby nie wskazywały często ani strachu przed utratą pracy, ani braku etatowej pracy jako czynników motywujących do założenia własnej firmy. Respondenci byli także proszeni o wskazanie innych czynników, które wpłynęły na decyzję o założeniu firmy. Pojedynczy respondenci wymienili czynniki materialne (chęć posiadania, dotacje z Unii Europejskiej, jedyna możliwość zarobku), ale także psychologiczne (robienie tego, co się lubi i co chce się robić, własna motywacja, niezależność) i merytoryczne (własny pomysł na działanie). 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 251 Respondenci odpowiadali także na pytanie o główną motywację do wyboru specjalizacji firmy, czyli podstawy do podjęcia decyzji o profilu działalności. Najwięcej respondentów jako najistotniejszy powód rozpoczęcia działalności w danej branży podało własne zainteresowania, wykształcenie i doświadczenie w branży. Tylko 14% osób jako główny powód podało analizę rynku lokalnego, a 5% zaobserwowane trendy w innych krajach. Jako inne czynniki wpływające na wybór branży pojedynczy respondenci wskazali innowacyjny pomysł i przypadek. Rysunek 11.9. Główny motyw dotyczący wyboru specjalizacji firmy Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego. 11.3.3.2. Innowacyjność firmy Respondenci na czteropunktowej skali deklarowali innowacyjność lub brak innowacyjności swojej firmy. Na podstawie deklaracji można stwierdzić, że respondenci w większości uważają, iż prowadzonym przez nich firmom przysługuje atrybut innowacyjności. 63 osoby (70% próby) określiły swoją firmę jako innowacyjną, przeciwne stanowisko zajęło 25 osób (27% próby). Co ważne, innowacyjność firm respondenci zadeklarowali także w odpowiedziach na inne pytania. Badani pytani byli bowiem o to, co sprawia, że ich firma ciągle utrzymuje się na rynku. Proszeni byli o wskazanie do trzech z dziesięciu możliwych odpowiedzi. Spośród 202 odpowiedzi najwięcej razy wymieniono innowacyjny produkt/usługę (38 wskazań), orientację/nastawienie na klienta (34 wskazania) oraz osobiste znajomości (33 wskazania). Jako inne czynniki decydujące o utrzymaniu się firmy 252 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk na rynku wymieniano doświadczenie zawodowe, duży popyt, zapotrzebowanie oraz nienasycenie rynku, innowacyjną formułę firmy, rodzaj wykonywanych usług, jakość, lukę w rynku. Rysunek 11.10. Deklaracje respondentów dotyczące innowacyjności firm Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego. Rysunek 11.11. Czynniki decydujące o utrzymaniu się firmy na rynku Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego. 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 253 Respondenci, którzy uznali swoją firmę za innowacyjną, proszeni byli o wskazanie wszystkich aspektów, które sprawiają, że ich firmę można określić jako innowacyjną. Najwięcej, bo 3/4 respondentów, wskazało, że innowacyjność firmy polega na innowacyjnym produkcie lub usłudze. 30% właścicieli firm określanych jako innowacyjne wskazało na cechy organizacyjne jako zapewniające firmie innowacyjność, a 22% – na obszar geograficzny. Niecałe 10% za cechę świadczącą o innowacyjności firmy uznało branżę, w której prowadzi działalność. Dziesięciu respondentów wskazało na inne innowacyjne aspekty działalności firmy. Rozwijając swoje odpowiedzi, respondenci wskazywali marketing (dwie osoby), brak ograniczeń w marketingu („W branży prawniczej marketing praktycznie nie istnieje” – jedna osoba), sposoby reklamy produktów, kontakt z klientem i dotarcie do klienta (sklep internetowy), elastyczność czasu pracy, kompleksowość i elastyczność oferowanych usług. Jedna osoba wskazała na technologię jako czynnik decydujący o innowacyjności firmy. Procenty nie sumują się, ponieważ była możliwość wskazania kilku odpowiedzi. Rysunek 11.12. Aspekty działalności, w których przejawia się innowacyjność firmy (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego. 11.3.3.3. Problemy nowo powstałych firm Badani proszeni byli o ocenę, jakie czynniki można uznać za uciążliwe dla nowo powstałych firm, oraz o wskazanie i opisanie problemów, jakie w swojej działalności napotykają młodzi przedsiębiorcy. Respondenci mieli za zadanie ocenić, na ile poszczególne czynniki są uciążliwe dla nowo powstałych firm, przy czym mogli wskazać więcej niż jedną odpowiedź. Większość respondentów za problem nowo powstałych firm uznała zbyt wąski rynek odbiorców produktów/usług (71% respondentów). Ponad połowa badanych jako ważne problemy firm start-up wskazała także brak informacji na temat rynków, brak zainteresowania klientów nowymi produktami/usługami, 254 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk trudność z informowaniem o usługach/produktach, małą siłę nabywczą konsumentów na rynku, zbyt słabą ochronę własności intelektualnej, wysokie koszty innowacji oraz trudności w pozyskiwaniu wykwalifikowanego personelu. Ponad połowa respondentów za nieuciążliwe dla nowo powstałych firm okoliczności uznała skomplikowane przepisy prawne, mało instytucji wspierających nowo powstałe firmy oraz silną pozycję konkurentów na rynku. Najwięcej odpowiedzi „nie wiem/trudno powiedzieć” udzielono w odniesieniu do czynników: formalne bariery ekspansji zagranicznej (25%) oraz zbyt słaba ochrona własności intelektualnej (14%). Stanowisko takie można tłumaczyć tym, że nowo powstałe firmy nie podejmowały tego rodzaju działalności, a zatem respondenci, nie mogąc stwierdzić, na ile okoliczności takich działań wiązałyby się z przeszkodami, przyjmują wobec tych czynników postawę ambiwalentną. Tabela 11.11. Czynniki uciążliwe dla nowo powstałych firm (w %) Czynnik Trudno powiedzieć Nieuciążliwy Uciążliwy Skomplikowane przepisy prawne 71,4 28,6 Mało instytucji wspierających 56,0 37,4 6,6 Silna pozycja konkurentów 56,0 40,7 3,3 Wysokie koszty pozyskiwania kapitału 49,5 46,2 4,4 Formalne bariery ekspansji zagranicznej 28,6 46,2 25,3 Problemy z pozyskaniem kapitału 50,0 47,8 2,2 Trudności w pozyskiwaniu wykwalifikowanego personelu 45,1 50,5 4,4 Wysokie koszty innowacji 39,6 54,9 5,5 Zbyt słaba ochrona własności intelektualnej 30,8 54,9 14,3 Mała siła nabywcza konsumentów na rynku 30,8 64,8 4,4 Trudność z informowaniem o produktach/usługach 33,0 64,8 2,2 Brak zainteresowania klientów nowymi produktami/usługami 27,5 67,0 5,5 Brak informacji na temat rynków 28,6 69,2 2,2 Zbyt wąski rynek odbiorców produktów/usług 23,1 71,4 5,5 Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego. 11.3.3.4. Bodźce administracyjne dla nowo powstałych firm Respondenci w kolejnym pytaniu proszeni byli o ocenę, w jakim stopniu wymienione bodźce administracyjne ułatwiłyby założenie i działanie firmy. Wszystkie czynniki jako pomocne wymieniło więcej niż 50% badanych. Jako bodźce, które pomogłyby w założeniu firmy, prawie wszyscy respondenci wymienili ulgi podatkowe, pomoc w pozyskaniu środków finansowych oraz ulgi inwestycyjne. 255 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych Tabela 11.12. Ocena skuteczności narzędzi wsparcia dla nowo powstałych firm (w %) Nie pomogłyby Pomogłyby Trudno powiedzieć Ulgi podatkowe dla nowo założonych przedsiębiorstw 6,6 91,2 2,2 Pomoc w pozyskiwaniu środków zewnętrznych 5,5 90,1 4,4 Ulgi inwestycyjne 7,7 87,9 4,4 Bodźce administracyjne Publiczne wsparcie dla działalności badawczo-rozwojowej 13,2 75,8 11,0 Parki technologiczne/inkubatory przedsiębiorczości 14,3 72,5 13,2 Programy szkoleniowe dla firm 26,4 69,2 4,4 Instytucje otoczenia biznesu 22,0 69,2 8,8 Programy podnoszące świadomość przedsiębiorców dotyczącą innowacji 22,0 68,1 9,9 Poprawa infrastruktury technicznej 28,6 65,9 5,5 Wdrożenie programów regionalnych wspomagających tworzenie systemów innowacji 25,3 61,5 13,2 Forum wymiany ofert 33,0 60,4 6,6 Fundusze poręczeniowe 24,2 60,4 15,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego. 11.3.3.5. Współpraca z jednostkami naukowo-badawczymi Spośród 91 przebadanych nowo powstałych firm tylko 25 (27% próby) zadeklarowało współpracę z jednostkami naukowo-badawczymi. Spośród nich blisko 70% współpracuje ze szkołami wyższymi; tyle samo współpracuje z niezależnymi ekspertami. Trzecim ważnym partnerem z dziedziny naukowo-badawczej są instytucje rządowe i samorządowe. Jako inne jednostki naukowo-badawcze, z którymi nowo powstałe firmy współpracują, pojedynczy respondenci wymienili fundacje wspierające przedsiębiorczość, instytuty badawcze (w tym Instytut Technik Budowlanych), izby przemysłowo-handlowe, placówki dyplomatyczne w Polsce i za granicą oraz kościoły. Nowo powstałe firmy raczej nie współpracują z parkami przemysłowymi, centrami transferu technologii oraz inkubatorami przedsiębiorczości. Respondenci, którzy zadeklarowali współpracę z jednostkami naukowo-badawczymi, pytani byli także o zakres tej współpracy. Nowo powstałe firmy korzystają przede wszystkim z doradztwa i szkoleń zapewnianych przez partnerskie instytucje naukowo-badawcze. Fakt ten wydaje się związany z charakterystyką i specyfiką głównych partnerów – jednostek naukowo-badawczych (szkoły wyższe i niezależni eksperci). Jako inne formy współpracy wymieniono finansowanie, podwykonawstwo, świadczenie usług oraz technologię wykonywania towaru. 256 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk Rysunek 11.13. Jednostki naukowo-badawcze, z którymi współpracują firmy start-up (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego. Rysunek 11.14. Zakres współpracy firm start-up z jednostkami naukowo-badawczymi (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego. 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 257 11.3.3.6. Finansowanie firmy – kapitał początkowy Dla większości respondentów źródłem kapitału początkowego były własne oszczędności (81% próby) oraz pożyczki od bliskich i znajomych (30%). Respondenci bardzo rzadko korzystali z innych źródeł, takich jak business angels, venture capital czy dotacje krajowe. Tylko 9% wzięło kredyt bankowy na rozpoczynaną działalność gospodarczą, a 11% skorzystało z dotacji unijnych. Jako inne źródła kapitału początkowego badani wymienili kredyt dla absolwentów, projekt „Aktywny student” oraz prywatnego inwestora. Trzech respondentów stwierdziło, że kapitał początkowy był zerowy i nie był im potrzebny. Rysunek 11.15. Źródła kapitału początkowego firm start-up (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego. 11.3.3.7. Bezpośrednie wsparcie potrzebne firmom start-up Kolejny blok pytań kwestionariusza miał na celu zdiagnozowanie charakteru wsparcia (finansowego, informacyjnego i doradczego), które mogłoby być istotną pomocą dla firm rozpoczynających swoją działalność. Wsparcie finansowe. Respondenci odpowiadali na pytanie: „Jakiego głównego bezpośredniego wsparcia finansowego Pana(i) zdaniem potrzebują firmy zakładane przez studentów i absolwentów szkół wyższych?”. Badani mogli wskazać tylko jedną odpowiedź. Podobna liczba badanych wskazała przede wszystkim na dostęp do kredytów i funduszy venture capital oraz wsparcie ze środków publicznych jako potrzebne wsparcie finansowe (38 i 36 osób). Jako inne formy wsparcia finansowego wymieniono kilkakrotnie obniżenie kosztów, tańszy start, w tym przede wszystkim zwiększenie ulg podatkowych i redukcję opłat ZUS. 258 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk Rysunek 11.16. Wsparcie finansowe potrzebne firmom start-up Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego. Dwie osoby pytane o pożądane formy wsparcia finansowego dodały, że wsparcie finansowe nie powinno być obciążające („koszt kapitału nie może być zbyt wysoki”), a ponadto instytucje udzielające wsparcia finansowego powinny unikać nadmiernej biurokratyzacji. Wsparcie informacyjne. Prawie połowa respondentów wskazała, że dla nowo powstałych firm potrzebnym wsparciem informacyjnym byłby dostęp do informacji o możliwościach finansowania innowacji. Co czwarty badany uważa, że firmy młodych przedsiębiorców powinny mieć dostęp do baz danych o innych firmach. Respondenci wymienili także inne, poza przewidzianymi w ankiecie, formy wsparcia informacyjnego. Przede wszystkim akcentowano potrzebę wsparcia prawnego, informacji dotyczących księgowości oraz dostarczania informacji dotyczących pozyskiwania funduszy dla nowo powstałych firm. Rysunek 11.17. Wsparcie informacyjne potrzebne firmom start-up Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego. 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 259 Wsparcie doradcze. Badani właściciele nowo powstałych firm uważają, że firmy start-up potrzebują pośrednictwa w nawiązywaniu współpracy, a także wparcia związanego z promocją firmy. Ponadto badani wymienili bardziej konkretnie zakres tematyczny doradztwa – szczególnie podatkowego, prawnego i dotyczącego pozyskiwania środków. Rysunek 11.18. Wsparcie doradcze potrzebne firmom start-up Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego. 11.3.3.8. Korzystanie ze wsparcia przy zakładaniu firm Tylko 27 respondentów (30% badanych) korzystało w związku z zakładaniem firmy z pomocy instytucji wspierających przedsiębiorczość (a konkretnie instytucji wspierających działalność firm start-up). Można zauważyć prawidłowość, że krócej działające firmy częściej korzystały ze wsparcia oferowanego firmom młodych przedsiębiorców. Firmy start-up korzystały przede wszystkim z uczestnictwa w programie inkubatorów przedsiębiorczości (22 firmy na 27 korzystających ze wsparcia dla młodych przedsiębiorców). Żaden z respondentów nie zadeklarował korzystania ze wsparcia parków przemysłowych i banków. Dwóch respondentów wymieniło Fundację IBFL i organizacje pozarządowe. 260 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk Rysunek 11.19. Korzystanie z pomocy instytucji wspierających przedsiębiorczość (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego. 11.3.3.9. Programy przedsiębiorczości 15 respondentów prowadzących firmy (17% badanych) deklaruje, że wzięło udział w programie wspierającym przedsiębiorczość; połowę z nich stanowią firmy założone w 2006 r. Warto zauważyć, że podobnie jak w przypadku korzystania z pomocy instytucji wspierających przedsiębiorczość, krócej działające firmy częściej brały udział w programie przedsiębiorczości. Wskazując na program, z którego korzystali młodzi przedsiębiorcy, najczęściej wymieniano program „Aktywny student” oraz inkubatory przedsiębiorczości. Rysunek 11.20. Korzystanie z programów wspierających przedsiębiorczość a rok założenia firmy (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego. 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 261 W latach 2000–2002 żaden z respondentów nie skorzystał z programu wspierającego przedsiębiorczość. W rzeczywistości więcej niż 15 respondentów skorzystało z programów przedsiębiorczości. Inkubatory przedsiębiorczości i „Aktywny student” nie były postrzegane przez niektórych respondentów jako programy wspierające przedsiębiorczość. Rysunek 11.21. Programy wspierające przedsiębiorczość, z których korzystali respondenci Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego. 11.3.4. Wnioski Przedmiotem badania byli młodzi przedsiębiorcy, studenci lub absolwenci wyższych uczelni oraz prowadzone przez nich firmy (start-up). Badanie miało pomóc w opisie specyfiki prowadzenia działalności gospodarczej przez młodych ludzi, określeniu stosunku badanych do innowacyjności oraz identyfikacji problemów i barier, jakie napotykają młode osoby prowadzące firmy. Kolejnym rezultatem miało być znalezienie rozwiązań, które w przyszłości mogą efektywnie wspierać działalność gospodarczą młodych przedsiębiorców. 262 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk W XXI w. można mówić o globalnej tendencji do akcentowania roli innowacyjności przedsięwzięć, produktów i usług. Skupienie się na innowacyjności ma miejsce przede wszystkim w działaniach przedsiębiorców. Dla badanych młodych przedsiębiorców innowacyjność jest ważnym atrybutem firmy. Respondenci postrzegają swoje firmy jako innowacyjne, a innowacja wymieniana jest jako czynnik decydujący zarówno o założeniu, jak i o wyborze specjalizacji firmy. Ponadto innowacyjność jest wskazywana jako kluczowa determinanta dla utrzymania się firmy na rynku. Co ważne, respondenci wyrażali zainteresowanie informacjami dotyczącymi możliwości finansowania innowacji w firmie. Mimo określania się jako firmy innowacyjne i zgłaszania zapotrzebowania na wsparcie ze strony instytucji naukowo-badawczych oraz administracji, większość właścicieli firm nie współpracuje z instytucjami naukowo-badawczymi (mogącymi wspierać i pomagać w rozwoju innowacyjności), nie korzystała także z programów przedsiębiorczości czy wsparcia instytucji skierowanego do firm start-up. Niestety odpowiedzi respondentów nie pozwalają na stwierdzenie, dlaczego tak się dzieje – czy przeszkody znajdują się po stronie potencjalnych partnerów, czy też deklaracje młodych przedsiębiorców nie przekładają się na realne, efektywne działania. Warto jednak zauważyć, że wśród wszystkich analizowanych wyróżniają się działania właścicieli firm założonych w latach 2005–2006, czyli firm „najmłodszych”, które częściej współpracują z jednostkami naukowo-badawczymi, częściej korzystają z pomocy instytucji wspierających działalność nowo powstałych firm i częściej biorą udział w programach przedsiębiorczości. Wśród przebadanych 91 osób większość prowadzi firmy raczej krótko (średnio półtora roku) i zatrudnia małą liczbę pracowników (najczęściej jedną osobę, średnio – trzy osoby). Prowadzoną przez respondentów działalność gospodarczą można w większości przypisać do branż: obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. Bardziej ogólne motywacje respondentów (do założenia własnej firmy) ogniskują się wokół motywacji materialnych i psychologicznych – pragnienia wyższych zarobków, osiągnięcia niezależności i posiadania większych możliwości rozwoju. Natomiast wybór profilu działalności firmy związany jest przede wszystkim z własnymi zainteresowaniami, posiadaną wiedzą i doświadczeniem. Można więc powiedzieć, że młodzi przedsiębiorcy deklarują posiadanie pomysłu na dochodową działalność, a realizując go, chcą zapewnić sobie dostatek i komfort życia. Jednakże na drodze do tego celu napotykają co najmniej trojakie przeszkody: finansowe, związane z popytem/otwartością rynku i administracyjne. Kwestie finansowania i możliwości finansowych firmy wymieniane były jako czynniki przeszkadzające w rozwoju działalności. Na podstawie uzyskanych danych można stwierdzić, że młodzi przedsiębiorcy mają problem z pozyskaniem kapitału początkowego ze źródeł innych niż prywatne – ze względu na małą dostępność innych form zmuszeni są do bardzo tradycyjnego pozyskiwania funduszy na rozwój działalności gospodarczej (własne oszczędności, pożyczki od bliskich). Respondenci bardzo rzadko korzystają z takich źródeł, jak kredyty, venture capital czy bussines angels, gdyż nie mają takiej możliwości – środki takie są trudno dostępne dla młodych przedsiębiorców. 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 263 Młodzi przedsiębiorcy kwestie finansowe postrzegają jako poważne problemy, dlatego też jako bodźce, które pomogłyby w działalności firmy, prawie wszyscy respondenci wymienili pomoc w pozyskaniu środków, ulgi podatkowe oraz ulgi inwestycyjne. Drugą ważną przeszkodą dla rozwoju firm jest brak odbiorców oferowanych produktów i usług. Respondenci mimo własnego pomysłu na działalność nie znajdują możliwości jego realizacji – badani wskazali, że rynek jest za wąski, nie spotykają się z zainteresowaniem swoimi innowacyjnymi produktami i usługami. Trzecią grupą problemów, jakie napotykają młodzi przedsiębiorcy, są kwestie prawno-podatkowe. To właśnie w ich zakresie badani oczekiwaliby wsparcia doradczego ze strony instytucji wspierających przedsiębiorczość oraz administracji. Respondenci oczekują dla rozwoju swojej działalności przede wszystkim wsparcia: • administracyjnego, w zakresie pozyskiwania środków zewnętrznych, ulg podatkowych i inwestycyjnych, • finansowego, w postaci dostępu do kredytów i funduszy, • informacyjnego, w formie baz danych firm, kontaktów i informacji o finansowaniu innowacji, • doradczego, skoncentrowanego na zagadnieniach prawnych, podatkowych oraz pomocy w nawiązywaniu kontaktów i współpracy z firmami, promocji, sprzedaży i marketingu. 11.4. Wsparcie rozwoju firm start-up i zakres usług świadczonych przez różne instytucje 11.4.1. Instytucje o zasięgu ogólnokrajowym i regionalnym na terenie województwa mazowieckiego Na terenie województwa mazowieckiego działają instytucje wspierające młodych przedsiębiorców, którzy rozpoczynają działalność gospodarczą lub których firma znajduje się w początkowym stadium rozwoju. Ze względu na zasięg działalności i obszar geograficzny instytucje można podzielić na następujące grupy: • instytucje o zasięgu ogólnokrajowym – często z siedzibą w Warszawie, co umożliwia przedsiębiorcom prowadzących działalność gospodarczą na terenie województwa mazowieckiego bezpośredni kontakt z instytucją, • instytucje o zasięgu regionalnym – działające na terenie województwa mazowieckiego lub obejmujące region geograficzny, w którym znajduje się województwo, • instytucje działające lokalnie – obejmujące dane miasto lub gminę. Po przeanalizowaniu instytucji i ich działalności można stwierdzić, że instytucje mają na celu ogólne wspieranie przedsiębiorczości, a tym samym nie są one wyspecjalizowane w niesieniu pomocy firmom znajdującym się w fazie start-up. Usługi skierowane do firm znajdujących się w początkowej fazie rozwoju można podzielić na następujące grupy: 264 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk • o charakterze informacyjnym – uzyskanie informacji na temat realizowanych szkoleń, metod pozyskiwania kapitału, odbywających się targów i konferencji; ponadto przedsiębiorca może skorzystać ze zgromadzonej wiedzy, ponieważ wiele instytucji publikuje różnorodne analizy i raporty dotyczące określonego rynku; • o charakterze doradczym – przeznaczone zarówno dla osób rozpoczynających działalność, jak i dla tych, które działają już na rynku i potrzebują wsparcia w wybranym obszarze funkcjonalnym; • o charakterze szkoleniowym – szkolenia oferowane przez instytucje dotyczą różnorodnych zagadnień, m.in. rozpoczęcia działalności gospodarczej, wybranej dziedziny, np. marketingu, lub kwestii ogólnych (np. kursy komputerowe, językowe, treningi interpersonalne); • o charakterze finansowym – obejmują udzielanie poręczeń, stanowiących dodatkowe źródło zabezpieczania kredytów, bądź udzielanie pożyczek na rozpoczęcie oraz rozwój działalności gospodarczej; niektóre instytucje oferują również bezzwrotne dotacje na rozpoczęcie działalności gospodarczej. Dalej przedstawione są instytucje, które wspierają przedsiębiorczość w skali całego kraju, w tym w województwie mazowieckim, świadcząc różnorodne usługi wspierające zakładanie firm lub ich rozwój, ale i również te zajmujące się działaniami ukierunkowanymi na wspieranie młodej przedsiębiorczości, czyli skierowanymi specjalnie do młodych ludzi (studentów oraz absolwentów szkół wyższych). Instytucje zostały opisane z perspektywy młodego przedsiębiorcy – przedstawiono tylko te informacje na temat podmiotów, które są kluczowe dla niego podczas zakładania własnej firmy oraz prowadzenia działalności gospodarczej. 11.4.2. Regionalne i lokalne instytucje wspierania przedsiębiorczości 11.4.2.1. Akademickie inkubatory przedsiębiorczości (AIP) W 2005 r. zidentyfikowano w kraju ok. 30 akademickich inkubatorów przedsiębiorczości. Mimo że powstawały one w tym samym czasie i w podobnych okolicznościach, różnią się znacznie od siebie pod względem organizacyjnym oraz funkcjonalnym, tworząc trzy grupy: • akademickie inkubatory przedsiębiorczości utworzone przez Studenckie Forum Business Centre Club oraz Fundację Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości, działające na 18 krajowych uczelniach; aktualnie w AIP działa ponad 130 firm, z czego 34 na terenie województwa mazowieckiego; • akademickie inkubatory technologiczne powiązane z działającymi na państwowych uczelniach ośrodkami transferu technologii; na terenie województwa mazowieckiego funkcjonuje Akademicki Inkubator Technologiczny przy Uniwersyteckim Ośrodku Transferu Technologii (przy Uniwersytecie Warszawskim); • akademickie inkubatory przedsiębiorczości powstające z inicjatywy organizacji studenckich; powiązane są one bardzo często z akademickimi biurami karier; obecnie na terenie województwa mazowieckiego brak jest tego typu inicjatyw. 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 265 AIP BCC Informacje ogólne Rodzaj instytucji: fundacja. Odniesienie do strony internetowej: www.inkubatory.pl Podstawowy zakres działalności: Projekt skierowany jest do wszystkich młodych ludzi do 30. roku życia, a w szczególności do studentów dziennych, zaocznych oraz wieczorowych uczelni wyższych w całym kraju. Ma na celu zachęcanie młodych ludzi do aktywnej i przedsiębiorczej postawy. Zasięg regionalny: działalność ogólnokrajowa. Inkubatory funkcjonują w scentralizowanej strukturze Fundacji Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości z główną siedzibą w Warszawie. Działalność na rzecz przedsiębiorców Usługi/produkty skierowane do przedsiębiorcy: Inkubatory świadczą różne formy wsparcia wobec młodych przedsiębiorców, m.in. w zakresie: • księgowości, zarządzania oraz prawa; • ponadto przyszły przedsiębiorca może uzyskać dostęp do komputera z podłączeniem do internetu, drukarki, faksu, telefonu oraz innych urządzeń multimedialnych. Nabór do inkubatora odbywa się w drodze konkursu oraz indywidualnych spotkań ze studentami mającymi pomysł na działalność gospodarczą. Firma działa w inkubatorze na zasadzie pionu w Fundacji z własnym subkontem, co oznacza, że nie musi uzyskiwać samodzielnej osobowości prawnej. Zakres oraz warunki wejścia i wyjścia z inkubatora określane są w umowie wstępnej pomiędzy Fundacją a młodym przedsiębiorcą. Ta forma rozpoczynania działalności pozwala na uwolnienie młodego przedsiębiorcy od konieczności ponoszenia opłat związanych z zakładaniem przedsiębiorstwa oraz opłacaniem podatków. Wszelkie koszty prowadzenia inkubatora ponoszone przez Fundację są następnie dzielone na firmy działające w inkubatorze i opłacane (w pewnej części) przez inkubowane firmy z ich dochodów. Pokrywanie kosztów pobytu w inkubatorze odbywa się stopniowo, a pełne opłaty inkubowane firmy ponoszą po kilku miesiącach funkcjonowania. Okres inkubacji trwa do czasu osiągnięcia samodzielności, nie dłużej jednak niż 3 lata. Po wyjściu z inkubatora firma zobowiązana jest przez tak długi okres, jak długo trwała inkubacja, dzielić się pewnym procentem swoich zysków z inkubatorem. Inne programy/inicjatywy: konkurs na biznesplany, Biznes Mixer – programy i konkursy dla studentów i absolwentów uczelni wyższych opisane dalej. Beneficjenci: młodzi ludzie do 30. roku życia, a w szczególności studenci studiów dziennych, zaocznych oraz wieczorowych uczelni wyższych w całym kraju. Efekty prowadzonych działań/rezultaty na Mazowszu Obecnie w sieci AIP BCC rozwija się ok. 130 projektów i firm, z czego 34 na terenie województwa mazowieckiego. Najdynamiczniej rozwijają się inkubatory przy Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu oraz Uniwersytecie Gdańskim i Uniwersytecie Warszawskim. 266 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk Lista AIP na terenie województwa mazowieckiego: 1. AIP Uniwersytet Warszawski (www.aipuw.pl), działający od października 2004 r., obecnie skupia następujące firmy: Vivento Infobrokers (www.vivento.pl), Pluszowy Kącik (http://pluszowy.pl/), ArtCore Software (http://artcoresoftware.pl/), Yalla! (www.yalla.pl), Marinng.com (http://marinng.com/), Portolan (www.portolan.pl), Edumedic, Szkoła Karate Tarchomin (www.karatetarchomin.republika.pl), Van Helden Studio (http://vanheldenstudio.com/), Agencja Repertuarowa (http://agencjarepertuarowa.pl/), Saytree, SAK, Chilli Promotions (www.chilli-promo.pl), BusinessPlanner.pl (www.businessplanner.pl), Ellert Graphics (www.ellert.com.pl), Centrum Dietetyczne ProLinea (www.e-prolinea.pl), Clearing Team (www.cleaningteam.pl), Pogotowienaukowe.pl (www.pogotowienaukowe.pl), BIMBER Media (www.bimbermedia.pl), Baunsmapa.pl (www.baunsmapa.pl), Zielono-mi (www.zielono-mi.pl). 2. AIP Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, działający od października 2005 r., obecnie skupia następujące firmy: R-Design (www.rdesign.com.pl), Flexis, Getpublic! (www.getpublic.to.pl), SURE IT (www.sureit.pl), HighClass.pl (www.highclass.pl), IMPLEMENT Konsulting Jakości, Sport Consulting. 3. AIP przy Akademii Podlaskiej w Siedlcach, działający od marca 2006 r., na chwilę obecną brak jest firm funkcjonujących w tym inkubatorze. 4. AIP Wyższa Szkoła Handlu i Prawa im. Ryszarda Łazarskiego w Warszawie, działający od listopada 2006r., na chwilę obecną brak jest firm funkcjonujących w tym inkubatorze. 5. AIP Wyższa Szkoła Informatyki Stosowanej i Zarządzania w Warszawie, działający od listopada 2004r., na chwilę obecną brak jest firm funkcjonujących w tym inkubatorze. 6. AIP Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, działający od października 2004 r., obecnie skupia następujące firmy: Food & Diet Sernice (www. food-diet.pl), MEBEL PROJEKT, P&R media, Agencja Pracy QUICK JOB (www. quickjob.pl), Telewizja-przemyslowa.pl (www.telewizja-przemyslowa.pl), Niezależny Akademicki Portal Informacyjny Stolicy (www.napis.waw.pl). Drugi typ AIP funkcjonuje z reguły w formie samodzielnego projektu i stanowi uzupełnienie dla działań w zakresie szerokiego programu wsparcia innowacji i transferu technologii. Przedsiębiorcy, wyselekcjonowani pod kątem wymogu innowacyjności przedsięwzięcia, mogą skorzystać z szerokiej palety form wsparcia procesu założycielskiego, obejmujących: • doradztwo i szkolenia, • asystę w transferze technologii, • dostęp do baz danych i kontaktów międzynarodowych, • informację i pomoc w zakresie dostępu do krajowych i zagranicznych grantów i funduszy ryzyka (venture capital)13. 13 Innowacyjna przedsiębiorczość akademicka – światowe doświadczenia, red. J. Guliński, K. Zasiadły, PARP, Warszawa 2005, s. 30–32. 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 267 11.4.2.2. Forum Młodych Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych Lewiatan (FM PKPP Lewiatan) Informacje ogólne Odniesienie do strony internetowej: www.mlodzilewiatan.pl Podstawowy zakres działalności: FM PKPP Lewiatan powołano do życia decyzją Zarządu Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych Lewiatan 24 listopada 2004 r. Jego misją jest propagowanie wśród młodych ludzi postaw przedsiębiorczych. Zasięg geograficzny: Inicjatywy Forum Młodych mają charakter ogólnopolski; na terenie całego kraju rozwinięta jest sieć komórek regionalnych, które nie tylko uczestniczą w projektach ogólnopolskich, lecz również posiadają dużą swobodę w realizowaniu własnych pomysłów skierowanych na rynek lokalny. Działalność na rzecz przedsiębiorców Usługi/produkty skierowane do przedsiębiorcy: Nadrzędnym celem działań Forum Młodych jest wspieranie rozwoju przedsiębiorczości w warunkach polskich i europejskich. Część inicjatyw skierowana jest na pokazanie młodym ludziom, jak w efektywny sposób wejść na rynek pracy. Inne programy/inicjatywy: Akademia Przedsiębiorczości 3 – program dla studentów opisany dalej. Beneficjenci: studenci uczelni wyższych, młodzi ludzie w wieku 18–30 lat. Efekty prowadzonych działań/ rezultaty na Mazowszu W listopadzie 2006 r. rozpoczęła się trzecia już edycja cyklu warsztatów Akademia Przedsiębiorczości. 11.4.2.3. Studenckie Forum Business Centre Club (SF BCC) Informacje ogólne Rodzaj instytucji: fundacja. Odniesienie do strony internetowej: http://sfbcc.org.pl/ Podstawowy zakres działalności: Misją SF BCC jest propagowanie idei przedsiębiorczości wśród młodych ludzi w Polsce. Zasięg geograficzny: SF BCC powstało w 2001 r. z inicjatywy Instytutu Lobbingu BCC. Początkowo w skład fundacji wchodziło 12 przedstawicielstw z całego kraju, na których czele stali liderzy regionalni. Obecnie funkcjonują we wszystkich województwach kraju i działają przy najlepszych i największych ośrodkach akademickich Polski. W Studenckim Forum działa ponad 350 osób skupionych w centrali w Warszawie i 18 regionach, a prace nad powołaniem kolejnych wciąż trwają. Działalność na rzecz przedsiębiorców Usługi/produkty skierowane do przedsiębiorcy: konkursy oraz programy wspierające przedsiębiorczość młodych osób, badania dotyczące rozwoju przedsiębiorczości w Polsce. 268 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk Studenckie Forum BCC realizuje m.in.: warsztaty dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych połączone z konkursem dla szkół na najlepsze zajęcia z przedsiębiorczości (wspólnie z Ministerstwem Edukacji Narodowej i Sportu), warsztaty dla bezrobotnych absolwentów. Inne programy/ inicjatywy: konkurs „Twoja wizja rozwoju przedsiębiorczości”, Festiwal Przedsiębiorczości BOSS, konkurs „Najlepsze zajęcia z przedsiębiorczości” w szkołach ponadgimnazjalnych, Gala Młodych Liderów. Beneficjenci: studenci uczelni wyższych oraz uczniowie szkół ponadgimnazjalnych. Efekty prowadzonych działań/rezultaty na Mazowszu • 18 października 2004 r. SF BCC zainaugurowało na uczelniach całej Polski działalność pierwszych 10 akademickich inkubatorów przedsiębiorczości. • W 2005 r. zainicjowano Program rozwoju kadr menadżerskich, którego celem było pozyskanie dla organizacji młodych i przedsiębiorczych osób i umożliwienie im zdobycia niezbędnego doświadczenia i rozwoju osobistego, aby w przyszłości nie miały jakichkolwiek problemów z rozpoczęciem własnej działalności biznesowej. 11.4.2.4. Centra transferu technologii (CTT) Informacje ogólne Odniesienia do stron internetowych: www.uott.uw.edu.pl – Uniwersytecki Ośrodek Transferu Technologii, www.ite.waw.pl – Ośrodek Wspierania Zastosowań Mikroelektroniki Instytut Technologii Elektronowej, www.iinte.edu.pl – Instytut Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej, http://imik.wip.pw.edu.pl/ – Instytut Mechaniki i Konstrukcji Politechniki Warszawskiej. Podstawowy zakres działalności: Są to nienastawione na zysk jednostki doradcze i informacyjne, zorientowane na wspieranie i asystowanie przy realizacji transferu technologii i wszystkich towarzyszących temu procesowi zadań. Ich działalność (we współpracy z instytucjami naukowymi) ma zaowocować adaptacją nowoczesnych technologii przez działające w regionie małe i średnie firmy oraz przyczynić się tym samym do polepszenia dynamiki wzrostu gospodarczego i podniesienia konkurencyjności przedsiębiorstw i struktur gospodarczych. Zasięg geograficzny: 44 ośrodki w całej Polsce. Działalność na rzecz przedsiębiorców Usługi/produkty skierowane do przedsiębiorców: Do podstawowych celów działalności CTT zalicza się: • waloryzację potencjału naukowo-innowacyjnego w regionie, tworzenie baz danych i rozwijanie sieci kontaktów między światem nauki i gospodarki, • opracowanie studiów przedinwestycyjnych obejmujących rozpoznanie zalet nowych produktów i technologii oraz porównanie ich ze znajdującymi się na rynku substytutami, ocenę wielkości potencjalnego rynku, oszacowanie kosztów produkcji i dystrybucji oraz niezbędnych nakładów inwestycyjnych, 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 269 • identyfikację potrzeb innowacyjnych podmiotów gospodarczych (audyt technologiczny), • popularyzację, promocję i rozwój przedsiębiorczości technologicznej. Ośrodki oferują pomoc w transferze technologii i dostępie do informacji o nowych technologiach, programach czy możliwościach współpracy14. Doradztwo i szkolenia dostępne w CTT obejmują: • dostęp do środków z funduszy europejskich – 91,7% centrów, • przedsiębiorczość i tworzenie firmy – 75,0% centrów, • opracowywanie biznesplanów i wniosków kredytowych – 75,0% centrów, • szkolenia technologiczne i kooperacyjne – 75,0% centrów, • pośrednictwo kooperacyjne – 58,3% centrów15. 11.4.2.5. Parki technologiczne Informacje ogólne Podstawowy zakres działalności: Park technologiczny to utworzony przy udziale władz samorządowych wyodrębniony zespół naukowo-przemysłowy oferujący nowo powstałym przedsiębiorstwom wykorzystującym nowoczesne technologie usługi w zakresie doradztwa w tworzeniu i rozwoju przedsiębiorstw, transferu technologii i komercjalizacji wyników badań naukowych, a także udostępniający im nieruchomości wraz z infrastrukturą. Zasięg geograficzny: działalność typowo lokalna. W połowie 2005 r. zidentyfikowano łącznie 27 inicjatyw, spośród których 8 realizuje w pełni działalność statutową, włącznie z udostępnianiem powierzchni i usług wspierających dla firm. Działalność na rzecz przedsiębiorców Usługi/produkty skierowane do przedsiębiorców: Są to przedsięwzięcia lokalizacyjne, tworzone pod kątem optymalizacji warunków dla transferu i komercjalizacji technologii, powstawania i rozwoju małych, innowacyjnych firm, rozwoju i urynkowienia nowych produktów. Fakt skupienia na danym, zamkniętym obszarze przedsiębiorstw i usług okołobiznesowych wywołuje efekty synergiczne. Powstające w różnych częściach świata parki technologiczne stają się synonimem struktur gospodarczych XXI w., łączącym na jednym terenie: • instytucje naukowo-badawcze oferujące nowe rozwiązania technologiczne i innowacyjne oraz firmy poszukujące nowych szans rozwoju, • bogate otoczenie biznesu w zakresie finansowania, doradztwa, szkoleń i wspierania rozwoju innowacyjnych firm, • finansowe instytucje wysokiego ryzyka (venture capital), • wysoką jakość infrastruktury i walory otoczenia (przyjemne miejsce do zamieszkania i spędzania wolnego czasu), 14 K.B. Matusiak, Innowacje i transfer technologii, PARP, Warszawa 2005, s. 21–23. K.B. Matusiak, M. Mażewska, Pierwsza praca – pierwszy biznes – vademecum przedsiębiorczości, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa 2005, s. 102–103. 15 270 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk • wysoki potencjał przedsiębiorczości i klimat biznesu, przyciągające kreatywne osoby z innych regionów, • rządowe, regionalne i lokalne programy wspierania przedsiębiorczości, transferu technologii i rozwoju nowych firm technologicznych16. TECHNOPORT Warszawski Park Technologiczny Informacje ogólne Odniesienie do strony internetowej: www.technoport.pl Podstawowy zakres działalności: Warszawski Park Technologiczny (WPT) będzie ośrodkiem gospodarczym, w ramach którego tworzone będą dogodne warunki do powstawania i rozwoju firm innowacyjnych, z możliwością dostępu do wspólnych urządzeń serwisowych i socjalnych, obsługi administracyjnej, pomocy doradczo-konsultingowej. Park będzie również miejscem wspierania innowacji i rozwoju już działających firm. Celem strategicznym projektu jest pobudzenie rozwoju ekonomicznego regionu, rozwój nowych technologii oraz ich transfer pomiędzy sferą nauki a przemysłem. Zasięg geograficzny: WPT będzie ulokowany na obszarze ok. 45 ha w okolicach Łuku Siekierkowskiego, z czego 30 ha to obszar zabudowany, a 15 ha teren rekreacyjny. Zostanie wybudowane 300 tys. m2 powierzchni użytkowej obejmującej: laboratoria, powierzchnię produkcyjną, powierzchnię biurową, infrastrukturę wspólną (sale konferencyjne, parkingi itp.) oraz towarzyszącą powierzchnię usługową. Źródła finansowania projektu: • rządowy wieloletni program inwestycyjny, • dofinansowanie z Ministerstwa Nauki i Informatyzacji dla jednostek naukowych prowadzących działalność w ramach WPT (środki na: działalność statutową, projekty zamawiane, celowe i inwestycyjne), • środki z Unii Europejskiej: VII Ramowy program UE – dofinansowanie projektów badawczych realizowanych w WPT, oraz fundusze strukturalne UE – środki na inwestycje budowlane i aparaturowe, a także na realizację projektów badawczych, • środki z samorządu województwa mazowieckiego przeznaczone na inwestycje infrastrukturalne i inwestycje w budynki użyteczności publicznej, • działalność gospodarcza spółki WPT SA zarządzającej terenem Parku (przychody z usług dla użytkowników Parku, działalności szkoleniowej, doradczej, realizacji projektów UE itp.), • środki m.st. Warszawy (nieruchomość, inwestycje w infrastrukturę i budynki użyteczności publicznej, • środki pochodzące od jednostek wchodzących w skład Konsorcjum Naukowego (inwestycje, wnoszenie aportem urządzeń i projektów badawczych), • środki pochodzące od przedsiębiorców i inwestorów prywatnych. 16 K.B. Matusiak, Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, PARP, Warszawa 2005, s. 111–114. 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 271 Działalność na rzecz przedsiębiorców Usługi/produkty skierowane do przedsiębiorców: • korzystanie z nieruchomości i infrastruktury technicznej parku, • dostęp do laboratoriów i nowoczesnej aparatury badawczej, • transfer najnowszych technologii oraz wykorzystywanie rezultatów badań naukowych i prac rozwojowych w tworzeniu nowych produktów, • możliwość prowadzenia działalności gospodarczej, • młoda, wykształcona kadra naukowa, • usługi doradcze, księgowe, inwestycyjne, biurowe, • usługi towarzyszące (bankowe, informatyczne, medyczne, handlowe, socjalne) o wysokim standardzie. Inne programy/inicjatywy: budowa pierwszego obiektu w Warszawskim Parku Technologicznym, położonego w Warszawie przy ul. Antoniewskiej 56. Inkubator technologii zapewni początkującym przedsiębiorcom pomoc w uruchomieniu i prowadzeniu firm proponujących produkty lub usługi wdrażające nowe technologie. Zaoferuje przede wszystkim: • atrakcyjne cenowo warunki lokalowe przystosowane do rozwoju działalności gospodarczej opartej na wykorzystaniu nowych technologii, • obsługę administracyjno-biurową, • doradztwo biznesowe w zakresie kształtowania profilu firmy, • dostęp do pomocy prawnej i patentowej, • pomoc w pozyskaniu zewnętrznego finansowania, • dostęp do ekspertów technologicznych, • promocję firm działających w inkubatorze, • dostęp do laboratoriów i bibliotek instytucji naukowych o profilu technicznym, • sprzyjające środowisko innych, niekonkurujących ze sobą przedsiębiorców z inkubatora, stojących w obliczu podobnych problemów. Beneficjenci: młode, innowacyjne przedsiębiorstwa. Efekty prowadzonych działań/rezultaty na Mazowszu W sierpniu 2005 r. zostało podpisane porozumienie pomiędzy Ministrem Nauki i Informatyzacji i Prezydentem m.st. Warszawy o realizacji projektu Warszawski Park Technologiczny (WPT). W lutym 2006 r. powstało Warszawskie Konsorcjum Naukowe, zrzeszające wiodące ośrodki naukowe i akademickie. Płocki Park Przemysłowo-Technologiczny Informacje ogólne Odniesienie do strony internetowej: http://www.pppt.pl/ Podstawowy zakres działalności: Płocki Park Przemysłowo-Technologiczny (PPP-T) to wspólne przedsięwzięcie władz samorządowych reprezentujących miasto Płock i Polskiego Koncernu Naftowego ORLEN SA zarządzane przez Płocki Park Przemysłowo-Technologiczny Spółkę Akcyjną – podmiot powołany dla zarządzania instytucjami 272 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk Parku oraz realizacji projektu. Idea PPP-T to współistnienie i rozwój na określonym ramami projektu obszarze terytorialnym trzech bazowych i ściśle ze sobą powiązanych komponentów: parku przemysłowego, parku technologicznego i parku naukowo-badawczego, gdzie nauka, badania i wiedza wykorzystywane są dla rozwoju nowoczesnej technologii, nowoczesne technologie wdrażane są dla przemysłu, a przemysł działa na rzecz nauki, wiedzy i nowoczesnych technologii oraz rozwoju i tworzenia miejsc pracy. Zasięg geograficzny: PPP-T położony jest w centrum Polski, w północnej części miasta Płock, w sąsiedztwie Zakładu Produkcyjnego PKN ORLEN SA Jest to obszar o powierzchni ok. 200 ha podzielony na osiem stref inwestycyjnych charakteryzujących się różnorakim charakterem działalności. Grunty znajdujące się w obszarze Płockiego Parku Przemysłowo-Technologicznego stanowią w znakomitej większości własność PKN ORLEN SA i Gminy Płock. Część gruntów leżących w PPP-T jest również we władaniu podmiotu zarządzającego Parkiem – spółki Płocki Park Przemysłowo-Technologiczny. Źródła finansowania projektu: Jednym z podstawowych założeń w trakcie określania polityki finansowania inwestycji PPP-T było ubieganie się o możliwie jak najwyższe współfinansowanie projektu z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. PPP-T SA złożył wniosek o finansowanie w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, w odniesieniu do Sektorowego programu operacyjnego „Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw”, działanie 1.3. Tworzenie korzystnych warunków dla rozwoju firm, na projekt pod nazwą „Pierwszy etap budowy infrastruktury technicznej, materialnej Parku Przemysłowego w Płocku”. Współfinansowanie tego projektu z funduszy UE łącznie z wkładem jednostki samorządu terytorialnego – Gminy Płock – wyniosło 44,656 mln zł. Działalność na rzecz przedsiębiorców Usługi/ produkty skierowane do przedsiębiorców: PPP-T to obszar, na którym dopuszcza się działalność w zakresie: • nauki i badań: jednostki akademickie (uniwersytety, politechniki, wyższe szkoły techniczne), samodzielne instytucje badań podstawowych, stosowanych i rozwojowych, laboratoria i działy badawcze koncernów i dużych przedsiębiorstw, • instytucji publicznych i państwowych lub ich agend o usługowym charakterze, • przemysłu odpowiadającego profilowi PPP-T, • otoczenia gospodarczego: małe, średnie i duże przedsiębiorstwa, sektor usług konsultingowych, technicznych i socjalnych, • sektora finansowego: instytucje kredytowe i ubezpieczeniowe, towarzystwa kapitałowe, instytucje bankowe i venture capital, • sektora otoczenia logistycznego: instytucje wystawiennicze, marketingowe, promocyjne, instytucje giełdy technologii, instytucje szkolące pracowników w nowych technologiach i zawodach, instytucje tworzące otoczenie logistyczno-pobytowe (hotel, filia banku, poczta). 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 273 Inne programy/inicjatywy: PPP-T oferuje następujące ulgi i zachęty dla przyszłych lokatorów – przedsiębiorców: • zwolnienie z podatku od nieruchomości na okres od 1 roku do 5 lat w zależności od liczby nowo utworzonych miejsc pracy, • inwestycje infrastrukturalne, w tym infrastruktura drogowa, • dostępność funduszy UE w trakcie procesu aplikacyjnego, • szeroki wachlarz usług świadczonych we współpracy z rządowymi instytucjami rynku pracy, • specjalistyczne szkolenia i kursy prowadzone przez powołane do tego instytucje, np. Centrum Edukacji Sp. z o.o., • możliwość uzyskania pakietu ulg dodatkowych dla inwestorów lokujących się w PPP-T. Beneficjenci: młode, innowacyjne przedsiębiorstwa. Efekty prowadzonych działań/rezultaty na Mazowszu W dniu 20 stycznia 2007 r. w Centrum Administracyjnym Płockiego Parku Przemysłowo-Technologicznego odbyło się podsumowanie oraz uroczyste zakończenie procesu inwestycyjnego zrealizowanego w ramach projektu „Pierwszy etap budowy infrastruktury technicznej, materialnej Parku Przemysłowego w Płocku”, współfinansowanego z Sektorowego programu operacyjnego „Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw, lata 2004–2006”, działanie 1.3. Tworzenie korzystnych warunków dla rozwoju firm, a także prezentacja założeń programu „Budowa i rozwój komponentu technologicznego oraz naukowo-badawczego PPP-T w Płocku dla ponadregionalnej działalności innowacyjnej”, zaakceptowanego do realizacji w ramach projektów kluczowych Regionalnego programu operacyjnego województwa mazowieckiego na lata 2007–2013. 11.4.2.6. Ośrodki szkoleniowo-doradcze (OSD) Informacje ogólne Odniesienie do strony internetowej: www.sooipp.org.pl Podstawowy zakres działalności: Są to nienastawione na zysk jednostki doradcze, informacyjne i szkoleniowe (spotyka się również nazwy: ośrodek wspierania przedsiębiorczości, centrum wspierania biznesu, klub przedsiębiorczości, punkt konsultacyjno-doradczy), działające na rzecz rozwoju przedsiębiorczości i samozatrudnienia oraz poprawy konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw. OSD uczestniczą we wszelkich inicjatywach mających na celu zwiększenie potencjału gospodarczego oraz poprawę jakości życia społeczności lokalnej. Cele działalności ośrodków są integralnie związane z potrzebami i wymaganiami lokalnych rynków pracy i adaptacją nowych technologii. Cele te obejmują w szczególności: • wspieranie i popularyzowanie idei przedsiębiorczości i samozatrudnienia, • aktywne wspieranie inicjatyw lokalnej społeczności w zakresie tworzenia oraz rozwijania małych i średnich przedsiębiorstw, 274 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk • aktywną współpracę z lokalną (samorządową i rządową) administracją oraz innymi organizacjami (prywatnymi, pozarządowymi i in.), w celu tworzenia wspólnej płaszczyzny do działań na rzecz rozwoju gospodarczego i społecznego regionu, • aktywne włączanie się w doraźne akcje w sytuacjach wynikających z potrzeb gospodarczych lub społecznych w regionie. Zasięg geograficzny: działalność typowo lokalna. W 2005 r. zidentyfikowano w Polsce 281 OSD. Dynamiczny przyrost liczby tego typu podmiotów jest spowodowany włączeniem się w system wsparcia instytucji przedstawicielskich biznesu (izby przemysłowo-handlowe, cechy rzemieślnicze, związki pracodawców), niepaństwowych szkół wyższych oraz organizacji zawodowych (NOT, TNOIK). Powyższe podmioty odkrywają nowe możliwości świadczenia usług w swoich środowiskach. Na uwagę zasługuje rozwój regionalnych sieci OSD. Najszerszą sieć zbudowała Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej. Działalność na rzecz przedsiębiorców Usługi/produkty skierowane do przedsiębiorców: W ofercie rynkowej OSD znajdują się doradztwo, szkolenia, kursy i upowszechnianie informacji w następujących obszarach tematycznych: przedsiębiorczość i tworzenie firmy, dostęp do środków z funduszy europejskich, opracowanie biznesplanów i wniosków kredytowych, badania rynku i marketing, prawo gospodarcze, finanse i podatki. Oferta doradcza ośrodków obejmuje indywidualne konsultacje w zakresie tworzenia firmy i prawnych aspektów jej prowadzenia, księgowości, poszukiwania kooperantów, pozyskiwania środków finansowych, opracowania biznesplanu i wniosku kredytowego17. Efekty prowadzonych działań/rezultaty na Mazowszu Fundacja „Współpraca – Nauka – Kultura”, powołana w 1991 r. z siedzibą w Warszawie. W ramach swojej działalności prowadzi ona m.in.: Ośrodek Wspierania Przedsiębiorczości oraz Centrum Dydaktyczne Przedsiębiorczości. Zadania statutowe Fundacja realizuje głównie poprzez Centrum Dydaktyczne Przedsiębiorczości, które prowadzi różnorodne formy szkolenia, mając w swej dyspozycji niezbędne zaplecze naukowe i techniczne. Są to szkolenia z zakresu: jak zorganizować i prowadzić własną firmę, organizacji i zarządzania działalnością gospodarczą, księgowości wspomaganej komputerem. Wraz z działalnością edukacyjną Fundacja, w ramach Ośrodka Wspierania Przedsiębiorczości, prowadzi działalność konsultacyjno-doradczą z zakresu organizacji i funkcjonowania podmiotów gospodarczych w warunkach rynkowych, zarządzania, marketingu, finansów i księgowości, przygotowania biznesplanów, wniosków kredytowych itp. Dotychczas z usług w tym zakresie skorzystało prawie 6000 osób spośród bezrobotnych i drobnych przedsiębiorców. Fakt, że pomoc ta jest bezpłatna, sprzyja dużemu zainteresowaniu, zwłaszcza ze strony tych, którzy decydują się na prowadzenie działalności gospodarczej na własny rachunek. 17 Ibidem, s. 105–107. 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 275 11.4.2.7. Sieć ośrodków innowacji NOT Informacje ogólne Odniesienie do strony internetowej: http://innowacje.not.org.pl Podstawowy zakres działalności: Głównym celem działalności ośrodka innowacji jest profesjonalne i efektywne wsparcie sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Cel ten realizowany jest poprzez świadczenie małym i średnim firmom bezpłatnych usług konsultacyjno-doradczych prowadzących do wzrostu ich konkurencyjności przez wdrażanie innowacyjnych rozwiązań technologicznych, organizacyjnych i finansowych. Zasięg geograficzny: Sieć ośrodków innowacji składa się z centrali i 35 ośrodków terenowych. Ośrodki istnieją w każdym województwie, we wszystkich większych miastach. Na terenie województwa mazowieckiego oddziały znajdują się w następujących miastach: Ostrołęka, Siedlce, Ciechanów oraz Płock. W Warszawie znajduje się Biuro Koordynacji NOT, kontrolujące wszystkie ośrodki innowacji. Działalność na rzecz przedsiębiorców Usługi/produkty skierowane do przedsiębiorców: Lista usług świadczonych przez ośrodki innowacji NOT: • usługi doradczo-konsultingowe: – informacje o dostępnej na rynku ofercie finansowania zewnętrznego i wewnętrznego, – informacje związane z tematyką dostępnych programów pomocowych, – informacje, jak korzystać z instrumentów wsparcia małych i średnich przedsiębiorstw, – porady w dziedzinie m.in. marketingu, finansów, prawa, planowania i zarządzania, eksportu i jakości; • usługi wspierające (informacyjne): – promowanie innowacyjnych przedsięwzięć, – opracowywanie wniosków na zlecenie MSP, – pomoc w opracowywaniu wniosków o kredyt, – kojarzenie partnerów gospodarczych MSP z uczelniami, bankami, placówkami badawczymi, – organizowanie przeglądów zrealizowanych projektów; • usługi szkoleniowe: – organizowanie szkoleń wedle potrzeb – ogólne i branżowe. Beneficjenci: małe i średnie przedsiębiorstwa. 11.4.2.8. Fundacja Centrum Promocji Kobiet Informacje ogólne Rodzaj instytucji: fundacja. Odniesienie do strony internetowej: www.promocjakobiet.pl 276 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk Podstawowy zakres działalności: Programy fundacji skierowane są do wszystkich kobiet, które chcą więcej w życiu osiągnąć, a nie zawsze wiedzą, jak to zrobić. Klientkami fundacji są kobiety w różnym wieku, o różnym wykształceniu, kierujące się w życiu różnymi wartościami. Wśród klientek są kobiety, które mają problemy ze zdobyciem pracy, z jej utrzymaniem, z awansami. Są również takie, które chcą zaistnieć lub lepiej funkcjonować w życiu publicznym. Fundacja posiada w swojej ofercie m.in. bezpłatne doradztwo biznesowe oraz doradztwo prawne z zakresu, jak założyć własną firmę. Zasięg geograficzny: działalność ogólnokrajowa. Siedziba główna fundacji znajduje się w Warszawie. Działalność na rzecz przedsiębiorców Usługi/produkty skierowane do przedsiębiorcy: Szkolenia: • Klub Pracy – funkcjonuje na mocy porozumienia zawartego pomiędzy Fundacją Centrum Promocji Kobiet a Urzędem Pracy m.st. Warszawy. Ma na celu ułatwienie kobietom poruszania się po rynku pracy. Można nieodpłatnie skorzystać ze sprzętu biurowego (komputer z drukarką i dostępem do internetu, faks, ksero, telefon), bieżącej prasy z ofertami pracy oraz fachowej literatury. Istnieje możliwość skorzystania z indywidualnej porady doradcy zawodowego. Podczas warsztatów w Klubie Pracy można m.in.: – poznać podstawowe zagadnienia dotyczące rynku pracy i mechanizmy, które nim rządzą, – dokonać analizy lokalnego rynku pracy, – określić swój profil zawodowy i swoją sytuację na rynku pracy oraz dokonać bilansu mocnych i słabych stron, – dopasować swoje kwalifikacje i predyspozycje do oferty rynku pracy, – nabyć wiedzę z zakresu technik i metod poszukiwania pracy, – przygotować interesujące dokumenty aplikacyjne, – poznać zasady skutecznej autoprezentacji przed pracodawcą. • Wiatr w Żagle – czterotygodniowy kurs dla kobiet zagubionych na rynku pracy, które straciły zatrudnienie, chcą po dłuższej przerwie wrócić do aktywności zawodowej, nie znajdują satysfakcji w pracy. W trakcie tego szkolenia uczestniczki zdobywają wiedzę o sobie, rynku pracy, regułach rządzących tym rynkiem, dowiadują się również o możliwościach i korzyściach założenia własnej firmy. • Samotne Matki – wakacyjne kursy zawodowe dla matek samotnie wychowujących dzieci. Na kursach kobiety mogą zdobyć zarówno podstawowe umiejętności, takie jak pisanie na komputerze czy prowadzenie księgowości komputerowej, jak i praktyczne umiejętności zakładania i prowadzenia własnej firmy. • Moja Firma – konsultacje z doradcami zawodowymi i konsultantami ds. przedsiębiorczości. Doradztwo w zakresie: – jaką formę działalności wybrać, 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 277 – jakie są wady i zalety, jak wygląda aspekt odpowiedzialności prawnej poszczególnych form działalności, – jakie są najlepsze rozwiązania przy zatrudnianiu pracowników, – jakie są obowiązki przedsiębiorcy wobec urzędów, – na jaką działalność potrzebne są zezwolenia i koncesje. Doradztwo: • zawodowe, • biznesowe, • psychologiczne, • prawne. Inne programy/inicjatywy: „Przekrocz ten próg” – projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego; trzymiesięczny cykl szkoleń obejmujący: • intensywny kurs języka angielskiego, • szkolenia z wizażu i stylizacji, • zajęcia z zakresu autoprezentacji, negocjacji, technik radzenia sobie ze stresem, asertywności, • indywidualne konsultacje z doradcami zawodowymi, • przygotowywanie dokumentów aplikacyjnych, zajęcia praktyczne z prowadzenia rozmów kwalifikacyjnych. Beneficjenci: kobiety w różnym wieku mające problem ze znalezieniem pracy, z jej utrzymaniem, z awansami. Efekty prowadzonych działań/rezultaty na Mazowszu Od października 1993 r. ze wsparcia fundacji skorzystało ponad 50 000 kobiet z całej Polski. 11.4.3. Programy i konkursy dla studentów i absolwentów szkół wyższych 11.4.3.1. Konkurs na biznesplany http://www.biznesplany.pl/ To inicjatywa, której celem jest umożliwienie młodym Polakom, autorom najlepszych pomysłów na biznes, założenia firmy w akademickich inkubatorach przedsiębiorczości. Konkurs organizowany przez Fundację AIP skierowany jest do osób poniżej 30. roku życia, a w szczególności do studentów, którzy chcą rozpocząć działalność gospodarczą. W 2006 r. ma miejsce już III edycja konkursu. 11.4.3.2. „Student z pomysłem” (Preinkubator Przedsiębiorczości Akademickiej) http://www.studentzpomyslem.uw.edu.pl Preinkubator Przedsiębiorczości Akademickiej jest formą współpracy przygotowującą studentów i doktorantów do konwersji odkryć naukowych, wynalazków czy własnych pomysłów w rzeczywiste projekty biznesowe oraz skuteczny ich rozwój po- 278 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk przez połączenie i wykorzystanie specyficznych umiejętności i wiedzy posiadanej przez przedstawicieli różnych wydziałów. Podstawowymi formami działania są warsztaty z praktykami biznesu i własna praca nad projektami oparta na wzajemnym przekazywaniu wiedzy pomiędzy uczestnikami Preinkubatora. W ramach projektu Preinkubatora poszukiwani są studenci lub doktoranci ze wszystkich uczelni warszawskich, którzy przejdą szkolenia obejmujące zagadnienia niezbędne do oceny projektu biznesowego pod kątem jego realizacji. Szkolenia te powinny pozwolić na wykonanie przez uczestników Preinkubatora samodzielnej analizy pomysłów na firmę lub produkt rynkowy. Analiza taka jest celem pracy czteroosobowych, interdyscyplinarnych zespołów, na które zostaje podzielona grupa uczestników. Tematy, które są przedmiotem analiz, mogą pochodzić od uczestników lub zostają wybrane z oferty innowacyjnej Uniwersyteckiego Ośrodka Transferu Technologii UW. Przez cały czas uczestnicy mogą korzystać z pomocy konsultantów z zakresu poszczególnych dziedzin – współpracujących z Preinkubatorem pracowników naukowych uczelni oraz pracowników instytucji patronujących przedsięwzięciu. Na zakończenie edycji Preinkubatora raporty i analizy, będące efektem pracy każdego z zespołów, są oceniane przez radę programową oraz współpracujących ekspertów. Zespołom, którym uda się sformułować pomysł biznesowy i które będą gotowe realizować go w postaci własnej firmy, dodatkowo udzielana jest pomoc w tworzeniu biznesplanu przedsięwzięcia oraz wsparcie w zakładaniu firmy i praktycznej realizacji przedsięwzięcia w ramach Inkubatora Przedsiębiorczości. 11.4.3.3. Biznes Mixer (Zmiksuj się z biznesem) http://www.biznesmixer.pl/ Program, który powstał z myślą o młodych, aktywnych ludziach, studentach-przedsiębiorcach, którzy stawiają swoje pierwsze kroki w biznesie. Program organizowany przez Fundację AIP ma na celu prezentację przedsiębiorczości i rozwoju zawodowego w nowoczesny, niepodręcznikowy sposób. Biznes Mixer obejmie sześć największych akademickich ośrodków w Polsce: Warszawę, Wrocław, Poznań, Trójmiasto, Kraków, Katowice. Popołudniowym spotkaniom i dyskusjom z udziałem największych autorytetów i gwiazd polskiej przedsiębiorczości towarzyszyć będą wieczorne imprezy – urodzinowe after party zorganizowane z okazji II rocznicy istnienia AIP. 11.4.3.4. Akademia Przedsiębiorczości 3 http://www.ap3.pl/ Jest to projekt organizowanym przez Forum Młodych Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych Lewiatan. Celem Akademii Przedsiębiorczości jest kreowanie postaw proprzedsiębiorczych głównie wśród studentów. Cel ten jest realizowany poprzez dostarczenie uczestnikom wiedzy i niezbędnych narzędzi/umiejętności do rozpoczęcia działalności gospodarczej oraz wzmacnianie wśród nich „ducha przedsiębiorczości” poprzez kontakt z trenerami i menedżerami działającymi na rzecz różnych typów przedsiębiorstw. Akademia Przedsiębiorczości to cykl bezpłatnych, cotygodniowych spotkań 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 279 w formie warsztatów. Spotkania są pogrupowane w cztery bloki tematyczne: własna firma, trening umiejętności przedsiębiorczych, Unia Europejska oraz praca. Akademia Przedsiębiorczości skierowana jest do osób w wieku od 18 do 30 lat, zainteresowanych doskonaleniem swoich umiejętności oraz poszerzaniem wiedzy z danej dziedziny. Warsztaty będą się odbywać raz na tydzień w każdym z ośmiu miast (Białymstoku, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Poznaniu, Szczecinie, Wrocławiu, Warszawie). 11.4.3.5. „Twoja wizja rozwoju przedsiębiorczości” http://www.twrp.pl/ Konkurs ten organizowany jest przez Studenckie Forum BCC. Skierowany jest do ludzi młodych, szczególnie studentów, którzy mają doświadczenia lub przemyślenia związane z tematem przedsiębiorczości. W ramach konkursu młodzi Polacy zgłaszają propozycje, co można zmienić w polskim prawie, mentalności czy pracy urzędów, aby łatwiej było zakładać i prowadzić firmy. Po zakończeniu edycji regionalnych, a przed zakończeniem edycji ogólnopolskiej organizowane są kilkudniowe warsztaty z udziałem laureatów konkursu, młodych przedsiębiorców oraz znanych ekspertów, podczas których spośród najlepszych prac tworzone są studenckie projekty ustaw. Projekty te są przekazywane na ręce marszałka Sejmu i premiera podczas uroczystości zakończenia konkursu w Sejmie RP, a następnie trafiają do prac parlamentu i rządu. W ramach konkursu odbywa się 18 edycji regionalnych w największych polskich ośrodkach akademickich oraz edycja europejska – dla Polaków przebywających za granicą – z zakończeniem w Parlamencie Europejskim. Postulaty, które weszły w życie: • zmiany w Kodeksie spółek handlowych – 26 grudnia 2003 r. weszła w życie ustawa o zmianie k.s.h., w której cztery artykuły są częścią studenckich propozycji; dotyczyły one m.in. 10-krotnego obniżenia udziału nominalnego w spółce z o.o.; • poszerzenie kręgu beneficjentów programu „Pierwsza praca” o studentów – propozycja została włączona do rządowego projektu ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy; weszła w życie 1 czerwca 2004 r.; • obniżenie opłaty za zezwolenie na eksport polskiego alkoholu – zapis umożliwił prowadzenie sprzedaży polskiego sztandarowego produktu za granicę również małym przedsiębiorstwom; • obniżenie składek ZUS dla początkujących przedsiębiorców – osoby rozpoczynające prowadzenie własnej firmy przez pierwsze dwa lata płacą niższą składkę na ubezpieczenie społeczne, tj. niespełna 255 zł miesięcznie zamiast dotychczasowych ok. 700 zł; • wejście w życie ustawy o adwokaturze – ustawa zlikwidowała część monopoli prawniczych. 11.4.3.6. „Przedsiębiorca – twoja przyszłość” http://www.przedsiebiorca.pl Jest to pierwsze tego typu przedsięwzięcie w kraju, realizowane przez największą organizację prywatnych przedsiębiorców Business Centre Club. 280 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk „Przedsiębiorca – twoja przyszłość” zakłada innowacyjne podejście do walki z bezrobociem. Nigdy wcześniej nie zaoferowano młodym bezrobotnym możliwości założenia własnej firmy w warunkach chronionych, bez ponoszenia wszelkich kosztów. Jest to możliwe dzięki profesjonalnym szkoleniom prowadzonym przez znanych praktyków i teoretyków biznesu. Projekt skierowany jest do młodych bezrobotnych ludzi do 26. roku życia, którzy chcą zostać przedsiębiorcami, w tym studentów zaocznych i wieczorowych oraz absolwentów wszystkich typów szkół woj. mazowieckiego. Przedsięwzięcie to ma przełamać bariery mentalne i lęk przed „pójściem na swoje” oraz zachęcić do aktywności na lokalnym rynku pracy. Młodzi bezrobotni w ramach projektu będą zakładać i prowadzić w pierwszej fazie „wirtualne firmy” w bezpłatnych, specjalnie do tego celu przygotowanych pomieszczeniach. W ramach projektu odbywa się wiele zajęć praktycznych, mających przekazać uczestnikom wiedzę z zakresu zakładania i prowadzenia własnej działalności gospodarczej. Po konferencjach inauguracyjno-informacyjnych wyłonionych zostaje kilkudziesięciu młodych bezrobotnych. Dostają oni możliwość uczestniczenia w cyklu szkoleń, prowadzonych m.in. przez fińskich ekspertów z Mercuria Business School w Helsinkach, specjalistów z Business Centre Club, trenerów Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie oraz doradców zawodowych. Pozyskane umiejętności beneficjenci będą mogli wykorzystać w kluczowym etapie projektu, jakim jest prowadzenie w specjalnie przygotowanych i wyposażonych pomieszczeniach „wirtualnych firm”. Po okresie sześciu tygodni trwania case study będą mogli rozwinąć prawdziwą już działalność w jednym z warszawskich akademickich inkubatorów przedsiębiorczości. 11.4.3.7. Festiwal Przedsiębiorczości BOSS http://boss.org.pl Jest to ogólnopolskie przedsięwzięcie, organizowane przez SF BCC. Festiwal odbywa się raz do roku, jednocześnie na największych i najbardziej prestiżowych uczelniach wyższych w całej Polsce, i trwa przez dwa tygodnie (w samej Warszawie są to: Szkoła Główna Handlowa, Uniwersytet Warszawski, Politechnika Warszawska, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego). Wydarzenie składa się w każdym z miast z konferencji, dyskusji panelowych, a przede wszystkim z całodniowych szkoleń i warsztatów prowadzonych przez przedsiębiorców, przedstawicieli znanych instytucji i organizacji. Towarzyszą mu imprezy, które pokazują młodym ludziom nowe, przyjazne oblicze przedsiębiorczości (golf, pokazy tańców, sztuki barmańskiej itp.). W 2006 r. największą imprezą promującą Festiwal będą Targi Instytucji Finansujących Przedsiębiorczość na Politechnice Warszawskiej – doskonała okazja dla przedsiębiorstw na wypromowanie swoich produktów oraz marki jako przyjaznej i wspierającej młodych ludzi, a dla studentów wyjątkowa szansa na skonfrontowanie, poradę i skonsultowanie ich pomysłów z doświadczonymi praktykami świata biznesu. 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 281 Historia Festiwalu Przedsiębiorczości BOSS sięga 2001 r. Jak dotychczas odbyły się jego trzy edycje. 11.4.4. Możliwości finansowania rozpoczęcia oraz rozwoju działalności przez młodych przedsiębiorców 11.4.4.1. Fundusze strukturalne Pieniądze z funduszy strukturalnych są przeznaczone przede wszystkim na rozwój i poprawę konkurencyjności przedsiębiorstw. Strategia wykorzystania przez Polskę funduszy strukturalnych ujęta została w Narodowym planie rozwoju 2004–2006, gdzie określono priorytety, kierunki i wysokość środków przeznaczonych na realizację polityki regionalnej państwa, które będą uruchamiane z udziałem funduszy strukturalnych w Polsce w latach 2004–2006. Fundusze strukturalnie dla Polski są wdrażane za pomocą pięciu jednofunduszowych sektorowych programów operacyjnych (SPO), wielofunduszowego ZPORR oraz programu pomocy technicznej. Fundusz PHARE Przed przystąpieniem do Unii Europejskiej polscy przedsiębiorcy mogli skorzystać z programów opartych na środkach z funduszy przedakcesyjnych PHARE. Program był realizowany w czterech edycjach: 2000, 2001, 2002, 2003. Ma na celu m.in. zmniejszanie opóźnień i nierównomierności rozwoju regionów poprzez promowanie aktywności gospodarczej i rozwiązywanie problemów społecznych związanych z rynkiem pracy. Województwo mazowieckie zostało objęte jedynie programami PHARE 2001 i PHARE 2003. Dzięki skorzystaniu z tych programów przedsiębiorcy mogli zwiększyć konkurencyjność swoich przedsiębiorstw. Na przykład poprzez program rozwoju przedsiębiorstw internetowych można było pozyskać dwa rodzaje dotacji: na usługi doradcze oraz rozwój swojej działalności. Jednakże żaden z tych programów nie wspierał inicjatyw związanych z zakładaniem własnych firm. Zintegrowany program operacyjny rozwoju regionalnego – realizowany przez Urząd Marszałkowski Cel strategiczny ZPORR sformułowany został jako tworzenie warunków wzrostu konkurencyjności regionów oraz przeciwdziałanie marginalizacji niektórych obszarów w taki sposób, aby sprzyjać długofalowemu rozwojowi gospodarczemu kraju, jego spójności ekonomicznej, społecznej i terytorialnej oraz integracji z Unią Europejską. Stanowi on kontynuacje i rozwój m.in. programu PHARE. Firmy najmniejsze (zatrudniające do 10 osób), których roczny obrót i/lub całkowity bilans roczny nie przekracza 2 mln EUR, mogą szukać dla siebie wsparcia w ramach ZPORR (działanie 3.4. Mikroprzedsiębiorstwa). Dotyczy to także osób rozpoczynających działalność gospodarczą, które będą beneficjentami projektów zgłoszonych 282 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk w ramach działania 2.5. Promocja przedsiębiorczości. Jedynie mikrofirmy o szczególnym statusie mogą się starać o dotacje z Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości; po pierwsze, podmioty z dłuższym stażem na rynku, działające ponad trzy lata, a po drugie, wykonujące działalność gospodarczą opartą na wykorzystaniu zaawansowanych technologii o znaczącym potencjale rynkowym. Działanie 3.4. Mikroprzedsiębiorstwa O dotacje mogą się ubiegać mikroprzedsiębiorstwa, które rozpoczęły działalność gospodarczą nie wcześniej niż trzy lata kalendarzowe przed momentem złożenia wniosku. Dotacje obejmują specjalistyczne usługi doradcze dla mikroprzedsiębiorstw wprowadzających innowacyjność w przedsiębiorstwie i zwiększające jego konkurencyjność oraz projekty inwestycyjne. Działanie 2.5. Promocja przedsiębiorczości Cel: aktywne przeciwdziałanie bezrobociu poprzez stymulowanie powstawania nowych mikroprzedsiębiorstw działających poza branżami tradycyjnymi oraz zapewnienie nowo powstałym mikroprzedsiębiorstwom pomocy w wykorzystywaniu dostępnych instrumentów wsparcia. Możliwe jest uzyskanie wsparcia pomostowego i jednorazowej dotacji inwestycyjnej na rozwój działalności gospodarczej. W ramach działania będą realizowane projekty polegające na świadczeniu usług doradczych i szkoleniowych wspierających zakładanie i prowadzenie działalności gospodarczej, rozpowszechnianiu dobrych praktyk i metod rozwoju oraz przekazywaniu pomocy finansowej przysługującej po zarejestrowaniu mikroprzedsiębiorstwa (pomoc finansowa w formie wsparcia pomostowego lub jednorazowej dotacji na rozwój działalności). Lista projektów realizowanych w ramach dzialania 2.5: http://www.mrr.gov.pl/Regiony/mazowieckie/Wdrazanie+funduszy/ Sektorowy program operacyjny „Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw” Podstawowe znaczenie dla rozwoju małych i średnich firm z zakresu pomocy z funduszy strukturalnych mają działania Sektorowego programu operacyjnego „Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw” (SPO WKP). W ramach priorytetu 2 SKO WKP wzmacnia pozycję konkurencyjną przedsiębiorstw działających na jednolitym rynku europejskim. Tym samym przedsiębiorcy mają możliwość skorzystania z dotacji przyznawanych na projekty doradcze i inwestycyjne. Dotacje na doradztwo Działanie 2.1. Wzrost konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw poprzez doradztwo: • skierowane do małych i średnich przedsiębiorstw oraz mikroprzedsiębiorców posiadających siedzibę na terenie Polski oraz wykonujących działalność gospodarczą od 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 283 co najmniej trzech lat lub opartą na wykorzystaniu zaawansowanych technologii o znaczącym potencjale rynkowym; • dotacje na zakup usług doradczych (więcej informacji w publikacji http://www. parp.gov.pl/doc/przew_fundusze_str.pdf); • wysokość dotacji: min. 2500 zł, maks. 250 000 zł; • wnioski były składane w latach 2004 i 2005. Dotacje na inwestycje SPO WKP oferuje firmom dofinansowanie inwestycji z rozszerzonym zakresem kwalifikowanych działań. Pozwoli to przedsiębiorcom nie tylko na refundację kosztów zakupu maszyn i urządzeń, ale także m.in. na odzyskanie części poniesionych kosztów instalacji i uruchomienia środków trwałych oraz zakupu nieruchomości zabudowanej i niezabudowanej. Działanie 2.3. Wzrost konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw poprzez inwestycje: • skierowane do małych i średnich przedsiębiorstw oraz mikroprzedsiębiorców posiadających siedzibę na terenie Polski oraz wykonujących działalność gospodarczą od co najmniej trzech lat lub opartą na wykorzystaniu zaawansowanych technologii o znaczącym potencjale rynkowym; • pięć terminów w okresie 2004–2005. Dotacje na inwestycje i zatrudnienie Działanie 2.2. Wsparcie konkurencyjności produktowej i technologicznej przedsiębiorstw. Poddziałanie 2.2.1. Wsparcie dla przedsiębiorstw dokonujących nowych inwestycji. Dotacje na udział w targach i misjach gospodarczych Działanie 2.2. Wsparcie konkurencyjności produktowej i technologicznej przedsiębiorstw. Poddziałanie 2.2.2. Wsparcie w zakresie internacjonalizacji przedsiębiorstw. Sektorowy program operacyjny „Rozwój zasobów ludzkich” Dopełnia on powyższe programy poprzez realizację działań szkoleniowych. W ramach priorytetu 1 program ma za zadanie przeciwdziałać i zwalczać długotrwałe bezrobocie m.in. poprzez doradztwo i szkolenia oraz udzielanie dotacji dla osób samozatrudniających się i podejmujących własną działalność gospodarczą. Programy są realizowane z funduszy SPO RZL poprzez urzędy pracy. Listę obecnie realizowanych przedsięwzięć można znaleźć na stronie: http://www. mrr.gov.pl/NR/rdonlyres/9B069240-AFC3-4406-9CA0-97ACA813673F/25478/warszawa_sporzl.pdf 284 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk 11.4.4.2. Lokalne fundusze pożyczkowe18 W Polsce reprezentowane są przez instytucje pozarządowe o charakterze non profit, których celem jest ułatwianie mikro, małym i średnim przedsiębiorstwom (MSP) oraz osobom rozpoczynającym działalność gospodarczą dostępu do finansowania, umożliwiającego podejmowanie, prowadzenie i rozwój działalności gospodarczej. Nie stają się jednak udziałowcem, jak w przypadku venture capital oraz aniołów biznesu. Województwo mazowieckie dysponujące największym kapitałem pożyczkowym (120 mln zł – 21,5% w skali kraju) zajęło pierwsze miejsce pod względem wartości udzielonych kredytów (788,6 mln zł, co stanowiło 48,9% w skali całego kraju) oraz ich liczby (92 052, tj. 82,1%) narastająco do 31.12.2005 r. Decydujący wpływ miał poziom kapitału pożyczkowego i działalność pożyczkowa Funduszu Mikro z siedzibą w Warszawie. Jak wynika z raportu, najbardziej rozpowszechnioną formą pomocy finansowej dla małych przedsiębiorstw i osób rozpoczynających działalność gospodarczą jest udzielanie pożyczek, ale większość funduszy łączy to z doradztwem i pomocą w uzyskaniu kredytu. Odbiorcami usług funduszy są w głównej mierze: osoby bezrobotne zainteresowane samozatrudnieniem, nowo powstające firmy oraz przedsiębiorcy rozwijający działalność gospodarczą i tworzący nowe miejsca pracy. Struktura ta wynika bezpośrednio ze ściśle określonego przeznaczenia środków finansowych pozostających w ich dyspozycji, a pochodzących głównie z programów pomocowych Unii Europejskiej i Banku Światowego. W województwie mazowieckim występuje osiem funduszy pożyczkowych: • Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa (Warszawa), www.fdpa.org.pl • Fundacja Wspomagania Wsi (Warszawa), www.fww.org.pl • Fundusz Mikro Sp. z o.o. (Warszawa), www.funduszmikro.pl • Mazowiecki Regionalny Fundusz Pożyczkowy Sp. z o.o. (Warszawa), www.mrfp.pl • Ostrołęcki Ruch Wspierania Przedsiębiorczości (Ostrołęka), • Stowarzyszenie „Radomskie Centrum Przedsiębiorczości” (Radom), www.srcp.radom.com.pl • Stowarzyszenie Rozwoju Przedsiębiorczości i Inicjatyw Lokalnych (Ząbki), www.srp.pl • Żyrardowskie Stowarzyszenie Wspierania Przedsiębiorczości (Żyrardów), www.free. ngo.pl/zyrstowa 11.4.4.3. Pożyczki Pożyczki na rozpoczęcie działalności gospodarczej są udzielane ze środków Ministerstwa Gospodarki i Pracy przez Bank Gospodarstwa Krajowego. W ofercie usług urzędów pracy występują pożyczki na podejmowanie własnej działalności gospodarczej (zgodnie z art. 18 ustawy powiatowy urząd pracy może przyznać pożyczkę w wysokości nie wyższej niż dwudziestokrotność przeciętnego wynagrodzenia, oprocentowaną w wysokości 50%, a w powiatach zagrożonych bezrobociem strukturalnym 30% zmiennej stopy oprocentowania kredytu lombardowego w stosunku rocznym; 18 http://www.psfp.org.pl/raporty/Raport_PSFP_Fundusze_Pozyczkowe_w_Polsce_31_12_2005.pdf 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 285 po dwóch latach prowadzenia działalności do 50% kwoty pożyczki może zostać umorzone; umowa o udzielenie pożyczki może przewidywać możliwość zwrotu do 80% kosztów szkolenia i doradztwa z zakresu podejmowanej działalności w pierwszym roku). 11.4.4.4. Fundusze poręczeń kredytowych Fundusze poręczeniowe są nienastawionymi na zysk jednostkami parabankowymi, wspomagającymi lokalny rozwój. Nie przekazują środków własnych przedsiębiorstwom, ale jedynie poręczają kredyt, w przypadku gdy firma nie posiada wymaganych przez bank zabezpieczeń. Fundusze poręczeń kredytowych poręczają przeważnie od 50% do 80% kwoty kredytu. Na terenie województwa mazowieckiego funkcjonują następujące fundusze: • Radomski Fundusz Poręczeń Kredytowych Sp. z o.o., www.rfpk.pl • Stowarzyszenie „Radomskie Centrum Przedsiębiorczości”, www.srcp.radom.pl • Mazowiecki Fundusz Poręczeń Kredytowych Sp. z o.o., www.mfpk.mazovia.pl • Powiatowy Fundusz Poręczeń Kredytowych Sp. z o.o. w Wyszkowie, www.pfpk. website.pl • Bank Gospodarstwa Krajowego, www.bgk.com.pl • Poręczenia Kredytowe Sp. z o.o., www.poreczeniakredytowe.pl 24 banki kredytujące oferują poręczenia/gwarancje z KFPK poprzez sieć ponad 4 tys. placówek na terenie całej Polski. 11.4.4.5. Venture capital Fundusze venture capital to fundusze zamknięte, których działalność polega na tym, że grupa inwestorów (najwyżej kilkunastu) przeznacza pieniądze na inwestycje określonego typu – niepewne, ale mogące przynieść wysokie stopy zwrotu. W Polsce jeszcze dość rzadko spotyka się finansowanie startu oraz fazy zasiewu, czyli dwóch początkowych faz tworzenia się firmy. Większość funduszy preferuje inwestycje w rozwój już działających firm i woli wspierać ich ekspansję na rynku. W 2001 r. istniało w Polsce 37 funduszy typu venture capital. Można je podzielić na: • największe fundusze komercyjne działające tylko w Polsce z kapitałami instytucji prywatnych, które realizują w kraju projekty powyżej 1 mln USD; • działające w regionie Europy Środkowo-Wschodniej, dla których Polska jest tylko jednym z rynków; • fundusze utworzone przez banki działające w Polsce (np. fundusz Hals); • fundusze o mniejszych możliwościach finansowych, dysponujące kapitałem publicznym lub z organizacji pomocowych, adresowanych do małych i średnich przedsiębiorstw w kraju; do tej grupy należą fundusze regionalne. Na terenie województwa mazowieckiego działają poniższe fundusze: • AIB WBK FUND MANAGEMENT, www.magnapolonia.com.pl • Copernicus Capital Polska Sp. z o.o., www.copernicus-capital.com • DBG Eastern Europe (Polska) Sp. z o.o., www.dbgee.com 286 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk • • • • • • Enterprise Investors, www.ei.com.pl Innova Capital, www.innovacap.com JUPITER NFI SA, www.jupiter-nfi.pl PBK Inwestycje SA, www.inwestycje.pbk.pl Pekao Fundusz Kapitałowy Sp. z o.o., www.trinity.com.pl Towarzystwo Inwestycji Społeczno-Ekonomicznych SA, www.tise.com.pl Z reguły kapitał łatwiej jest pozyskać z publicznych funduszy inwestycyjnych, gdyż ich celem jest nie tylko osiągnięcie zysku finansowego, ale również wspieranie rozwoju przedsiębiorczości19. 11.4.4.6. Aniołowie biznesu Są to inwestorzy indywidualni wnoszący kapitał do spółki znajdującej się na początkowym etapie rozwoju bądź do firmy wymagającej dofinansowania w celu realizacji strategii ekspansji. Oferują oni pomoc w zarządzaniu, tworzeniu i realizacji planów strategicznych oraz kształtowaniu struktury organizacyjnej. Angażują się w prowadzenie firmy, są inwestorem, który pełni funkcje nie tylko doradcy strategicznego, ale i menedżera. W Polsce aniołowie biznesu mają odgrywać rolę inwestora preferującego przedsięwzięcia: na początkowym etapie rozwoju, charakteryzujące się zbyt wysokim ryzykiem dla banków oraz wymagające znacznie niższego dofinansowania niż minimalna wysokość kapitału inwestowanego w jeden projekt przez fundusze venture capital. Zgodnie z informacjami uzyskanymi ze strony jedynej jak dotąd w Polsce sieci business angels optymalna wysokość pojedynczej inwestycji polskiego anioła biznesu będzie wynosić 500 000 zł, aczkolwiek akceptowane mogą być też projekty mniej kapitałochłonne. W Polsce istnieją: • Polska Sieć Aniołów Biznesu PolBAN (stowarzyszenie), • Lewiatan Business Angels – klub aniołów biznesu, który powstał przy Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych Lewiatan. 11.5. Studia przypadków W ramach badania zostały przeprowadzone trzy wywiady pogłębione z następującymi firmami: • Vivento Infobrokers (działająca przy Akademickim Inkubatorze Przedsiębiorczości Uniwersytetu Warszawskiego), • Innovatika (odnosząca sukcesy na rynku polskim), • Kolinko Systems (której działalność została zawieszona). Wywiady pogłębione zostały przeprowadzone w oparciu o scenariusz wywiadu dostarczony przez Instytut Gospodarki Światowej SGH. 19 A. Żołnierski, Innowacyjność 2006. Stan innowacyjności, metody wspierania, programy badawcze, PARP, Warszawa 2006. 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 287 0 11.5.1. Vivento Infobrokers 11.5.1.1. Opis firmy Firma Vivento Infobrokers została założona w 2004 r. przez trzech wspólników. W tej chwili firma zarządzana jest przez jednego z nich, gdyż pozostali wspólnicy zrezygnowali z prowadzenia działalności gospodarczej. Odejście wspólników było związane z utratą wiary w powodzenie przedsięwzięcia. Firma Vivento Infobrokers świadczy następujące rodzaje usług: • wyszukiwanie informacji gospodarczych, określonych wiadomości i danych statystycznych, pośrednictwo w dotarciu do informacji, o których klient często nie wie, • znajdowanie informacji dotyczących potencjalnych klientów, dostawców, instytucji i konkurencji, m.in. wyszukiwanie danych kontaktowych, informacji o ofercie lub wykorzystywanych technologiach. Główną rolę przy zakładaniu firmy odegrała motywacja wewnętrzna: marzenie o własnym przedsięwzięciu, zbudowanie go od podstaw oraz zrealizowanie własnego pomysłu na działalność w niszy. Ponadto istotnym motywem była chęć zysku. Na początku założyciele mieli kilka pomysłów dotyczących działalności, którą firma powinna się zajmować. Ostatecznie zdecydowali się na branżę infobrokerską, gdyż na podstawie samodzielnie przeprowadzonych analiz rynku zauważyli, że na rynkach zagranicznych jest ona bardzo rozwinięta, zwłaszcza w Niemczech, Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Rynek tego typu usług w Polsce jest mały – działa ok. 30 firm tego typu oraz wywiadownie gospodarcze, które dostarczają bardzo suchych informacji. Firma Vivento Infobrokers jest firmą niewielką, w związku z tym nie ma silnej pozycji na rynku. Firmy działające na rynku polskim są stosunkowo mało profesjonalne i oferują niski poziom usług. Właściciel firmy stwierdził, że tylko dwie z nich mogą stworzyć jakieś zagrożenie i to właśnie je postrzega jako swoją bezpośrednią konkurencję. Pozostałe firmy to często jednoosobowe przedsięwzięcia, które po pół roku znikają z rynku. Bez wątpienia do założenia własnej firmy przyczyniła się działalność w Studenckim Forum BCC, gdyż jest to organizacja związana z przedsiębiorczością. Na samym początku działalności zarządzanie przedsięwzięciem odbywało się ad hoc. Z czasem każdy zajął się dziedziną, która mu najbardziej odpowiadała (naturalny podział kompetencji). Studia w Szkole Głównej Handlowej pomogły zrozumieć zagadnienia związane z gospodarką oraz biznesem. Istotne było to, że w trakcie studiów można zdobyć podstawowe informacje na temat działalności gospodarczej. Trudno jednak znaleźć przedmioty, które idealnie przydadzą się do prowadzenia własnej firmy. Studia wyższe dają podstawową wiedzę, którą następnie samodzielnie trzeba rozwijać. Rozpoczynając działalność, firma otrzymała wsparcie Akademickiego Inkubatora Przedsiębiorczości Uniwersytetu Warszawskiego (wówczas nie było biura AIP w SGH). 288 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk Pomoc Inkubatora była niezbędna i zadecydowała o przetrwaniu firmy. Dzięki Inkubatorowi można zostawić firmę na dwa miesiące, np. w okresie letnim, i wyjechać na wakacje. Oczywiście wiąże się to z utratą potencjalnych zleceń, ale nie grozi zamknięciem firmy np. w związku z brakiem finansów na pokrycie kosztów stałych. Plany rozwoju zmieniały się kilkukrotnie. Pierwotny plan zakładał, aby sprzedawać wszystko, mniejsze i tanie usługi, poprzez stronę internetową. Plan ten nie mógł zostać zrealizowany, gdyż założyciele nie mieli na tyle doświadczenia w e-biznesie i nie zainwestowano wystarczająco dużo w cały system strony internetowej. W związku z tym firma zaczęła realizować większe projekty, które trwały miesiąc lub dłużej. Teraz znowu firma Vivento chciałaby skierować swoje działania w stronę prostych usług. Właściciel uważa, że firma odniosła sukces. W ciągu dwóch lat działalności pozyskano prestiżowych stałych klientów, takich jak Poczta Polska, Ernst & Young czy BCC, dzięki czemu można stwierdzić, że firma zdobyła renomę. Firma chce się wciąż rozwijać. Planowane są działania mające na celu pozyskanie dofinansowania ze środków UE. Do firmy nie trzeba było prawie nic dokładać. Firma Vivento Infobrokers zdobyła kapitał początkowy w wysokości 2000 zł jako laureat konkursu na najlepszy biznesplan organizowanego przez Business Centre Club, Ministerstwo Gospodarki i Pracy oraz Eurobank. Do prowadzenia tego rodzaju usług należy stworzyć profesjonalną stronę internetową (koszt rzędu 1500 zł), uzyskać dostęp do płatnych baz lub korzystać z nich ad hoc. Przydatne jest wykształcenie wyższe z zakresu bibliotekoznawstwa (np. specjalność informacja naukowa, informacja biznesowa na UW) Pokryło to pierwsze wydatki związane ze stroną internetową. Największą inwestycją dotychczas realizowaną było zrobienie strony internetowej wraz z całym wizerunkiem firmy. Początkowo nie odznaczała się ona najwyższą jakością, ponieważ została stworzona własnymi siłami. Vivento Infobrokers podjęło więc współpracę z profesjonalną firmą, pośrednio dzięki działalności w AIP, która pomogła w stworzeniu nie tylko wizerunku firmy i strony internetowej, ale zadbała również o stronę wizualną oferty oraz prezentacji. Wykreowany wizerunek firmy spotkał się z uznaniem klientów. Dzięki AIP firma nawiązała kontakt z inną firmą, która wykonała zlecenie nieco taniej. Największą inwestycją w najbliższym czasie będzie wykupienie baz danych i zmiana strony internetowej pod kątem zamówień internetowych. Środki zostaną pozyskane z UE w ramach ZPORR, działanie 2.5. Firma Vivento Infobrokers uważa się za firmę innowacyjną. Przede wszystkim przejawia się to w stworzeniu własnej minimetodologii wyszukiwania informacji, stworzeniu pewnego procesu, według którego realizuje się zlecenia. Opracowano standardy, które musi spełniać efekt końcowy zlecenia. Firma planuje rozwijać się w kierunku e-commerce i sprzedaży zleceń za pośrednictwem internetu. Tym samym chce zwiększyć wykorzystanie internetu przy pozyskiwaniu klientów. 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 289 Firma chce za pół roku próbować znaleźć klientów za granicą. Swoją przewagę widzi w tańszej realizacji projektów w porównaniu np. z firmami z Niemiec. Do najpoważniejszych barier działalności właściciel firmy zaliczył małe doświadczenie w prowadzeniu tego typu firmy i prowadzeniu działalności w ogóle. Ponadto usługi infobrokerskie są mało popularne w Polsce, więc firma stara się bardziej skupić na promowaniu tych usług, a dopiero potem na promocji swojej firmy. 11.5.1.2. Komercjalizacja wiedzy Klientami firmy Vivento Infobrokers są firmy prywatne, w większości handlowe bądź produkcyjne, rzadziej usługowe. Są to firmy średnie i duże, rzadziej małe. 11.5.1.3. Źródła wiedzy i przepływ kadr Do tej pory firma współpracowała tylko z akademickimi inkubatorami przedsiębiorczości podczas realizacji zleceń, które wymagały większej wiedzy. Czasem wykorzystywano również kontakty z ekspertami zarówno z BCC (jako inicjatora AIP), jak i z innych instytucji. Przy realizacji zleceń firma korzysta ze źródeł wiedzy komercyjnej. Dotychczas zespół Vivento Infobrokers tworzyli przede wszystkim studenci. W określonych obszarach funkcjonalnych, np. w PR, realizują się studenci SGH, przy zleceniach od klientów – głównie osoby studiujące bibliotekoznawstwo. Wykształcenie średnie w zupełności wystarczy do takiej działalności. Jednakże na pewno łatwiej jest osobom, które studiują wyżej wymienione kierunki. Studenci są zatrudniani głównie na umowę-zlecenie. W większości są to ludzie znający języki obce, które akurat są potrzebne do realizacji danego zlecenia. Przedstawiciele firmy korzystają przede wszystkim z zagranicznej prasy branżowej i serwisów branżowych (zarówno bezpłatnych, jak i tych, które wymagają uiszczenia dodatkowej opłaty). 11.5.1.4. Sukcesy i porażki Do najważniejszych czynników sukcesu właściciel zaliczył determinację i konkretną wizję tego, co firma chce osiągnąć i jak ma wyglądać w przyszłości. Ponadto istotne były podstawowe cechy przedsiębiorcy, czyli aktywność, chęć działania i ogólne zdyscyplinowanie. Za zewnętrzne czynniki sukcesu uznano specyfikę wybranej branży i małą konkurencję na rynku w tej branży. Ponadto pomoc AIP można też zaliczyć do zewnętrznych czynników sukcesu – w ten sposób ograniczona została biurokracja oraz koszty prowadzenia działalności. Największy sukces firmy to zlecenia dla prestiżowych firm. Ostatnio zakończono projekt dla Poczty Polskiej. Współpracowano również z firmą Ernst & Young. Za sukces właściciel uważa również samodzielne opracowanie metodologii wyszukiwania informacji – przejście od etapu wyszukiwania wszystkiego poprzez wyszukiwarki, a zakończenie na dużej znajomości tych źródeł informacji, do tego stopnia, 290 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk że pracownicy są w stanie prowadzić szkolenia w tej dziedzinie. Sukcesem było pozyskanie wiedzy eksperckiej na ten temat. Do czynników, które przyczyniły się do niepowodzeń, zaliczono braki kadrowe, problem ze znalezieniem osób znających dany język i mogących zrealizować dane zlecenie oraz niedostateczne przeszkolenie osób, które realizowały zlecenia – nie wiedziały one, w jaki sposób wyszukiwać informacje. Trudność tkwiła także we współpracy z pracownikami na odległość. Miało to wpływ na rezultat dostarczony klientowi. Za największą porażkę w działalności firmy właściciel uważa odejście wspólników, co było spowodowane ich utartą wiary w możliwość sukcesu oraz motywacji do dalszych działań. 11.5.1.5. Współpraca z sektorem publicznym i oczekiwania wobec administracji W przypadku dofinansowania z funduszy unijnych oczekuje się lepszego poinformowania na temat możliwości pozyskania środków finansowych, gdyż w tej chwili zdobywanie takich informacji jest stosunkowo słabo zorganizowane. Firma nie słyszała w ogóle o regionalnej strategii innowacji. 11.5.1.6. Współpraca z AIP O inicjatywie AIP założyciel Vivento Infobrokers dowiedział się poprzez aktywną działalność w studenckim forum BCC. Pomoc oferowana przez Akademicki Inkubator Przedsiębiorczości obejmuje kilka obszarów: od udostępnienia całej infrastruktury technicznej młodemu przedsiębiorcy, czyli małego biura, w którym jest telefon, internet, komputer, poprzez obniżenie opłat związanych z wprowadzeniem działalności, brak konieczności płacenia składki ZUS, po bardziej miękkie korzyści, jak możliwość nawiązania kontaktów. Dotyczy to firm, które działają pod parasolem ochronnym inkubatorów, można z nimi współpracować bądź korzystać z ich usług. AIP ułatwia również kontakty z ekspertami. Ponadto dzięki akcjom typu „szukamy zleceń dla firm w inkubatorze” firma Vivento Infobrokers otrzymała zlecenie dla Poczty Polskiej. AIP umożliwiają młodym przedsiębiorcom uczestnictwo w różnorodnych konferencjach. Współpraca trwa od marca 2005 r. W marcu 2007 r. firma wychodzi spod parasola ochronnego AIP. Ale dopóki dochód nie osiągnie pewnego poziomu, firma będzie korzystać z biura AIP. Za pół roku firma planuje wynająć własne biuro. Vivento Infobrokers nie chce rezygnować z tej współpracy, gdyż daje ona bardzo wiele możliwości. 11.5.2. Innovatika 11.5.2.1. Opis firmy Firma Innovatika została założona w styczniu 2005 r. przez dwóch wspólników. W kwietniu 2006 r. pojawił się trzeci wspólnik. Firma posiada formę prawną spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 291 Jest to firma doradcza, wspierająca menedżerów największych firm w Polsce i poza nią w podnoszeniu efektywności procesów innowacyjnych przez lepsze wykorzystanie wiedzy i energii pracowników. Pomaga innym firmom tworzyć i wdrażać strategie innowacji, rozwijać nowe produkty i usprawniać procesy. Innovatika specjalizuje się w obszarze zarządzania wiedzą i kapitałem intelektualnym organizacji. Jest pionierem na polskim rynku w dziedzinie stymulowania innowacji i usprawniania zarządzania wiedzą dużych firm. Na razie firma nie ma konkurencji bezpośredniej, choć oczywiście w pewnych obszarach konkuruje z istniejącymi firmami doradczymi, szkoleniowymi lub wewnętrznymi działami organizacji. Firma jest wciąż młoda, ale jej pozycja na rynku staje się coraz silniejsza, coraz częściej klienci polecają ją swoim znajomym menedżerom. Do klientów Innovatiki należą m.in. takie firmy, jak Masterfoods, TP, Netia, Coca-Cola, Heinz, Lafarge, Kimberly-Clark. W coraz większym stopniu działalność firmy odbywa się poza Polską. Jest to możliwe dzięki bogatej sieci międzynarodowych partnerów, którą Innovatika posiada. Partnerzy pozyskani zostali m.in. w trakcie prowadzenia badań w Katedrze Teorii Zarządzania Szkoły Głównej Handlowej na temat zarządzania wiedzą i innowacyjnością. Przed powstaniem firmy jeden ze wspólników, Tomasz Rudolf, prowadził już podobną działalność przez kilka lat, posiadał kontakty i szanse na kolejne projekty. Mógł kontynuować działalność jako niezależny konsultant, ale bez założenia firmy trudno byłoby mu zacząć budować markę, zespół i know-how. Postanowił więc założyć firmę. Do podjęcia takiej decyzji przyczyniła się również działalność w studenckiej firmie konsultingowej ConQuest Consulting, której Tomasz Rudolf był założycielem. Rozpoczynając działalność, wspólnicy mieli wizję firmy i do tej pory udaje im się ją realizować. Oczywiście pojawiają się nowe produkty i usługi w ofercie Innovatiki, ale główny profil działalności pozostaje zgodny z pierwotną wizją. Właściciel stwierdził, że najtrudniejszy okres jest już za nimi. Ponieważ proces sprzedaży projektów w konsultingu trwa dosyć długo, firma zaczęła zarabiać na siebie po około pół roku. Minimalny kapitał początkowy niezbędny do rozpoczęcia działalności w formie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością wynosi 50 000 zł. Kapitał ten został pokryty z własnych oszczędności wspólników. Najważniejsze inwestycje to zakup komputerów, oprogramowania oraz specjalnego australijskiego narzędzia wspierającego pracę kreatywną. Oprócz tego sporo zainwestowano w wyjazdy, budowanie marki i nawiązywanie kontaktów. Innovatika jest firmą innowacyjną, na co dzień wprowadza innowacje – w produktach, sposobach pracy z klientem, narzędziach pracy. Jednakże główne innowacje firmy to wyjątkowe metody i narzędzia pracy doradczej. Firma jest młoda, więc jej miejsce na rynku wciąż się kształtuje. Szczególny nacisk kładzie na rozwój produktów i narzędzi, budowę zespołu i sieci partnerów na całym świecie, takich jak m.in. Blue Ocean Strategy Initiative z INSEAD, Zing w Australii czy Imaginatik w USA. 292 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk „W branży doradczej wprowadzanie nowych produktów ma miejsce nieustannie, bo każdy projekt jest inny. W naszej sytuacji, a więc firmy, która jest katalizatorem innowacji, klienci oczekują oczywiście więcej, chcą, żebyśmy wciąż proponowali im coś nowego, inspirującego. Nie możemy nawet na chwilę stanąć w miejscu” – stwierdza Tomasz Rudolf. Istniejące produkty firma zamierza rozwijać częściowo samodzielnie, ale głównie we współpracy z partnerami w Wielkiej Brytanii, Izraelu, Niemczech czy USA. Innovatika ma ambicje wejścia na nowe rynki, choć trudno na razie powiedzieć, kiedy te plany uda się zrealizować. Firma przygotowuje się do tej decyzji, prowadząc pojedyncze projekty poza granicami Polski. To pozwala na sondowanie rynków, a jednocześnie jest źródłem informacji zwrotnej o tym, jak kompetencje zdobyte w Polsce oceniane są przez klientów i partnerów, np. w Szwecji, Australii czy USA. Do tej pory firma otrzymuje bardzo pozytywny feedback. Firma stara się nie zwracać uwagi na bariery i „robić swoje”, choć na pewno utrudnienie stanowi nadmierna biurokracja, skomplikowane regulacje podatkowe itp. To pochłania wiele energii. 11.5.2.2. Komercjalizacja wiedzy Odbiorcami usług firmy są menedżerowie wyższego szczebla odpowiedzialni za rozwój biznesu, marketing, zasoby ludzkie, przede wszystkim z dużych, zarówno polskich jak i międzynarodowych firm. W większości są to stali odbiorcy, z niektórymi firma współpracuje niezmiennie od początku swojej działalności. 11.5.2.3. Źródła wiedzy i przepływ kadr Firma prowadzi badania wdrożeniowe i rozwojowe, ma m.in. trzyosobowy zespół studentów-praktykantów, który od wielu już miesięcy prowadzi badania w dziedzinie praktyk zarządzania innowacjami w firmach na całym świecie. Innovatika jest firmą dostarczającą wiedzy i współpracuje z podobnymi do niej firmami przy niektórych projektach. Są to głównie firmy zagraniczne, ponieważ posiadają one zdecydowanie większe doświadczenia w tym obszarze działalności niż jakakolwiek polska firma. Firma rekrutuje zarówno absolwentów, jak i doświadczonych konsultantów z innych firm. Istnieje możliwość odbycia tu praktyki lub stażu. Według Tomasza Rudolfa w pracy w ich firmie najważniejsze jest doświadczenie i osobowość. Wykształcenie wyższe pomaga, ale nie jest konieczne. Firma zdecydowałaby się także na staże doktorantów, gdyby były one współfinansowane przez fundusze publiczne. Podstawowe źródło informacji o nowych technologiach stanowi dla firmy internet. 11.5.2.4. Sukcesy i porażki Do najważniejszych wewnętrznych czynników sukcesu właściciel zaliczył dobry innowacyjny pomysł, relacje i kontakty, wiedzę i doświadczenie założycieli. 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 293 Za zewnętrzne czynniki sukcesu uznane zostały: rosnący popyt na tego typu usługi oraz dostęp do nowych technologii (internet) ułatwiających współpracę z zagranicznymi ekspertami. Największym sukcesem firmy do tej pory było zdobycie i realizacja projektu na wsparcie procesów innowacyjnych dla największej firmy telekomunikacyjnej w Polsce, które przerodziło się w wieloletnią współpracę. Za porażkę właściciel uznał konferencję o rozwoju nowych produktów, która nie przyciągnęła niestety oczekiwanej liczby członków i musiała zostać odwołana. 11.5.2.5. Współpraca z sektorem publicznym i oczekiwania wobec administracji Firma oczekuje od administracji organizowania konferencji promujących innowacyjność oraz zarządzanie wiedzą i kapitałem intelektualnym w polskich firmach. Cenne byłyby również wspólne projekty i konsorcja, wspólnoty praktyków z firm, które pioniersko wdrażają pewne nowe metody zarządzania, oraz praktyczne podręczniki i narzędzia dla firm, które pomogą firmom zastosować w praktyce dobre i proste metody zarządzania innowacjami, tworzenia nowych produktów itp. 11.5.3. Kolinko Systems 11.5.3.1. Opis firmy Firma Kolinko Systems została założona w 2005 r. przez studenta Wydziału Informatyki Uniwersytetu Warszawskiego i prowadziła działalność do 2006 r. Było to przedsięwzięcie internetowo-biznesowe. Głównym motywem założenia firmy były dwa pomysły na projekty i chęć ich realizacji. Jednym z nich był pomysł na centralny system komputerowy, do którego uczniowie będą składać przez internet świadectwa. Usprawniłoby to rekrutację do szkół średnich. Firma uczestniczyła w dwóch czy trzech przetargach, jednak bez powodzenia. Drugim pomysłem była sieć punktów sprzedaży prostych stron internetowych. Nie wszyscy przedsiębiorcy potrzebują skomplikowanych i przez to drogich stron. Niektórym, np. zakładom dentystycznym, wystarczą proste strony. Punkty sprzedaży miały być zlokalizowane w punktach sprzedaży pieczątek, w miejscach, gdzie przyszli przedsiębiorcy dopełniają formalności związanych z założeniem własnej firmy, czyli np. w Urzędzie Statystycznym. Potencjalny klient przychodzi do punktu sprzedaży, wypełnia formularz i niedługo potem jego firma ma prostą stronę za 100 zł. Kolinko Systems przygotowało oprogramowanie, w kilku punktach sprzedaży pieczątek znalazły się ulotki o firmie i jej ofercie. Okazało się jednak, że źle przewidziano zachowanie potencjalnych klientów. Klient musi zapoznać się z ofertą, kilkakrotnie ją przejrzeć i może wtedy dopiero zdecyduje się na zakup strony internetowej. Przez to projekt rozciągnął się w czasie i m.in. z tego powodu przedsięwzięcie się nie udało. Właściciel firmy stwierdził, że wiedza zdobyta podczas studiów była mało pomocna przy zakładaniu firmy. Przydatne natomiast okazały się kursy organizowane poza uczel- 294 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk nią na temat otwierania działalności gospodarczej, jakie dokumenty złożyć do jakiego urzędu itp. Usprawniło to znacznie formalny proces rejestracji firmy. Inspiracją do rozpoczęcia własnej działalności był pomysł. Obecnie, chociaż firma już formalnie nie działa, osoby, które w niej pracowały, nadal się spotykają, wymieniają się pomysłami, dyskutują. Często te pomysły przeradzają się w realizowane później projekty. Właściciel firmy wciąż jest studentem. Praca podczas studiów dała właścicielowi środki do sfinansowania tego przedsięwzięcia; pracował on na umowę-zlecenie jako programista freelancer. Zarobione pieniądze zostały zainwestowane we własną firmę. Początkowo kapitał wynosił 4000 zł. Największą inwestycją była najpierw strona internetowa, a w momencie, w którym firma zdecydowała się na otwarcie punktów sprzedaży, zatrudniono prawnika, który by sporządzał umowy między firmą a punktami sprzedaży. Ponadto zatrudniono grafika do tworzenia stron internetowych. Za najważniejszą barierę działalności firmy uznany został ZUS i opłacane tam składki. Drugą barierą było zbyt małe praktyczne przygotowanie do prowadzenia działalności gospodarczej. Największym problemem było pozyskiwanie klientów i sposób, w jaki to robić. Nawet na kierunku informatycznym powinno być coś na ten temat wspomniane, gdyż wielu informatyków po studiach zakłada własne firmy. Oryginalny pomysł był taki, że nagle idea prostych i tanich stron internetowych się rozpowszechni, firmie uda się zdobyć więcej punktów sprzedaży, działalność będzie się rozwijać. Tak się jednak nie stało, więc te plany się zmieniły. W pewnym momencie Kolinko stwierdził, że potrzebuje przerwy. Poza tym ZUS nie pomagał, a składki trzeba było płacić. Wtedy jeszcze nie było zniżek dla studentów, więc trzeba było wpłacać pełną kwotę. W związku z tym firma została zamknięta, jednak z myślą, że pewnego dnia zostanie reaktywowana. 11.5.3.2. Komercjalizacja wiedzy Odbiorcami w przypadku pierwszego pomysłu były instytucje rządowe. Przy drugim pomyśle odbiorcami miały być bardzo małe firmy. 11.5.3.3. Źródła wiedzy i przepływ kadr Zespół Kolinko Systems tworzyli przede wszystkim studenci. Przy projekcie tworzenia stron internetowych pracowało sześć osób. Byli to głównie studenci kierunków informatycznych, ale nie tylko. Był także grafik, który był już po studiach, oraz osoba z dziennikarstwa. Księgowością zajmowało się biuro rachunkowe. 11.5.3.4. Sukcesy i porażki Główny powodem zamknięcia firmy był składki do ZUS, które pochłonęły dużą ilość pieniędzy, nim właściciel zorientował się, że można było zawiesić działalność. Kolejnymi powodami były: brak przygotowania merytorycznego oraz czynniki osobiste. Zmęczenie samodzielnym prowadzeniem działalności oraz brak kontaktu z rówieśnikami także miały wpływ na podjętą decyzję. 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 295 Zabrakło także wiedzy na temat takich organizacji, jak BCC i działające przy niej inkubatory przedsiębiorczości, które oprócz wsparcia od strony technicznej oferują również wsparcie środowiska, młodych przedsiębiorców. 11.5.3.5.Współpraca z sektorem publicznym i oczekiwania wobec administracji Oczekiwania wobec administracji publicznej to przede wszystkim organizacja spotkań młodych przedsiębiorców oraz pomoc w pozyskiwaniu nowych kontaktów. 11.6. Wnioski Jak wynika z badania przeprowadzonego przez AIESEC, odsetek osób w Polsce, które rozważają możliwość założenia własnej firmy, stale wzrasta. Liczne programy zachęcające młode, przedsiębiorcze osoby do rozpoczęcia własnej działalności gospodarczej wzmacniają powyższy trend. Wydaje się więc, że nie brakuje młodym osobom determinacji do założenia firmy. Biorąc pod uwagę fakt, że ok. 40% przedsiębiorstw zamyka swoją działalność w trakcie pierwszego roku istnienia, oraz brak bogatego doświadczenia zawodowego w prowadzeniu firmy przez młodych założycieli firm start-up, przedsiębiorstwa te potrzebują szczególnego wsparcia ze strony administracji publicznej. Co więcej, przedsiębiorstwa młode, odznaczające się innowacyjnością, potrzebują dodatkowej pomocy. Jest to związane przede wszystkim z licznymi barierami, które firmy napotykają, jak np. zbyt wąski rynek odbiorców produktów/usług. Nowo powstałe przedsiębiorstwa zmuszone są więc ponosić dodatkowe nakłady na promocję swojej działalności, branż, w których działają, oraz ofert i rozwiązań, których dostarczają swoim klientom. Ponadto istotnymi problemami są: brak informacji na temat rynków, brak zainteresowania klientów nowymi produktami/usługami, trudność z informowaniem o usługach/produktach, mała siła nabywcza konsumentów na rynku, zbyt słaba ochrona własności intelektualnej, wysokie koszty innowacji oraz trudności w pozyskiwaniu wykwalifikowanego personelu. Regionalna strategia innowacji powinna mieć na celu przynajmniej częściową likwidację bądź złagodzenie tych problemów. Ponieważ ponad połowa respondentów realizowanego badania ankietowego uznała za nieuciążliwe dla nowo powstałych firm takie okoliczności, jak skomplikowane przepisy prawne, zbyt mało instytucji wspierających nowo powstałe firmy oraz silna pozycja konkurentów na rynku, Urząd Marszałkowski mógłby zająć się tymi kwestiami nieco później. Wśród bodźców szczególnie pożądanych przez młodych przedsiębiorców, które pomogłyby w założeniu firmy, znalazły się ulgi podatkowe, pomoc w pozyskaniu środków oraz ulgi inwestycyjne. Zadania, które stoją przed polityką regionalną, można zakwalifikować do następujących obszarów: finansowego, informacyjnego oraz doradczego. 296 Katarzyna Kandefer, Agnieszka Ogrocka-Klepacz, Natalia Pawluczuk Biorąc pod uwagę fakt, iż finansowanie działalności firm start-up odbywa się obecnie przede wszystkim poprzez źródła tradycyjne (środki własne), nie dziwi fakt, że młodzi przedsiębiorcy oczekują w większym stopniu dostępu do kredytów i funduszy venture capital oraz wsparcia ze środków publicznych dla działalności (38 i 36 spośród 91 osób biorących udział w badaniu). Wsparcie finansowe mogłoby obejmować bezzwrotne dotacje na rozpoczęcie działalności oraz wsparcie inwestycyjne (np. pomoc w pozyskiwaniu funduszy). Jak wynika z przeprowadzonego badania, młodzi przedsiębiorcy oczekują dostępu do informacji w zakresie możliwości finansowania innowacji oraz pozyskiwania funduszy dla nowo powstałych firm. Aby ułatwić założycielom firm start-up dostęp do pożądanych informacji, administracja regionalna mogłaby stworzyć np. przejrzysty, przyjazny użytkownikowi portal internetowy. Takie działanie warto byłoby połączyć z akcją promocyjną, tak aby informacje o stwarzanych młodym przedsiębiorcom możliwościach rzeczywiście do nich dotarły i aby mogli z nich w pełni skorzystać. Ponadto pomocne byłoby ułatwienie założycielom firm start-up dostępu do baz danych o innych firmach, co umożliwiałoby pozyskiwanie nowych klientów. Młodzi przedsiębiorcy jako jeden ze swoich głównych problemów podawali podczas badania ankietowego wąski rynek odbiorców, stąd też ich oczekiwania dotyczące pośrednictwa w nawiązywaniu współpracy. Jako narzędzie polityki regionalnej można wykorzystać w tym zakresie inicjowanie spotkań młodych przedsiębiorców w celu budowania sieci przedsiębiorców, którzy są zainteresowani współpracą w działalności innowacyjnej. Bibliografia Bank Danych Regionalnych Głównego Urzędu Statystycznego, http://www.stat.gov.pl/bdr/bdrap.strona. indeks Bełdowska A., Forin A., Powałka W., Przedsiębiorco! Skorzystaj!, PARP, Warszawa 2005. Drozdowski R., Matczak P., Samozatrudnienie. Analiza wyników badań, PARP, Warszawa 2004. http://www.pracodawcaroku.pl/raporty/Raport_pracodawca_roku_2005.pdf, badanie Pracodawca Roku realizowane przez AIESEC w 2005 r. Innowacyjna przedsiębiorczość akademicka – światowe doświadczenia, red. J. Guliński, K. Zasiadły, PARP, Warszawa 2005. Komunikat o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa mazowieckiego, nr 12, Urząd Statystyczny w Warszawie. Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (stan w dniu 30.06.2006 r.), Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2006. Matusiak K.B., Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, PARP, Warszawa 2005. Matusiak K.B., Mażewska M., Pierwsza praca – pierwszy biznes – vademecum przedsiębiorczości, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa 2005. Partner przedsiębiorcy – ogólnopolski informator Krajowego Systemu Usług dla Małych i Średnich Przedsiębiorstw, red. A. Forin, D. Lada, PARP, Warszawa 2005. 11. Badanie przedsiębiorczości wśród studentów i absolwentów uczelni wyższych 297 Peruszka U., Dostosowania systemu edukacji zawodowej do potrzeb rynku pracy w województwie mazowieckim, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2006. Praca. Dochody ludności. Bezrobotni oraz stopa bezrobocia wg województw, podregionów i powiatów (stan na koniec stycznia 2007 r.), Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2007. Rynek pracy województwa mazowieckiego w 2005 roku, Wojewódzki Urząd Pracy w Warszawie, Warszawa 2006. Skrzek-Lubasińska M., Przeżywalność przedsiębiorstw polskich w latach 1995–2002, http://www.mgip.gov. pl/eGazeta/Archiwum/Moim+zdaniem/Przezywalnosc+przedsiebiorstw+polskich+w+latach+199520 02.htm Wissem J.G., Technostarterzy – dlaczego i jak?, PARP, Warszawa 2005. Beata Zientara 12. Centra transferu technologii na Mazowszu jako instytucje wspierające transfer wiedzy 12.1. Centra transferu technologii na Mazowszu Zinstytucjonalizowaną formą wsparcia procesu komercjalizacji wiedzy oraz transferu technologii i innowacji są centra transferu technologii (CTT). Są to nienastawione na zysk jednostki doradcze, szkoleniowe i informacyjne, działające na rzecz różnych podmiotów, zarówno po stronie popytu (firmy), jak i podaży technologii i innowacji (JBR, uczelnie wyższe)1. Jest to pewien rodzaj biura sprzedaży, reklamy i marketingu dla nauki2. Historia powstawania CTT na Mazowszu, podobnie jak i w całej Polsce, jest jeszcze bardzo krótka. Pierwsze ośrodki pojawiły się na polskim rynku na początku lat 90. Wzrost zainteresowania nimi nastąpił jednak dopiero po 1996 r., w wyniku uruchomienia przez Fundację na rzecz Nauki Polskiej programu finansowania innowacji technologicznych „Income” (średnio biorąc, mazowieckie CTT ma dziś ok. 6 lat). Powstała wówczas sieć podmiotów specjalizujących się w organizacji transferu technologii. Dalsze impulsy dla rozwoju sieci pojawiły się wraz z realizacją Programu „Fabrykat 2000” oraz włączeniem Polski do V Ramowego programu technologicznego Unii Europejskiej. Wówczas pojawiła się silna polityczna presja, aby tworzyć ośrodki wspierające polskie firmy i instytucje naukowe w pozyskiwaniu środków europejskich na finansowanie innowacji3. Ze względu na stosunkowo krótki czas funkcjonowania CTT na Mazowszu trudno metodami ilościowymi (np. ekonometrycznymi) ocenić rezultaty ich działania. 1 M. Dzierżanowski, S. Szultka, P. Tamowicz, E. Wojnicka, Analiza stanu i kierunków rozwoju parków naukowo-technologicznych, inkubatorów technologicznych i centrów transferu technologii w Polsce, Raport końcowy z badań, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Warszawa 2005, s. 32–33. 2 Innowacyjność 2006: stan innowacyjności, metody wspierania, programy badawcze, Raport, red. A. Żołnierski, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2006, s. 73. 3 Ibidem, s. 51. 300 Beata Zientara W związku z tym niniejszy rozdział zawiera próbę oceny znaczenia CTT dla transferu wiedzy na Mazowszu dokonaną przy wykorzystaniu jakościowych metod badawczych. Rozdział oparty został na danych udostępnianych przez mazowieckie centra transferu technologii na stronach internetowych, poszerzonych o informacje uzyskane w sondażu telefonicznym lub bezpośrednich wywiadach z pracownikami CTT. Przeprowadzono 14 wywiadów w mazowieckich CTT. Do głównych zadań CTT należy informowanie o prowadzonych na uczelniach pracach badawczych oraz poszukiwanie możliwości sprzedaży lub nieodpłatnego przekazania wyników tychże badań i prac rozwojowych do gospodarki. Dodatkowo zadaniem stojącym przed CTT jest poszukiwanie partnerów lub zleceniodawców na kolejne przedsięwzięcia wśród przedstawicieli przemysłu. W przypadku CTT utworzonych przy innych jednostkach badawczych jest to próba pozyskania dodatkowych funduszy na działalność tychże instytucji, umożliwiających częściowe uniezależnienie się od finansowania ze środków publicznych4. CTT są naturalnym partnerem parków i inkubatorów technologicznych5, inkubatorów przedsiębiorczości, funduszy podwyższonego ryzyka i innych instytucji w realizacji programów wspierania innowacyjności gospodarki6. Skutkiem ich działania powinna być adaptacja nowoczesnych technologii przede wszystkim przez działające w regionie małe i średnie przedsiębiorstwa (MSP), a co za tym idzie – wzrost konkurencyjności i innowacyjności firm oraz regionalnych struktur gospodarczych7. W ustawie z 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym zapisano, że centrum transferu technologii tworzy się w celu sprzedaży lub nieodpłatnego przekazywania wyników badań i prac rozwojowych do gospodarki8. Zgodnie z zapisami ustawy CTT może być utworzone: • w formie jednostki ogólnouczelnianej i działać w oparciu o regulamin zatwierdzony przez senat uczelni, • w formie spółki handlowej lub fundacji i działać w oparciu o odpowiednie dokumenty ustrojowe9. Na terenie Mazowsza działa obecnie stosunkowo liczny, zróżnicowany pod względem organizacyjnym i prawnym, sektor centrów transferu technologii. Zdecydowana 4 Ośrodki innowacji w Polsce: Instytucje rządowe i ogólnokrajowe centra transferu technologii, inkubatory technologiczne, akademickie inkubatory przedsiębiorczości, parki technologiczne, red. K.B. Matusiak, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Poznań–Warszawa 2005, s. 48. 5 Udział Uniwersyteckiego Ośrodka Transferu Technologi przy Uniwersytecie Warszawskim w pracach międzynarodowego konsorcjum realizującego projekt „University Start-up of International Entrepreneurs – USINE”, którego celem było wypracowanie i wdrożenie skutecznych metod wspierania przedsiębiorczości na uczelniach, zaowocował utworzeniem Inkubatora Technologicznego UW. 6 Ośrodki innowacji w Polsce…, op.cit., s. 50. 7 Ibidem, s. 47. 8 Ustawa z dn. 27.07.2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym, DzU 2005, nr 164, art. 86. 9 Innowacyjność 2006…, op.cit., s. 116. 12. Centra transferu technologii na Mazowszu jako instytucje wspierające transfer wiedzy 301 większość centrów transferu technologii stanowi własność publiczną (wyjątek stanowi utworzone w ramach Płockiego Parku Przemysłowo-Technologicznego Centrum Komercjalizacji Technologii sp. z o. o. – spółka działająca w ramach Grupy Kapitałowej PKN ORLEN SA). Działające centra to na ogół podmioty małe, funkcjonujące przy innych jednostkach. Przybierają formy centrów przyuczelnianych, działają przy instytutach badawczych, agencjach lub są powoływane jako jednostki niezależne. Różnią się też stopniem wyodrębnienia ze struktur instytucji macierzystej, co wiąże się z zakresem oferowanych przez nie usług. Centra niewyodrębnione organizacyjnie ze struktury jednostki założycielskiej najczęściej służą wyłącznie komercjalizacji specjalistycznej wiedzy wytwarzanej na miejscu i zabiegają o zlecenia na dalsze badania dla jednostki macierzystej. Natomiast im bardziej niezależne jednostki, tym intensywniej zajmują się wspieraniem także transferu wiedzy pochodzącej z zewnątrz (z innych jednostek badawczych lub nawet między przedsiębiorstwami z pominięciem sektora naukowego). Centra transferu technologii powstają w największych miastach kraju. Na Mazowszu zdecydowana większość CTT mieści się w Warszawie, gdzie swoje siedziby ma 10 z 13 obecnie działających i planowanych inicjatyw. Jedynie pojedyncze ośrodki zlokalizowane zostały w innych miastach województwa: jeden w Płocku i dwa w Radomiu (jeden działający i jeden w fazie powstawania). Ośrodki zlokalizowane poza Warszawą nie stanowią więc licznej grupy. Spośród trzech centrów transferu technologii zlokalizowanych poza Warszawą (patrz rysunek 12.1) aktywnie, jak na razie, działa jedynie Ośrodek Innowacyjności Instytutu Technologii Eksploatacji w Radomiu. Na jego usługi zgłaszają popyt głównie firmy z okolic Radomia, dlatego na nich koncentruje się oferta ośrodka, który wspiera lokalne procesy transferu technologii. Z jego usług rocznie korzysta ok. 250 firm z regionu byłego województwa radomskiego. Na Mazowszu funkcjonują cztery przyuczelniane CTT: Centrum Transferu Technologii Politechniki Warszawskiej, Ośrodek Transferu Innowacji przy Instytucie Mechaniki i Konstrukcji Politechniki Warszawskiej, Uniwersytecki Ośrodek Transferu Technologii przy Uniwersytecie Warszawskim oraz Centrum Organizacji Badań i Szkoleń przy Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, natomiast kolejne dwie inicjatywy są jeszcze w fazie organizacji. We wczesnym etapie tworzenia i budowania zespołu pracowników jest Centrum Transferu Technologii przy Wojskowej Akademii Technicznej w Warszawie. Tworzony tam ośrodek ma rozpocząć działalność jeszcze w 2007 r. Na nieco bardziej zaawansowanym etapie powstawania jest powołany zarządzeniem rektora Politechniki Radomskiej im. Kazimierza Pułaskiego Ośrodek Transferu Innowacji, który właśnie rozpoczyna swoją działalność. Na razie zatrudniona została w nim tylko jedna osoba, ale jest to sytuacja tymczasowa. Ośrodek będzie się zajmował pozyskiwaniem funduszy strukturalnych dla uczelni oraz dwustronną współpracą uczelni z firmami (utworzona zostanie baza firm zainteresowanych współpracą i pozyskaniem technologii wypracowanych w Politechnice Radomskiej). 302 Beata Zientara Rysunek 12.1. Lokalizacja centrów transferu technologii na Mazowszu (z uwzględnieniem nowych inicjatyw) Źródło: opracowanie własne. Przy instytutach badawczych działają cztery CTT: Centrum Przekazu Innowacji przy Ośrodku Przetwarzania Informacji w Warszawie, Centrum Innowacji i Transferu Technologii przy Przemysłowym Instytucie Elektroniki, Centrum Transferu Technologii przy Instytucie Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego w Warszawie oraz wspomniany wyżej Ośrodek Innowacyjności działający w Instytucie Technologii Eksploatacji – Państwowym Instytucie Badawczym w Radomiu (ITeE-PIB). Dwa samodzielne mazowieckie CTT to: Centrum Komercjalizacji Technologii sp. z o. o. w Płocku oraz Fundacja Centrum Innowacji FIRE w Warszawie, utworzona przy Agencji Rozwoju Przemysłu SA. W przypadku Fundacji FIRE wybór formy prawnej ośrodka (fundacja) okazał się niekorzystny, ponieważ wbrew wcześniejszym ustaleniom finansowania ośrodka podjął się tylko jeden fundator, co ma konsekwencje finansowe. 12.2. Inne formy ośrodków transferu technologii Rolę centrów transferu technologii spełniają także inicjatywy sieciowe, zarówno krajowe jak i ogólnoeuropejskie, ukierunkowane na wspieranie innowacyjności i procesów komercjalizacji wiedzy. Na Mazowszu, a konkretnie w Warszawie, swoje 12. Centra transferu technologii na Mazowszu jako instytucje wspierające transfer wiedzy 303 reprezentacje mają cztery sieci zajmujące się transferem technologii: Innovation Relay Centre (IRC) Central Poland, część międzynarodowej sieci IRC utworzonej przez Komisję Europejską, Centrum Innowacji Naczelna Organizacja Techniczna (NOT), Ogólnopolska Sieć Transferu Technologii i Wspierania Innowacyjności MSP (STIM) oraz Polskie Platformy Technologiczne (PPT). Aktualnie w Polsce istnieje 25 platform technologicznych, spośród których 12 ma koordynatorów na Mazowszu (PP Technologii Informatycznych, PPT Zaawansowanych Materiałów, PP Technologii Mobilnych i Komunikacji Bezprzewodowej, PP Technologiczna Bezpieczeństwo Pracy w Przemyśle, PPT Biopaliw i Biokomponentów, PPT Opto- i Nanoelektroniki, PPT Systemów Bezpieczeństwa, PPT Transportu Drogowego, PPT Wodoru i Ogniw Paliwowych, PPT Zrównoważonej Chemii, PPT Zrównoważonych Systemów Energetycznych i Czystej Karboenergii, PP Technologii Kosmicznych). Działania polskich platform technologicznych wspierane są przez najważniejsze dla polskiej nauki i gospodarki resorty: Ministerstwo Nauki i Informatyzacji, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Ministerstwo Środowiska i Ministerstwo Obrony Narodowej. Nietypową, bo wirtualną, formą CTT jest działający na rzecz transferu technologii, powołany przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości w Warszawie (PARP), Portal Innowacji. Oferuje on swoim użytkownikom wiele interesujących i praktycznych informacji dotyczących innowacji i transferu technologii oraz zajmuje się kojarzeniem sektora B + R z gospodarką za pomocą podzielonej na kilka podkategorii bazy wiedzy. Rysunek 12.2. Struktura CTT na Mazowszu według formy organizacyjnej (z uwzględnieniem nowych inicjatyw) Źródło: opracowanie własne. 304 Beata Zientara 12.3. Funkcjonowanie centrów transferu technologii na Mazowszu Zdecydowaną większość centrów pod względem majątkowym można określić jako w pełni samowystarczalne. Dysponują one praktycznie wszystkimi rodzajami urządzeń technicznych i infrastruktury telekomunikacyjnej, jakie są niezbędne do skutecznego działania centrum usługowego. Sporo podmiotów ma dodatkowo możliwość korzystania z infrastruktury technicznej instytucji, przy których są afiliowane. Statystyczne centrum transferu technologii na Mazowszu ma do swojej dyspozycji nieco ponad 100 m2 powierzchni (średnia dla Polski to 178 m2)10, ale jednocześnie przy widocznym dużym zróżnicowaniu: od 24 m2 (Centrum Komercjalizacji Technologii w Płocku) do 200 m2 (Uniwersytecki Ośrodek Transferu Technologii przy Uniwersytecie Warszawskim). Na tej powierzchni znajdują się zarówno pomieszczenia biurowe, jak i pokoje konsultantów oraz w większych ośrodkach sale konferencyjne. Większość centrów przyuczelnianych bądź zlokalizowanych przy instytutach badawczych ma dodatkowo możliwość swobodnego korzystania z zaplecza swoich założycielskich instytucji. Średnio w mazowieckim centrum transferu technologii zatrudnionych jest 7–8 pracowników etatowych. W zależności od potrzeb mogą być zatrudniane dodatkowe osoby w ramach projektów zewnętrznych. Praktycznie wszyscy pracownicy CTT legitymują się wyższym wykształceniem wielu różnych specjalności, począwszy od nauk humanistycznych (np. pedagogika), prawniczych przez techniczne (w tym np. geologia, fizyka) do ekonomicznych. Nie są rzadkością pracownicy ze stopniem naukowym doktora, doktora habilitowanego, a nawet profesora. Uzasadnieniem dla zaangażowania publicznego w sektorze centrów transferu technologii jest tzw. zjawisko nieefektywności rynku (market failure). W przypadku CTT zjawisko to może przybierać postać braku podaży pewnych usług informacyjnych, doradczych, szkoleniowych lub – gdy istniejąca informacja jest rozproszona, a jej integracja poprzez rynek nieopłacalna – braku podaży pewnych usług uniwersalnych i specjalistycznych. Nieefektywność rynku może wynikać także ze zbyt wysokich cen usług, zwłaszcza z punktu widzenia firm małych lub nowo powstałych11. W przypadku znacznej części centrów transferu technologii trudno jest określić dane finansowe ze względu na ich przynależność do innych instytucji. Centra mogą szukać źródeł finansowania na trzy sposoby: prowadzić komercyjną działalność usługową dla przemysłu lub korzystać ze wsparcia publicznego zarówno krajowego, jak i Unii Europejskiej. Częściej praktykowanym rozwiązaniem jest zaangażowanie we współpracę w ramach międzynarodowych projektów finansowanych ze środków Unii Europejskiej bądź realizowanie projektów finansowanych wspólnie 10 11 Ośrodki innowacji w Polsce…, op.cit., s. 52. M. Dzierżanowski, S. Szultka, P. Tamowicz, E. Wojnicka, op.cit., s. 33. 12. Centra transferu technologii na Mazowszu jako instytucje wspierające transfer wiedzy 305 z funduszy strukturalnych UE i budżetu państwa. Trzecia możliwość to finansowanie działalności z środków przyznanych przez jednostkę macierzystą. Mazowieckie CTT wykorzystują wszystkie dostępne możliwości finansowania swojej działalności. Konstrukcja przychodów pokazuje, że większość mazowieckich CTT nie działa w sposób komercyjny. Jedynie w kilku badanych ośrodkach część przychodów generowały usługi dla przedsiębiorstw (najwięcej, ok. 20%, Centrum Przekazu Innowacji przy OPI). Znaczna część usług oferowanych przez centra finansowana jest dzięki polityce wsparcia transferu technologii Unii Europejskiej. Fundusze unijne stanowią istotne źródło przychodów większości omawianych centrów (Ośrodek Transferu Innowacji Instytutu Mechaniki i Konstrukcji Politechniki Warszawskiej – 100%, Uniwersytecki Ośrodek Transferu Technologii przy Uniwersytecie Warszawskim – ponad 70%, Centrum Przekazu Innowacji przy OPI – ponad 50% przychodów). Dla niektórych CTT wciąż podstawowym źródłem finansowania jest uczelnia lub macierzysty instytut (Centrum Transferu Technologii Politechniki Warszawskiej – blisko 100%, Centrum Innowacji i Transferu Technologii Przemysłowego Instytutu Elektroniki – 100%). Niemalże całkowicie z grantów, programów celowych i badawczych finansuje swoją działalność Ośrodek Innowacyjności ITeE-PIB w Radomiu. Najbardziej urozmaiconą strukturę finansowania ma CTT przy Instytucie Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego – IMBiGS (ok. 45% pomoc publiczna unijna, ok. 30% pomoc publiczna krajowa, ok. 5% przychody z własnej działalności i ok. 20% finansowanie z IMBiGS). Dzięki pozyskaniu współfinansowania ze środków publicznych Unii Europejskiej centra mogą oferować swoje usługi związane z transferem technologii bezpłatnie lub tylko częściowo odpłatnie. Może to w pewnym stopniu wyjaśniać, dlaczego struktura finansowania działalności CCT jest zdominowana przez finansowanie ze środków publicznych, a wymiar komercyjny działalności jest raczej niewielki. Próba komercyjnego samofinansowania działalności wyklucza bowiem bezpłatne świadczenie usług, które w warunkach krajowych jest niezbędne do wspierania innowacyjnych inicjatyw. Wśród odbiorców usług CTT dominują właściciele i pracownicy małych i średnich przedsiębiorstw wysokich i średnich technologii. Ważne są także przedsiębiorstwa nowo powstałe. Jeżeli pojawia się taka możliwość, CTT nawiązują współpracę również z firmami dużymi, o zasięgu międzynarodowym (Centrum Innowacji i Transferu Technologii Przemysłowego Instytutu Elektroniki nawiązało stałą współpracę z firmą Mittal Steel USA, dla której PIE prowadzi badania jakości koksu na Ukrainie, w Kazachstanie i Algierii). Kolejną grupą docelową, ważną zwłaszcza dla przyuczelnianych CTT, są przedsiębiorstwa akademickie, zakładane przez pracowników naukowych oraz w mniejszym stopniu przez studentów. Rzadkością jest natomiast praktyka współpracy z administracją państwową. Przykładem takiej współpracy może być Centrum Transferu Technologii Politechniki Warszawskiej, które w ramach Centrum Zaawansowanych Technologii „Trifora” współpracuje ze stołecznym Urzędem Miasta oraz Izbą Celną. 306 Beata Zientara Chociaż przyuczelniane CTT mogą pochwalić się pomocą w tworzeniu akademickich firm odpryskowych typu spin-off (Centrum Transferu Technologii Politechniki Warszawskiej, Uniwersytecki Ośrodek Transferu Technologii przy Uniwersytecie Warszawskim), ciągle jednak oferowane przez nie bodźce są zbyt słabe, by na szeroką skalę rozwijać przedsiębiorczość wśród uczonych, kontakty uczelni z firmami oraz transfer technologii z sektorem MSP. Dotychczas wiedza wytwarzana na wyższych uczelniach nie była w zadowalającym stopniu wykorzystywana w praktyce. Zmiana tego stanu rzeczy wymaga przeprowadzenia szeregu przemian na uczelniach, zarówno w sferze mentalnej poszczególnych pracowników, jak i w sferze organizacyjnej oraz prawnej. Warto zapewne skorzystać ze sprawdzonych rozwiązań zagranicznych. Na przykład w Szwecji, oprócz dydaktyki i badań, postawiono przed uniwersytetami regionalnymi dodatkowe, trzecie zadanie statutowe – wspierania przemysłu12. Pojawianie się nowych inicjatyw (CTT przy Wojskowej Akademii Technicznej w Warszawie, Ośrodek Transferu Innowacji Politechniki Radomskiej) świadczy o tym, że środowisko akademickie jest coraz bardziej świadome wagi transferu technologii i konieczności dostosowania prac badawczych prowadzonych na uczelniach do oczekiwań rynku i możliwości ich dalszego wykorzystania przez przedsiębiorstwa. Nie wszystkie podjęte inicjatywy CTT na Mazowszu zakończyły się sukcesem. Przynajmniej dwa centra w ostatnich latach zakończyły swoją działalność. Ośrodek Wspierania Zastosowań Mikroelektroniki przy Instytucie Technologii Elektronowej w Warszawie został rozwiązany cztery lata temu. Zgodnie z informacją udzieloną przez byłego kierownika jednostki, utrzymanie ośrodka zatrudniającego pięć osób okazało się zbyt kosztowne dla Instytutu. Kolejnym argumentem za likwidacją było sztuczne i niepotrzebne wydłużanie łańcucha powiązań między Instytutem a przemysłem. Ośrodek wkraczał pomiędzy poszczególne zakłady a przedstawicieli przedsiębiorstw, raczej utrudniając niż ułatwiając współpracę. Rolę zlikwidowanej jednostki z powodzeniem przejęły poszczególne zakłady Instytutu. Dodatkowym argumentem przemawiającym za rezygnacją z inicjatywy Ośrodka Wspierania Zastosowań Mikroelektroniki była zmiana w strategii prowadzenia prac badawczych w Instytucie. Jednostka, chcąc pozyskiwać fundusze na badania z Unii Europejskiej, ukierunkowała się bardziej na „czystą naukę”, rezygnując z podejścia nastawionego na komercyjne wykorzystanie wyników badań. 12 października 2006 r. swoją działalność zakończyło także Biuro Promocji Inwestycji i Technologii Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju Przemysłowego UNIDO w Warszawie. Ciekawa sytuacja ma miejsce w Centrum Komercjalizacji Technologii z Płocka, niewielkim ośrodku, który jako jedyny na Mazowszu był z założenia pomyślany jako organizacja typu for profit, zajmująca się przygotowaniem projektów do wdrożenia. Obecnie znajduje się on w stanie swoistego „zawieszenia”, ponieważ po odejściu dotychczasowego prezesa, a zarazem jedynego pracownika, w październiku 2006 r., do stycznia 12 Ibidem, s. 36. 12. Centra transferu technologii na Mazowszu jako instytucje wspierające transfer wiedzy 307 2007 r. nie udało się powołać jego następcy. Trudno jest przewidywać, kiedy ta sytuacja ulegnie zmianie. 12.3.1. Usługi oferowane przez mazowieckie centra transferu technologii Mazowieckie CTT oferują swoim klientom szereg usług. Prezentowane informacje zostały zebrane na podstawie opisów umieszczonych na stronach internetowych ośrodków oraz wywiadów przeprowadzonych z przedstawicielami poszczególnych podmiotów. Ogólnie oferowane przez CTT wsparcie można podzielić za pomocą kryterium podmiotowego odbiorcy. 1. Usługi skierowane do przedstawicieli nauki: • dostęp do baz danych dotyczących zapytań technologicznych skierowanych do jednostek badawczych, • bieżące informowanie zainteresowanych pracowników, studentów i absolwentów uczelni o potencjalnych przedsięwzięciach, • identyfikacja potrzeb w zakresie badań i szkoleń dla instytucji i podmiotów związanych z rozwojem wsi, rolnictwa i gospodarki żywnościowej oraz w oparciu o otrzymane informacje rozszerzenie oferty badawczej i szkoleniowej uczelni (Centrum Organizacji Badań i Szkoleń SGGW), • organizowanie zespołów badawczych dla realizacji określonych tematów zlecanych, badawczych i szkoleniowych, • zwiększanie zaangażowania pracowników uczelni w badania i projekty współfinansowane z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, w tym w szczególności działania innowacyjne wynikające ze strategii lizbońskiej, • monitorowanie prowadzonych na uczelniach badań i szkoleń, koordynacja działań w zakresie prowadzonych studiów podyplomowych, • rozwój współpracy z zagranicznymi jednostkami badawczymi i szkoleniowymi zarówno z UE, USA, jak i z innymi ośrodkami (m.in. z krajów kandydujących do UE zainteresowanych wykorzystaniem polskich doświadczeń dotyczących integracji z UE), • prowadzenie audytu wewnętrznego w jednostkach badawczych i na uczelniach, • wyszukiwanie opracowań naukowych, które mogłyby stać się przedmiotem transferu i komercjalizacji technologii oraz wszechstronne wspieranie przedsięwzięć mających na celu wdrożenie wyników pracy naukowej, • identyfikacja projektów innowacyjnych o potencjale rynkowym i przygotowanie ich struktury biznesowej, • promocja i upowszechnianie osiągnięć nauki i techniki w zakresie nowych technologii i rozwiązań organizacyjnych oraz udział w ich wdrażaniu, • pozyskiwanie podmiotów gospodarczych zainteresowanych badaniami, szkoleniami oraz innymi formami współpracy, poszukiwania partnerów handlowych do przedsięwzięć innowacyjnych, 308 Beata Zientara • wdrażanie nowych wyrobów, nowych procesów technologicznych, innowacyjnych technologii oraz nowych systemów organizacyjnych, wdrażanie patentów uczelni oraz innych placówek naukowo-badawczych, • tworzenie i pomoc w powstawaniu nowych innowacyjnych podmiotów gospodarczych (spółki joint venture, firmy start-up lub spin-off), • konsultacje prawne, ekonomiczne dla firm typu start-up, spin-off. 2. Usługi skierowane do przedstawicieli przedsiębiorstw: • monitorowanie potencjału naukowego i innowacyjnego w regionie, budowanie baz danych dotyczących ofert technologii skierowanych do przemysłu, • pośredniczenie w nawiązywaniu kontaktów z instytucjami badawczo-rozwojowymi, • udostępnienie zaplecza laboratoryjno-analitycznego uczelni lub instytutu badawczego, organizowanie prac badawczo-usługowych i eksperckich, wykonywanych w akredytowanych laboratoriach specjalistycznych i przez członków zespołów badawczych, • pomoc w automatyzacji procesów technologicznych, udostępnianie aparatury badawczej, pośredniczenie w sprzedaży specjalistycznych urządzeń, sprzedaż prac badawczych, • organizowanie wykonywania pomiarów i analiz, ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb małych i średnich przedsiębiorstw (MSP), • pomoc w wykonaniu modeli i prototypów oraz sprawdzeniu nowych procesów technologicznych, a także opracowaniu nowych technologii w ramach projektów celowych dofinansowywanych z budżetu państwa i funduszy strukturalnych, • audyt technologiczny, czyli rozpoznawanie zapotrzebowania innowacyjnego wśród działających na regionalnym rynku podmiotów gospodarczych, monitoring i ocena ich potencjału technologicznego, • prowadzenie audytów kreatywności, mających na celu ocenę aktualnych zdolności firm do konkurowania na rynku krajowym i międzynarodowym, • inspirowanie tworzenia sieciowych powiązań małych i średnich przedsiębiorstw z uczelniami oraz z innymi jednostkami badawczo-rozwojowymi, • pomoc w finansowaniu innowacji, zbieranie informacji o wszelkich dostępnych źródłach finansowania, w tym o funduszach typu venture capital. 3. Usługi uniwersalne: • współpraca z instytucjami rządowymi i prywatnymi placówkami naukowymi, stowarzyszeniami i fundacjami w kraju i za granicą, w dziedzinach mających związek z kształceniem i upowszechnianiem działań projakościowych i proinnowacyjnych, • rozwijanie powiązań między nauką a gospodarką, opracowywanie i realizacja wspólnych przedsięwzięć proinnowacyjnych, • dostęp do baz danych i informacji technologicznej, • przygotowywanie opinii technologicznych do kredytów technologicznych, 12. Centra transferu technologii na Mazowszu jako instytucje wspierające transfer wiedzy 309 • pomoc w przygotowaniu wniosków ZPORR, generowanie nowych projektów, • inicjowanie, pobudzanie oraz udział w opracowywaniu międzynarodowych programów badawczych i programów edukacyjnych dla kadry kierowniczej, nauczycieli akademickich i inżynierów, dotyczących jakości, przedsiębiorczości i kultury pracy, • świadczenie usług doradczych i ekspertyz w zakresie transformacji wiedzy oraz transferu technologii, • organizowanie zjazdów, sympozjów, konferencji, targów, seminariów oraz szkoleń, przy czym organizowane szkolenia obejmują m.in. szkolenia i kursy w dziedzinach: – fundusze Unii Europejskiej, – systemy zarządzania jakością wg PN-EN-ISO 9001:2001, – system zarządzania laboratorium wg PN-EN-ISO/IEC 17025:2001, – systemy zarządzania środowiskowego wg PN-EN-ISO 14001, – systemy zarządzania BHP wg PN-18001, – systemy informatyczne, – zintegrowane systemy zarządzania, – bezpieczeństwo informacji, – kompleksowe zarządzanie jakością (TQM), – szkolenia dla pracowników i studentów w kwestiach związanych z komercjalizacją opracowań naukowych, – ponadto Ośrodek Innowacyjności Instytutu Technologii Eksploatacji prowadzi Ośrodek Kształcenia i Szkolenia, którego oferta odpowiada na potrzeby zgłaszane przez MSP, a także wspiera bezrobotnych, • prowadzenie działalności wydawniczej i publicystycznej (OTI Instytutu Mechaniki i Konstrukcji PW wydaje kwartalnik „Innowacje” – www.gazetainnowacje.pl), • podejmowanie innych działań, w których następuje transfer innowacyjnych technologii od jednostek naukowych oraz badawczo-rozwojowych do przedsiębiorstw sektora MSP. Większość centrów transferu technologii ma charakter uniwersalny, co oznacza, że nie ograniczają się wyłącznie do klientów reprezentujących jedną wybraną dziedzinę badawczą. Mogą się do nich zgłaszać naukowcy z wielu dyscyplin po stronie podaży innowacji, a po stronie popytu przedsiębiorcy działający w różnych sektorach gospodarki, zainteresowani innowacyjnymi rozwiązaniami. Zdarza się również, że CTT pośredniczą w transferze technologii między podmiotami gospodarczymi z pominięciem sektora nauki. Jako bardziej ukierunkowane na wybraną dziedzinę nauki można określić CTT działające przy specjalistycznych instytutach badawczych. Zajmują się one przede wszystkim transferem wiedzy wytwarzanej w macierzystej jednostce i zatrudniają silny zespół specjalistów o wykształceniu technicznym i specjalizacji w konkretnej dziedzinie obsługiwanej przez ośrodek. 310 Beata Zientara Rysunek 12.3. Usługi merytoryczne w ofercie mazowieckich CTT (w %) Źródło: opracowanie własne. W mniejszym stopniu wyspecjalizowane są CTT powoływane przy uczelniach. Ukierunkowują się one na tematykę powiązaną z działalnością uczelni, ale ponieważ ta obejmuje swym zainteresowaniem szeroki zakres wiedzy, równie szeroki musi być obszar zainteresowań centrum. Pracowników ogólnouczelnianego ośrodka charakteryzują zróżnicowane kwalifikacje naukowe, a wiedza przez nich reprezentowana rozproszona jest między kilka dyscyplin naukowych. Jednocześnie zaletą uczelnianych CTT jest fakt, iż w razie zapotrzebowania na specjalistyczną pomoc mogą korzystać z niezwykle silnego zaplecza merytorycznego uczelni. Najbardziej uniwersalne są z kolei ośrodki działające niezależnie od jednostek badawczych. Pomagają one w transferze każdej innowacyjnej technologii, która zostanie do nich zgłoszona i zaakceptowana. Brak specjalizacji powoduje jednak, że wsparcie oferowane naukowcom i przedsiębiorcom ma charakter dość ogólny, bardziej organizacyjny niż merytoryczny. Ciążenie sektora centrów transferu technologii w kierunku usług uniwersalnych może wskazywać na pokrycie ich działalnością tylko fragmentu rynku komercjalizacji wiedzy i transferu technologii. Może to być wynikiem zarówno niedostatecznego dopasowania oferty do popytu oraz niskiej innowacyjności polskich przedsiębiorstw, jak i źle adresowanych środków publicznych, które widocznie nie stanowią odpowiednio silnych bodźców do tworzenia wysoce specjalistycznych CTT13. Za ośrodki wyspecjalizowane można uznać dwa mazowieckie centra: Ośrodek Innowacyjności Instytutu Technologii Eksploatacji – Państwowego Instytutu Badawczego w Radomiu (specjalizacja w obszarze badawczym Instytutu: smarów i olejów) oraz Centrum Innowacji i Transferu Technologii przy Przemysłowym Instytucie Elektroni13 Ibidem, s. 20. 12. Centra transferu technologii na Mazowszu jako instytucje wspierające transfer wiedzy 311 ki (PIE), zajmujące się sprzedażą specjalistycznej aparatury badawczej oraz usług oferowanych przez PIE, a także wspomniane jako inicjatywy sieciowe Polskie Platformy Technologiczne (każda z nich zajmuje się wybraną dziedziną produkcyjną). 12.3.2. Bariery w funkcjonowaniu centrów transferu technologii na Mazowszu Centra transferu technologii muszą przeciwstawiać się wielu trudnościom stojącym na drodze ich rozwoju. Trudności te często zmuszają do modyfikacji początkowo zakładanych priorytetów. Wymieniane przez przedstawicieli mazowieckich ośrodków problemy w znacznej mierze pokrywają się z bolączkami dotykającymi tego typu ośrodki w całym kraju. Najważniejsze kwestie, dające się wywnioskować z rozmów z pracownikami CTT, to: • brak zainteresowania naukowców komercjalizacją swoich osiągnięć lub brak wiary w powodzenie takiego przedsięwzięcia, • słabości organizacyjno-prawne, zarówno wewnętrzne (w ramach jednostek, przy których są afiliowane, a zwłaszcza uczelni), jak i zewnętrzne (w tym zbiurokratyzowane i zmienne przepisy utrudniające rozwój przedsiębiorczości oraz brak regulacji korzystnych dla firm działających w obszarze nowych technologii), • bariery finansowe, przejawiające się w braku środków na finansowanie sprawnej działalności ośrodka i kolejnych inicjatyw, brak stałych źródeł finansowania, zapewniających możliwość wypełniania założonej przez ośrodek misji, • brak mechanizmów samofinansowania działalności przyuczelnianych CTT, zależnych od przyznawanych dotacji, • bariery informacyjne (słabe poinformowanie lokalnego środowiska o działalności centrów), • bariery makroekonomiczne, w tym niski poziom innowacyjności polskiej gospodarki, • brak wykwalifikowanej kadry kierowniczej, zdolnej do sprawnego zarządzania ośrodkiem (problem podkreślany głównie przez nowo powstające CTT), • zbyt mała liczba spotkań dotyczących promocji, na których centra prezentowałyby swoją ofertę i zachęcały do współpracy, • niewystarczające informowanie o oferowanych możliwościach współpracy, • zbyt mała liczba spotkań z przedsiębiorcami, małe zainteresowanie przedsiębiorców działalnością CTT, • brak środków finansowych w przedsiębiorstwach, przeznaczonych na współpracę i innowacje. Finansowanie działalności jako bariera rozwoju podkreślane było w przypadku Fundacji Centrum Innowacji FIRE. Przyjęte rozwiązanie organizacyjne (status fundacji) nie zapewnia centrum stabilności finansowania, powoduje trudności w pozyskiwaniu środków finansowych od przedsiębiorstw i utrudnia realizację podstawowych założeń Fundacji. W celu pozyskania dodatkowych źródeł finansowania inicjatyw ośrodek 312 Beata Zientara zmuszony jest do dostosowywania swojej działalności w taki sposób, by zapewnić sobie możliwość udziału w projektach finansowanych ze środków publicznych. Tematyka inicjowanych w ten sposób projektów nie do końca pokrywa się ze strategicznymi celami działalności Fundacji. Jest to czynnik niekorzystny. Aby uniknąć tej niewygodnej sytuacji, podjęto starania o jak największe pokrycie kosztów działalności Fundacji z pakietu usług przygotowanych dla przedsiębiorstw. Ten typ finansowania pozwoli na wypracowanie oferty bardziej odpowiadającej misji ośrodka. 12.4. Rodzaje współpracy podejmowanej przez mazowieckie centra transferu technologii Najczęstsza forma wspierania przez CTT współpracy świata nauki i przedsiębiorstw to pośredniczenie w kontaktach oraz organizacja wspólnych konferencji. Dosyć często dzięki centrom odbywa się komercjalizacja technologii uczelnianych oraz realizowane są przy ich pomocy innowacyjne projekty wspólne nauki i biznesu. Rzadziej centra wspierają tworzenie przedsiębiorstw typu spin-off przez naukowców. Szereg inicjatyw podejmowanych przez mazowieckie CTT wiąże się z koniecznością nawiązania współpracy z innymi ośrodkami wsparcia innowacji oraz instytucjami finansowymi. Trzy z nich włączyły się we współpracę w ramach międzynarodowej sieci IRC (UOTT w ramach NEPIRC – IRC North Eastern Poland, Centrum Przekazu Innowacji przy OPI wspiera IRC Central Poland, choć funkcję koordynatora przekazało CTT przy Instytucie Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego). Innovation Relay Centres (IRC) to sieć transferu innowacji utworzona w 1995 r. przez Komisję Europejską, która poza większością krajów europejskich obejmuje swoim zasięgiem także Izrael, Turcję i Chile. Zadaniem postawionym przed ośrodkami IRC jest wspieranie innowacyjności w Europie i współpracujących krajach poprzez międzynarodową komercjalizację technologii. Usługi oferowane przez sieć IRC są adresowane przede wszystkim do zainteresowanych innowacjami małych i średnich firm, ale również do dużych przedsiębiorstw, instytutów badawczych, uczelni i parków technologicznych. W Polsce sieć IRC tworzą cztery ośrodki: IRC Central Poland (działa na terenie województw mazowieckiego, łódzkiego, pomorskiego oraz kujawsko-pomorskiego), North-East Poland, South Poland i West Poland. Praca regionalnych centrów jest koordynowana przez Sekretariat IRC w Luksemburgu, który dba o wysoką jakość usług sieci. Europejski zasięg sieci oraz ścisła współpraca poszczególnych IRC mają zapewniać, że informacja o ofercie lub potrzebach technologicznych dotrze z jednej strony do firm, a z drugiej do jednostek badawczych, w każdej części Europy. Podstawowym narzędziem kojarzenia partnerów jest intranetowa baza ofert i poszukiwań technologii. Ośrodki IRC oferują swoim klientom pomoc organizacyjną, językową i doradczą w kontaktach z zainteresowanymi partnerami. Usługi działającego na Mazowszu IRC Central Poland dla małych i średnich przedsiębiorstw, dużych firm i instytucji naukowych obejmują: 12. Centra transferu technologii na Mazowszu jako instytucje wspierające transfer wiedzy • • • • 313 audyt technologiczny, kojarzenie partnerów i promocję technologii, spotkania partnerów i misje firm, pomoc doradczą w zakresie finansowania i wdrażania nowych procesów, produktów, technologii i metod organizacji w przedsiębiorstwach, • usługi informacyjne z zakresu wykorzystania środków pomocowych Unii Europejskiej, • ocenę innowacyjności oraz ekspertyzy technologii, niezbędne przy ubieganiu się o środki z funduszy strukturalnych, • przygotowywanie ekspertyz/analiz porównawczych technologii, wymagane przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości przy planowaniu zmian w zakresie inwestycji finansowanych z unijnych środków pomocowych. Wzorując się na europejskiej sieci IRC, mając na uwadze konieczność wspierania także krajowych sieci transferu technologii, stworzono projekt STIM. Głównym jego celem jest zwiększenie zakresu i dostępności usług wspierających krajowy transfer wiedzy. Przesłanką rozpoczęcia projektu był brak jednolitego systemu świadczenia usług na rzecz MSP z zakresu szeroko rozumianego transferu technologii i wspierania innowacyjności, zarówno na poziomie regionalnym, jak i krajowym. Ideą projektu STIM jest budowanie uniwersalnej, dającej się poszerzyć do skali ogólnopolskiej, sieci dostępu do usług informacyjnych i doradczych. Bliźniacze projekty realizowane są w dziewięciu regionach Polski. We współpracę w ramach projektu STIM zaangażowane są dwa mazowieckie CTT: UOTT i Centrum Przekazu Innowacji przy OPI. Dwa kolejne CTT z Mazowsza mogą się poszczycić współpracą w ramach dwóch centrów zaawansowanych technologii (CZT). CZT to inicjatywa łącząca niezależne podmioty gospodarcze, ośrodki badawczo-rozwojowe i uczelnie, fundacje i stowarzyszenia oraz organizacje samorządu terytorialnego. Członkowie tych konsorcjów to jednostki działające na rzecz innowacji i wdrożeń, prowadzące badania naukowe i prace rozwojowe na najwyższym poziomie. Celem ich działań jest komercjalizacja nowych (przede wszystkim krajowych) technologii, produktów i usług w dziedzinach priorytetowych dla polskiej gospodarki. CZT tworzone są z myślą o zorganizowaniu forum współpracy, dającego jak największe efekty synergii. W zamierzeniu miały się one przyczynić do optymalnego wykorzystywania finansowania z Unii Europejskiej, z korzyścią dla całego regionu. CTT Politechniki Warszawskiej zorganizowało i koordynuje działania Centrum Zaawansowanych Technologii „Trifora”, którego celem jest podejmowanie rozmaitych działań promujących rozwój społeczeństwa informacyjnego w Polsce. Natomiast do Mazowieckiego Centrum Zaawansowanych Technologii należy Przemysłowy Instytut Elektroniki, gdzie zagadnieniami związanymi z transferem technologii zajmuje się Centrum Innowacji i Transferu Technologii. Misja działania MCZT obejmuje zwiększenie szeroko rozumianej konkurencyjności przedsiębiorstw przez prowadzenie we współpracy z nimi szeregu zaawansowanych projektów merytorycznych wykorzystujących potencjał instytutów naukowo-badawczych – członków MCZT. 314 Beata Zientara W ramach Krajowego Systemu Usług dla Małych i Średnich Przedsiębiorstw (KSU)14, a dokładniej w ramach wyodrębnionej z KSU Grupy Zadaniowej ds. Krajowej Sieci Innowacji (KSI), działają: Przemysłowy Instytut Elektroniki (Centrum Innowacji i Transferu Technologii), Centrum Zaawansowanych Technologii „Trifora” (koordynowane przez CTT PW), Instytut Technologii Eksploatacji (a w jego ramach Ośrodek Innowacyjności). KSI tworzą ośrodki doradczo-konsultacyjne z całego kraju, świadczące proinnowacyjne usługi dla MSP. Uniwersytecki Ośrodek Transferu Technologii przy Uniwersytecie Warszawskim bardzo ceni sobie współpracę w ramach Stowarzyszenia Organizatorów Ośrodków Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce (SOOIPP). Misją wspomnianego stowarzyszenia jest „wspieranie procesu inkubacji przedsiębiorczości poprzez zaspokajanie potrzeb tych, którzy doradzają i pomagają przedsiębiorcom w rozpoczęciu działalności gospodarczej, rozwoju przedsiębiorstw i ich przetrwaniu na rynku”. Ze współpracy z funkcjonującymi na Mazowszu CTT korzystają także uczelnie i instytuty, które we własnej strukturze nie wyodrębniły jeszcze podobnej jednostki. Wojskowa Akademia Techniczna – WAT (własne CTT w fazie tworzenia) – współpracuje z CTT na Politechnice Warszawskiej i Uniwersytecie Warszawskim. SGGW z kolei, mimo posiadania własnego CTT, współpracuje także z Uniwersyteckim Ośrodkiem Transferu Technologii. UOTT kontakty utrzymuje także z Akademią Medyczną w Warszawie. Warto podkreślić także przykłady współpracy z uczelniami i jednostkami badawczymi z zagranicy (Przemysłowy Instytut Elektroniki prowadzi wspólne projekty z Uniwersytetem w Lizbonie oraz z niemieckim Fraunhofer Institute for Applied Information Technology). Zdecydowana większość CTT aktywnie zabiega o finansowanie ze środków publicznych, zwłaszcza unijnych, uczestnicząc w wielu krajowych i międzynarodowych projektach badawczych i szkoleniowych. Szerokie informacje o poszczególnych projektach prowadzonych bądź wspieranych przez CTT umieszczane są na stronach internetowych ośrodków. 12.5. Podsumowanie Zdecydowana większość CTT szeroko prezentuje swoje ośrodki oraz własną ofertę na stronach WWW. Jak się jednak okazało, nie dotyczy to wszystkich ośrodków. Inne z kolei posiadają wprawdzie strony internetowe, ale umieszczają na nich bardzo skromne lub już nieaktualne informacje. Sama analiza jakości przygotowania stron internetowych świadczy o aktywności i zaangażowaniu danego centrum lub o jego możliwościach finansowych. Internet jest narzędziem informowania o prowadzonych 14 Sieć Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP). Każdy z ośrodków należących do sieci powinien świadczyć przynajmniej jedną z pięciu usług adresowanych do MSP oraz przedsiębiorców rozpoczynających działalność gospodarczą (start-up): usługi doradcze, szkoleniowe, informacyjne, finansowe lub proinnowacyjne. 12. Centra transferu technologii na Mazowszu jako instytucje wspierające transfer wiedzy 315 projektach i ważnych wydarzeniach, jest również podstawą do nawiązywania nowych kontaktów. Powstanie ośrodka transferu technologii w postaci portalu internetowego (Portal Innowacji) jest dobrym przykładem znaczenia, jakie ma wykorzystywanie tego środka przekazu w transferze technologii. Za pomocą internetu przedsiębiorcy i naukowcy mogą korzystać z technologicznych baz danych. Ciekawa, profesjonalnie przygotowana strona internetowa wywiera pozytywne wrażenie na odwiedzających i zachęca do nawiązywania kontaktów. Na Mazowszu dynamicznie rozwija się sektor przyuczelnianych CTT. Wszystkie uczelnie techniczne na Mazowszu mają lub tworzą swoje centra transferu technologii. Jest to pozytywne zjawisko, świadczące o rosnącym popycie na usługi związane z komercjalizacją wiedzy. Naukowcy zaczynają dostrzegać korzyści ze współpracy z przemysłem i wdrażaniem wynalazków. Nie do pominięcia jest fakt, że CTT ułatwiają pozyskiwanie finansowania z funduszy UE, czym niedofinansowane uczelnie są żywotnie zainteresowane. CTT zwiększa szansę uczelni na wygranie konkursów, pomaga w poszukiwaniach kooperantów w kraju i za granicą (warunek konieczny chociażby przy staraniach o uzyskanie finansowania z VII Programu ramowego Komisji Europejskiej). Powstawanie nowych inicjatyw (dwa nowe ośrodki tworzą się na Mazowszu) oznacza, że tego typu forma wspierania transferu technologii jest w polskich warunkach skuteczna. Pozytywne przykłady stanowią zachętę dla tych, którzy do tej pory nie zdecydowali się na otwieranie tego typu ośrodków. W przeciwnym razie nowe CTT nie powstawałyby z takim zaangażowaniem. Z drugiej jednak strony przykłady nieudanych przedsięwzięć stanowią dowód na to, jak trudnym zadaniem jest prowadzenie skutecznego CTT. Problemy finansowe, z jakimi borykają się tego typu jednostki, wymuszają zmiany, które nie zawsze uznawane są za korzystne. Poszukiwanie dodatkowych źródeł finansowania odbywa się w dwóch kierunkach. Ratunkiem są pieniądze pochodzące z UE oraz od przedsiębiorstw. Korzystanie z pierwszego rozwiązania powoduje ustawianie działań pod wygrywanie konkretnych konkursów na realizację projektów. Tematyka kontraktowanych wówczas programów niekoniecznie pokrywa się z zakładaną działalnością statutową ośrodka. Drugie rozwiązanie jest wprawdzie korzystniejsze z ekonomicznego punktu widzenia samego centrum, ale także ma pewne wady. Oferta centrum przy takiej strategii jest płatna, czyli niedostępna dla części MSP i wyklucza poprzez rachunek ekonomiczny podejmowanie się zadań nierentownych. W tej sytuacji najlepszym rozwiązaniem wydaje się utrzymanie możliwości korzystania z wielu źródeł finansowania centrów transferu technologii. Bibliografia Dzierżanowski M., Szultka S., Tamowicz P., Wojnicka E., Analiza stanu i kierunku rozwoju parków naukowo-technologicznych i centrów transferu technologii w Polsce, Raport końcowy z badań, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Warszawa 2005, http://pliki.parp.gov.pl/wydaw/parki_nt/parki_nt.pdf 316 Beata Zientara Innowacyjność 2006: stan innowacyjności, metody wspierania, programy badawcze, Raport, red. A. Żołnierski, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2006, http://pliki.parp.gov.pl/wydaw/rap_innowacyjnosc/raport_innowacyjnosc.pdf Ośrodki innowacji w Polsce: instytucje rządowe i ogólnokrajowe centra transferu technologii, inkubatory technologiczne, akademickie inkubatory przedsiębiorczości, parki technologiczne, red. K.B. Matusiak, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Poznań–Warszawa 2005, http://pliki.parp.gov.pl/wydaw/osrodki_inn_pol/osrodki_inn_pol.pdf Załącznik Lista centrów transferu technologii na Mazowszu CTT przy uczelniach wyższych: 1. Centrum Transferu Technologii Politechniki Warszawskiej Politechnika Warszawska ul. Koszykowa 80, 02-008 Warszawa tel. (22) 660 71 66, fax (22) 660 71 67 [email protected] http://www.ctt.pw.edu.pl/ 2. Ośrodek Transferu Innowacji Instytut Mechaniki i Konstrukcji Politechnika Warszawska ul. Narbutta 85 02-524 Warszawa biuro: ul. Narbutta 86, pok. 12 tel./fax (22) 660 86 09 [email protected] http://imik.wip.pw.edu.pl/OTI/ 3. Uniwersytecki Ośrodek Transferu Technologii Uniwersytet Warszawski ul. Żwirki i Wigury 93 02-089 Warszawa tel./ fax (22) 55 40 730 [email protected] http://www.uott.uw.edu.pl/ 12. Centra transferu technologii na Mazowszu jako instytucje wspierające transfer wiedzy 4. Centrum Organizacji Badań i Szkoleń SGGW Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie ul. Nowoursynowska 166 02-787 Warszawa fax (22) 59 356 91 5. Ośrodek Transferu Innowacji Politechnika Radomska im. Kazimierza Pułaskiego ul. Malczewskiego 29 26-600 Radom [email protected] www.badania.pr.radom.pl CTT przy instytutach badawczych: 6. Ośrodek Wspierania Zastosowań Mikroelektroniki Instytut Technologii Elektronowej al. Lotników 32/46 02-668 Warszawa tel. (22) 548 77 60 www.ite.waw.pl 7. Ośrodek Innowacyjności Instytut Technologii Eksploatacji ul. Pułaskiego 6/10 26-600 Radom tel. (48) 364 42 41 [email protected] www.itee.radom.pl 8. Centrum Innowacji i Transferu Technologii Przemysłowy Instytut Elektroniki ul. Długa 44/50 00-241 Warszawa tel. (22) 635 54 78 [email protected] www.pie.edu.pl 9. CTT Instytutu Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego Instytut Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego ul. Racjonalizacji 6/8 02-673 Warszawa 317 318 Beata Zientara 10. Centrum Przekazu Innowacji przy OPI Ośrodek Przetwarzania Informacji al. Niepodległości 188b, 00-608 Warszawa tel. (22) 825 12 40 do 42 fax (22) 825 33 19 [email protected] http://www.opi.org.pl/ Pozauczelniane CTT: 11. Portal Innowacji Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości Zespół Innowacji i Technologii ul. Pańska 81/83 00-834 Warszawa tel. (22) 432 80 80 fax. (22) 432 86 20 [email protected] http://www.pi.gov.pl/ 12. Centrum Komercjalizacji Technologii Płocki Park Przemysłowo-Technologiczny ul. Kobylińskiego 25 09-400 Płock http://www.pppt.pl/ 13. Centrum Innowacji FIRE ul. Domaniewska 41 02-672 Warszawa tel. (22) 460 36 93 fax (22) 460 36 94 [email protected] http://www.innowacje.org.pl/ Sieciowe inicjatywy transferu technologii: 14. IRC Central Poland Ośrodek Przetwarzania Informacji Al. Niepodległości 188b 00-608 Warszawa tel./fax (22) 825 12 48 [email protected] http://www.irc-centralpoland.org.pl/ 12. Centra transferu technologii na Mazowszu jako instytucje wspierające transfer wiedzy 15. Ogólnopolska Sieć Transferu Technologii i Wspierania Innowacyjności MSP http://www.opi.stim.org.pl/ a. STIM Warszawa OPI Ośrodek Transferu Techonolgii i Wspierania Innowacyjności MSP Ośrodek Przetwarzania Informacji al. Niepodległości 188b 00-608 Warszawa tel. (22) 825 12 48 fax (22) 825 12 48 www.opi.stim.org.pl b. STIM Warszawa UOTT Uniwersytet Warszawski Uniwersytecki Ośrodek Transferu Technologii ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00-927 Warszawa tel. (22) 554 07 27 fax (22) 554 07 30 www.warszawa.stim.org.pl 16. Centrum Innowacji Naczelna Organizacja Techniczna ul. Czackiego 3/5 pok. 126 00-043 Warszawa tel. (22) 33 61 282 (435) fax (22) 33 61 282 [email protected] http://innowacje.not.org.pl/ a. Płock ul. Synagogalna 2/2 09-400 Płock tel. (24) 366 55 31 tel./fax (24) 366 55 32 [email protected] [email protected] http://plock.not.org.pl b. Radom ul. Struga 7a 26-600 Radom tel./fax (48) 384 53 50 [email protected] [email protected] http://radom.not.org.pl 319 320 c. Siedlce ul. Armii Krajowej 11 08-110 Siedlce tel./fax (25) 633 39 55 [email protected] [email protected] http://siedlce.not.org.pl 17. Polskie Platformy Technologiczne Beata Zientara ul. Świętokrzyska 21 00-049 Warszawa tel. (22) 826 25 02, 828 74 83 fax (22) 828 53 70 http://www.kpk.gov.pl/ppt/ Część III Polityka i instrumenty wspierania transferu wiedzy i innowacji w europejskich regionach. Studia przypadków Paulina Fabrowska, Marta Mackiewicz 13. Promocja praktycznego wykorzystania osiągnięć nauki – przegląd rozwiązań zaproponowanych w regionalnych strategiach innowacji w polskich regionach 13.1. Wstęp Władze regionalne są stawiane przed coraz trudniejszymi zadaniami rozwiązywania problemów rozwojowych i sprostania rosnącej międzyregionalnej i międzynarodowej konkurencji. Wymaga to znajdowania nowych kierunków działań, lepszych metod i instrumentów, gdyż stosowane dotychczas sposoby oddziaływania na regionalną gospodarkę nie przynoszą wystarczających efektów. Tylko regiony uczące się i wytwarzające innowacje mają szansę rozwijać się na tyle szybko, by nie odgrywać roli obszarów peryferyjnych, o nisko opłacanej sile roboczej, borykających się z problemami strukturalnymi. Regionalne strategie innowacji (RSI) to dokumenty strategiczne mające na celu wspomaganie władz samorządowych oraz różnego typu organizacji działających na rzecz rozwoju regionalnego w utworzeniu efektywnego systemu wspierania innowacji. Przeprowadzone w Unii Europejskiej analizy dotyczące efektów wdrażania RSI potwierdziły tezę o ich istotnej roli dla transmisji i adaptacji innowacji. Pojęcie regionalnych strategii innowacji można również rozumieć jako proces budowania konsensusu wokół systemu wytwarzania innowacji i ich rozprzestrzeniania. Strategie powinny określać na poziomie regionalnym kierunki polityki innowacyjnej i przyczyniać się do tworzenia systemów innowacji. Te ostatnie można zdefiniować jako zbiór instytucji powiązanych ze sobą siecią interakcji, których działanie i współpraca umożliwiają wytwarzanie, adaptację, modyfikację oraz rozpowszechnianie innowacji i nowych technologii w regionie. 324 Paulina Fabrowska, Marta Mackiewicz Podstawowym celem budowania i wdrażania strategii innowacyjnych jest tworzenie regionalnych systemów współpracujących ze sobą przedsiębiorstw oraz instytucji w celu wytwarzania i przekazywania innowacji. Stworzenie takich sieci oznacza w praktyce zwiększenie konkurencyjności lokalnych firm poprzez uświadomienie im roli innowacji w rozwoju, poprawę regionalnej infrastruktury usługowej na rzecz firm oraz wzmocnienie zdolności absorpcji przez firmy nowych technologii. Dzięki regionalnym strategiom innowacji powinny zostać stworzone i wdrożone instrumenty, które sprzyjają transferowi wiedzy z instytucji naukowych do przedsiębiorstw. Pod tym kątem dokonano przeglądu strategii i przedstawiono instrumenty, które takim procesom sprzyjają. Niniejszy rozdział stanowi próbę syntezy tych prac. 13.2. Regionalne strategie innowacji Pozytywne doświadczenia regionów Unii Europejskiej we wdrożeniu efektywnych systemów wspomagania innowacyjności przyczyniły się do rozszerzenia grupy krajów uczestniczących w projektach na kraje stowarzyszone. W ramach V Programu ramowego Unii Europejskiej, a dokładniej II Programu horyzontalnego „Promocja innowacji oraz wsparcie uczestnictwa małych i średnich przedsiębiorstw”, w 2000 r. został ogłoszony konkurs na opracowanie projektów regionalnych strategii innowacji i transferu technologii oraz regionalnych strategii innowacji dla regionów krajów stowarzyszonych (RIS NAC). Komisja Europejska zaakceptowała 16 wniosków projektowych, w tym 5 projektów RIS NAC złożonych przez polskie regiony. Ich celem był rozwój regionalnych systemów innowacji, dzięki zastosowaniu metodologii projektów regionalnych strategii transferu technologii (RITTS) oraz regionalnych strategii innowacji (RSI), które zostały zrealizowane i wdrożone w regionach UE. Z tej przyczyny każdy region z krajów stowarzyszonych musiał mieć przynajmniej dwa regiony partnerskie z kraju UE. Dzięki tej inicjatywie kraje stowarzyszone mogły również zacząć tworzyć strategie innowacji, wykorzystując doświadczenie partnerów we wdrażaniu projektu. Projekty RSI NAC są podstawą rozwijania regionalnych programów związanych z innowacjami, takich jak np. tworzenie instytucji wspomagających (inkubatorów, funduszy seed capital), oraz programów badawczych. Strategia jest również podstawą ubiegania się o projekty w ramach funduszy strukturalnych UE przeznaczonych na szeroko rozumiane działania innowacyjne. Przygotowanie projektów wyłonionych w konkursie w II Programie horyzontalnym rozpoczęto na przełomie 2001 i 2002 r. Brały w nich udział województwa: wielkopolskie, zachodniopomorskie, warmińsko-mazurskie, opolskie i śląskie. Każde z tych województw miało po dwóch partnerów spośród regionów (opolskie nawet trzech), które wcześniej uczestniczyły w realizacji projektów RITTS lub RSI: • wielkopolskie – Brandenburgia, Marche, • zachodniopomorskie – Greifswald, Neubrandenburg, • warmińsko-mazurskie – Shannon, Weser Ems, 13. Promocja praktycznego wykorzystania osiągnięć nauki – przegląd rozwiązań zaproponowanych... 325 • opolskie – Saksonia, Toskania, Czechy Środkowe, • śląskie – Nord-Pas de Calais, Limburgia. Okres przygotowania RSI przypada na lata 2000–2005. W tym czasie 15 z 16 województw zakończyło opracowywanie strategii i zostały one przyjęte przez sejmiki wojewódzkie, a w niektórych regionach rozpoczęto ich wdrażanie. Województwo mazowieckie w tym czasie nie rozpoczęło prac nad strategią1. Pięć z tych projektów finansowanych było przez Komisję Europejską w ramach V Programu ramowego Unii Europejskiej, a pozostałych 10 przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji (wcześniej Komitet Badań Naukowych) jako projekty badawcze celowe. W przypadku tych ostatnich wnioskodawcą były urzędy marszałkowskie, które zostały zobligowane do pokrycia 50% kosztów projektu. Łącznie w projektach tych uczestniczyło ok. 60 polskich zespołów badawczych. W ramach VI Programu ramowego UE w marcu 2004 r. ogłoszono kolejny konkurs. O finansowanie mogły ubiegać się projekty z następujących zakresów tematycznych: 1. Regionalne strategie innowacji w krajach stowarzyszonych (wymagano przynajmniej dwóch partnerów). 2. Ocena oddziaływania polityki innowacyjnej na poziomie regionalnym (wymagano przynajmniej czterech partnerów). 3. Wsparcie RSI NAC w fazie implementacji (jeden partner). Budżet programu wynosił 17,3 mln EUR. Projekty mające na celu opracowanie regionalnej strategii innowacji realizowane były w oparciu o metodologię zaproponowaną przez Komisję Europejską. Składały się z trzech podstawowych faz: faza 0 – zdefiniowanie strategii i osiągnięcie konsensusu pomiędzy głównymi aktorami, faza 1 – wdrażanie, obejmujące analizę infrastruktury wspomagającej innowacje, analizę potrzeb MSP i regionalnej podaży, faza 2 – ocena i monitoring, a w szczególności analiza rezultatów i opracowanie strategii, opracowanie konkretnych akcji, definicja akcji pilotażowych, współpraca z regionem partnerskim, wdrożenie systemu oceny i monitoringu. 13.3. Praktyczne wykorzystanie osiągnięć nauki – na czym koncentrują się strategie? Projekty RSI w Polsce objęły badanie potrzeb lokalnych firm w zakresie wspierania innowacji, analizy oferty technologicznej oraz możliwości badawczo-rozwojowych w danym regionie, ocenę struktury powiązań nauki z przemysłem – działania regionalnych organizacji zajmujących się transferem technologii – oraz identyfikację przyszłych trendów gospodarczych w regionie. 1 Województwo mazowieckie realizuje obecnie projekt finansowany ze środków VI Programu ramowego badań i nauki UE, w ramach którego ma opracować strategię do końca 2007 r. Sześć regionów dokonuje weryfikacji i rozwinięcia swoich strategii innowacji z tego samego programu. 326 Paulina Fabrowska, Marta Mackiewicz Tabela 13.1. Instrumenty wspierające transfer wiedzy Działania i instrumenty informacyjne Instrumenty finansowe • bazy danych o ofercie naukowo-badawczej i technologicznej regionu dla gospodarki • baza danych przedsiębiorstw, instytutów badawczych i organizacji okołobiznesowych z regionu, zainteresowanych transferem technologii • platforma informacyjna, umożliwiająca dostęp do baz danych o innowacjach oraz zawieranie transakcji w obszarze wymiany informacji (np.: zakup/sprzedaż patentów/licencji, zakup/sprzedaż informacji/ dokumentacji, zakup/ sprzedaż firm). • platforma informacyjna zawierająca pełną ofertę usług dla przedsiębiorstw świadczonych przez instytucje wsparcia • „wypożyczalnia inżynierów” – wirtualna baza danych specjalistów inżynierów w regionie, angażowanych do rozwiązywania pojawiających się problemów z obszaru innowacji i high-tech, zgodnie z zapotrzebowaniem ze strony przedsiębiorców • zintegrowany system informatyczny umożliwiający sprawną komunikację między JST, przedsiębiorstwami i uczelniami • sieć punktów konsultacyjno-doradczych: upowszechnianie informacji naukowo-technicznych, ekonomicznych, z zakresu organizacji i zarządzania • niekonwencjonalne kanały transferu technologii, takie jak: asystenci innowacyjni, spotkania brokerskie, targi innowacyjne, dni innowacyjne – dialog między nauką, gospodarką i administracją • doradca finansowy dla przedsięwzięć innowacyjnych: usługa doradczo-informacyjna dla przedsiębiorstw, polegająca na informacji o dostępnych źródłach finansowania innowacyjnych przedsięwzięć, doradztwa i pomocy w ubieganiu się o finansowanie z konkretnej instytucji • fundusz zalążkowy dla przedsiębiorców, umożliwiający finansowanie przedsięwzięć innowacyjnych o podwyższonym ryzyku • fundusze typu venture capital • fundusze start-up • fundusze pożyczkowe (np. Innowacyjny Fundusz Pożyczkowy dla MSP) • poręczenia kredytowe • „aniołowie biznesu” • preferencyjne kredyty lub pożyczki na realizację przedsięwzięć z dziedziny high technology • system publicznych (np. samorządowych) poręczeń i gwarancji • bank regionalny/instytucja parabankowa (wsparcie finansowe dla tworzenia MSP) • inicjatywa zwolnienia z podatku dochodowego zysku przeznaczonego na wdrożenia innowacji • subwencjonowanie zakupu nowoczesnych technologii i urządzeń oraz wdrażania systemu zapewniania jakości procesu produkcyjnego w przedsiębiorstwach • dotacje na usługi związane z poszukiwaniem, transferem oraz wdrażaniem nowych technologii • system wsparcia finansowego w ramach funduszy strukturalnych pozwalający na dofinansowanie badań na rzecz MSP, w tym współpracy z sektorem B + R, wdrożenia wyników badań w MSP, atestacji wyrobów, certyfikacji, wyspecjalizowanych usług w zakresie innowacji • regionalny fundusz badań i wdrożeń wspierający innowacyjne projekty badawczo-wdrożeniowe, zasilany ze środków publicznych oraz wpłat od podmiotów gospodarczych z tytułu komercyjnego wykorzystywania efektów badań finansowanych z tego źródła • stypendia doktoranckie i podoktoranckie, finansowane m.in. w ramach projektów typu mobility UE • stypendia doktoranckie dla najlepszych absolwentów szkół wyższych, którzy będą kontynuować naukę na studiach doktoranckich Instrumenty promocyjne, działania popularyzatorskie • edukacja na rzecz innowacyjności: wprowadzenie do programów szkół ponadpodstawowych, uczelni wyższych oraz programów kształcenia ustawicznego treści związanych z transferem technologii, komercjalizacją B + R, przedsiębiorczością – m.in. zakładanie i prowadzenie firmy, ochrona własności przemysłowej i intelektualnej (współpraca centrów innowacji i transferu technologii ze szkołami); wizyty w innowacyjnych firmach, konkursy dla młodzieży • „wakacyjne szkoły” z tematyką nastawioną na innowacje • popularyzacja nauki poprzez tworzenie ośrodków upowszechniania osiągnięć nauki i techniki oraz rozrywki edukacyjnej dla młodzieży, organizowanie dni nauki, dni technologii, festiwal nauki, wykłady otwarte dla społeczeństwa, audycje radiowe i telewizyjne; popularyzowanie osiągnięć naukowych i technicznych z regionu • tworzenie popularyzujących innowacje działów na stronach internetowych publicznych uczelni i podmiotów B + R regionu • biuletyny i wydawnictwa popularno-naukowe • promocja przedsiębiorczości i kultury innowacyjnej w sektorze B + R: cykliczne konkursy tworzenia biznesplanów adresowane do pracowników sektora B + R, absolwentów, studentów i doktorantów, dotyczące pomysłów na założenie nowej firmy opartej na wiedzy i połączone ze szkoleniami oraz wsparciem doradczym w pierwszym okresie działalności firmy; udostępnianie przedsiębiorcom akademickim taniej powierzchni w inkubatorach akademickich i technologicznych • cykliczne konkursy na pomysł roku, młodego innowatora, innowacyjną gminę itp. • promocja wynalazczości na uczelni poprzez opracowanie przystępnego przewodnika dla naukowców i przygotowanie formularzy dostępnych w internecie 13. Promocja praktycznego wykorzystania osiągnięć nauki – przegląd rozwiązań zaproponowanych... Instrumenty instytucjonalne • powołanie jednostek/firm z udziałem uczelni zajmujących się wyłącznie ochroną praw własności intelektualnej i komercjalizacją wyników, ułatwiających współpracę z gospodarką • parki technologiczne, naukowo-technologiczne i technoinkubatory (należące do sieci międzynarodowych) w bezpośrednim powiązaniu z uczelniami, ułatwiające specjalistyczny transfer technologii do MSP o wysokiej innowacyjności • parki przemysłowe – miejsce zgrupowania odbiorców innowacji, przede wszystkim przedsięwzięć produkcyjnych – głównie MSP • ośrodek informacji, doradztwa i szkoleń (wraz z punktem pierwszego kontaktu dla MSP) • ośrodek prognoz technologicznych i obserwatorium gospodarki opartej na wiedzy • centra wystawienniczo-kongresowe • regionalne, interdyscyplinarne otwarte laboratoria badawcze dostępne także dla podmiotów gospodarczych • preinkubatory i inkubatory przedsiębiorczości akademickiej współpracujące z instytucjami B+R • spółki wdrożeniowe (spin-off) • regionalne ośrodki wzornictwa przemysłowego • centra transferu technologii (w szczególności w branżach gospodarczych kluczowych dla województwa oraz o najwyższym potencjale naukowo-badawczym) • regionalne centrum innowacyjności • klastry przemysłowe • centra zaawansowanych technologii i centra doskonałości Instrumenty regulacyjne Rozwój infrastruktury • wprowadzenie na wszystkich uczelniach przejrzystej polityki ochrony praw własności intelektualnej w formie dokumentu (regulaminu, zarządzenia rektora, uchwały senatu) • wprowadzenie korzystnego dla wydziału/instytutu systemu podziału zysków • wprowadzenie korzystnego dla twórcy systemu podziału zysków • wprowadzenie obowiązku zgłaszania wyników projektów (na uczelniach), przy jednoczesnym ujednoliceniu i uproszczeniu procedury oraz korzystnych warunkach finansowania i podziału zysków z patentów (motywacja) • utworzenie Sieciowego Centrum Ochrony Prawa Własności Intelektualnej • uwzględnienie w regulaminie studiów elastyczności terminu i formy zaliczeń dla studentów zakładających i prowadzących firmy innowacyjne • strategiczne partnerstwo instytucjonalne (np. stałe umowy między uczelniami i firmami, uczestnictwo przedsiębiorców w radach doradczych instytucji naukowych) • umowy o praktyki dla studentów oraz doktorantów pomiędzy wybraną jednostką uczelni a grupą przedsiębiorstw z tej samej branży • mechanizmy ułatwiające powstawanie firm z udziałem pracowników nauki i jednostek naukowych • regionalna biblioteka cyfrowa – szybki dostęp do zasobów wiedzy • rozwój regionalnej sieci szerokopasmowej • organizacja miejskich i wiejskich, bezpłatnych punktów dostępu do internetu • wyposażanie szkół w dostęp do internetu (w tym organizacja sal komputerowych) 327 Działania związane z rozwojem kadr • program staży pracowników sektora B + R w przedsiębiorstwach • program praktyk i staży w markowych przedsiębiorstwach, udział w branżowych wystawach i targach międzynarodowych dla najzdolniejszych studentów i absolwentów • system stypendiów dla doktorantów studiujących na kierunkach technicznych i ścisłych • rozwój studiów doktoranckich na kierunkach ważnych z punktu widzenia rozwoju regionalnego • interdyscyplinarne studia magisterskie i doktoranckie • opracowanie zmian programów kształcenia w celu ich dostosowywania do wymagań rozwoju innowacyjnej gospodarki regionu (np. w oparciu o foresight technologiczny lub efekty monitorowania losów absolwentów uczelni) • program umożliwiający zdobywanie specjalistycznej wiedzy przez studentów (a także pracowników firm) poprzez wybór kursów na uczelniach regionu (w oparciu o sieć wiedzy międzyuczelnianej) – zapotrzebowanie na określonych specjalistów byłoby zgłaszane przez przedsiębiorstwa chcące podejmować innowacyjne, niekonwencjonalne projekty • warsztaty dla studentów i absolwentów (inkubatory) z udziałem przedsiębiorców • konsulting z zakresu marketingu adresowany do pracowników nauki • kształcenie kompetencji menedżerskich kadry zarządzającej podmiotów B+R 328 Paulina Fabrowska, Marta Mackiewicz Działania i instrumenty informacyjne Instrumenty finansowe • otwarte systemy informacyjne na uczelniach: wymiana informacji o prowadzonych badaniach naukowych, ekspertach, dostępnych metodach badawczych i sprzęcie laboratoryjnym, publikowanych artykułach, pracach doktorskich i magisterskich (udział centrów transferu technologii) • wojewódzka sieć współpracy bibliotek samorządowych z Regionalnym Centrum Informacji i Edukacji Innowacyjnej: sieć 250 placówek bibliotecznych połączonych z Regionalnym Centrum Informacji i Edukacji Innowacyjnej i świadczących usługi całemu społeczeństwu • bank projektów – pomysłów na międzynarodowe projekty badawczo-rozwojowe oczekujące realizacji; system informacyjny o możliwości uczestnictwa w międzynarodowych sieciach współpracy sektora B + R • baza danych zapotrzebowania na prace naukowo-badawcze, magisterskie i doktoranckie, system określający tematy specjalizacji i prac dyplomowych studentów przy udziale przedstawicieli przemysłu i administracji • mechanizmy transferu informacji o potrzebach kadrowych i technologicznych przedsiębiorstw do instytucji edukacyjnych (np. grupy dyskusyjne, elektroniczna tablica ogłoszeń, bazy danych kontaktowych) • cykliczne wydarzenia o charakterze wystawienniczym, targowym (targi technologii, targi wiedzy, giełdy), a także warsztaty, seminaria, konferencje nt. innowacji i rozwoju przedsiębiorstw (np. warsztaty organizowane na uczelniach, z udziałem regionalnych przedsiębiorców) • system grantów i stypendiów dla młodych, obiecujących innowatorów • granty dla wyższych uczelni, udzielane na konkretne przedsięwzięcie tworzące lub rozwijające produkt będący efektem zapotrzebowania sektora produkcyjnego • wspieranie finansowania podstawowych usług, np. certyfikacja, laboratoria, szkolenia • subwencje na projekty zmian profilów nauczania na uczelniach • utworzenie/usprawnienie działania funduszy umożliwiających finansowanie wstępnych etapów działań związanych z komercjalizacją projektów – ułatwienie jednostkom naukowym zgłaszania wniosków patentowych Źródło: opracowanie własne. Instrumenty promocyjne, działania popularyzatorskie • promowanie dobrych praktyk współpracy przedstawicieli sektora nauki z przedsiębiorstwami, wzorów i sukcesów innowacyjnych firm z regionu dla podniesienia świadomości o innowacjach – publikacje, nośniki elektroniczne, strony WWW • imprezy promujące innowacje: dni innowacji, otwarte drzwi, szkolenia, konferencje, targi, wystawy osiągnięć innowacyjnych itp. • kampanie reklamowe marek i produktów przygotowywane wspólnie przez przedsiębiorstwa i uczelnie • promocja i rozwój edukacji zawodowej w obszarach strategicznych dla wzrostu innowacyjności regionu (np. telekomunikacja, informatyka, biotechnologia itp.) • działania podnoszące świadomość kadry zarządzającej MSP o korzyściach wynikających z zaangażowania własnych pracowników w kulturę innowacyjną w sektorze B + R • działania promocyjne, informacyjne oraz doradcze w zakresie ochrony znaków towarowych, wzorów przemysłowych i patentów • promowanie udziału MSP w programach europejskich na rzecz innowacji 13. Promocja praktycznego wykorzystania osiągnięć nauki – przegląd rozwiązań zaproponowanych... Instrumenty instytucjonalne • międzynarodowe sieci współpracy, do których włączone zostają jednostki naukowo-badawcze • włączenie niepublicznych uczelni i innych organizacji w działalność B + R • branżowe platformy technologiczne tworzące międzynarodowe kanały transferu wiedzy i technologii, zrzeszające regionalne firmy • regionalne agencje rozwoju innowacji • sieć instytucji wspierających funkcjonowanie i innowacyjność firm, (banki danych, transfer technologii) • punkty pierwszego kontaktu przy uczelniach i innych jednostkach badawczych • konsorcja tworzone przez przedsiębiorców i jednostki badawcze, w tym centra zaawansowanych technologii i inne projekty finansowane z programów ramowych UE • placówki KSI świadczące specjalistyczne usługi dla przedsiębiorców • centra wsparcia typu one stop shop pozwalające na docieranie z ofertami wspierania rozwoju innowacji do małych miejscowości i małych firm • centra doradztwa marketingu i zarządzania projektami • klub przedsiębiorców innowacyjnych • centra kompetencji • regionalna rada innowacji przy urzędzie marszałkowskim Instrumenty regulacyjne • regulaminy dotyczące korzystania z infrastruktury oraz własności intelektualnej w działalności gospodarczej jednostek sektora B + R • system akredytowanych laboratoriów upoważnionych do wydawania certyfikatów dopuszczających innowacyjny produkt na rynek • utworzenie specjalnej strefy ekonomicznej w regionie • regionalny certyfikat wiarygodności innowacyjnej – otwierający sprawdzonym innowatorom drogę do szybszych decyzji i korzystniejszych kredytów • procedury ułatwiające transfer technologii poprzez alokację personelu pomiędzy instytucjami B + R a firmami Rozwój infrastruktury 329 Działania związane z rozwojem kadr • system stypendiów na czasowe oddelegowanie pracownika sektora B + R do firmy – zamówienie przez firmę usługi badawczej u konkretnego naukowca • poszerzanie wiedzy i kompetencji w zakresie praw ochrony własności intelektualnej wśród pracowników sfery B + R regionu • system doskonalenia pracowników przedsiębiorstw przez jednostki B + R – studia podyplomowe i doktoranckie • program staży pracowników MSP w jednostkach naukowo-badawczych • utworzenie instytucji typu „wypożyczalnia inżynierów” • konsulting z zakresu technologii adresowany do pracowników przedsiębiorstw • szkolenia dla MSP: strategie i instrumenty marketingu na rynku europejskim, eksport, wykorzystanie internetu w celu poprawy pozycji na rynku, inne tematy w zależności od potrzeb • szkolenia z zakresu innowacji oraz ochrony własności przemysłowej w formie: seminariów, kursów, distance learning i studiów podyplomowych, adresowane do kadry menadżerskiej MSP • kursy podnoszące kwalifikacje zawodowe i innowacyjne dla kandydatów zakładających nowe firmy • promowanie kształcenia ustawicznego i wspieranie umiejętności skutecznego zdobywania wiedzy 330 Paulina Fabrowska, Marta Mackiewicz Zebranie tych informacji powinno sugerować rozwiązania, jak zaspokoić zidentyfikowane w ramach projektu potrzeby przedsiębiorców w regionie przy optymalnym wykorzystaniu istniejącego systemu wspomagania innowacji. Niektóre z działań powinny odpowiadać na konkretne krótkoterminowe zapotrzebowanie przedsiębiorców, inne powinny służyć tworzeniu długoterminowej wizji rozwoju regionu i wspomagać planowanie strategiczne. Potrzeby krótkoterminowe to np. dostarczenie poszukiwanych przez firmy usług. Natomiast długoterminowa wizja rozwoju regionu powinna się koncentrować m.in. na roli dostawców technologicznego know-how oraz na firmach, do których powinny być adresowane działania w zidentyfikowanych sektorach o dużym potencjale wzrostu. W tabeli 13.1 zostały przedstawione instrumenty służące transferowi wiedzy, które zostały zaproponowane w regionalnych strategiach innowacji w polskich regionach. Zostały one zaklasyfikowane do kilku głównych kategorii: • działania i instrumenty informacyjne, • instrumenty finansowe, • instrumenty promocyjne, • instrumenty instytucjonalne, • instrumenty regulacyjne, • rozwój infrastruktury, • działania sprzyjające rozwojowi kadr. Podział ten nie powinien być traktowany jako sztywny, w wielu wypadkach bowiem granice między poszczególnymi grupami instrumentów są płynne i trudno dokonać jednoznacznej klasyfikacji, co zresztą utrudnia także opis działań, które kryją się pod danym hasłem. Opisy poszczególnych instrumentów różnią się też stopniem szczegółowości, toteż nie jest możliwe bezpośrednie porównywanie rozwiązań zaproponowanych w różnych strategiach. Poniżej zostały przedstawione wybrane rozwiązania zaproponowane w RSI. 13.3.1. Wypożyczalnia inżynierów „Wypożyczalnia inżynierów” zaproponowana została jako jeden z projektów pilotażowych w regionalnej strategii innowacji województwa kujawsko-pomorskiego. Projekt ten stanowi odpowiedź na zidentyfikowaną w regionie barierę rozwoju firm związaną z trudnościami w pozyskaniu specjalistów dla firm wysokich technologii i ma na celu ułatwienie lokalnym przedsiębiorcom nawiązania kontaktu i współpracy z wysoko kwalifikowanymi kadrami. System ma umożliwić dotarcie do specjalistów, którzy gotowi będą podjąć prace nad rozwiązaniem problemów firmy związanych z różnorodnymi zagadnieniami z zakresu innowacji, rozwoju nowoczesnych technologii czy szeroko rozumianej inżynierii. „Wypożyczalnia inżynierów” ma być wirtualną bazą danych gromadzącą informacje o specjalistach inżynierach z regionu. Baza ta ma umożliwić powoływanie interdyscyplinarnych zespołów badawczo-rozwojowych angażowanych przez przedsiębior- 13. Promocja praktycznego wykorzystania osiągnięć nauki – przegląd rozwiązań zaproponowanych... 331 stwa do rozwiązywania konkretnych problemów technologicznych pojawiających się w firmach. Poprzez ułatwienie nawiązywania kontaktów między sferą biznesu i nauki projekt ma zachęcić przedsiębiorców do podejmowania działań innowacyjnych i prac rozwojowych, poprawiając dostępność kadry naukowej, a także ukierunkować prowadzone prace badawcze na potrzeby gospodarki regionu. 13.3.2. Baza danych zapotrzebowania na prace badawcze Idea stworzenia bazy danych gromadzącej informacje dotyczące zapotrzebowania gospodarki na prace badawcze pojawia się w kilku regionalnych strategiach innowacji. W województwie kujawsko-pomorskim zaproponowano stworzenie systemu określania tematów specjalizacji i prac dyplomowych studentów przy udziale przemysłu i administracji, strategia nie precyzuje jednak, na jakich zasadach miałby on funkcjonować. Propozycje zawarte w regionalnej strategii innowacji województwa małopolskiego obejmują wdrożenie systemu zamawianych przez przedsiębiorstwa prac magisterskich i doktorskich, a w dalszym etapie również prac badawczych prowadzonych przez jednostki badawczo-rozwojowe. System ma na celu z jednej strony ułatwienie firmom opracowywania i wdrażania nowych rozwiązań, a z drugiej – podniesienie poziomu aplikowalności prowadzonych prac badawczych i dostarczenie szkołom wyższym informacji na temat zapotrzebowania na rozwiązania innowacyjne ze strony firm. System funkcjonuje w oparciu o komputerową bazę danych gromadzącą informacje na temat potrzeb przedsiębiorstw w regionie, na podstawie których popyt na innowacje może zostać połączony z efektami prac studentów i doktorantów. W chwili obecnej (maj 2007 r.) baza danych funkcjonuje jako projekt pilotażowy i dostępna jest za pośrednictwem interaktywnego portalu internetowego (http://www.innowacje.info.pl/). Zawiera ok. 80 rekordów, zgłoszonych nie tylko przez firmy prywatne, ale również przez jednostki samorządu terytorialnego. Umożliwia nie tylko nieodpłatne zamówienie projektu badawczego, ale także nawiązanie bezpośrednich kontaktów przy okazji prowadzenia prac badawczych, które mogą stanowić podstawę trwałych więzi łączących podmioty gospodarcze z instytucjami naukowymi. Regionalna strategia innowacji województwa podlaskiego proponuje natomiast realizację projektu, w ramach którego utworzona zostałaby baza danych umożliwiająca zgłaszanie zapotrzebowania na konkretny produkt, technologię, oprogramowanie czy analizę ze strony istniejących przedsiębiorstw. Informacje te byłyby następnie udostępniane uczelniom wyższym funkcjonującym w regionie, dzięki czemu możliwe byłoby dostosowanie tematyki prac naukowo-badawczych, magisterskich i doktorskich w taki sposób, aby ich wyniki mogły zostać wykorzystane w firmach. Przewiduje się również możliwość zatrudnienia absolwenta będącego autorem pracy, której wyniki zostały zastosowane w praktyce przez przedsiębiorstwo. Projekt ten zakłada więc nie tylko ułatwienie kontaktów biznesu i nauki oraz umożliwienie firmom dotarcia do pożądanych rozwiązań technologicznych, ale również promowanie zatrudnienia młodych naukowców w firmach innowacyjnych. 332 Paulina Fabrowska, Marta Mackiewicz 13.3.3. Regionalne Centrum Innowacyjności (RCI) Regionalne Centrum Innowacyjności to inicjatywa związana z regionalną strategią innowacji dla województwa kujawsko-pomorskiego. Centrum powstaje w oparciu o bazę naukową i dydaktyczną Akademii Techniczno-Rolniczej (obecnie: Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy) w Bydgoszczy i we współpracy z regionalnymi i krajowymi instytucjami, organizacjami i sieciami (m.in. MEN, MNiSW, Urząd Patentowy, KPK Programów Ramowych UE, PARP, Wojewódzki Urząd Pracy, Bydgoski Park Przemysłowo-Technologiczny). RCI ma pełnić funkcje edukacyjne związane z działalnością uczelni, a część swojej oferty adresować będzie również do podmiotów zewnętrznych. Centrum ma umożliwić przedsiębiorcom korzystanie z potencjału uczelni m.in. poprzez udostępnianie usług informacyjno-doradczo-szkoleniowych dla firm oraz umożliwianie korzystania z bazy materialnej (pracowni komputerowych czy sal konferencyjnych wyposażonych w sprzęt do prezentacji multimedialnych). Jednym z działań realizowanych przez RSI ma być również organizacja konferencji i targów służących promowaniu oferty badawczej uczelni i nawiązywaniu kontaktów z przedsiębiorstwami w celu realizacji wspólnych prac badawczo-rozwojowych i wdrożeniowych. Ponadto Regionalne Centrum Innowacji ma wspierać również rozwój przedsiębiorczości akademickiej poprzez udostępnianie zaplecza naukowo-badawczego uczelni początkującym przedsiębiorcom wywodzącym się ze środowiska naukowego. W tym celu utworzony zostanie preinkubator akademicki, w ramach którego możliwe będzie prowadzenie badań przygotowawczych do zainicjowania działalności gospodarczej. Działalność Regionalnego Centrum Innowacji w Bydgoszczy ma zatem na celu: • rozwój oferty dydaktycznej Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy, • dostosowanie oferty dydaktycznej do potrzeb i oczekiwań regionalnych pracodawców, • promowanie i inicjowanie transferu wiedzy poprzez organizację spotkań, • opracowanie oferty usług doradczo-szkoleniowych świadczonych przedsiębiorcom, • utworzenie preinkubatora przedsiębiorczości akademickiej. Kamień węgielny pod budowę Regionalnego Centrum Innowacyjności w Bydgoszczy został wmurowany podczas pierwszych Targów Własności Przemysłowej i Intelektualnej w kwietniu 2006 r. Koncepcja utworzenia Regionalnego Centrum Innowacyjności obejmuje dwa etapy. W pierwszym (lata 2004–2007) ma powstać część dydaktyczno-informacyjna RCI. W drugim natomiast (lata 2007–2010) powstanie część związana z rozwojem innowacyjności w regionie w zakresie dyscyplin technicznych i rolniczych. 13.3.4. Regionalna agencja rozwoju innowacji Założenia regionalnej strategii innowacji województwa podlaskiego obejmują m.in. utworzenie Podlaskiej Agencji Rozwoju Innowacji jako jednostki koordynującej wdrażanie strategii. Sama strategia nie dostarcza jednak precyzyjnych informacji na temat 13. Promocja praktycznego wykorzystania osiągnięć nauki – przegląd rozwiązań zaproponowanych... 333 zasad jej działania. Rozwiązaniem pośrednim, które ma funkcjonować do momentu powołania agencji, jest Podlaskie Centrum Innowacji, którego zadaniem jest promowanie i wspieranie działań proinnowacyjnych w regionie, ustanowienie sieci współpracy umożliwiającej wymianę informacji i wiedzy oraz monitorowanie realizacji założeń regionalnej strategii innowacji województwa podlaskiego. Strona internetowa Podlaskiego Centrum Innowacji (http://www.pci.podlasie.pl/) umożliwia dostęp do baz danych technologii, instytucji wsparcia oraz ekspertów. Baza danych technologii zawiera informacje o technologiach oferowanych lub poszukiwanych przez firmy obsługiwane przez Centrum. Możliwe jest wyszukiwanie rekordów m.in. według nazwy firmy, preferowanego charakteru współpracy czy słów kluczowych. Baza instytucji wsparcia umożliwia wyszukanie firm i instytucji świadczących usługi doradcze, szkoleniowe, finansowe i informacyjne dla przedsiębiorców. Baza ekspertów pozwala natomiast odnaleźć specjalistów z regionu zainteresowanych świadczeniem usług związanych z opracowywaniem nowych rozwiązań technologicznych i organizacyjnych dla firm i zawiera informacje na temat obszaru specjalizacji eksperta, stopnia naukowego, przeprowadzonych ekspertyz, liczby zarejestrowanych patentów, wzorów użytkowych itp. Na etapie pilotażu za dostarczone usługi płaci ekspertom Podlaskie Centrum Innowacji. Podlaskie Centrum Innowacji umożliwia więc przede wszystkim dostęp do informacji związanych z transferem wiedzy i rozwojem przedsiębiorstw, dzięki którym możliwe jest nawiązanie kontaktów sprzyjających opracowaniu i wdrożeniu nowych rozwiązań w firmach. 13.3.5. Regionalny certyfikat wiarygodności innowacyjnej Regionalny certyfikat wiarygodności innowacyjnej jest pomysłem przedstawionym w bardzo ogólnym zarysie w regionalnej strategii innowacji województwa dolnośląskiego. Idea certyfikatu związana jest z potrzebą budowania zaufania między potencjalnymi partnerami w procesie transferu wiedzy. Certyfikat ten byłby rodzajem regionalnego paszportu potwierdzającego wiarygodność instytucji ubiegających się o wsparcie, kredyt czy planujących wziąć udział w projekcie we współpracy z innymi podmiotami i przyznawany byłby firmom i organizacjom, które z powodzeniem realizowały już projekty innowacyjne. Przewiduje się, że certyfikat taki przyspieszyłby procesy decyzyjne oraz ułatwił instytucjom zdobywanie wsparcia czy nawiązywanie partnerstwa. Tekst strategii nie precyzuje jednak, jaka organizacja miałaby być odpowiedzialna za przyznawanie certyfikatów ani jakie szczegółowe warunki musiałyby spełniać instytucje o nie się ubiegające. 13.3.6. Jednostki lub firmy z udziałem uczelni zajmujące się wyłącznie ochroną praw własności intelektualnej i komercjalizacją wyników Powołanie jednostek lub firm z udziałem uczelni specjalizujących się w ochronie praw własności intelektualnej i komercjalizacji wyników badań to pomysł zaprezentowany w regionalnej strategii innowacji województwa małopolskiego. Idea została jednak zarysowana w sposób bardzo pobieżny i brak jest szczegółowych informacji na te- 334 Paulina Fabrowska, Marta Mackiewicz mat ram instytucjonalnych funkcjonowania takiej komórki. Jednostki takie miałaby oferować obsługę prawną i doradztwo dla pracowników naukowych, ułatwiając m.in. przebrnięcie przez procedury formalne związane z ubieganiem się o patent. Zatrudnieni w nich eksperci mieliby również dokonywać selekcji projektów o najwyższym potencjale biznesowym. 13.3.7. Promowanie i wspieranie udziału MSP w programach europejskich na rzecz innowacji Regionalna strategia innowacyjności województwa śląskiego podkreśla potrzebę promowania udziału regionalnych MSP w programach, które umożliwiałyby uzyskanie wsparcia finansowego w ramach funduszy strukturalnych. Bariery finansowe są bowiem częstą przyczyną, dla której firmy ograniczają skalę i częstotliwość wprowadzanych rozwiązań innowacyjnych. Problem ten jest szczególnie dotkliwy w przypadku małych przedsiębiorstw, dla których ubieganie się o kredyt nastręcza wiele trudności (wymóg wysokich zabezpieczeń, wysokość prowizji, czasochłonne procedury itp.). Wsparcie uzyskiwane z funduszy strukturalnych mogłoby być wykorzystywane na dofinansowanie badań, w tym współpracy z sektorem badawczo-rozwojowym, dofinansowanie wdrożeń, atestacji i certyfikacji czy wyspecjalizowanych usług w zakresie innowacyjności. Choć wsparcie procesu ubiegania się o środki unijne z pewnością ułatwiłoby firmom finansowanie ich działalności innowacyjnej, strategia nie wskazuje jednak konkretnych działań ani instytucji, które miałyby je realizować. 13.4. Podsumowanie Realizacja projektów RSI powinna pobudzić procesy innowacyjne w regionach i doprowadzić do poprawy procesów transferu wiedzy. Wydaje się jednak, że w niektórych polskich regionach nie będzie to łatwe. Dotyczy to zwłaszcza województw, które posiadają niewielki potencjał rozwojowy. Analiza strategii pokazuje, że województwa prezentują bardzo różnorodne podejście do kwestii innowacyjności i transferu wiedzy. Niektóre z nich bardzo wyczerpująco omawiają w swoich strategiach te zagadnienia, inne odnoszą się do nich jedynie hasłowo. Instrumenty, które cieszą się najmniejszą popularnością, to te należące do grupy „infrastruktura”. Wymagają bowiem największych inwestycji, na które często na poziomie regionalnym brakuje pieniędzy. Koncentrują się głównie wokół tworzenia społeczeństwa informacyjnego, zapewniając szeroki dostęp do internetu. W pracach nad tworzeniem RSI wiele regionów korzystało z doświadczeń regionów europejskich, w których sprawdziły się dobre rozwiązania. Znajomość tych rozwiązań nie jest jednak szeroka, zwłaszcza jeśli chodzi o bardziej szczegółowe koncepcje. Widać raczej powielanie pomysłów, które są już znane i stosowane dość powszechnie, 13. Promocja praktycznego wykorzystania osiągnięć nauki – przegląd rozwiązań zaproponowanych... 335 jak np. współpraca transgraniczna, parki naukowo-technologiczne, fundusze venture capital, centra transferu technologii, tworzenie klastrów. Część rozwiązań przejętych z regionów Unii Europejskiej ma charakter tak samo ogólny, jak zapisy celów realizowanych w ramach RSI w tych regionach. Do przykładów takich rozwiązań można zaliczyć: • integrację systemu wsparcia przedsiębiorczości i systemu wsparcia innowacji, • uruchomienie funduszy pożyczkowo-poręczeniowych, • tworzenie sieci transferu technologii, • kooperacja przedsiębiorstw w zakresie innowacji, • tworzenie programów wsparcia dla nowych rozwiązań technologicznych w firmach, • programy podnoszenia kultury innowacyjnej i podnoszenia umiejętności zarządzania w przedsiębiorstwach. Taka sytuacja świadczy o tym, że ani instytucje UE, ani instytucje rządowe nie dostarczały wielu przykładów możliwych do zaadaptowania w polskich regionach. Dotyczy to również regionów partnerskich i ekspertów zagranicznych. Drugie nasuwające się wyjaśnienie jest takie, że możliwości co prawda istniały, ale instytucje tworzące RSI nie chciały z nich korzystać, zakładając z góry, że występujące problemy i tak nie zostaną rozwiązane. W niektórych regionach jednak korzystano z doświadczeń już sprawdzonych i na ich podstawie zaprojektowano instrumenty wdrażane w polskich regionach: • tematyczny portal internetowy (West Midlands), • lokalne grupy działania (RSI Calabria), • regionalne forum innowacji (Castilla y Leon), • programy podnoszenia kultury innowacyjnej i umiejętności zarządzania (Western Scotland), • centra kompetencji (Weser Ems). Z bardziej ogólnych propozycji zaadaptowano również pomysły na: • kluby innowacyjności firm, • tworzenie sieci współpracy B2B, • informatyzację urzędów i poprawę dostępu do internetu, • inkubatory przedsiębiorczości akademickiej, • źródła finansowania dostosowane do potrzeb innowacyjności, jak venture capital i business angels. Doświadczenia regionów Europy Zachodniej mogą posłużyć do określenia ram prowadzenia polityki innowacyjnej i stworzenia dla niej odpowiednich podstaw. Znając czynniki wpływające na powodzenie realizacji strategii innowacyjności, można próbować tak kształtować warunki gospodarcze i instytucjonalne oraz samą strategię, aby zwiększać prawdopodobieństwo sukcesu. Można również wyodrębnić działania, które powinny być prowadzone standardowo we wszystkich regionach. Dotyczą one np. gromadzenia informacji i dokumentów na temat gospodarki i jej zdolności inno- 336 Paulina Fabrowska, Marta Mackiewicz wacyjnych, przeprowadzania na bieżąco audytu technologicznego firm oraz badania innowacyjności i infrastruktury wsparcia technologicznego. Efekt oddziaływania regionalnych strategii innowacji i zaprezentowanych instrumentów jest trudny do oszacowania a priori. Aby sformułować wnioski na ten temat, będzie konieczne przeprowadzenie badań za kilka lat. Na obecnym etapie można jedynie zastanowić się nad skalą tego oddziaływania. Możliwa jest również ocena skutków samego faktu przygotowywania strategii. Jako efekty tego procesu można wymienić: • powstanie częściowego konsensusu na rzecz zdefiniowania RSI, • przyspieszenie procesu formułowania polityki innowacyjnej na poziomie regionalnym, • pojawienie się zaplecza finansowego koniecznego do wdrożenia nowych narzędzi polityki innowacyjności, • dostrzeżenie roli MSP w regionach, • poprawę umiejętności definiowania barier rozwojowych (Klepka, 2005). Bibliografia Innowacyjna Wielkopolska. Regionalna Strategia Innowacji. Stwórzmy środowisko przyjazne innowacjom, Poznań 2004, http://www.innowacyjna-wielkopolska.pl Klepka M., Efekty regionalnych strategii innowacji w Polsce. Rekomendacje do analizy sczegółowej, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2005, http://www.pi.gov.pl Regionalna Strategia Innowacji dla Województwa Pomorskiego (RSI-P), Gdańsk 2004, http://www.ris-pomorskie.pg.gda.pl Regionalna Strategia Innowacji Województwa Kujawsko-Pomorskiego do roku 2015, Toruń 2004, http:// www.ris.kujawsko-pomorskie.pl Regionalna Strategia Innowacji Województwa Lubelskiego. Innowacyjna Lubelszczyzna – Przeobrażenie Pomysłów w Działanie, Lublin 2004, http://www.rsi.lubelskie.pl Regionalna Strategia Innowacji Województwa Łódzkiego RSI LORIS 2005–2013, Łodź 2004, http://www. ris.lodzkie.pl Regionalna Strategia Innowacji Województwa Małopolskiego 2005–2013, Kraków 2004, http://www.pk.edu.pl/ris Regionalna Strategia Innowacji Województwa Opolskiego na lata 2004–2013, Opole 2004, http://ritts-inbo.org Regionalna Strategia Innowacji Województwa Podkarpackiego 2005–2013, Rzeszów 2004, http://www.rsi. podkarpackie.pl Regionalna Strategia Innowacji Województwa Podlaskiego, Białystok, http://www.strategia.rsi.com.pl Regionalna Strategia Innowacji Województwa Śląskiego na lata 2003–2013, Sejmik Województwa Śląskiego, Katowice 2003 Regionalna Strategia Innowacji Województwa Świętokrzyskiego na lata 2005–2013, Kielce 2004, http:// www.rsi.it.kielce.pl Regionalna Strategia Innowacyjności w Województwie Zachodniopomorskim, Szczecin 2004, http://www. msp.neo.pl Regionalna Strategia Innowacyjności Województwa Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2004, http://www. ris-warmia-mazury.pl Walter Leal Filho* 14. Polityka innowacji w Niemczech: narzędzia wspierające powiązania między nauką i biznesem oraz komercjalizację wiedzy w regionie Hamburga 14.1. Wstęp Celem tego rozdziału jest charakterystyka celów i narzędzi polityki innowacyjnej, a w szczególności prezentacja rozwiązań stosowanych w Niemczech. Przedstawiono również zarys projektu „RIS 2006 Hamburg”, którego nadrzędnym celem jest poprawa potencjału innowacyjnego i konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw w Hamburgu. Ponad 95% hamburskich firm zatrudnia mniej niż 500 ludzi, toteż – używając tradycyjnej definicji – są one klasyfikowane jako MSP. Obecnie MSP mają poważny deficyt pod względem know-how i środków finansowych potrzebnych do wytworzenia produktów zbywalnych na podstawie pomysłów innowacyjnych. Celem projektu „RIS 2006” jest analiza działań innowacyjnych podejmowanych przez małe i średnie przedsiębiorstwa już istniejące w Hamburgu, a także wskazanie możliwości promocji innowacyjności MSP. W ramach projektu prowadzone są trzy tzw. linie działalności angażujące uniwersytety Hamburga, które z uwagi na swoją strukturę są przedstawione szczegółowo w tym rozdziale: 1. Analiza potencjału innowacji i hamulce innowacji w wybranych gałęziach przemysłu oraz rozwój odpowiednich pól działań polityki gospodarczej (np. zarządzanie innowacjami w MSP). * TuTech Innovation GmbH, Harburger Schlossstrasse 6–12, 21079 Hamburg, e-mail: [email protected] 338 Walter Leal Filho 2. Możliwość dalszej edukacji, tak aby MSP nabyły odpowiednie kwalifikacje w zakresie zarządzania innowacjami, np. poprzez założenie centrum kwalifikacji dla małych i średnich przedsiębiorstw. 3. Wsparcie innowacyjnych projektów współpracy pomiędzy małymi i średnimi przedsiębiorstwami a uniwersytetami lub innymi instytucjami. Rozdział kończy się przedstawieniem COMMIT – centrum prowadzącego szkolenie dla lokalnych przedsiębiorstw – jako przykładu dobrych praktyk możliwych do wprowadzenia w innych miejscach. 14.2. Polityka innowacyjna w Niemczech Polityka innowacyjna pojawiła się ostatnio jako połączenie nauki, technologii i polityki przemysłowej. Pojęcie polityki innowacji jest uzupełnieniem innych koncepcji dotyczących innowacji, dyskutowanych w literaturze przedmiotu, takich jak narodowe/regionalne/lokalne systemy innowacji1, które są przejawem samoorganizacji2, a także odnoszących się do generowania, rozprzestrzeniania i wykorzystywania technologii na rzecz innowacji3. Wzrost świadomości na temat znaczenia innowacji spowodował, że stały się one głównym tematem programu strategii w Niemczech. Odpowiedzialność za politykę innowacji w Niemczech jest podzielona pomiędzy rząd federalny i poszczególne 16 krajów związkowych. Na poziomie federalnym szczególnie aktywne we wspieraniu innowacji są następujące instytucje: • Federalne Ministerstwo Nauki, Technologii i Badań, • Federalne Ministerstwo Pracy, • Federalne Ministerstwo Gospodarki. Powyższe agencje rządowe wspierają bezpośrednio lub pośrednio inicjatywy innowacyjne podejmowane i wdrażane przez szeroki wachlarz agencji współpracujących oraz firm w całych Niemczech. Szacuje się, że ok. 3 mld EUR wydaje się co roku na ten cel w Niemczech, zarówno z funduszy prywatnych jak i publicznych, dzięki czemu Niemcy są w czołówce krajów europejskich pod względem innowacyjności. Innowacje postrzegane są w Niemczech jako środek niezbędny do konkurowania w „międzynarodowym wyścigu technologicznym” w aspekcie wskaźników charakteryzujących ich pozycję technologiczną: 1 R. Nelson, National Innovation Systems: a comparative study, Oxford University Press, Oxford 1993; B.A. Lundvall, National Systems of Innovation, Pinter Publishers, London 1993. 2 P. Cooke, M. Gomez Urange, Regional Innovation Systems: Institutional and Organizational Dimensions, „Research Policy” 1997, nr. 4–5. 3 M. Callon, The dynamics of techno-economic networks, w: Technical change and company strategies, red. R. Coombs, P. Saviotti, V. Walsh, Academic Press, London 1992; B. Andersen, J.S. Metcalfe, B.S. Tether, Distributed Innovation Systems and Instituted Economic Processes, Working Paper ESSY, 2001. 14. Polityka innowacji w Niemczech: narzędzia wspierające powiązania między nauką i biznesem... 339 • Niemcy posiadają dużą i zróżnicowaną bazę naukową i należą do grupy państw o najwyższym potencjale naukowo-rozwojowym. Ich wydatki na badania i rozwój jako procent produktu krajowego brutto są znaczenie wyższe niż większości krajów UE. • Niemcy są jednym z czołowych krajów na świecie pod względem liczby patentów na mieszkańca. • Niemieckie przedsiębiorstwa są wysoko produktywne i innowacyjne. W rezultacie Niemcy są największym światowym eksporterem dóbr i usług wysoko technologicznych, takich jak maszyny, pojazdy, chemikalia, wyposażenie telekomunikacyjne i narzędzia. Biorąc pod uwagę trendy w zakresie wydatków na badania i rozwój, należy zauważyć, że pod koniec lat 90. wydatki na B + R ponoszone przez niemiecki przemysł charakteryzowały się wysoką dynamiką (ponad 8% rocznie), natomiast stopy wzrostu obniżyły się znacząco na początku nowego stulecia. W 2004 r. niemieckie firmy nawet zredukowały wydatki na prace badawczo-rozwojowe o 0,5% z 46,5 mld EUR w 2003 r. do 46,3 mld EUR w 2004 r., ale wzrost nastąpił ponownie do ok. 47 mld EUR w 2006 r. Priorytety wydatków sektorowych na prace badawczo-rozwojowe wynikają z zasobów personelu badawczo-rozwojowego w poszczególnych gałęziach przemysłu. W 2004 r. niemieckie firmy zatrudniały na cały etat 298 000 pracowników na stanowiskach badawczo-rozwojowych. Na przemysł motoryzacyjny przypadało aż 33,1% całości kadry B + R (99 000). Zatrudnienie przy pracach badawczo-naukowych w przemyśle chemicznym wyniosło 40 718 (z niewielką redukcją w 2003 r.) i 17 066 w firmach farmakologicznych (z niewielkim wzrostem). Zatrudnienie kadr B + R w inżynierii mechanicznej wyniosło 35 210 osób (i charakteryzowało się stabilnością), a w sektorze inżynierii elektronicznej – 67 994 osób (niewielki spadek w stosunku do roku poprzedniego). Kobiety stanowią 18,5% personelu zatrudnionego przy pracach badawczo-rozwojowych w przemyśle. Ponad połowa zatrudnionych przy pracach badawczo-rozwojowych w przemyśle niemieckim to naukowcy, pozostała zaś część to pracownicy techniczni. Analiza przeprowadzona przez Stifterverband der Wissenschaft pokazuje, że ważną rolę w działalności B + R odgrywają wielkie korporacje zatrudniające więcej niż 500 osób. Ich udział w wydatkach sektora biznesu na prace badawczo-rozwojowe wynosi 89% i zatrudniają one 83% ogółu personelu badawczego przemysłu. Na MSP przypada 11% wydatków badawczo-rozwojowych i 17% personelu. Zgodnie z analizą danych z 2003 r., udział dużych firm w działalności B + R w Niemczech jest wyższy niż w innych krajach europejskich. Jednym z głównych celów niemieckiej polityki innowacyjnej jest zwiększenie świadomości ogółu społeczeństwa w zakresie znaczenia innowacji dla rozwoju. Rząd federalny próbuje rozpowszechnić wiedzę na temat wskaźników odnoszących się do innowacji, posługując się hasłem „Wiedza tworzy rynki” (w celu poprawy transferu wiedzy i technologii pomiędzy środowiskiem przemysłu i nauki). Innym obszarem działania są debaty pomiędzy różnymi środowiskami (np. „Dialog na rzecz nauki”, dialog FUTUR). 340 Walter Leal Filho Inną główną działalnością na rzecz rozwoju kultury innowacji jest promocja klastrów i współpracy4. Tworzenie sieci pomiędzy instytucjami zajmującymi się działaniami innowacyjnymi jest rozwijana na poziomie zarówno regionalnym, jak i sektorowym. Budowanie regionalnej sieci w zakresie innowacji jest głównym zagadnieniem programów we wschodnich Niemczech, na które rząd federalny zwraca szczególną uwagę w działaniach polityki innowacji (np. InnoRegio, Bieguny wzrostu innowacyjnego, NEMO, FUTUR). W biotechnologii oczekuje się, że regionalne sieci wzmocnią przepływ wiedzy, a także zdynamizują działalność gospodarczą w tym sektorze. Utworzenie sieci kompetencji ma na celu wskazanie różnych kompetencji w poszczególnych obszarach technologii oraz zaprezentowanie środowisku międzynarodowemu sieci, które mogłyby być atrakcyjne dla współpracy. Ponadto polityka innowacyjna zajmuje się tworzeniem podstawowych warunków dla prowadzenia badań i działalności innowacyjnej w celu pełnego wykorzystania potencjału istniejącego w przedsiębiorstwach i instytutach badawczych. Niska wydajność makroekonomiczna niemieckiej gospodarki, spowodowana brakiem głębokich reform, jest głównym zagrożeniem dla sformułowania skutecznej polityki innowacji w Niemczech. Ocena krajowych strategii innowacji daje możliwości zwiększenia ich efektów dzięki międzynarodowemu przekazywaniu doświadczeń5. Wskazują na to przekłady krajów Europy Środkowej i Wschodniej6 oraz innych krajów, takich jak Cypr7. Międzynarodową strategię nabywania wiedzy poprzez ewaluację wspierają dwa podstawowe rodzaje działalności. Pierwszy to porównanie osiągniętych wyników z doświadczeniami innych krajów przy wykorzystaniu metody benchmarkingu, a drugi polega na zaangażowaniu zagranicznych ekspertów w krajowe działania ewaluacyjne. Przykładem tego jest systemowa ocena programów współpracy BMWA w zakresie badań nakierowanych na MSP8 lub ocena procedury FUTUR9. 4 Innobarometer on cluster’s role in facilitating innovation in Europe, Commission of the European Communities, Brussels 2006. 5 C.S. Bertuglia i in., Technological Change, Economic Development and Space, Springer, Berlin 1995; P.F. Drucker, Managing in the Next Society, St. Martin’s Press, New York 2002; M.M. Fischer, J. Fröhlich, Knowledge, Complexity and Innovation Systems, Springer, Berlin 2001. 6 Supporting the Development of R&D and the Innovation Potential of Post-Socialist Countries, red. W. Leal Filho, IOS Press, Amsterdam 2004; R&D Development and Financing in Post-Socialist Countries, red. W. Leal Filho, P. Gramatikov, IOS Press, Amsterdam 2005; Economic and Technological Dimensions of National Innovation Systems, red. W. Leal Filho, M.A. Weresa, Peter Lang Scientific Publishers, Frankfurt 2005; Achieving Competitiveness through Innovation, red. W. Leal Filho, M.A. Weresa, Peter Lang Scientific Publishers, Frankfurt 2007. 7 W. Leal Filho, S. Louca, M. Katsioloudes, Fostering innovation by reengineering the academic research area: examples from Cyprus, „International Journal of Innovation and Foresight Policy” (w druku). 8 U.H. Blum, U. Berteit, A. Draugelates, W. Kleinknecht, W. Leonhardt, H. Ruhrmann, M. Scheibner, Bericht der Evaluierungskommission, BMWA, Berlin 1992. 9 L. Georghiou, Evaluation of the Future – Intermediate results, w: Participatory Priority Setting for Research and Innovation Policy. Concepts, Tools and Implementation in Foresight Processes, red. K. Cuhls, M. Jaspers, Fraunhofer IRB Verlag, Karlsruhe 2003. 14. Polityka innowacji w Niemczech: narzędzia wspierające powiązania między nauką i biznesem... 341 14.3. Innowacje w Hamburgu Wolne i Hanzeatyckie Miasto Hamburg jest po Berlinie drugim co do wielkości miastem w Niemczech. Jest również jednym z 16 krajów związkowych Niemiec. Miasto jest położone na Nizinie Niemieckiej w północnej części kraju w dolnym biegu Łaby, ok. 100 km od miejsca, gdzie rzeka wpływa do Morza Północnego. Obszar miasta wynosi 755 km2, z czego 694 km2 stanowi ląd, a 61 km2 woda. Pod koniec 2003 r. liczba ludności miasta wynosiła 1734 mln. 15% mieszkańców nie jest rodowitymi Niemcami, a wśród nich największą grupę stanowią Turcy. 14.3.1. Struktura gospodarcza miasta i jego znaczenie ekonomiczne Hamburg jest jednym z najważniejszych centrów gospodarki Niemiec. Otaczający miasto region, do którego wlicza się cztery obszary rolnicze w Szlezwiku-Holsztynie i dwa w Dolnej Saksonii, zamieszkiwany jest przez 3 mln ludzi. „Obszar miejski Hamburg” jest terminem używanym w celu opisania rejonu o szerszym zasięgu (rozciągającego się miejscami do Meklemburgii), gdzie żyje ok. 4 mln ludzi. Główne miasto odgrywa kluczową rolę w regionie jako miejsce pracy dla wielu ludzi. Spośród mniej więcej 1,03 mln ludzi zatrudnionych w Hamburgu ok. 36% dojeżdża do pracy z obrzeży miasta. Port w Hamburgu utrzymał i istotnie zwiększył ostatnio swoje znaczenie ekonomiczne. Ponad 90% ogólnego ruchu cargo to transport w kontenerach. Jako największe miasto portowe Niemiec, Hamburg jest drugim co do wielkości europejskim portem kontenerowym po Rotterdamie i szóstym na świecie. Port to główny pracodawca w Hamburgu i w regionie; ponad 15% wszystkich miejsc pracy w Hamburgu zależy bezpośrednio lub pośrednio od portu. Struktura ekonomiczna Hamburga jest w dużym stopniu określana przez firmy mające związek z portem i przez przedsiębiorstwa handlu zagranicznego. W Hamburgu rozwijają się również najnowocześniejsze gałęzie przemysłu. Miasto jest niemieckim centrum techniki lotniczej i kosmonautyki; przemysł zapewnia ponad 30 tys. miejsc pracy w przemyśle budowy samolotów (Deutsche Airbus GmbH) oraz usługach/serwisie technicznym (Lufthansa-Werft). Opieka medyczna, wyposażenie medyczne, technologie informacyjne i logistyka są również wyraźnie obecne w regionie. Ponadto Hamburg jest głównym centrum medialnym, gdzie zlokalizowane są duże wydawnictwa oraz największe studia radiowe i telewizyjne. W gospodarce Hamburga dominuje szeroko rozumiany sektor usług, natomiast ok. 17% PKB (w 2003 r. 68,8 bln EUR) pochodzi z produkcji przemysłowej. Handel i transport stanowią 27% gospodarki regionu, usługi publiczne i prywatne to 18%. Pozostałe 38% to usługi w wąskim znaczeniu. Wśród nich najbardziej istotne to media, bankowość, ubezpieczenia, oprogramowanie komputerowe, wszelkiego rodzaju doradztwo, usługi agencji reklamowych, wydawnictw, przemysł muzyczny i filmowy. Biorąc pod uwagę liczbę zatrudnionych, na sektor usług przypada ok. 80% miejsc pracy 342 Walter Leal Filho w Hamburgu, czyli znacznie więcej niż średnia krajowa. Jest to podstawa tworzenia PKB, który w 2003 r. wyniósł 70,8 mld EUR. 14.3.2. Zagrożenia i wyzwania rozwojowe Przez ponad 20 lat gospodarka Hamburga była narażona na wstrząsy strukturalne. Liczba miejsc pracy w sektorze morskim, np. w budowie statków i flocie handlowej, znacznie spadła – wiele miejsc pracy zostało zlikwidowanych. Jednakże w sektorze usług, zwłaszcza takich jak opieka medyczna, doradztwo biznesowe i media, utworzono wiele nowych miejsc pracy. W latach 90. miasto – wzmocnione przez korzystny wpływ zjednoczenia Niemiec – odniosło sukces w rozwijaniu sektora usług i tworzeniu bazy do rozwoju gospodarczego w Hamburgu w tych dziedzinach, w których obserwuje się największą dynamikę wzrostu. W ciągu ostatnich dwóch dekad liczba miejsc pracy nieznacznie spadła. Wzrosła liczba pracowników zatrudnionych na czas określony. Zmieniły się oferowane rodzaje stanowisk: dalszej redukcji uległa pula dostępnych miejsc pracy w przemyśle, niewymagających kwalifikacji lub przeznaczonych dla średnio wykwalifikowanych. Nowe miejsca pracy dla pracowników wysoko wykwalifikowanych pojawiły się w sektorze usług, przy czym warto odnotować, że zmienił się rodzaj usług o największym znaczeniu dla gospodarki. Ważne działy sektora usług, które charakteryzowały się dużą liczbą nowych miejsc pracy w latach 80., utraciły swój potencjał i są obecnie zagrożone cięciami. Wśród nich są gałęzie charakteryzujące się dużym zatrudnieniem, takie jak bankowość i finanse, handel detaliczny i hurtowy oraz usługi administracji lokalnej. W nadchodzących latach Hamburg będzie musiał sprostać poważnym wyzwaniom. Przebieg zmian strukturalnych, które wstrząsnęły sektorem przemysłowym, niedługo zapoczątkuje przewrót w sektorze usług. W tym kontekście istotne jest poszukiwanie nowych obszarów wzrostu. 14.3.3. Potencjał i możliwości Gospodarczy region Hamburga jest duży i znaczący na tle całej gospodarki Niemiec, ale aby mieć istotne znacznie w kontekście europejskim i globalnym, wymaga rozszerzenia poprzez powiązania międzyregionalne. Koncepcja na rzecz większego regionu gospodarczego zmierza w kierunku powiązań z Berlinem (projekt Transrapid), Rostockiem (port i produkcja samolotów) oraz Skandynawią (mosty na cieśninach Wielki i Mały Bełt). Według wizji senatu („Metropolia Hamburg – rozwijające się miasto”) Hamburg powinien się rozwijać w sposób, który pozwoli na wzrost jakościowy i zmieni miasto w konkurencyjną metropolię, dorównującą innym miastom na świecie. Klastry przemysłowe, które są szczególnie ważne w tym kontekście, występują w takich dziedzinach, jak technika lotnicza i kosmonautyka, technologie informacyjne, media, port i logistyka, nauki przyrodnicze. Te klastry oparte na wiedzy mają być rozbudowane w celu utworzenia centrów kompetencji o międzynarodowym znaczeniu. Ważną 14. Polityka innowacji w Niemczech: narzędzia wspierające powiązania między nauką i biznesem... 343 rolę odgrywają przedsięwzięcia wspierające działalność firm mających siedzibę w Hamburgu oraz działania zachęcające firmy innowacyjne do założenia siedziby w Hamburgu. Jednym z priorytetów władz lokalnych jest ponadto oraz umacnianie kontaktów biznesowych z Chinami. Szacuje się, że od 300 do 500 firm wysoko innowacyjnych prowadzi własne prace badawczo-naukowe w Hamburgu. Czynniki lokalizacji, które są szczególnoie doceniane przez firmy innowacyjne, to programy rozwoju regionalnego oraz lepszy dostęp do infrastruktury badawczej, co łatwiej jest zapewnić poprzez regionalne koncepcje niż poprzez ogólne programy zarządzane przez władze federalne. Innymi ważnymi czynnikami lokalizacji są dostępność wykwalifikowanych pracowników w regionie oraz zasoby kapitału inwestycyjnego. Cechą firm innowacyjnych w Hamburgu jest to, że jedynie niewielka część ich produktów i usług jest wprowadzana na rynek lokalny. Poprzez działanie na rynkach poza regionem i w większości przypadków także na rynkach międzynarodowych innowacyjne małe i średnie przedsiębiorstwa zapewniają regionowi Hamburga dodatkowe wpływy gotówkowe; z drugiej strony, ze względu na to, że te firmy charakteryzują się wysokimi kosztami zatrudnienia (zatrudniają dobrze opłacaną, wysoko wykwalifikowaną kadrę), większość tych pieniędzy jest wydawana w tym regionie. Można wymienić wiele przykładów udanego finansowania firm innowacyjnych, które przez kilka lat utworzyły nowe miejsca pracy, zwiększając zatrudnienie nawet o 10% rocznie i więcej dzięki przyznanym subsydiom. Dlatego aby osiągnąć wzrost miejsc pracy powyżej średniej, należy się skoncentrować na wsparciu firm innowacyjnych. W celu zachęty firm innowacyjnych do lokalizacji działalności w regionie należy zapewnić im dostęp do najnowszych wyników badań naukowych. Ważne jest, aby dostosować ofertę nauki do potrzeb firm. Nie wystarczy zaoferować wymianę informacji, ponieważ skuteczny transfer wiedzy jest możliwy tylko wtedy, kiedy środowisko akademickie i środowisko przemysłowe ściśle ze sobą współpracują. 14.4. Projekt dotyczący regionalnej strategii innowacji (RIS) Hamburg otrzymał finansowanie w ramach programu Komisji Europejskiej „Regionalne strategie innowacji” na rozpoczęcie projektu „RIS 2006”. Koncepcja tego projektu wraz z poszczególnymi działaniami została przygotowana przez instytucje w pełni zaangażowane w rozwój innowacji i technologii w Hamburgu, tj: • Innovationsstiftung Hamburg (Fundacja na rzecz Innowacji w Hamburgu), • TuTech Innovation GmbH (TTI), • Behörde für Wirtschaft und Arbeit (Ministerstwo Gospodarki i Pracy). Fundacja na rzecz Innowacji w Hamburgu (www.innovationsstiftung.de) i TuTech Innovation GmbH (www.tutech.de) są głównymi punktami konsultacyjnymi dla firm w Hamburgu, które potrzebują porady w zakresie transferu technologii, działalności start-up, uniwersyteckiej działalności typu spin-off, a także finansowania projek- 344 Walter Leal Filho tów badawczo-rozwojowych i realizacji grantów dostępnych dla MSP. Wszystkie trzy wymienione instytucje zarządzały programami rozwojowymi, organizowały projekty związane z działalnością innowacyjną, a także dzięki tej działalności zdobyły wiele kontaktów w sektorze prywatnym, głównie w małych i średnich przedsiębiorstwach i w nowo powstałych firmach technologicznych. Podstawowym zagadnieniem omawianego projektu jest oszacowanie potrzeb tych firm, przy wykorzystaniu materiałów z rozmów z przedstawicielami Izby Rzemieślniczej, Izby Handlowej i cechów. Zaangażowano dwóch profesorów uniwersyteckich, przewodniczących Zarządu ds. Innowacji na Uniwersytecie Technicznym w Harburgu i na Uniwersytecie w Hamburgu, a ich wkład obejmuje analizy i prace koncepcyjne na temat tzw. pierwszej linii działalności (bariery dla innowacji i zarządzania innowacjami). W przeciwieństwie do poprzedniego wniosku o dofinansowanie projektu związanego z tworzeniem regionalnej strategii innowacji (RIS), złożonego przez Hamburg i dotyczącego lat 2002–2004, którego przedmiotem były granty i finansowanie przedsięwzięć technologicznych w początkowej fazie rozwoju (start-up) przy wykorzystaniu środków z funduszu Ideas and Seed, tym razem celem jest skoncentrowanie się na działalności innowacyjnej małych i średnich przedsiębiorstw, które już istnieją w Hamburgu, oraz na sposobach wsparcia takich innowacji. Nadrzędnymi celami programu są: • poprawa struktury na rzecz innowacji w odniesieniu do technologii i organizacji w małych i średnich przedsiębiorstwach, • promocja świadomości na temat zaawansowanych technologii i sposobów ich wykorzystania wśród MSP mających siedzibę w Hamburgu, • poprawa potencjału małych i średnich przedsiębiorstw mających siedzibę w Hamburgu w zakresie wykorzystania innowacji jako środka adaptacji do zmian zachodzących w środowisku gospodarczym, • stymulacja rynkowych prac badawczo-rozwojowych w małych i średnich przedsiębiorstwach w Hamburgu, • zachęcanie MSP w Hamburgu do większego wykorzystania wiedzy technologicznej dostępnej na uniwersytetach, zwłaszcza w zakresie nauk stosowanych, oraz w instytutach badawczych. W celu wdrożenia programu zostały przewidziane trzy linie działalności projektowej: 1. Dokonano wyboru gałęzi przemysłu, które mają podlegać ocenie, w celu określenia zarówno ich potencjału innowacyjnego, jak i specyficznych czynników hamujących innowacje. Na tej podstawie mają być rozbudowane procedury zarządzania innowacjami dla MSP i ustalone konkretne plany działania (np. modele współpracy, wykorzystanie wiedzy, opcje finansowania, marketing produktów innowacyjnych). 2. Małym i średnim przedsiębiorstwom zostaną przedstawione możliwości dalszej edukacji, np. w Centrum Kwalifikacji. Niektóre tematy związane z możliwością dalszej edukacji mogą dotyczyć audytu innowacyjnego, współpracy z uniwersytetami i innymi firmami w zakresie projektów rozwojowych oraz sposobów pobudzania kreatywności poprzez kulturę korporacyjną. 14. Polityka innowacji w Niemczech: narzędzia wspierające powiązania między nauką i biznesem... 345 3. Nacisk położono na promocję innowacyjnych projektów współpracy pomiędzy małymi i średnimi przedsiębiorstwami a uniwersytetami lub innymi instytucjami, aby pozwolić im na korzystanie z zasobów know-how oraz z infrastruktury edukacyjnej. 14.4.1. Strategia programu Senat Wolnego i Hanzeatyckiego Miasta Hamburg zdecydował o odważnym programie rozwoju dla miasta Hamburg, określonym jako „Rozwijające się miasto”. Celem tego programu jest promocja wzrostu i zatrudnienia, aby osiągnąć poziom wyższy niż w całej gospodarce. Jednym z głównych sposobów osiągnięcia tego celu jest rozwój i wzmocnienie klastrów kompetencji o wymiarze międzynarodowym, wśród których są także te o potencjale technologicznym, w takich dziedzinach jak: • port i logistyka, • technika lotnicza i kosmonautyka, • informatyka i media, • nauki przyrodnicze i nanotechnologia, • handel zagraniczny i ekspertyzy w zakresie spraw chińskich. Sytuacja w Hamburgu jest dość podobna do tendencji występujących w Europie. Zgodnie z Innobarometrem 2006 średnio co czwarta firma (zatrudniająca przynajmniej 20 osób) w Unii Europejskiej (24%) prowadzi działalność w środowisku podobnym do klastra, charakteryzującym się ścisłą współpracą z innymi lokalnym firmami i silnymi związkami z lokalną infrastrukturą biznesową10. Ponadto istnieje znaczna różnica pomiędzy starymi krajami członkowskimi a tymi, które dołączyły do UE w 2004 r.: udział firm działających w środowisku podobnym do klastra wynosi tylko 9% w strefie nowych krajów UE, podczas gdy w państwach UE-15 aż 28%. W Hamburgu struktura klastra jest tworzona przez małe i średnie przedsiębiorstwa. Opierając się na tradycyjnej definicji małych i średnich przedsiębiorstw11, 95% firm w Hamburgu stanowią MSP, które są zarówno fundamentem, na którym opiera się gospodarka Hamburga, jak i źródłem nowych bodźców. Znaczenie strukturalne MSP potwierdzają następujące fakty: • MSP w Hamburgu zapewniają ponad dwie trzecie miejsc pracy w mieście, tworzą nowe miejsca pracy i dają możliwości szkolenia na przyszłość; • dzięki działalności w wielu gałęziach przemysłu MSP przyczyniają się do wzmocnienia gospodarki poprzez różnorodność, która sprawia, że gospodarka staje się bardziej odporna na zmienność struktur; • dodatkowe korzyści płynące z działania MSP to ich wysoka elastyczność i bogactwo pomysłów; obydwie te cechy są szczególnie ważne dla konkurencyjności Hamburga na poziomie zarówno krajowym, jak i międzynarodowym. 10 2006 Innobarometer on cluster’s role in facilitating innovation in Europe, Commission of the European Communities, Brussels 2006. 11 Liczba zatrudnionych poniżej 500. 346 Walter Leal Filho Jednakże obecnie MSP muszą również sprostać trudnym procesom dostosowawczym i wyzwaniom. Wśród największych problemów MSP znajdują się: • nowa konkurencja spowodowana rozszerzeniem Unii Europejskiej na Wschód, • deregulacja w sektorze usług i energii, • trudności zwiększenia kapitału przez MSP, • brak know-how i niedostatek środków finansowych, które pomogłyby przekształcić innowacyjne pomysły w produkty rynkowe (finansowanie badań i rozwoju). Małe i średnie przedsiębiorstwa są szczególnie narażone na ryzyko, zwłaszcza gdy ich innowacje wiążą się z dużymi nakładami czasu i rozwojem siły roboczej, testowaniem i zdobywaniem patentów na nowe produkty oraz gdy duża inwestycja wymaga utworzenia struktury produkcyjnej. Problemy związane z zatrudnieniem wysoko wykwalifikowanej kadry mogą stanowić w przyszłości znaczną barierę dla innowacji. To są problemy, które zmusiły władze Hamburga do uruchomienia własnego programu o nazwie „Kampania wzrostu i innowacji na rzecz MSP”. Nadrzędnym celem tego programu jest dynamizacja wzrostu gospodarczego i utworzenie większej liczby miejsc pracy w Hamburgu za pomocą stworzenia nowych możliwości finansowania innowacji i poprawy ich potencjału w zakresie innowacji. To, czy małe lub średnie przedsiębiorstwo odniesie sukces w walce ze światowymi konkurentami, zależy w znacznej mierze od jego chęci wprowadzania innowacji, elastyczności, zdolności technologicznych i zarządzania. Pod względem zdolności MSP do wprowadzania innowacji polem zainteresowania są sposoby poprawy ich potencjału dla wykorzystania innowacji w celu przystosowania się do zmiennego środowiska ekonomicznego (tj. ich zdolności adaptacyjne). W kontekście projektu „RIS 2006” działania skierowane były do tych MSP, które miały niewielki potencjał badawczo-rozwojowy. Stosowane podejście strategiczne oznacza, że pierwszy krok w stronę wykonania projektu miał polegać na określeniu i zanalizowaniu barier, które obecnie powstrzymują małe i średnie przedsiębiorstwa przed dokonywaniem innowacji (patrz linia działalności 1). Następny krok polegał na podjęciu działań w celu poprawy potencjału małych i średnich przedsiębiorstw w zakresie innowacji, np. rozwinięciu modeli zarządzania innowacjami przystosowanych do małych i średnich przedsiębiorstw i wsparciu innowacyjnych projektów współpracy (linie działalności 2 i 3). Poprzez skoncentrowanie się na pewnych istotnych kompetencjach technologicznych, determinowanych przez zakres działalności, MSP rzadko kiedy są w stanie sprostać wymaganiom interdyscyplinarnych prac badawczo-rozwojowych w oparciu o własne środki. Dlatego też wchodzenie w układy współpracy w zakresie prac badawczo-naukowych z uniwersytetami lub innymi instytucjami jest absolutnie istotne dla małych i średnich firm na wczesnych etapach procesu konkurencji. 14.4.2. Wdrażanie procedur projektu „RIS 2006” W ramach pierwszej linii działalności projektu dąży się do współpracy ze środowiskiem akademickim osób wykwalifikowanych w danej dziedzinie oraz ze związkami 14. Polityka innowacji w Niemczech: narzędzia wspierające powiązania między nauką i biznesem... 347 przemysłowymi. Celem jest wprowadzenie inicjatyw i projektów w oparciu o dostępną literaturę lub mniejsze opracowania, warsztaty i audyt innowacyjny. Ostatecznym celem jest rozwój procedur zarządzania innowacjami dla MSP, które prowadzą niewielką działalność innowacyjną (lub nie prowadzą jej wcale). Działania są następujące: 1. Zaplanowane są badania i warsztaty z relatywnie małą liczbą uczestników oraz rozmowy/wizyty w poszczególny firmach jako sposób sprawdzenia obecnej działalności innowacyjnej. Ideą jest ocena przeszkód dla innowacji oraz rozwój koncepcji w celu poprawy zdolności adaptacyjnej MSP, tak aby odpowiedziały działaniem innowacyjnym na nowo zaistniałą sytuacje. Stopień stworzenia sieci z innymi firmami i uczestnikami oraz rola, jaką ona odgrywa (sieć zasobów innowacji), mają być poddane analizie. Aby skierować kwestie zdolności adaptacyjnej/działalności innowacyjnej/barier na innowacje w wybranych sektorach, musi istnieć współpraca z przedstawicielami ze związków przemysłowych, tak aby zidentyfikować małe grupy ludzi (5–10 uczestników), które mogą zbierać i oceniać informacje na temat obecnego stanu działalności innowacyjnej lub barier hamujących rozwój innowacji w tych gałęziach przemysłu. 2. Audyty innowacyjne mają być wykorzystane do oceny potencjału poszczególnych firm w zakresie innowacji, włącznie z kwalifikacjami ich kluczowego personelu. Przewiduje się badanie w celu sprawdzenia, w jakim stopniu te wyniki mogą być przeniesione do innych firm w wybranej gałęzi przemysłu. 3. Badania i towarzyszące im działania mają na celu sprawdzenie, jak sytuacja hamburskich MSP wypada w porównaniu z modelami dobrych praktyk z innych gałęzi przemysłu lub regionów. 4. Innowacyjne działania mają mieć charakter raczej poznawczy niż inwencyjny – wdrożenie projektów, których celem jest połączenie usług i produktów, tak aby wprowadzić innowacje do firmy bez potrzeby wykonywania własnych prac badawczo-rozwojowych. 5. Planuje się tworzenie i wdrażanie koncepcji, których celem jest wykorzystanie wiedzy i technologii w sieciach innowacji z zaangażowaniem dostawców, klientów oraz partnerów rozwojowych MSP, a także rozbudowa „sieci zasobów innowacji” poprzez optymalizację sieci pomiędzy partnerami. Ponadto kontynuowane jest przekazywanie wiedzy na temat działalności innowacyjnej w ramach konkretnych gałęzi przemysłu (dobre praktyki) oraz sposobów, dzięki którym bariery dla innowacji mogą zostać usunięte (np. bank wiedzy technologicznej, opcje finansowania, planowanie projektów badawczo-rozwojowych, włączanie produktów innowacji do portfela ofert i przebiegu procesu innowacyjnego w firmie). Projekty są generowane poprzez procedurę licytacji. Uniwersytety i związki przemysłowe są zapraszane do współpracy nad propozycjami projektów rozwojowych, które będą się zgadzały z celami linii działalności. Stosowany system finansowy przedstawiony jest na rysunku 14.1. Jeżeli chodzi o systemy kontroli, to stosowane są podstawowe środki zapewniające zgodność z zasadami Wspólnoty (np. zasada de minimis, zamówienia publiczne, równe 348 Walter Leal Filho szanse dla mężczyzn i kobiet) oraz środki zapewniające zgodność z zasadami właściwego zarządzania finansami. Rysunek 14.1. Schematyczna ilustracja systemu finansowania projektu Źródło: opracowanie własne. Projekt „RIS 2006” jest zgodny z polityką UE w zakresie omówionych poniżej obszarów. Społeczeństwo informacyjne (eEurope). Inicjatywa eEurope została stworzona, aby promować powszechną akceptację technologii cyfrowej w Europie oraz aby umożliwić wszystkim Europejczykom zdobywanie umiejętności potrzebnych do korzystania z nowej technologii. Jednym z celów inicjatywy jest stworzenie Europy, która osiągnęła dojrzałość w zakresie cyfrowym i zaszczepiła kulturę korporacyjną sprzyjającą finansowaniu i rozwijaniu nowych pomysłów. Jeden z aspektów inicjatywy dotyczy tematu „Kapitał inwestycyjny dla MSP stosujących najnowocześniejsze technologie”, w ramach którego mają być rozwinięte innowacyjne metody zwiększania kapitału, włącznie z part- 14. Polityka innowacji w Niemczech: narzędzia wspierające powiązania między nauką i biznesem... 349 nerstwem publiczno-prywatnym. Linie działalności 2 i 3 stanowią wkład w tworzenie innowacyjnej kultury korporacyjnej i projektów współpracy finansowanych jako partnerstwo publiczno-prywatne w Hamburgu, co odnosi się do celu inicjatywy eEurope. Badania. Nadrzędnym elementem polityki Unii Europejskiej w zakresie badań jest z jednej strony promocja współpracy pomiędzy środowiskiem akademickim a przemysłowym, a z drugiej zwiększenie transferu wyników badań naukowych do sektora prywatnego. Linia działalności 3, której celem jest promocja projektów współpracy pomiędzy uniwersytetami hamburskimi i instytucjami badawczymi oraz małymi i średnimi przedsiębiorstwami, pomaga osiągnąć te cele. Linia działalności 2, obejmująca dalsze kształcenie w celu nabycia kwalifikacji w zakresie zarządzania innowacjami, oferuje kadrze i menedżerom małych i średnich przedsiębiorstw możliwość zdobycia umiejętności, których potrzebują do planowania i wdrażania projektów współpracy dotyczących innowacji. Przedsiębiorstwo. Jednym z celów polityki, które są wyznaczone przez działania i programy DG Regio, jest poprawa konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw w Europie oraz ich potencjału w zakresie innowacji. To jest podstawowy cel obecnego wniosku. Konkurencja – pomoc publiczna. W swoim przewodniku po programach funduszy strukturalnych Komisja zaleca państwom członkowskim i regionom nadanie priorytetu działaniu, które jest skierowane na podnoszenie zdolności konkurencyjnej regionalnej gospodarki. Jednocześnie wszystkie środki obejmujące granty z funduszy strukturalnych muszą być zgodne z rozporządzeniami UE dotyczącymi pomocy publicznej. Jak już wspomniano, celem obecnego wniosku jest poprawa konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw w Hamburgu. Ministerstwo Gospodarki i Pracy zapewni, aby program był administrowany i fundusze na projekty były przyznawane zgodnie z rozporządzeniami dotyczącymi pomocy publicznej. 14.4.3. Monitoring i ocena projektu RIS W początkowym etapie programu Ministerstwo Gospodarki i Pracy oraz główni urzędnicy wysokiego szczebla odpowiedzialni za każdą z linii działalności rozbudowali system docelowy i wskaźniki wydajności, które są wykorzystywane do oceny sukcesu programu i czynionego postępu. Są to: • Wskaźniki dla linii działalności 1: − liczba analizowanych gałęzi przemysłu lub sektorów i liczba badań lub warsztatów, − liczba firm, których potencjał w zakresie innowacji jest oceniany, − liczba firm uczestniczących w badaniach lub warsztatach, − liczba rozpoczętych projektów współpracy, projektów pilotażowych lub inicjatyw. • Wskaźniki dla linii działalności 2: Uczestnicy programu, którego celem jest podniesienie kwalifikacji w zakresie zarządzania innowacjami, wypełniają kwestionariusz, aby przedstawić swoje spostrzeżenia na temat kursu oraz jak bardzo byli zadowoleni z formy i jakości nauczania. 350 Walter Leal Filho • Wskaźniki linii działalności 3: − liczba wniosków o granty dla projektów współpracy pomiędzy uczestnikami linii działalności 1 i 2, − liczba, jakość i objętość projektów, dla których zaakceptowano wnioski o granty w celu wsparcia, – liczba projektów współpracy, – odsetek firm, które nie otrzymały finansowania z publicznych programów pomocy na prace badawczo-rozwojowe przez ponad trzy ostatnie lata, lub firm które nie zaangażowały się w żadne własne prace badawczo-naukowe. Ministerstwo Gospodarki i Pracy blisko współpracuje z koordynatorami poszczególnych linii działalności oraz bierze na siebie ogólną odpowiedzialność za kierunkowanie, pomoc i ocenę projektu oraz składanie raportów do Komisji Europejskiej. Koordynatorzy odpowiedzialni za linie działalności zbierają materiały statystyczne i wskaźniki dla poszczególnych linii. Ten materiał będzie podstawą oceny programu i raportu, który zostanie również zaprezentowany komitetowi sterującemu. Projekt przebiega zgodnie z ustalonym harmonogramem wdrażania (tabela 14.1), który pozwala na osiągnięcie celów w wyznaczonym czasie. Tabela 14.1. Harmonogram projektu Działanie Rok 1 Q1 Q2 Q3 Rok 2 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 1. Spotkania komitetu sterującego 2. Koordynacja (spotkania grup roboczych) ⌦ 3. Działania w zakresie PR ⌫ ⌦ ⌫ 4. Linia działalności 1 (analiza potencjału do wprowadzania innowacji) ⌦ ⌫ 5. Linia działalności 2 (kwalifikacje) ⌦ ⌫ 6. Linia działalności 3 (projekty współpracy) ⌦ ⌫ 7. Ocena i raporty ⌦ Rozpoczęcie programu ⌫ Koniec programu Działanie w toku Spotkanie Raport Źródło: opracowanie własne. Akcja promocyjna jest również ważnym elementem projektu i w tym kontekście Ministerstwo Gospodarki Pracy będzie rozbudowywało i wdrażało akcję promocyjną i PR dla całego programu RIS 2006 Hamburg. Biuro prasowe ministerstwa może być wykorzystane do tego zadania z uwagi na fakt, że jego pracownicy mają liczne kontakty 14. Polityka innowacji w Niemczech: narzędzia wspierające powiązania między nauką i biznesem... 351 Ramka 14.1. COMMIT: Promocja przedsiębiorstw innowacyjnych poprzez szkolenie pracowników Jak to zostało nakreślone w różnych częściach tego opracowania, innowacje są konieczne, aby przedsiębiorstwa odniosły sukces. Przedsiębiorstwa odnoszące sukces, głównie MSP, zapewniają pracę i dobrobyt dla regionu oraz podnoszą swoją atrakcyjność. Wolne i Hanzeatyckie Miasto Hamburg promuje innowacje w małych i średnich przedsiębiorstwach poprzez środki europejskiego programu RIS 2006 Hamburg. Po analizie istniejących barier dla innowacji w MSP projekt przewidywał opracowanie strategii oraz uruchamianie działań, które mogą pokonać te bariery. W projekcie RIS w ramach części 1 i 3, prowadzonych przez Innovationsstiftung Hamburg, są wspierane projekty pilotażowe oraz sieci zaopatrzenia. MSP i uniwersytety mogą się starać o granty z tego zakresu. Część 2 projektu dotyczy szkolenia pracowników. Firmie TuTech Innovation GmbH zostało przydzielone zadanie stworzenia COMMIT – Centrum Zarządzania i Szkoleń w zakresie Innowacji, którego celem jest zaproponowanie szkoleń dla pracowników w procesie zarządzania innowacjami. Członkowie zarządu i pracownicy, głównie w departamentach badań i rozwoju, są grupami docelowymi tego nowego centrum. Przedsiębiorstwa potrzebują zmotywowanych pracowników i członków zarządu, którzy powinni umieć zarządzać innowacjami, o ile chcą, by ich firmy były innowacyjne na dłuższą metę. Aby zarządzać procesami innowacyjnymi, zarządzający potrzebują większego zasobu know-how niż specjaliści. Potrzebują również wiedzy ekonomicznej, wiedzy z zakresu zarządzania przedsiębiorstwami, a jednocześnie wiedzy metodologicznej i narzędzi tworzenia pomysłów, kontroli projektów innowacyjnych oraz wprowadzania swoich produktów na rynek. Tę wiedzę, metody i narzędzia zapewnia właśnie COMMIT. Aby ułatwić systematyczne i dobrze skonstruowane zarządzanie innowacjami w przedsiębiorstwach, proponuje się trzy linie modułów szkoleń pracowników. W ten sposób COMMIT dostarcza przedsiębiorstwom główne narzędzia potrzebne do utrzymania innowacyjności i konkurencyjności. Koncentrując się na kwalifikacjach, COMMIT promuje uczenie się przez całe życie, które jest niezbędne do wdrożenia strategii lizbońskiej. z lokalnymi mediami (prasa, radio, telewizja). Dla projektu jako całości są planowane następujące działania w ramach akcji promocyjnej: • informacje prasowe na temat planowanych imprez, które są częścią projektu RIS 2006 Hamburg, • artykuły prasowe na temat całego projektu RIS 2006 Hamburg w prasie regionalnej i krajowej, 352 Walter Leal Filho • imprezy otwierające i zamykające dla całego projektu, • informacja o programie i jego liniach działalności na stronach internetowych Ministerstwa Gospodarki i Pracy, fundacji Innovationsstiftung Hamburg i TuTech Innovation GmbH. Te działania są częścią technicznej pomocy dla całego projektu i zostały włączone w zestawienia kosztów. Co więcej, poszczególne linie działalności mają swój własny budżet na akcję promocyjną w kontekście pomocy technicznej, a zatem mogą np. wyprodukować ulotki i plakaty informujące społeczeństwo o podejmowanych działaniach. 14.5. Wnioski Niniejszy rozdział pokazał, jak wiele można osiągnąć poprzez wspieranie działań innowacyjnych na poziomie lokalnym. Jednakże z doświadczeń Hamburga wynikają także pewne przestrogi. Na przykład uniwersytety, które są odizolowane od rynku, mogą popaść w rutynę działalności ograniczonej do badań podstawowych o długookresowym zasięgu, bez promowania sieci tworzenia wiedzy wśród instytucji akademickich. Ponadto firmy pozbawione dostępu do nowej wiedzy technicznej i informacji mają tendencję do polegania wyłącznie na transferze technologii z zagranicy. Jednym z możliwych rozwiązań problemu jest promocja współpracy pomiędzy wszystkimi właściwymi partnerami w ramach sieci innowacji, jakie projekt RIS 2006 próbuje stworzyć. Promocja takiej współpracy powinna się opierać na współdziałaniu odpowiednich instytucji. W tym kontekście wykorzystanie COMMIT jako jedynego organizatora szkoleń dla przedsiębiorstw oznacza, że firmy mogą otrzymać szkolenie, jakiego potrzebują, zorganizowane w elastyczny sposób, zgodny z ich interesami i wymaganiami. Może to prowadzić do rozwijania współpracy, większych efektów innowacyjnych, wzrostu liczby publikacji naukowych i patentów oraz poprawy konkurencyjności. Doświadczenie Hamburga analizowane w tym rozdziale pokazuje, że wchodzenie w układy współpracy w zakresie badań i rozwoju (z uniwersytetami lub innymi instytucjami i firmami) jest istotne dla małych i średnich przedsiębiorstw we wczesnych stadiach ich rozwoju. Poprzez wspieranie takiej współpracy (która może być finansowana przez programy UE lub regionalne/lokalne agencje) władze mogą przyspieszać inne inicjatywy, takie jak budowanie klastrów, które mogą prowadzić do wzmocnienia pozycji regionu i tworzenia nowych miejsc pracy. Bibliografia 2006 Innobarometer on cluster’s role in facilitating innovation in Europe, Commission of the European Communities, Brussels 2006. Achieving Competitiveness through Innovation, red. W. Leal Filho, M.A. Weresa, Peter Lang Scientific Publishers, Frankfurt 2007. 14. Polityka innowacji w Niemczech: narzędzia wspierające powiązania między nauką i biznesem... 353 Andersen B., Metcalfe J.S., Tether B.S., Distributed Innovation Systems and Instituted Economic Processes, Working Paper ESSY, 2001. Bertuglia C.S. i in., Technological Change, Economic Development and Space, Springer, Berlin 1995. Blum U.H., Berteit U., Draugelates A., Kleinknecht W., Leonhardt W., Ruhrmann H., Scheibner M., Bericht der Evaluierungskommission, BMWA, Berlin 1992. Callon M., The dynamics of techno-economic networks, w: Technical change and company strategies, red. R. Coombs, P. Saviotti, V. Walsh, Academic Press, London 1992. Cooke P., Gomez Urange M., Regional Innovation Systems: Institutional and Organizational Dimensions, „Research Policy” 1997, no. 4–5. Drucker P.F., Managing in the Next Society, St. Martin’s Press, New York 2002. Economic and Technological Dimensions of National Innovation Systems, red. W. Leal Filho, M.A. Weresa, Peter Lang Scientific Publishers, Frankfurt 2005. Fischer M.M., Fröhlich J., Knowledge, Complexity and Innovation Systems, Springer, Berlin 2001. Freeman C., The economics of industrial innovation, Pinter Publishers, London 1982. Georghiou L., Evaluation of the Future – Intermediate results, w: Participatory Priority Setting for Research and Innovation Policy. Concepts, Tools and Implementation in Foresight Processes, red. K. Cuhls, M. Jaspers, Fraunhofer IRB Verlag, Karlsruhe 2003. Innovation Trend Chart Report, Commission of the European Communities, Brussels 2005. Leal Filho W., Louca S., Katsioloudes M., Fostering innovation by reengineering the academic research area: examples from Cyprus, „International Journal of Innovation and Foresight Policy” (w druku). Lundvall B.A., National Systems of Innovation, Pinter Publishers, London 1993. Nelson R., National Innovation Systems: a comparative study, Oxford University Press, Oxford 1993. R&D Development and Financing in Post-Socialist Countries, red. W. Leal Filho, P. Gramatikov, IOS Press, Amsterdam 2005. Supporting the Development of R&D and the Innovation Potential of Post-Socialist Countries, red. W. Leal Filho, IOS Press, Amsterdam 2004. Lynn M. Martin* 15. Wspieranie powiązań przemysłu i nauki w Wielkiej Brytanii: charakterystyka i dobre praktyki na przykładzie regionu West Midlands 15.1. Wstęp Niniejszy rozdział składa się właściwie z dwóch części. W pierwszej omówione zostały przyczyny, dla których należy zacieśniać powiązania między przemysłem a nauką. Konieczność ta wynika przede wszystkim z rozwijania się społeczeństwa opartego na wiedzy oraz z tendencji do powstania tzw. multiuniwersytetów – uczelni o nowych, zróżnicowanych funkcjach. Doświadczenia Wielkiej Brytanii w zakresie wpływu wywieranego przez naukę na gospodarkę dostarczają szerszego kontekstu i stanowią trzon drugiej części tego opracowania, w której omówiony został rozwój działań w tej dziedzinie w Wielkiej Brytanii w ciągu ostatnich 10 lat. Przedstawiono kontekst regionalny – opisano specyfikę gospodarki w regionie West Midlands oraz sposób, w jaki inicjatywy na szczeblu krajowym wpłynęły na działania podejmowane na poziomie regionalnym. Dokonano podziału na okres przed i po 2004 r., głównie ze względu na nowy program ramowy dotyczący nauki i innowacyjności przewidziany na lata 2004–2014. Na koniec podano kilka przykładów działalności w skali mikro w klastrze z branży związanej z technologiami komunikacyjnymi i informacyjnymi (ICT). Przedstawiono również przykłady obrazujące, w jaki sposób różne inicjatywy przyczyniały się do rozwoju współpracy pomiędzy uniwersytetami a przedsiębiorstwami. W podsumowaniu * Dyrektor ds. przedsiębiorczości i innowacyjności, University of Central England, Birmingham, Lynn. [email protected] 356 Lynn M. Martin wyrażono przekonanie, że spośród całego wachlarza działań podejmowanych przez ostatnie 10 lat na szczególną uwagę zasługują trzy podstawowe zagadnienia: strategiczne partnerstwa, powiązania między uczelniami wyższymi a przemysłem oraz rola właściwego finansowania. 15.2. Dlaczego powiązania między nauką a przemysłem wymagają poprawy? Używany w niniejszym opracowaniu termin „nauka” oznacza badania naukowe prowadzone na uczelniach wyższych i w innych instytucjach. Tytuł podrozdziału odnosi się do poprawy relacji między strukturami odpowiedzialnymi za badania naukowe na uczelniach a instytucjami biznesowymi i handlowymi reprezentującymi przemysł. Punkt wyjścia przeprowadzonej analizy stanowi założenie, że powiązania nauka–przemysł często nie funkcjonują jak należy i wymagają wzmocnienia. Dyskusje wokół związków między uczelniami a przemysłem wynikają z przekonania, że w społeczeństwie opartym na wiedzy sprostanie wymogom konkurencyjności jest możliwe tylko wtedy, kiedy wykorzystuje się wiedzę i przekłada ją na konkretne działania rynkowe. Debaty na temat specyfiki nauki i tego, czy odpowiada ona wymaganiom stawianym przez biznes, przemysł i współczesne społeczeństwo, toczą się od dawna; podobne dyskusje dotyczą również zagadnienia podstawowych i stosowanych badań naukowych. Tradycyjnie uczelnie były postrzegane jako miejsca nauczania. Ostatnimi czasy znalazły się jednak pod obstrzałem krytyki – postulowana jest reforma uczelni, która wynika z nowej roli przypisywanej nauce w rozwoju gospodarki kraju. 15.3. Społeczeństwo oparte na wiedzy Wiedza odgrywa dziś ważną rolę w funkcjonowaniu społeczeństwa i w samej jego strukturze1 oraz przyczynia się do wykształcenia się nowego podejścia w społeczeństwie informacyjnym. To podejście może się przejawiać w rosnącym poczuciu zagrożenia stwarzanego przez naukę i technologię lub w coraz bardziej świadomym budowaniu współczesnego społeczeństwa na demokratycznie ukształtowanych rodzajach „kultury wiedzy”2. W trakcie tego procesu wyłoniła się liberalna edukacja, która następnie okresowo podlegała zmianom. Uczelnie są więc określane mianem miejsc, w których raczej szkoli się intelekt niżeli kształci do wykonywania konkretnego zawodu3. Badania dotyczące standardów na brytyjskich uniwersytetach podkreślają konieczność rozwijania 1 H. Nowotny i in., Re-thinking Science: knowledge and the public in an age of uncertainty, Polity Press, Cambridge 2001. 2 G. Delanty, Ideologies of the Knowledge Society and the Cultural Contradictions of Higher Education, „Policy Futures in Education” 2003, vol. 1, no. 1; A. Giddens, The constitution of society, Polity Press, Cambridge 1984. 3 P. David, Inside the knowledge factory: The University is one of the world’s most durable institutions. But now it must pass a complex new test, „The Economist”, 2.10.1997. 15. Wspieranie powiązań przemysłu i nauki w Wielkiej Brytanii: charakterystyka i dobre praktyki... 357 „zrozumienia”, „umiejętności prowadzenia rozważań i dociekania” oraz „nawyku dochodzenia do czynników pierwszych”. W podejściu tym kładzie się nacisk na zdolność samodzielnego myślenia, spierania się i poszukiwania prawdy, jako istotne elementy działalności zarówno zawodowej, jak i naukowej. Podejście to pojawiło się w latach 60., następnie zostało podważone w przemówieniu Ruskina w 1976 r., by w końcu całkowicie stracić popularność w czasach rządów Margaret Thatcher, kiedy to siły rynkowe wydawały się najważniejszym czynnikiem wyznaczającym cele edukacji w Wielkiej Brytanii. Od tego czasu jednak na nowo zyskało popularność. O ile neoliberalizm dąży do przekształcenia społeczeństwa zgodnie z założeniami doktryny politycznej, o tyle w zakresie szkolnictwa wyższego postulował takie jego zreformowanie, by spełniało ono wymagania wydajności i kontroli. Neoliberalizm odrzuca pojecie społeczeństwa na rzecz wszechobecności rynku, co widać było w skutkach polityki realizowanej w latach 80., kiedy to królowało twierdzenie: „społeczeństwo nie istnieje, są tylko rynki i pojedynczy konsument”. W rezultacie uczelnie wykształciły nowe struktury, zmniejszając tym samym autonomię akademicką na rzecz „masowej produkcji” wyższego wykształcenia4. Efektem tego z kolei jest wzrost liczby studentów, racjonalistyczne podejście do zarządzania, zwiększona centralizacja pod hasłem wydajności i odpowiedzialności. „Czysta” i „stosowana” nauka oraz badania są podawane w wątpliwość, a wartość obu tych pojęć lekceważona. To wszystko doprowadziło w Wielkiej Brytanii do wznowienia dyskusji dotyczącej celu istnienia uczelni. 15.4. Uniwersytety jako tzw. multiuniwersytety? Uczelnie i instytuty badawcze były dotychczas postrzegane jako niewykorzystane źródła konkurencyjności danego kraju. Stan ten wynikał z braku powiązań między nauką a przemysłem oraz z niskiego stopnia przepływu i wzajemnego wykorzystania wiedzy. Brak połączeń między tymi dwiema sferami był uważany za czynnik negatywnie odbijający się na gospodarce zarówno krajowej, jak i regionalnej. W Stanach Zjednoczonych Bayh-Dole Act z 1980 r. oraz Federal Technology Transfer Act z 1986 r. miały za zadanie zachęcić uczelnie wyższe do podejmowania badań bardziej przydatnych z punktu widzenia przemysłu. Podobne inicjatywy, które pociągały za sobą zmiany zarówno w koncepcji, jak i w sposobie zarządzania, były również podejmowane w Europie i Japonii. Działania te były wielokrotnie krytykowane przez R. Floridę, jako „naiwne, częściowe i mechanistyczne podejście” do tego, jak gospodarka rozwija się na poziomie regionalnym, oraz do procesu wzajemnych oddziaływań pomiędzy podmiotami. Niemniej jednak podejście to stało się podwaliną opracowywanej w tej dziedzinie polityki, choć metody i narzędzia stały się z czasem bardziej skomplikowane, zwiększając tym samym elastyczność we wzajemnych oddziaływaniach. 4 M. Parker, D. Jary, The McUniversity: organization, management and academic subjectivity, „Organization” 1995, vol. 2, s. 319–338. 358 Lynn M. Martin Uczelnie ewoluują i zmieniają się ze „zbiorowości opartej na wspólnej intelektualnej podstawie”, tj. społeczności uczonych, w rozproszone i wzajemnie sobie przeczące jednostki angażujące zróżnicowane grupy ludzi i działania; stąd określenie multiuniwersytety. Związane to jest również z poglądem, że skoro nauka i uczelnie w coraz większym stopniu są powiązane z innymi formami działalności społecznej, to przekształciły się w hybrydowe instytucje dostarczające wiedzę. Funkcjonujące wcześniej wąskie spojrzenie na odkrycia naukowe zostało zastąpione takim, w którym nacisk jest położony na innowacyjność i na bardziej złożoną rolę nauki, której celem jest zwiększanie społecznego i ekonomicznego wpływu uczelni na otoczenie. Temu drugiemu spojrzeniu towarzyszy koncepcja Mode 2 knowledge production5, gdzie badania naukowe ulegają fuzji ze społeczeństwem, polityką i rynkiem. Wiedza naukowa jest osadzana w konkretnym kontekście, a problemy różnych grup społecznych stanowią punkt wyjścia dalszych badań6. Uczelnie stają się więc pośrednikami, uczestniczącymi we wzajemnych interakcjach między nauką, polityką i biznesem. Działając jako inicjatorzy i sponsorzy nowych projektów, uczelnie zwiększają interakcje ponad granicami różnych rodzajów działalności. Te wzajemne powiązania są często określane mianem modelu triple helix, który opisuje związki pomiędzy uczelniami, przemysłem a państwem. Model podkreśla wzajemne uzupełnianie się tych trzech grup w inwestycjach w zakresie rozwoju, technologii i badań dokonywanych przez sektor prywatny bądź państwowy, które towarzyszą procesowi kumulatywnego transferu wiedzy, tzw. rozlewania się wiedzy (efektów spillovers), wiązania w sieci i regionalnego uczenia się, wspomaganiu przestrzennego transferu wiedzy i procesom innowacyjnym7. Złożone i wymagające wiedzy struktury tworzą się między uczelniami, przemysłem i instytucjami państwowymi8, przy czym podstawową wartością są tu raczej same związki, a nie wymierne korzyści; stąd też powstają one i są naśladowane w sposób wolniejszy i bardziej rozproszony9. Ostatnie badania w Unii Europejskiej dowodzą, że tworzone przez różne instytucje sieci10 w większym stopniu wspierają regionalną innowacyjność i transfer technologii. Niektórzy badacze uważają, że taki proces przyczynia się do zmiany koncepcji i celu istnienia uczelni, które przekształcą się w przedsiębiorstwa11. Takie instytucje miałyby 5 To znaczy, drugiego sposobu wytwarzania wiedzy; por. M. Gibbons i in., The New Production of Knowledge, Sage, London 1994. 6 H. Nowotny i in., Re-thinking Science…, op.cit., s. 65, 106. 7 H. Etzkowitz, L. Leydesdorff, The Dynamics of Innovation: From National Systems and ‘Mode 2’ to a Triple Helix of University–Industry–Government Relations, „Research Policy” 2000, vol. 29, no. 2, s. 109–123. 8 H. Etzkowitz i in., The future of the university and the university of the future: evolution of ivory tower to entrepreneurial paradigm, „Research Policy” 2000, vol. 29, s. 313–330. 9 M. Storper, The Regional World – Territorial Development in a Global Economy, Guilford Press, New York 1997, s. 28. 10 W tym wypadku zwłaszcza uczelnie działające jako centra wiedzy. 11 S. Marginson, M. Considine, The Enterprise University: Power, Governance and Reinvention in Australia, Cambridge University Press, Cambridge 2000. 15. Wspieranie powiązań przemysłu i nauki w Wielkiej Brytanii: charakterystyka i dobre praktyki... 359 cele biznesowe, tj. prowadziłyby dużą ilość badań zmierzających do opracowania licencji i patentów oraz wspomagałyby tworzenie wielu nowych firm, zwłaszcza wykorzystujących badania naukowe. Rozwijałyby się one podobnie jak przedsiębiorstwa, z silną strategią, kulturą i innymi działaniami typowymi dla firm12. Podstawowym założeniem tej teorii o uniwersytetach jako źródłach przewagi konkurencyjnej (a także wszelkich planów i strategii zmierzających do jej realizacji) jest możliwość praktycznego wykorzystania badań naukowych do opracowania nowych technologii. 15.5. Gospodarka oparta na wiedzy na przykładzie Wielkiej Brytanii W Wielkiej Brytanii idea gospodarki opartej na wiedzy jest stałym elementem polityki państwa od 1996 r. Odniesienia do tego można znaleźć i we wcześniejszym okresie, co było związane z przekształcaniem się tradycyjnej gospodarki opartej na przemyśle w nową, opartą na usługach. Gospodarka oparta na wiedzy oznacza zmianę w strukturze gospodarki, wykraczającą poza sam rynek pracy13; oznacza uznanie, że to właśnie wiedza i jej jak najbardziej efektywne wykorzystanie odgrywają kluczową rolę w wytwarzaniu bogactwa. Sukces gospodarczy w coraz większym stopniu zależy bowiem od „skutecznego wykorzystania tak niewymiernych czynników, jak wiedza, umiejętności i potencjał innowacyjny, czynników niezbędnych do uzyskania przewagi konkurencyjnej. I nie chodzi tu jedynie o poszerzanie wiedzy, ale o jej najbardziej efektywne wykorzystanie i posługiwanie się wszelkimi rodzajami wiedzy w różnych działaniach gospodarczych”14. Na dowód tego, jak bardzo zmieniło się spojrzenie na gospodarkę, można przytoczyć fakt, że Wielka Brytania jest obecnie największym w Europie rynkiem informacji biznesowych online (38,9% udziału w rynku), natomiast przedsiębiorstwa oparte na wykorzystaniu wiedzy zatrudniają więcej ludzi w Szwecji (54%) i Wielkiej Brytanii (51%) niż w Stanach Zjednoczonych (38%). Inaczej mówiąc, siłą napędową gospodarki opartej na wiedzy jest informacja15. Gospodarka oparta na wiedzy przyczynia się do przestawienia światowej gospodarki na wytwarzanie usług o dużej wartości dodanej. W latach 1995–2005 brytyjski eksport usług typowych dla gospodarki opartej 12 H. Etzkowitz i in., op.cit., s. 313–330; B. Rappert, A. Webster, Regimes of Ordering: The Commercialisation of Intellectual Property in Industrial-Academic Collaboration, „Technology Analysis and Strategic Management” 1997, vol. 9, no. 2, s. 115–130. 13 D. Foray, B.A. Lundvall, The Knowledge-Based Economy: From the Economics of Knowledge to the Learning Economy. In Employment and Growth in the Knowledge-Based Economy, OECD, Paris 1996, s. 11–32; P. Cooke, L. Leydesdorff, Regional Development in the Knowledge-Based Economy: The Construction of Advantages, „Journal of Technology Transfer” 2006, vol. 31, no. 1. 14 Our Competitive Future: Building the Knowledge Driven Economy, Department of Trade and Industry, London 1998. 15 HM Treasury, SR2000; associated documents, „UK Spending Review” 2000. 360 Lynn M. Martin na wiedzy (usługi finansowe, informatyczne, biznesowe, tantiemy i opłaty licencyjne) wzrósł o ponad 100%, podczas gdy eksport tradycyjnych usług, takich jak transport czy podróże, wzrósł w analogicznym okresie jedynie o 50%. W 2005 r., przy wartości 76 mld GBP, te pierwsze z wymienionych usług stanowiły prawie 70% całego eksportu usług, podczas gdy w 1995 r. odsetek ten wynosił niewiele ponad 50%. Ogólnie można powiedzieć, że różne państwa podjęły podobne działania mające na celu usunięcie zapóźnień w rozwoju nauki, które mogłyby mieć negatywny wpływ na wyniki gospodarcze. Zauważalne są zwiększone inwestycje w prywatny i publiczny sektor związany z badaniami i rozwojem oraz w rozwój nowych technologii. Występuje tendencja do wspierania edukacji oraz wykraczania poza dotychczasowe szkolne bądź uczelniane ramy i czynienia z niej „nauki przez całe życie”. Ma to na celu długoterminowe rozwijanie umiejętności pracowników, co z kolei ma im ułatwiać znajdowanie zatrudnienia. W Europie przejawem tego jest wdrażanie przez Komisję Europejską założeń i celów strategii lizbońskiej. Wspieranie uczelni wyższych jest podstawową sprawą z uwagi na ich znaczenie w procesie transferu wiedzy; jest to szczególnie widoczne w związkach między uczelniami a przedsiębiorstwami16. W licznych opracowaniach podkreślano, że transfer wiedzy przebiega najlepiej tam, gdzie istnieją tego rodzaju związki17. W innych pracach zaś podważano wymierne korzyści z takich działań18. Niemniej jednak trudno zaprzeczyć, że uczelnie odgrywają pierwszoplanową rolę w działaniach zmierzających do rozwijania gospodarki opartej na wiedzy. 15.6. Wielka Brytania – działania i środki W ciągu ostatnich 10 lat podjęto szereg działań i inicjatyw w zakresie wsparcia transferu wiedzy. Na potrzeby niniejszego opracowania zostały one podzielone na te zrealizowane w latach 1997–2003 oraz te przewidziane na lata 2004–2014. W pierwszym z wyróżnionych okresów podkreślano znaczenie powiązania pomiędzy przemysłem a nauką i konieczność promowania przedsiębiorczości i innowacyjności m.in. w następujących publikacjach: 16 M. Gibbons i in., The New Production of Knowledge, op.cit.; G.L. Zucker, M.R. Darby, Virtuous circles of productivity: star bioscientists and the institutional transformation of industry, Working Paper, no. 5342, National Bureau of Economic Research (NBER), 1995, www.nber.org; H. Etzkowitz, The evolution of the entrepreneurial university, „International Journal of Technology and Globalisation” 2004, vol. 1, no. 1. 17 G.L. Zucker, M.R. Darby, op.cit.; I. Cockburn, R. Henderson, The Organization of Research in Drug Discovery, „Journal of Industrial Economics” 1998, vol. XLVI, no. 2; A. Nerkar, S. Shane, When Do Startups that Exploit Patented Academic Knowledge Survive?, 2003, http://www.sciencedirect.com/science/article/ B6V8P-4967HCS-1/2/c46bec56ca8104030d8cb8f70dc17a3f; F.T. Rothaermel, M. Thursby, University – incubator firm knowledge flows: assessing their impact on incubator firm performance, „Research Policy” 2005, vol. 34, s. 305–320. 18 J. Lerner, The University and the Start-up:Lessons from the Past Two Decades, „The Journal of Technology Transfer” 2004, vol. 30, no 1–2. 15. Wspieranie powiązań przemysłu i nauki w Wielkiej Brytanii: charakterystyka i dobre praktyki... 361 • Our Competitive Future – Building a Knowledge Driver Economy (1998), • Excellence and Opportunity – A Science and Innovation Policy for the 21st Century (2000), • Opportunity for All in a World of Change – Enterprise, Skills, Innovation (2001), • Competing in a global economy: the innovation challenge (2003). Każde z tych opracowań zwracało uwagę na to, że Wielka Brytania powinna stać się „głównym światowym ośrodkiem wiedzy”, znanym nie tylko ze względu na świetne osiągnięcia w badaniach naukowych, ale również na udaną komercjalizację tych osiągnięć na rynku. Biała księga w sprawie nauki i innowacyjności z 2000 r. opisywała uczelnie jako instytucje „napędzające wzrost” w gospodarce opartej na wiedzy – nie tylko jako „miejsca wytwarzania wiedzy, szkolenia umysłów i przekazywania kultury, ale i […] główne czynniki przyczyniające się do wzrostu gospodarczego”19. Ponadto Wielka Brytania powinna być znana z wysokiego stopnia inwestycji w przedsiębiorstwa z sektora B + R oraz w edukację i umiejętności, a także z wytwarzania zaawansowanych technologicznie produktów i usług. Do realizacji tych założeń zostały zastosowane m.in. takie instrumenty, jak zwiększone inwestycje w bazę naukową lub zachęty dla badań, których celem było zwiększanie innowacyjności. Opracowano nową narodową strategię i priorytety dotyczące komercjalizacji badań prowadzonych na wyższych uczelniach. Podjęto działania mające zachęcać do tworzenia małych przedsiębiorstw i stymulować innowacyjność w biznesie. Do środków służących realizacji tych ambitnych celów zalicza się pomoc finansową oraz tworzenie partnerstw, sieci i nowych instytucji mających wspierać innowacyjność. Finansowe wsparcie dla rozwoju powiązań między nauką a uczelniami, poczynając od funduszu HEROBAC w 1999 r., a na funduszu „Finansowanie Innowacyjności w Szkolnictwie Wyższym” skończywszy, miało na celu zwiększenie transferu wiedzy i zdolności brytyjskich uczelni wyższych do komercjalizacji wyników badań. Środki przeznaczono też na rozwój tzw. partnerstw na rzecz transferu wiedzy, w ramach których oddelegowywano wysoko wykwalifikowanych naukowców do firm, gdzie w okresie od roku do trzech lat pod okiem specjalistów z uczelni i przedsiębiorstwa pracowali nad konkretnym projektem, ważnym dla strategicznego rozwoju danej firmy. Dane Ministerstwa Handlu i Przemysłu wykazują, że każdy zainwestowany w takie przedsięwzięcie 1 mln GBP przyczynia się do zwiększenia o ponad 300 tys. GBP zysków przedsiębiorstwa przed opodatkowaniem, utworzenia 77 nowych miejsc pracy i przeszkolenia 263 pracowników; wśród dodatkowych korzyści można wymienić również zdobycie przez naukowców doświadczenia w pracy w biznesie. Podobnie sprawa się miała z transferem wiedzy, gdzie w celu usprawnienia jego przepływu utworzono narodowe sieci w dziedzinie technologii, które połączyły przedsiębiorców, uczelnie, instytuty badawcze i instytucje pośredniczące. Dotychczas powstało 18 sieci transferu wiedzy w dziedzinie przemysłu lotniczego, biologii, przetwórstwa żywności, technologii medycznych, kontroli zanieczyszczeń. 19 HEFCE, Higher education-business and community interaction survey 2003–04, www.hefce.ac.uk/ publications, Departament of Trade and Industry, 2000, s. 27. 362 Lynn M. Martin Nauka została również wsparta przez Fundusz Inwestycji w Badania Naukowe, w ramach którego wydano 675 mln GBP w latach 2002–2004 oraz 1 mln GBP w okresie 2004–2006. Innym przykładem są granty dla innowacyjnych pomysłów, które pozwalają małym i średnim przedsiębiorstwom współpracować z zewnętrznymi ekspertami dzięki pokryciu 75% kosztów związanych z prowadzeniem badań i rozwijaniem innowacyjnych pomysłów. Powstały też instytucje mające za zadanie identyfikowanie konkretnych luk, tak by wspierać dalszy rozwój nauki. Założono np. National Intellectual Assets Centre (NIAC), które podnosi poziom zarządzania kapitałem intelektualnym i udziela fachowych porad; UK SET ma za zadanie wspierać działania zmierzające do zmniejszenia płciowych i etnicznych nierówności w nauce i technologii; National Council of Graduate Entrepreneurship zaś promuje rozwój przedsiębiorczości wśród młodych ludzi i wspiera tworzenie nowych przedsiębiorstw przez absolwentów uczelni. Te inicjatywy leżały u podstaw dalszych działań zaproponowanych w Ramowym programie na rzecz inwestycji w naukę i innowacyjność na lata 2004–2014. Większe środki przewidziano na zrównoważony rozwój bazy naukowej (dodatkowy 1 mld GBP w latach 2005–2008), na finansowanie transferu wiedzy (110 mln GBP rocznie w latach 2007–2008) oraz na badania naukowe prowadzone przez przemysł (dodatkowe 78 mln GBP rocznie w latach 2007–2008). Pierwszy raport w 2005 r. na nowo podkreślił kluczowe znaczenie strategii i umiejętności. Położono również nacisk na konieczność strategicznego zarządzania inwestycjami w naukę i innowacyjność, tak by można było szybciej realizować priorytety wyznaczane przez gospodarkę i państwową politykę w tych dziedzinach. Strategii inwestycyjnej towarzyszy strategiczne spojrzenie na umiejętności. Uważa się, że lepsza współpraca między przedsiębiorstwami z branży przemysłowej a instytucjami badawczymi jest możliwa dzięki kształceniu osób z pożądanymi umiejętnościami i wypracowaniu właściwego mechanizmu pośrednictwa zawodowego między tymi sektorami. Zmniejszająca się liczba uczniów i absolwentów szkół o profilu naukowo-inżynieryjnym oraz studentów wydziałów technicznych, inżynierskich i matematycznych przyczyniła się do podjęcia działań zmierzających do uczynienia tych kierunków bardziej atrakcyjnymi dla młodych ludzi, tak by zapewnić wysoko wykwalifikowaną i zróżnicowaną siłę roboczą, która przyczyni się do przyszłej innowacyjności i będzie stanowić siłą napędzającą wzrost. W kolejnym raporcie z 2006 r. położono nacisk na maksymalizację publicznych inwestycji w naukę, na zwiększenie innowacyjności i na uczynienie działań rad ds. badań bardziej efektywnymi. Badania z zakresu technologii, inżynierii i matematyki są wciąż priorytetowe, ale w raporcie tym przyjęto bardziej sektorowe podejście, podkreślając również wagę badań medycznych na wysokim światowym poziomie, jako ważnego elementu bazy badawczo-innowacyjnej. Ten ostatni aspekt znalazł swoje przełożenie w działaniach podejmowanych na poziomie regionalnym, co zostanie dalej przedstawione na przykładzie regionu West Midlands. 15. Wspieranie powiązań przemysłu i nauki w Wielkiej Brytanii: charakterystyka i dobre praktyki... 363 15.7. Regionalne przykłady – West Midlands Omówienie efektów strategii i przykładów dobrych praktyk warto poprzedzić charakterystyką samego regionu. Agencja odpowiedzialna za jego rozwój, Advantage West Midlands, opisuje ten region jako leżący w samym sercu Anglii, zajmujący powierzchnię 13 tys. km2 oraz zamieszkany w 2006 r. przez 5,4 mln ludzi (z czego nieco mniej niż połowa zamieszkuje tereny wiejskie). Głównym ośrodkiem miejskim jest Birmingham z ponadmilionową populacją, które wraz z Black Country, Solihull i Coventry tworzą konurbację. Zasoby siły roboczej w regionie West Midlands to 2,7 mln osób, z czego większość pracuje w ok. 2100 zagranicznych firmach z ponad 40 różnych krajów, które zainwestowały w West Midlands. Choć wokół Birmingham znajdują się ośrodki miejskie, takie jak Coventry i Black Country, to jednak większość regionu ma charakter wiejski, z czterema hrabstwami otaczającymi to „miejskie epicentrum”. Jedno z nich, Shropshire, jest zresztą najrzadziej zaludnionym hrabstwem Wielkiej Brytanii. W regionie występują kontrasty między terenami miejskimi i wiejskimi, które znajdują negatywne odbicie w zatrudnieniu i działalności gospodarczej. Są jednak pozytywne wyjątki – np. odsetek kobiet zajmujących się działalnością gospodarczą jest wyższy na obszarach wiejskich niż miejskich, z dochodami per capita wyższymi niż w miastach. Powodem do niepokoju są różnice w poziomie wyników szkolnych i działalności gospodarczej w regionie West Midlands. Odsetek czynnych zawodowo dorosłych posiadających wyższe wykształcenie wynosi 28,8%, co jest wynikiem gorszym od średniej w Zjednoczonym Królestwie, wynoszącej 30,4%. Do tego dochodzą znaczne różnice między różnymi obszarami w samym West Midlands – podczas gdy w regionie miejskim Sandwell 7,9% uczących się opuszcza szkołę, nie uzyskawszy żadnego dyplomu, w wiejskim regionie Shropshire jest to tylko 3%. Baza naukowa jest ważna nie tylko ze względu na jej udział w zwiększaniu innowacyjności, ale i z racji jej wkładu w szerzej rozumianą gospodarkę, co jest związane z liczbą studentów i innymi działaniami. W West Midlands istnieje wiele uczelni wyższych, w tym 12 określanych mianem „instytucji szkolnictwa wyższego”, tj. dziewięć uniwersytetów i trzy college’e. Ponadto funkcjonuje 36 szkół policealnych (further education college), w których studenci w trybie zaocznym zdobywają wyższe wykształcenie. Ogółem w West Midlands studiuje 184 055 osób, w tym 129 155 w trybie dziennym. Uczelnie różnią się od siebie długością istnienia, specjalizacją, wielkością i możliwościami. Największym uniwersytetem jest jednostka w Birmingham, gdzie uczy się 30 520 osób, podczas gdy Harper Adams University College z liczbą 1745 studentów należy do najmniejszych. Największe skupisko ośrodków szkolnictwa wyższego znajduje się we wschodniej części regionu, z czego najwięcej tego typu instytucji jest umiejscowionych w okolicach Birmingham i Solihull, gdzie znajdują się trzy uniwersytety, dwa college’e i siedem innych placówek oferujących wyższe wykształcenie. 364 Lynn M. Martin Najważniejszym wyzwaniem dla regionu West Midlands było przekształcenie gospodarki z opartej na przemyśle ciężkim, obróbce metali i przetwórstwie w gospodarkę opartą na nowych gałęziach przemysłu, która byłaby w stanie radzić sobie z wyzwaniami stawianymi przez rynek pracy oraz obecnymi i przyszłymi zmianami wywołanymi przez czynniki zewnętrzne (takie jak np. globalizacja i nowe technologie) oraz wewnętrzne (np. problemy demograficzne). Wiele działań podjętych na poziomie krajowym znalazło następnie odzwierciedlenie w różnych inicjatywach wdrożonych w regionie West Midlands. 15.8. Inicjatywy zrealizowane przed 2004 r. – przekładanie założeń na praktykę na przykładzie West Midlands Można byłoby przytoczyć wiele przykładów zrealizowanych działań, jednakże dla potrzeb niniejszego opracowania wybrane zostały jedynie te dotyczące strategii, rozwiniętej i wspieranej przez partnerstwa, wykorzystania środków finansowych oraz zwiększenia transferu wiedzy i technologii z uniwersytetów do biznesu. Regionalna strategia gospodarcza (RSG) i regionalna strategia innowacyjności (RSI), rozwijane na poziomie regionalnym dzięki wsparciu ze strony Unii Europejskiej, umożliwiły wykształcanie się pierwszych form partnerstwa. W niniejszym opracowaniu posłużą one jedynie jako tło dla omówienia innych inicjatyw. Rozwijanie regionalnego partnerstwa w celu wspierania regionalnych strategii gospodarczych i regionalnych strategii innowacyjności nie było rzeczą prostą – omawiany region jest bowiem bardzo zróżnicowany. RSG i RSI są odzwierciedleniem rządowej polityki, realizowanej w tym regionie z uwzględnieniem miejscowej specyfiki. Dużemu naciskowi kładzionemu na produkcję przy tworzeniu klastrów towarzyszyło przekonanie, że nowe gałęzie przemysłu muszą zastąpić dotychczas istniejące, tak aby zapewnić przetrwanie lub dalszy rozwój lokalnej gospodarki. Efektem działań podjętych przed 2004 r. było zwiększenie elastyczności w finansowaniu oraz wykorzystanie funduszy strukturalnych i innych w celu podniesienia poziomu transferu wiedzy, zwiększenia przedsiębiorczości i innowacyjności. Wśród funduszy kapitału inwestycyjnego można wymienić m.in. następujące: 1. Accelerate. Specjalny fundusz przemysłu samochodowego z kapitałem sięgającym 10 mln GBP rocznie, pochodzącym ze środków zarówno prywatnych, jak i publicznych, którego zadaniem było wspieranie wykazujących duży potencjał rozwojowy małych i średnich przedsiębiorstw z tej branży. Środki finansowe zostały wykorzystane na wsparcie nowych projektów biznesowych dla dostawców, którzy przenosili swoje zakłady z tego regionu. West Midlands wciąż ma prężnie rozwijający się sektor części samochodowych, wiec jednym z zadań funduszu było finansowe wspieranie tych producentów i przestawienie ich przedsiębiorstw na bardziej innowacyjny sposób funkcjonowania, zapewnienie nowych dostawców oraz zróżnicowanie oferowanych produktów i ich odbiorców. 15. Wspieranie powiązań przemysłu i nauki w Wielkiej Brytanii: charakterystyka i dobre praktyki... 365 2. Advantage Center. Jest to specyficzna pomoc dla nowo powstających i rozwijających się firm w sektorach kreatywnych. Fundusz ten dysponował środkami w wysokości 10 mln GBP, które zostały przeznaczone na dofinansowanie 20–30 projektów. Jest to mniejszy fundusz, mający na celu wsparcie takich sektorów kreatywnych, jak np. filmy, nowe techniki w dziedzinie cyfrowego nagrywania czy też nowe, oparte na najnowszych technologiach informatycznych usługi zdrowotne. Wśród grantów przeznaczonych na wspieranie innowacyjności oraz transferu wiedzy można wymienić m.in.: 1. Mercia Spinner – granty w wysokości 50 tys. GBP na patenty, badania rynku, opracowywanie biznesplanów, prototypów i zarządzanie tymczasowe dla uniwersyteckich firm typu spin-out. 2. Technology Transfer Fund – granty w wysokości 25 tys. GBP na nowe przedsięwzięcia w początkowej fazie rozwoju (start–up) oraz małe i średnie przedsiębiorstwa działające w branży związanej z zaawansowanymi materiałami i technologiami medycznymi oraz technologiami informatycznymi. Środki były przeznaczone na: − opracowywanie planów biznesowych, − ochronę własności intelektualnej, − badania rynku, − opracowywanie ostatecznych prototypów. Od 1999 r. Rada ds. Finansowania Uczelni Wyższych oraz Ministerstwo Handlu i Przemysłu przyznały środki uczelniom w drodze oddzielnych przetargów, opartych na różnych zasadach, które miały na celu zapewniać kapitał zalążkowy oraz promować przedsiębiorczość. W celu pobudzenia przedsiębiorczości i transferu wiedzy na uczelniach rząd utworzył m.in. następujące fundusze: • Higher Education Innovation Fund (HEIF), • Higher Education Reachout to Business and Community (HEROBAC), • University Challenge and Science Enterprise Challenge. Każda uczelnia mogła indywidualnie ubiegać się o dofinansowanie. Dodatkowe środki były przewidziane dla uczelni łączących się w grupy. O ile środki z HEROBAC i dwie pierwsze transze środków z HEIF zostały przeznaczone na rozwijanie możliwości każdej z uczelni w zakresie komercjalizacji i transferu wiedzy oraz na pomoc w nawiązywaniu współpracy z innymi ośrodkami, o tyle obecne i przyszłe transze będą służyły przede wszystkim wspieraniu wspólnych działań uczelni. W regionie West Midlands uczelnie nawiązały współpracę z przedsiębiorstwami z różnych sektorów gospodarki. Każda uczelnia stworzyła w swoich ramach oddzielne komórki odpowiedzialne za rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności. Poprzez fundusze przeznaczone dla grup uczelni były one zmuszone działać razem w zakresie zagadnień związanych z transferem wiedzy. Za przykład może posłużyć grupa Mercia Group for Enterprise, skupiająca 13 regionalnych uczelni wyższych, a kierowana przez University of Warwick. Jej zadaniem było wspieranie różnych inicjatyw z zakresu przedsiębiorczości, takich jak konkursy na biznesplany czy finansowanie innowacyjnych pomysłów. Choć grupa miała kłopoty z nawiązaniem współpracy z niektórymi już istniejącymi 366 Lynn M. Martin na uczelni strukturami, a jej działania czasami pokrywały się z inicjatywami innych organizacji, to jednak miała ona na swym koncie kilka znaczących osiągnięć. Należało do nich m.in. skupienie wokół siebie różnych uczelni i zachęcenie do konstruktywnej współpracy, a nie współzawodnictwa. W ramach tego projektu wsparto m.in.: 1) serię dorocznych konkursów i imprez, jak np. Bizcorn Enterprise Fest, których zamierzeniem było umożliwienie studentom zaprezentowania swoich pomysłów biznesowych i zdobycia środków na ich realizację, 2) opracowanie zajęć z przedsiębiorczości na każdym z uniwersytetów, 3) opracowanie nowych materiałów dydaktycznych dostępnych online, w celu zapewniania szerszego wsparcia większej liczbie przedsiębiorstw. Choć projekt Mercia zakończył się w 2006 r., to niektóre grupy w nim uczestniczące wciąż świetnie się rozwijają, np. program TE3 (Nauczanie o przedsiębiorczości wsparte technologią, www.te3.ac.uk), który skupiał wokół siebie regionalne uniwersytety w celu wspólnego opracowania nowych materiałów dydaktycznych dotyczących przedsiębiorczości. Ta podgrupa rozwinęła się obecnie w tzw. wspólnotę praktyki, która jest organizacją członkowską skupiającą oprócz instytucji z West Midlands także organizacje z innych regionów. Materiały opracowane przez jednego z członków grupy są udostępniane innym, łącznie z instrukcją ich obsługi, uwagami dotyczącymi sposobu nauczania itd. 15.9. Regionalne inicjatywy po 2004 r. Seria przeglądów i raportów20 oceniła wyniki programu ramowego na rok 2004. W regionie zostały wdrożone strategie, który bazowały na wcześniejszych tematach. Jeszcze raz skupiono się na strategii, uniwersytetach i finansowaniu. Regiony dodatkowo utworzyły Radę Technologii Innowacyjnej (ITC), która wyznaczyła sobie trzy cele: • poprawę wydajności powiązań badawczo-innowacyjnych w regionie, • zapewnienie pełnego wykorzystania regionalnej bazy badawczo-innowacyjnej w promowaniu rozwoju gospodarczego, • stworzenie kierownictwa w sektorze biznesowym i akademickim w celu podejmowania decyzji w zakresie inwestowania w technologie i ich wykorzystywania. Rada Technologii Innowacyjnej zidentyfikowała nowe potencjalne obszary wzrostu – technologie medyczne i opieka medyczna, media cyfrowe, zaawansowane materiały, technologie transportu i technologie energetyczne. Zostały one określone jako obszary potencjalnego wzrostu dla nowych produktów i usług o wysokiej wartości dodanej. Stworzono platformę dla rozwoju technologii medycznych i opieki zdrowotnej w takiej formie, aby lokalny przemysł mógł przedstawiać i testować innowacje i tech20 Lambert Review sprawdza sposób, w jaki uniwersytety i przemysł współpracowały ze sobą w 2003 r. Lambert Review of Business-University Collaboration, HM Treasury, HMSO, December 2003, lambertreview.org.uk 15. Wspieranie powiązań przemysłu i nauki w Wielkiej Brytanii: charakterystyka i dobre praktyki... 367 nologie w ramach partnerstwa z Narodową Służbą Zdrowia i instytucjami zajmującymi się opieką społeczną. Podobna platforma innowacji powstała wokół Assistive Living. Ta inicjatywa wykorzystuje wiedzę zdobytą w ramach amerykańskiej misji, której celem było bezpośrednie informowanie klastra zajmującego się technologiami medycznymi. Te nowe innowacje zostały wsparte przez program, którego celem było wdrożenie głównych produktów diagnostycznych i usług, a także utworzenie sieci I-Health jako mechanizmu koordynacji istniejących inicjatyw. W te nowe innowacje w ramach Assistive Living zaangażowane są uniwersytety, publiczne i prywatne szpitale, instytuty badawcze oraz duże i małe przedsiębiorstwa, w tym także UCE Birmingham. 15.10. Wpływ przemysłu Sposób funkcjonowania instrumentów wsparcia i rodzaj oferowanej pomocy w odniesieniu do grupy firm w sektorze przemysłu został przedstawiony w tabeli 15.1. Tabela 15.1. Instrumenty wsparcia marketing IPR i kwestie prawne finansowanie i badania inwestycyjne techniczne w zakresie zarządzania inne + + + + + + + + rozwój i testowanie + + + + + + + + + + + + + + CONNECT Midlands CONTACT-KE Korzyści dla absolwentów Sieci innowacji KITTS + + + + + + + + + + + + + + + Partnerstwo na rzecz transferu wiedzy MAS-WM Umiejętności i szkolenie + projektowanie Sieć firm badania Wyszczególnienie Zarządzanie innowacjami produkcja przemysłowa Wsparcie techniczne + + Centrum Transferu Innowacji w Midlands + + + + + + + Mustard + + + + + + + Źródło: WM IT Cluster, Signposts to innovation. A Guide for the West Midlands ICT Cluster, 2006, www.wmctcluster.org Wsparcie opiera się na doradztwie, finansowaniu i transferze wiedzy. 368 Lynn M. Martin 15.11. Działania na rzecz transferu wiedzy Działania wspierające transfer wiedzy są pogrupowane w dwie kategorie: sieci skupiające różne instytucje oraz działania na styku uniwersytet–przemysł. 15.11.1. Sieci skupiające różne instytucje CONNECT Midlands. Celem tej sieci biznesowej przedsiębiorców zajmujących się technologią jest stymulowanie wymiany idei, ułatwianie możliwości transferu technologii, pomoc w rozwijaniu nowych firm i – co najważniejsze – stworzenie dostępu dla potencjalnych inwestorów. Działalność obejmuje: • konferencje i imprezy, podczas których firmy mogą przedstawić swoje pomysły oraz omówić swoje potrzeby, • wydzielony program „gotowość inwestycyjna” dla MSP – InvoRed, • szkolenia i seminaria przygotowane w taki sposób, aby rozwijać i maksymalizować podstawowe umiejętności biznesowe poszczególnych osób. CONTACT-KE. To działanie służy kontaktom pomiędzy środowiskiem szkolnictwa wyższego i przemysłem. Grupa specjalistów z tych dwóch środowisk wspiera przedsiębiorstwa w regionie West Midlands poprzez precyzyjne dopasowanie potrzeb firm do umiejętności i doświadczenia regionalnych uniwersytetów. CONTACT-KE pracuje z przedsiębiorstwami różnej wielkości (nie tylko z MSP), najpierw w celu znalezienia najbardziej właściwego rozwiązania danego problemu, a następnie w celu przedstawienia programu specjalistycznego wsparcia (www.contactke.co.uk). Sieci innowacji. Jest to program regionalny, którego celem jest zachęcanie MSP do współpracy. W jej ramach każdy z uczestników wnosi wkład w postaci swojej specjalistycznej wiedzy, doświadczenia i technologii. Firmy mogą ubiegać się o grant na działalność bieżącą w wysokości 10 000 GBP lub o grant kapitałowy w wysokości 15 000 GBP. Wnioskodawcy muszą mieścić się w ramach celu 2 regionu West Midlands (www.2wm.co.uk/innovation-networks). 15.11.2. Działanie na styku uniwersytet–przemysł Korzyści dla absolwentów. Celem programu jest współpraca pomiędzy biurami kariery przy instytucjach szkolnictwa wyższego w West Midlands, a w szczególności: • promocja i rozbudowa powiązań pomiędzy przedsiębiorstwami i sektorem szkolnictwa wyższego, • zachęcanie wybitnych studentów do pozostania w regionie West Midlands po skończeniu szkoły, • wyposażanie studentów kończących szkołę w umiejętności, które są poszukiwane przez pracodawców. Oferowane usługi obejmują: program staży dla studentów studiów licencjackich, program na rzecz zatrudnienia i szkolenia absolwentów przeznaczony dla absolwentów 15. Wspieranie powiązań przemysłu i nauki w Wielkiej Brytanii: charakterystyka i dobre praktyki... 369 z ostatnich lat oraz utworzenie internetowej bazy wolnych miejsc pracy dla absolwentów szukających stałego miejsca pracy na cały etat (www.graduateadvantage.co.uk). Wiedza, innowacja, technologia, plan transferu (KITTS). Jest to program staży w regionie West Midlands, którego celem jest utworzenie powiązań pomiędzy małymi i średnimi przedsiębiorstwami a absolwentami. Wykwalifikowani absolwenci otrzymują możliwość wykorzystania swojej wiedzy teoretycznej w praktyce, pracując nad rzeczywistymi projektami w sektorze przemysłowym. Typowe projekty, które powinny trwać ok. 10 tygodni, obejmują tworzenie stron internetowych, rozbudowę oprogramowania, CAD/CAM, rozwój produktu, badania rynku, zmianę marki, wypuszczanie produktu na rynek, zagadnienia środowiskowe itp. (www.kittsgraduate.co.uk). Partnerstwo na rzecz transferu wiedzy. Dzięki partnerstwu wykwalifikowani badacze pracują dla firmy przez określony czas, prowadząc projekty z zakresu innowacji. Koszty tego tymczasowego przeniesienia są pokrywane przez Ministerstwo Handlu i Przemysłu. Partnerstwo pomaga firmom znaleźć dostęp do zasobów instytucji szkolnictwa wyższego oraz przenieść je na teren firmy za pomocą współpracy ze środowiskiem akademickim i badaczami. Ponadto dzięki temu programowi absolwenci mogą przyśpieszyć rozwój swojej kariery zawodowej, uczestnicząc w zorganizowanym w firmie szkoleniu oraz w ramach rozwoju personalnego i zawodowego, zdobywając jednocześnie wartościowe doświadczenie techniczne (www.ktponline.org.uk). Usługi doradcze w zakresie produkcji przemysłowej w regionie West Midlands. Usługi doradcze w zakresie produkcji przemysłowej, świadczone przez Ministerstwo Handlu i Przemysłu, mają na celu pomoc producentom z regionu West Midlands w poprawie różnych aspektów ich działalności produkcyjnej, ulepszaniu procesów lub materiałów technologicznych. Usługi obejmują bezpłatne i subsydiowane wizyty ekspertów, którzy mają przeanalizować problem, przedstawić praktyczne rozwiązania i usprawnić produkcję przemysłową (www.mas-wm.org). Agencja wsparcia i finansowania oferuje praktyczne, bezpośrednie ekspertyzy dla nowych firm w początkowej fazie rozwoju (start-up), wykazujących potencjalnie wysoki wzrost w regionie West Midlands. Usługi obejmują szeroki zakres doradztwa z zakresu: • własności intelektualnej, • prawa, • biznesu elektronicznego, • badań rynku, • procesu produkcji, • systemów zarządzania, • planowania strategicznego, • planowania biznesowego, • sprzedaży i marketingu. Ponadto oferuje się specyficzne wsparcie dla rozwoju produktów, także w ramach ICT. Inną formą jest program R2i, który jest przeznaczony dla firm funkcjonujących na rynku nie dłużej niż 36 miesięcy oraz dla tych, które wykazują wysoki wzrost (www. mustard.uk.com). 370 Lynn M. Martin Tabela 15.2. Działania innowacyjne w projektach dotyczących klastrów Wyszczególnienie Podstawowe badania CERCIA Stosowane działania badawczo-rozwojowe Rozwój produktu + + ICentrum + ITFutures OpenAdvantage Photonics Integracja produktu/ usługi Wykonania na zamówienie Nowe usługi/ modele biznesowe + + + + + + + + + + + + + + + + + WMlTA WMMW + + Źródło: opracowanie własne. Powiązania pomiędzy środowiskiem nauki i przemysłem są wspierane i rozszerzane w klastrach ICT w ramach projektów angażujących partnerów z trzech grup – instytucji publicznych, sektora prywatnego oraz instytutów i organizacji badawczych. Tabela 15.2, pochodząca z ostatniego raportu dotyczącego klastra ICT21, przedstawia projekty, które zostały rozwinięte w celu wsparcia skupiska technologii ICT, a w szczególności ułatwienia kontaktów pomiędzy firmami, lokalnymi władzami i uniwersytetami w zakresie rozwoju nowych produktów i usług. Klaster ICT jest koordynowany przez grupę spotykającą się przy regionalnej agencji rozwoju, która skupia firmy zajmujące się projektami wymienionymi w tabeli 15.2. Jest tutaj duża grupa operacyjna, w skład której wchodzą przedstawiciele uniwersytetów, biznesu oraz instytucji publicznych. Istnieje także mniejsza grupa ds. strategii i badań, składająca się z sześciu członków, tak jak w poprzednim przypadku przedstawicieli uniwersytetów, sektora prywatnego i instytucji publicznych. Grupa operacyjna klastra ICT ma swoją siedzibę na uniwersytecie i zbiera informacje na temat regionalnych grup badawczych pracujących w sektorze informatycznym. Obecnie działa siedem klubów ITC w całym West Midlands, które zostały utworzone dzięki środkom finansowym na rozpoczęcie działalności gospodarczej. Działania będą organizowane w dwóch obszarach rolniczych i w dwóch miejskich, a ich celem będzie zapoznanie się z formą funkcjonowania klastra ICT, który został utworzony z małych firm. W rolniczym regionie Shropshire menedżer klastra informatycznego jest również członkiem Towarzystwa Informatycznego Regionu West Midlands (WMITA – wymienione w powyższej liście projektów), co pomaga w osiągnięciu lepszego rezultatu. 21 MS Consulting, Innovation in the West Midlands ICT Cluster, A Report for the ICT Cluster COG, Innovation Task Group, 2006, www.msconsulting.co.uk 15. Wspieranie powiązań przemysłu i nauki w Wielkiej Brytanii: charakterystyka i dobre praktyki... 371 Podobnie odbywało się rozwijanie innowacyjnego pomysłu w obszarze telekomunikacji mobilnej, kiedy to wysoko innowacyjne MSP zauważyły potrzebę wsparcia specjalistycznych badań oraz specjalistycznej działalności gospodarczej w celu rozwinięcia pomysłu i wprowadzenia go na rynek. Aby sprowadzić trzech utalentowanych absolwentów, firma wykorzystała partnerstwo na rzecz transferu wiedzy. Wszyscy absolwenci byli wykwalifikowani w zakresie technologii mobilnej i komputerowej oraz posiadali doświadczenie badawcze. Ponadto, aby zapewnić lepszą ekspertyzę technologiczną i doradztwo, sprowadzono też profesorów z dwóch uniwersytetów, którzy współpracowali ze Szkołą Biznesu w ramach mentorskiego programu „Innowacje” związanego z CONTACT-KE, co doprowadziło do rozwoju nowych modeli biznesowych. 15.12. Podsumowanie W niniejszym rozdziale dokonano przeglądu inicjatyw na rzecz transferu wiedzy na poziomie regionalnym podejmowanych w Wielkiej Brytanii. Kluczowe zagadnienia w tym zakresie to: 1. Sposób przyciągania regionalnych przedstawicieli jednostek innowacyjnych, sektora publicznego, przemysłu, bazy naukowej, instytucji finansujących. 2. Sposób wsparcia rozwoju sektorów lub klastrów w ramach opracowywanej strategii za pomocą Rady Technologii Innowacyjnych i innych środków, takich jak grupy klastra ICT, skupiające członków wszystkich zaangażowanych stron. 3. Wsparcie transferu wiedzy z nauki do biznesu poprzez tworzenie instytucji pośredniczących, takich jak CONTACT-KE, lub poprzez rozbudowę sieci, takich jak CONNECT Midlands. 4. Transfer wiedzy i szersze relacje pomiędzy środowiskiem naukowym a przemysłem tworzone za pomocą programu staży dla absolwentów, w ramach których opieka nad studentem spoczywa zarówno na sektorze przemysłu, jak i na środowisku akademickim. 5. Właściwy wybór narzędzi finansowych, które są potrzebne do wspierania różnego rodzaju innowacji stosownie do zasięgu projektu, sektora itp. Celem takich działań jest rozwiązanie problemu luki innowacyjnej za pomocą tworzenia kontaktów pomiędzy przedstawicielami nauki i przemysłu. Doświadczenie Wielkiej Brytanii pokazuje, że może to być długi proces i że relacje należy budować najpierw w celu wsparcia działań innowacyjnych W działaniach na rzecz budowania relacji między środowiskiem naukowym a przemysłem powinny zostać uwzględnione trzy zagadnienia. Wykorzystanie modelu CONNECT-KE lub tworzenie sieci, takich jak WMITA, nie odniosłyby sukcesu, gdyby nie były to elementy całościowej strategii. Ważne jest, aby w trakcie przygotowywania strategii skupić się na regionie, na jego mocnych i słabych stronach, i zacząć od ustalenia, jaki jest dotychczasowy stan relacji pomiędzy różnymi uczestnikami procesu innowacyjnego. W tworzeniu powiązań między nauką i biznesem kluczową rolę 372 Lynn M. Martin odgrywa administracja lokalna, której zadaniem jest zaproponowanie instrumentów wsparcia pozwalających na wypełnienie luki, która może się w ujawniać zakresie języka, podejścia i funkcjonowania obu stron. Zaangażowanie instytucji publicznych jako czynnika łączącego jest niezbędne dla budowy regionalnego potencjału innowacyjnego w dłuższej perspektywie czasowej. Bibliografia Aronowitz S., The Knowledge Factory, Beacon Press, Boston 2000. Castells M., Rise of the Network Society: The Information Age: Economy, Society and Culture, Blackwell Publishers, Cambridge, MA 1996. Clark B., Creating Entrepreneurial Universities: Organisational Pathways of Transformation, International Association of Universities and Elsevier Science, Oxford–New York–Tokyo 1998. Cockburn I., Henderson R., The Organization of Research in Drug Discovery, „Journal of Industrial Economics” 1998, vol. XLVI, no. 2. Collins R., The Credential Society: An Historical Sociology of Education and Stratification, John Wiley, New York 1979. Cooke P., Leydesdorff L., Regional Development in the Knowledge-Based Economy: The Construction of Advantages, „Journal of Technology Transfer” 2006, vol. 31, no. 1. Cowan R., Universities and the Knowledge Economy, Paper prepared for the conference „Advancing Knowledge and the Knowledge Economy at the National Academies”, Washington, 10–11.01.2005. Dasgupta P., David P.A., Towards a new economics of science, „Research Policy” 1994, vol. 23, no. 5. David P., Inside the knowledge factory: The University is one of the world’s most durable institutions. But now it must pass a complex new test, „The Economist”, 2.10.1997. David P., Foray D., Assessing and Expanding the Science and Technology Knowledge Base, „STI Review” 1995, vol. 16. David P.A., Foray D., An Introduction to the Economy of the Knowledge Society, „International Social Science Journal” 2002, vol. 54, no. 171. David P.A., Hall B.H., Heart of darkness: modeling public-private interactions inside the R&D black box, „Research Policy” 2000, vol. 29, no. 9. Delanty G., Ideologies of the Knowledge Society and the Cultural Contradictions of Higher Education, „Policy Futures in Education” 2003, vol. 1, no. 1. Etzkowitz H., The evolution of the entrepreneurial university, „International Journal of Technology and Globalisation” 2004, vol 1, no. 1. Etzkowitz H., Leydesdorff L., The Dynamics of Innovation: From National Systems and ‘Mode 2’ to a Triple Helix of University–Industry–Government Relations, „Research Policy” 2000, vol. 29, no. 2. Etzkowitz H., Webster A., Gebhardt C., Terra B., The future of the university and the university of the future: evolution of ivory tower to entrepreneurial paradigm, „Research Policy” 2000, vol. 29. Florida R., The Role of the University: Leveraging Talent, Not Technology, „Issues on Science and Technology” 1999, vol. 15, no. 4. Foray D., Lundvall B.A., The Knowledge-Based Economy: From the Economics of Knowledge to the Learning Economy. In Employment and Growth in the Knowledge-Based Economy, OECD, Paris 1996. 15. Wspieranie powiązań przemysłu i nauki w Wielkiej Brytanii: charakterystyka i dobre praktyki... 373 Geuna A., Nesta L., University Patenting and its Effects on Academic Research, SPRU Electronic Working Paper, no. 99, June 2003. Gibbons M., James F., The Role of Stanford University: A Dean’s View, w: The Silicon Valley Edge, red. L. Chong-Moon, W.F. Miller, M. Gong Hancock, H.S. Rowen, Stanford University Press, Stanford 2000. Gibbons M., Limoges C., Nowotony H., Schwartzman P., Scott P., Trow M., The New Production of Knowledge, Sage, London 1994. Giddens A., The constitution of society, Polity Press, Cambridge 1984. Gouldner A., The Future of Intellectuals and the Rise of the New Class, Macmillan, London 1979. Guston D.H., Boundary Organizations in Environmental Policy and Science: An Introduction, „Science, Technology & Human Values” 2001, vol. 26, no. 4. Harding R., GEM UK Regional Summary West Midlands 2006, London Business School, 2006, www. intuitiondesign.co.uk HEFCE, Higher education-business and community interaction survey 2003–04, www.hefce.ac.uk/publications Henrekson M., Rosenberg N., Designing Efficient Institutions for Science-Based Entrepreneurship: Lesson from the US and Sweden, „The Journal of Technology Transfer” 2001, vol. 26, no. 3. HM Treasury, SR2000; associated documents, „UK Spending Review” 2000. Intellect, Government and Industry Take Steps to Close the Digital Divide, Intellect Press Release Ref – IN083, 1.04.2005. Intellect, Navigating the New Economy, Defining And Measuring Progress Towards The UK Knowledge Economy, London 2006. Kenney M., The ethical dilemmas of university–industry collaborations, „Journal of Business Ethics” 1987, vol. 6, no. 2. Kenward M., When the finest minds are up for sale, „Financial Times”, 4.07.2001. Kerr C., Speculations about the Increasingly Indeterminate Future of Higher Education in the United States, The Johns Hopkins University Press, „The Review of Higher Education” 1997, vol. 20, no. 4. Kok Report. Facing the challenge The Lisbon strategy for growth and employment, Report from the High Level Group, chaired by Wim Kok, November 2004, http://europa.eu.int/growthandjobs/pdf/kok_report_en.pdf Lambert Review of Business–University Collaboration, HM Treasury, HMSO December, 2003, lambertreview.org.uk Lerner J., The University and the Start-up: Lessons from the Past Two Decades, „The Journal of Technology Transfer” 2004, vol. 30, no 1–2. Leydesdorff L., Etzkowitz H., The Triple Helix as a Model for Innovation Studies, „Science and Public Policy” 1998, vol. 25, no. 3. Leydesdorff L., Fritsch M., Measuring the Knowledge Base of Regional Innovation Systems in Germany, Paper presented at the Fifth International Triple Helix Conference, Turin, 18–21.05.2005. Leydesdorff L., Meyer M., Triple Helix indicators of knowledge-based innovation systems, Introduction to the special issue, „Research Policy” 2006. Lowe R.A., Ziedonis A.A., Overoptimism and the Performance of Entrepreneurial Firms, „Management Science” 2006, vol. 52, no. 2. 374 Lynn M. Martin Marginson S., Putting ‘Public’ Back into the Public University Thesis Eleven, vol. 84, SAGE Publications, 2006. Marginson S., Considine M., The Enterprise University: Power, Governance and Reinvention in Australia, Cambridge University Press, Cambridge 2000. Molas-Gallart J., Salter A., Patel P., Scott A., Duran X., Measuring Third Stream Activities, Final Report to the Russell Group of Universities SPRU, University of Sussex, April 2002. Mowery D.C., Oxley J.E., Silverman B.S., Strategic Alliances and Interfirm Knowledge Transfer, „Strategic Management Journal” 1996, vol. 17. MS Consulting, Innovation in the West Midlands ICT Cluster, A Report for the ICT Cluster COG, Innovation Task Group, 2006, www.msconsulting.co.uk Nerkar A., Shane S., When Do Startups that Exploit Patented Academic Knowledge Survive?, 2003, http:// www.sciencedirect.com/science/article/B6V8P-4967HCS-1/2/c46bec56ca8104030d8cb8f70dc17a3f Nowotny H., Scott P., Gibbons M., Re-thinking Science: knowledge and the public in an age of uncertainty, Polity Press, Cambridge 2001. OECD, Employment and Growth in the Knowledge-Based Economy, 1996. Our Competitive Future: Building the Knowledge Driven Economy, Department of Trade and Industry, London 1998. Parker M., Jary D., The McUniversity: organization, management and academic subjectivity, „Organization” 1995, vol. 2. Pavitt K., Public Policies to Support Basic Research: What Can the Rest of the World Learn from US Theory and Practice? (And What They Should Not Learn), „Industrial and Corporate Change” 2001, vol. 10, no. 3. Rappert B., Webster A., Regimes of Ordering: The Commercialization of Intellectual Property in Industrial-Academic Collaboration, „Technology Analysis and Strategic Management” 1997, vol. 9, no. 2. Rothaermel F.T., Thursby M., University – incubator firm knowledge flows: assessing their impact on incubator firm performance, „Research Policy” 2005, vol. 34. Slaughter S., Leslie L.L., Academic Capitalism: Politics, Policies, and the Entrepreneurial University, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1997. Slaughter S., Rhoades G., Academic Capitalism and the New Economy: Markets, State, and Higher Education, Johns Hopkins University Press, 2006. Storper M., The Regional World – Territorial Development in a Global Economy, Guilford Press, New York 1997. WM IT Cluster, Signposts to Innovation. A Guide for the West Midlands ICT Cluster, 2006, www.wmictcluster.org Zucker G.L., Darby M.R., Virtuous circles of productivity: star bioscientists and the institutional transformation of industry, Working Paper, no. 5342, National Bureau of Economic Research (NBER), 1995, www.nber.org Anna Kaderabkova* 16. Wspieranie relacji pomiędzy środowiskiem naukowym i przemysłem w regionach europejskich: dobre praktyki na przykładzie Republiki Czeskiej Rozdział ten pokazuje przykłady dobrych praktyk we wspieraniu relacji pomiędzy sektorem przemysłowym a naukowym na poziomie regionalnym w ramach narodowej polityki badań, rozwoju i innowacji oraz przedstawia politykę regionalną Republiki Czeskiej. Powiązania pomiędzy przemysłem i nauką są uważane za jedną z podstawowych słabości narodowych i regionalnych systemów innowacji. Historia polityki regionalnej jest w Czechach dość krótka, a jej innowacyjny wymiar praktycznie nie istnieje w strategiach rozwoju regionalnego oraz przede wszystkim w praktyce. Nie ma żadnych dostępnych regionalnych narzędzi innowacji (z małym wyjątkiem wsparcia finansowego dla słabiej rozwiniętych regionów); jednakże większość programów z pewnością ma silne regionalne implikacje. 16.1. Narzędzia wspierania innowacyjności i transferu wiedzy na poziomie centralnym Obecna dyskusja dotycząca instrumentów wsparcia innowacji i transferu wiedzy w Czechach koncentruje się głównie na bardziej wydajnym wykorzystaniu publicznych środków w dziedzinie badań i innowacji, a przede wszystkim wykorzystaniu funduszy strukturalnych UE w programach operacyjnych w zaplanowanym okresie (2007–2013). Ponadto istotne zagadnienia to: rozdrobnienie badań w Czechach, możliwości zasto* Centrum Studiów Ekonomicznych, Praga. 376 Anna Kaderabkova sowania wyników prac badawczo-rozwojowych w praktyce (włączając w to patentowanie), rola badań i rozwoju w działalności uniwersytetów, powiązania pomiędzy przemysłem i nauką, pośrednie narzędzia dla wsparcia badań i rozwoju w sektorze biznesu, stymulacja bezpośrednich inwestycji zagranicznych na rzecz badań i rozwoju. 16.1.1. Od badań i rozwoju do polityki innowacji Od 2000 r. narodowe priorytety w dziedzinie badań, rozwoju i innowacji w znacznym stopniu odzwierciedlają słabe i mocne strony narodowego systemu innowacji Czech. W pierwszym etapie podjęto wysiłki, które były skierowane zwłaszcza na usystematyzowanie wsparcia państwa dla prac badawczo-rozwojowych (definicja pozycji i roli instytucji wspierających i odbiorców zasobów w dziedzinie badań i rozwoju). Formalnie te wysiłki zostały ujęte w Narodowej strategii w dziedzinie badań i rozwoju w Republice Czeskiej, zatwierdzonej przez rząd w 2000 r. Przystąpienie do UE znacząco wpłynęło na rozwój strategii budowania narodowego systemu innowacji (NSI), która została zaprezentowana w dokumencie Narodowy program badań i narodowa strategia badań na lata 2004–2008, powiązanym z wcześniejszym dokumentem zatytułowanym Narodowy program reform. Bardziej jakościowe zmiany w strategii NSI w kierunku wsparcia innowacji można zaobserwować w Narodowej strategii innowacji na lata 2005–2010, która proponuje bardziej systemowe podejście do wsparcia badań i rozwoju z akcentem na ocenę wyników (skuteczność nakładów) oraz połączeniem wydajności badań i rozwoju z nowymi technologiami, produktami i procedurami. Postuluje się ponadto koncentrację zasobów na ograniczonej liczbie tematów badawczych zawartych w Narodowym programie badań II oraz wzrost roli finansowania poprzez wsparcie projektów. 16.1.2. Narodowa strategia innowacji Próbą systemowego podejścia strategicznego do likwidacji słabości narodowego systemu innowacji Czech jest dokument Narodowa strategia innowacji (z 2005 r., z uzupełnieniami z 2007 r.). Dokument określa podstawowe cele strategiczne: 1) wzmocnienie badań i rozwoju jako źródła innowacji – zwiększenie wydatków na badania i rozwój oraz ich restrukturyzacja (zmiana ukierunkowania na badania przemysłowe i programy projektowe), zdefiniowanie długookresowych priorytetów tematycznych w zakresie badań i rozwoju, powiązanie nakładów na badania z osiągniętymi wynikami, skuteczne i wydajne wykorzystanie funduszy UE, zapewnienie ochrony własności intelektualnej w zakresie wyników działań w dziedzinie badań i rozwoju, wsparcie tworzących się nowych organizacji w dziedzinie badań i rozwoju, dostarczenie pośredniego wsparcia dla badań i rozwoju zorientowanych na innowacje; 2) utworzenie sprawnie działającego partnerstwa publiczno-prywatnego – rozwój wspólnych programów różnych podmiotów instytucjonalnych, wsparcie mobilności pomiędzy nauką przemysłem, wsparcie dla tworzących się nowych firm zajmujących się badaniami i rozwojem (spin-off) oraz centrów 16. Wspieranie relacji pomiędzy środowiskiem naukowym i przemysłem w regionach europejskich... 377 transferu wiedzy i technologii; 3) dostarczenie zasobów ludzkich dla innowacji – zmiana systemu finansującego instytucje szkolnictwa wyższego, edukacja i szkolenia dla pracowników zajmujących się badaniami i rozwojem, usunięcie barier, które są przeszkodą dla mobilności (wewnętrznej, zewnętrznej, łącznie z międzynarodową); 4) zwiększenie administracyjnej wydajności zarządzania badaniami, rozwojem i innowacjami. 16.1.3. Narodowy program badań Nacisk na wsparcie badań i rozwoju ze strony państwa został odzwierciedlony w Narodowym programie badań I (2004–2009) oraz w Narodowym programie badań II (2006–2011). Planowane tematy badań zostały wyłonione za pomocą foresightu technologicznego, aby włączyć do badań najbardziej przyszłościowe obszary naukowe i technologiczne. Narodowy program badań I składa się z pięciu programów tematycznych (I–V) i trzech programów horyzontalnych (A–C). Wśród sześciu instytucji biorących udział w obu programach znalazły się: Ministerstwo Edukacji, Akademia Nauk, Ministerstwo Infrastruktury i Handlu, Ministerstwo Środowiska, Ministerstwo Rolnictwa, Ministerstwo Pracy i Spraw Socjalnych. Narodowy program badań II składa się z siedmiu programów, z których cztery są tematyczne (TP1–4), a trzy horyzontalne (rozwój zasobów ludzkich). Fundusze publiczne związane z Narodowym programem badań II zostały scentralizowane jedynie w części dotyczącej budżetu Ministerstwa Edukacji, Młodzieży i Sportu (MEYS) i Ministerstwa Przemysłu i Handlu (MIT). Te dwa ministerstwa spełniają rolę dostawców, a MEYS jest również koordynatorem Narodowego programu badań II. Przewidziano, że system wielorakich tematów będzie kontynuowany w formie Narodowego programu badań III, ze zwiększeniem nacisku na odpowiednią identyfikację rozwoju przyszłościowej technologii oraz z wyraźnym naciskiem na innowacje i konkurencyjność. 16.1.4. Programy operacyjne na lata 2007–2013 Program operacyjny „Badania i rozwój na rzecz innowacji” jest zarządzany przez MEYS, a jego ogólny cel to wzmocnienie potencjału badawczego, rozwojowego i innowacyjnego Republiki Czeskiej w taki sposób, aby wnieść wkład do rozwoju, przewagi konkurencyjnej oraz tworzenia możliwości pracy w regionach dzięki pomocy uniwersytetów, instytucji badawczych oraz innych właściwych jednostek. Konkretne cele obejmują: wzmocnienie potencjałów badawczych i rozwojowych na poziomie regionalnym dla ich skutecznego wykorzystania, stworzenie szybkiego i efektywnego transferu wyników badań i rozwoju oraz wzmocnienie potencjału edukacyjnego na poziomie uniwersyteckim. Program operacyjny „Przedsiębiorstwo i innowacja” jest zarządzany przez MIT, a jego celem jest podniesienie przewagi konkurencyjnej czeskiej gospodarki oraz przybliżenie wydajności przemysłu i usług do czołowych krajów europejskich. Konkretne cele obejmują: intensyfikację działalności małych i średnich przedsiębiorstw, aktywi- 378 Anna Kaderabkova zację działalności innowacyjnej w przemyśle, intensyfikację wprowadzania innowacji, technologii, produktów i usług, podniesienie efektywności wykorzystania energii w przemyśle, wsparcie dla odnawialnych i alternatywnych źródeł energii, wsparcie współpracy sektora przemysłowego w dziedzinie badań i rozwoju, skuteczniejsze wykorzystanie potencjału ludzkiego w przemyśle, podniesienie jakości infrastruktury przedsiębiorczej oraz intensyfikację rozwoju usług dostarczających informacji biznesowych. 16.1.5. Zarządzanie, główni aktorzy i narzędzia wsparcia badań i innowacji Struktura wdrażania polityki w dziedzinie badań i rozwoju jest w Czechach dość skomplikowana (pomimo wprowadzenia niektórych ułatwień). Każde ministerstwo ma swój program w dziedzinie badań i innowacji, działają także agencje finansujące oraz Akademia Nauk. Powiązania pomiędzy poszczególnymi programami są raczej słabe. 16.1.5.1. Struktura zarządzania Strukturę zarządzania tworzącej się polityki i priorytetów tematycznych badań i rozwoju ilustruje rysunek 16.1. Najważniejszą rolę odgrywa Rada do spraw Badań i Rozwoju (ciało zarządzające), którego przewodniczącym jest premier. Główne obowiązki Rady do spraw Badań i Rozwoju mają charakter długoterminowy i dotyczą analiz trendów i propozycji projektów. Działania na szczeblu rządowym związane z programowaniem prac badawczo-rozwojowych w Republice Czeskiej odbywają się poprzez ciała doradcze, które zostały utworzone jako komisje eksperckie, odpowiedzialne za analizy i ocenę sytuacji sfery B + R w Czechach w porównaniu z innymi krajami. Wyniki tych analiz są przedkładane rządowi i na tej podstawie tworzone są średniookresowe prognozy rozwoju sfery badawczej, a także wypracowywane propozycje alokacji środków budżetowych. 16.1.6. Wsparcie powiązań nauki z przemysłem Czeska polityka innowacji ma na celu zachęcanie sektora prywatnego do większego zaangażowania w badania oraz wspieranie bardziej rynkowego podejścia do badań realizowanych w instytucjach sektora publicznego i na uniwersytetach. Zorientowanie na rozwój technologiczny i jego zastosowanie może być zaobserwowane w programach operacyjnych przewidzianych na lata 2007–2013, które zostały wdrożone przez Ministerstwo Handlu i Przemysłu (oraz jego agencję Czechinvest). Można oczekiwać, że bardziej zdecydowany udział sektora biznesowego w (wewnętrznym) finansowaniu prac badawczo-rozwojowych będzie również wspierał wzrost udziału badań stosowanych i eksperymentalnych. Trudniejszy do osiągnięcia będzie wzrost badań eksperymentalnych w instytucjach tradycyjnie zorientowanych na badania podstawowe, takich jak instytucje szkolnictwa wyższego i Akademia Nauk. Jednym z możliwych rozwiązań byłoby zmotywowanie ich do rozwinięcia bardziej intensywnych powiązań z sektorem 16. Wspieranie relacji pomiędzy środowiskiem naukowym i przemysłem w regionach europejskich... 379 Rysunek 16.1. Etapy przygotowania wsparcia badań i rozwoju ze środków publicznych w Republice Czeskiej – główne dokumenty i podmioty Źródło: Rada do spraw Badań i Rozwoju. biznesowym, tak aby zwiększyć jego udział w finansowaniu projektów i powiązać nakłady na B + R z działalnością innowacyjną. Związki pomiędzy biznesem a uniwersytetami w Czechach pozostają ograniczone z powodu mniej prestiżowej pozycji instytucji szkolnictwa wyższego w ramach narodowego systemu innowacji. Zgodnie z modelem socjalistycznym, działania badawczo-rozwojowe zostały przeniesione do Akademii Nauk, daleko od uniwersytetów, które do tej pory nie osiągnęły poziomu akademickich i przemysłowych instytucji badawczych (prywatnych 380 Anna Kaderabkova i publicznych). Mniej intensywne relacje pomiędzy uniwersytetami a przedsiębiorstwami mogą być po części przypisane również trudnościom prawnym odnoszącym się do powiązań pomiędzy partnerami publicznymi i prywatnymi. Dość mocna podstawa stosowanych badań przemysłowych została całkowicie zniszczona w pierwszej połowie lat 90., dominująca pozycja Akademii Nauk w prowadzeniu podstawowych badań pozostała nienaruszona (włączając w to bardzo ograniczone powiązania z sektorem biznesowym), a uniwersytecka działalność badawcza rozwija się raczej powoli, z nieistotnym udziałem sektora biznesowego w finansowaniu uniwersyteckich prac badawczo-rozwojowych. Jest kilka przykładów odnoszących się do centrów transferu technologii bardziej aktywnych czeskich uniwersytetów, ale nie rozwiązuje to istniejącego problem strukturalnego. Jak dotąd pojawiło się niewiele programów wyraźnie wspierających powiązania naukowo-przemysłowe lub przynajmniej projekty współpracy angażujące więcej partnerów. Do takich programów należą m. in.: Nanotechnologa dla społeczeństwa, TANDEM, Centra badawcze. 16.2. Wsparcie regionalnej działalności badawczo-rozwojowej i innowacyjnej Regionalne aspekty wsparcia prac badawczo-rozwojowych i innowacyjnych w Czechach są przedstawione w kontekście rozwoju polityki prowadzonej na szczeblu regionów, która ma raczej krótką historię. Wymiar regionalny prac badawczo-rozwojowych lub wsparcia innowacyjnego jest jak dotąd dość słaby i dopiero od niedawna widać pewne próby stworzenia bardziej systemowego podejścia do wsparcia innowacji w regionalnych strategiach rozwoju. 16.2.1. Rozwój polityki regionalnej i rola bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) w rozwoju regionalnym We wczesnych latach 90. polityka regionalna Czech miała marginalne znaczenie, częściowo z uwagi na międzyregionalne różnice i ogólnie niski poziom bezrobocia. Oficjalna polityka regionalna była skromna i opierała się jedynie na ograniczonym wsparciu małych i średnich przedsiębiorstw (w postaci dogodnych pożyczek), oferowanym w regionach wybranych na podstawie poziomu bezrobocia (np. o bezrobociu powyżej 5% w 1996 r.). Pod koniec lat 90. sytuacja zmieniła się, ponieważ wrosło bezrobocie i zwiększyły się różnice regionalne. Najbardziej widocznym wyrazem zmiany podejścia do polityki regionalnej było wprowadzenie bardzo hojnych zachęt inwestycyjnych, mocno ukierunkowanych na regiony. Dodatkowym bodźcem do tworzenia czeskiej polityki regionalnej była perspektywa przystąpienia Czech do UE, z czym wiązało się włączenie do unijnej polityki spójności, wprowadzenie wieloletniej strategii planowania, systematyczny monitoring wyników strategii oraz wprowadzenie priorytetów regionalnego konsensusu i partnerstwa do regionalnej polityki rozwoju. Dopiero w styczniu 2001 r. w Republice Czeskiej utworzono 14 samorządnych regionów (tzw. krajów). 16. Wspieranie relacji pomiędzy środowiskiem naukowym i przemysłem w regionach europejskich... 381 Atrakcyjność BIZ i parków przemysłowych oraz specjalnych stref ekonomicznych szybko stała się najbardziej widocznym efektem polityki wsparcia, która miała największy wpływ na rozwój regionów. Widać zmianę w strukturze napływu BIZ do Republiki Czeskiej, tj. stopniowe przesunięcie z inwestycji niskokosztowych, takich jak montownie w elektronice, do przemysłu o wysokiej wartości dodanej (jak np. motoryzacja lub inżynieria precyzyjna), a także do usług strategicznych (centra usługowe – biura podatkowe i rozliczeniowe, call centres, wsparcie informatyczne i centra napraw). Ostatnio dziedziną atrakcyjną dla BIZ stała się również działalność badawczo-rozwojowa. Wraz z napływem inwestycji do bardziej zaawansowanych sektorów wymagania w stosunku do polityki wsparcia uległy zmianie – następuje przesunięcie z tradycyjnych, twardych narzędzi, takich jak zaopatrzenie w infrastrukturę w strefie przemysłowej, do miękkich instrumentów, takich jak rozwój lokalnej sieci podwykonawczej, rozwój klastrów i sieci tematycznych, wsparcie form współpracy z uniwersytetami i centrami badawczymi, a także wsparcie dla lokalnych firm typu start-up i firm innowacyjnych poprzez inkubatory biznesu. 16.2.2. Regionalna polityka B + R i innowacyjność na poziomie regionalnym Regionalny wymiar polityki B + R w Czechach jest częścią narodowego programu badań i rozwoju, jako jeden z priorytetów systemu, chociaż jego założenia są bardzo ogólne. Proponuje się pewne nowe instrumenty wsparcia na poziomie regionalnym, które są związane z funduszami strukturalnymi. Aspekty regionalne wymienione są jedynie jako specjalna pomoc dla instytucji regionalnych oraz małych i średnich przedsiębiorstw w regionach uczestniczących w Ramowym programie badań i rozwoju UE. Bardziej widoczne zmiany są oczekiwane dzięki wdrożeniu przygotowanego Narodowego programu badań II. Wsparcie będzie powiązane z funduszami strukturalnymi, zwłaszcza z Programem operacyjnym „Badania i rozwój na rzecz innowacji”. Ponadto w dokumentach strategicznych zauważono, że wymiar regionalny polityki badań i rozwoju zależy w pewnym zakresie od działalności jednostek starających się o wsparcie. Administracja państwowa ma jedynie dostępne narzędzia programowe – może zaoferować pewne programy, ale ich realizacja zależy od tego, kto będzie się o nie ubiegał. Jednocześnie należy podkreślić, że w regionach ujawniły się pozytywne efekty zewnętrzne działalności badawczo-rozwojowej. Wydatki i zatrudnienie w sferze B + R są ważnym wskaźnikiem perspektyw rozwoju regionalnego i mają bezpośredni wpływ na wzrost PKB i poprawę jakości zasobów ludzkich. Dane statystyczne dla poszczególnych instytucji badawczych (danego regionu) dotyczą przede wszystkim kosztów wewnętrznych prac badawczo-rozwojowych oraz liczby pracowników w różnych kategoriach. Brane są też pod uwagę wybrane aspekty instytucjonalne – statystyka obejmuje sektor biznesowy i rządowy, a także szkolnictwo wyższe i publiczne organizacje non-profit. 327 181 62 50 6 17 63 52 78 34 100 52 65 42 18,1 3,7 3,0 3,3 0,8 1,2 3,4 2,8 4,0 1,1 8,0 2,9 2,4 2,9 5,1 2001 22,7 4,4 3,9 4,2 0,5 1,2 3,7 4,1 5,2 1,7 10,1 4,7 3,8 3,1 6,4 2005 40,7 8,0 3,6 3,5 0,4 2,0 2,8 3,0 3,9 1,1 17,6 3,6 2,8 7,1 100,0 2001 pracownicy 16,4 21,1 0,0 17,6 26,7 0,0 8,2 13,3 24,0 11,3 0,0 30,1 28,6 6,2 19,4 418,7 30,9 13,1 28,0 0,9 5,4 1,5 1,1 28,3 0,0 2,2 20,6 0,6 0,1 3,2 64,5 46,9 86,9 53,9 71,9 94,6 90,3 85,6 47,6 88,5 97,8 49,2 70,4 93,8 77,1 40,8 7,7 3,7 3,5 0,2 1,5 2,5 3,5 4,0 1,3 17,4 4,6 3,4 5,9 26,1 76,1 42,2 50,1 89,5 78,0 66,1 59,3 88,0 96,5 45,2 54,9 74,9 57,7 51,1 38,6 23,9 31,3 3,7 10,5 1,9 0,7 25,6 0,0 3,5 20,5 0,2 0,1 6,1 23,6 25,3 0,0 25,7 44,7 0,0 20,1 33,1 15,1 11,8 0,0 34,2 44,7 24,9 36,0 24,8 sektor sektor uczelnie sektor sektor uczelnie prywatny rządowy wyższe prywatny rządowy wyższe wydatki 100,0 2005 struktura (%) zatrudnienie na 1000 mieszkańców Struktura systemu innowacji w 2005 r. (%) Źródło: Czeski Urząd Statystyczny – wskaźniki badań i rozwoju dla Republiki Czeskiej w okresie 2001–2005, obliczenia własne. 1,24 2,22 2,76 0,99 0,74 0,11 0,30 1,12 0,82 1,35 0,57 1,54 0,95 1,14 0,73 1,20 1,83 3,00 0,62 0,55 0,12 0,33 0,84 0,59 1,01 0,31 1,27 0,64 0,60 0,78 100 2005 314 232 47 43 8 22 61 45 71 22 97 42 42 50 2001 % PKB (GERD) 100 2005 wydatki Praga (PHA) Środkowoczeski (STC) Południowoczeski (JHC) Pilzneński (PLZ) Karlowarski (KVA) Uściański (UNL) Liberecki (LIB) Hradecki (KVH) Pardubicki (PAR) Wysoczyński (VYS) Południowomorawski (JHM) Ołomuniecki (OLO) Zliński (ZLI) Morawsko-śląski (MVS) 2001 per capita CZ=100 Czechy (CZ) Region (kraj) Wydatki i zatrudnienie w dziedzinie badań i rozwoju Tabela 16.1. Wydatki i zatrudnienie w dziedzinie badań i rozwoju oraz ich struktura instytucjonalna w 2005 r. 382 Anna Kaderabkova 16. Wspieranie relacji pomiędzy środowiskiem naukowym i przemysłem w regionach europejskich... 383 Podstawowe dane na temat działań badawczo-rozwojowych na poziomie regionalnym można znaleźć w tabeli 16.1. To porównanie wyraźnie pokazuje dominującą pozycję Pragi w odniesieniu zarówno do wydatków, jak i do liczby pracowników. Innym ważnym centrum o znacznej efektywności innowacyjnej jest kraj południowomorawski, a pozycja kraju ołomunieckiego znajduje się wyraźnie poniżej średniej. Kraj środkowoczeski zawdzięcza swój relatywnie pozytywny wynik wysokiej koncentracji potencjału badawczego w przemyśle motoryzacyjnym. Regiony wykazują znaczne różnice w odniesieniu do względnej intensywności działań badawczych (mierzonej zatrudnieniem w porównaniu do wydatków per capita w sferze B + R lub relacją działalności badawczo-rozwojowej do regionalnego PKB). Struktura wydatków na B + R i zatrudnienie w według sektorów instytucjonalnych odzwierciedlają istotę regionalnego systemu innowacji. W zakresie wydatków na badania można zauważyć, że system innowacji niektórych regionów charakteryzuje się znacznym udziałem sektora prywatnego (Praga, kraje: południowoczeski, hradecki, południowomorawski) czy sektora akademickiego (głównie w krajach: południowomorawskim, pilzneńskim i ołomunieckim). Rysunek 16.2. Wydatki na prace badawczo-rozwojowe według Centralnego Rejestru Projektów oraz liczba patentów zarejestrowanych na 1 mieszkańca danego obszaru w latach 1996–2003 (Czechy = 100) Źródło: M. Macešková, P. Žížalová, Regionální aspekty politiky výzkumu a vývoje v České republice, PřF UK, Praga 2006. Z uwagi na niską liczbę jednostek na poziomie regionalnym i wewnętrzną heterogeniczność regionów dane statystyczne nie odzwierciedlają wystarczająco charakteru regionalnego podziału środków finansowych na prace badawczo-rozwojowe. Z tego powodu wykorzystano także dane Centralnego Rejestru Projektów dotyczące konkretnych wydatków publicznych na prace badawczo-rozwojowe. W okresie 1996–2003 55% tych funduszy alokowano w obszarze aglomeracji Pragi, a samo miasto Praga otrzymało 48% (tj. 8,3 mld CZK). Udział drugiego w kolejności obszaru – miasta Brno w kraju południowomorawskim – sięga 13%. W regionalnym podziale funduszy w przeliczeniu na mieszkańca można zauważyć (rysunek 16.2), że istnieją powiązania pomiędzy pozycją konkretnego regionu a obecnością uniwersytetu (lub ważnej uczelni wyższej). 384 Anna Kaderabkova Pozycję dominującą mają regiony wokół Pragi, Brna, Pilzna i Ostrawy, wyróżniają się również Czeskie Budziejowice i Pardubice. Te obszary plasują się powyższej średniej krajowej w zakresie finansowania prac badawczo-rozwojowych. Inną bardzo widoczną cechą wydatków regionalnych na prace badawczo-rozwojowe jest ich niska intensywność w zachodnich Czechach. Przeprowadzając analizę danych w odniesieniu do powierzchni i PKB, można wywnioskować, że wydatki publiczne na prace badawczo-rozwojowe w trakcie obowiązującego okresu zostały rozdzielone wyjątkowo nierównomiernie na rzecz najbardziej rozwiniętych ekonomicznie regionów kraju. Jednym z dających się zmierzyć rezultatów skuteczności konkretnych wydatków publicznych na prace badawczo-rozwojowe są zgłoszone patenty. Rysunek 16.2 pokazuje, że wyniki prac badawczych są związane głównie z obecnością przedsiębiorstwa innowacyjnego. 16.2.3. Regionalna strategia rozwoju i innowacji: przykład regionalnej strategii innowacji (BRIS) w Pradze W następstwie decentralizacji kompetencji w 2001 r. dokumenty programowe zwane regionalnymi strategiami rozwoju zostały sformułowane dla poszczególnych regionów NUTS 3 (tj. czeskich krajów). Jednakże brakowało przede wszystkim systemowego podejścia do działalności innowacyjnej oraz jej integracji ze wsparciem regionalnej konkurencyjności. Poza słabością instytucji prorozwojowych na poziomie regionalnym (chodzi zarówno o władze regionalne, jak i o agencje rozwoju regionalnego), przeszkodą dla regionalnej polityki innowacji jest ogólny brak współpracy i słabe uwzględnianie zasady partnerstwa w planowaniu rozwoju regionalnego. Uwidacznia się to w niskim zaangażowaniu sfery biznesu – często brakuje organizacji, które mogłyby reprezentować jej interesy oraz działać jako pośrednik pomiędzy sektorem publicznym i poszczególnymi przedsiębiorstwami. Wszystkie stowarzyszenia biznesowe, które istnieją w Republice Czeskiej, są organizacjami obejmującymi cały kraj. Ich obecność w regionach w formie przedstawicielstw jest bardzo nierównomierna; w większości regionów te stowarzyszenia są całkowicie nieobecne. Co więcej, brakuje świadomości i zrozumienia zagadnienia polityki innowacyjnej wśród regionalnych decydentów. Władze regionalne ukonstytuowały się dość niedawno – w 2001 r. – i od początku zostały przytłoczone koniecznością wykonywania najbardziej podstawowych funkcji administracyjnych. Jednocześnie przebieg negocjacji dotyczących przekazania nowych kompetencji z poziomu narodowego był nadal w toku (czasami dotyczyło to kwestii bardzo kontrowersyjnych, jak np. przekazanie zadłużonych szpitali) i został ukończony dopiero w 2005 r. Nowe regiony musiały walczyć z administracją centralną o większe środki finansowe oraz o większą elastyczność w ich wykorzystaniu, tj. o przesunięcie z państwowych grantów na bardziej elastyczne środki własne. W rezultacie takie zagadnienia, jak polityka innowacji lub badań i rozwoju, nie były w kręgu zainteresowań większości nowo wybranych władz, przynajmniej w pierwszych latach urzędowania. Co więcej, oficjalne kompetencje regionów w dziedzinie badań i rozwoju (jak to zostało uchwalone w przepisach prawnych) 16. Wspieranie relacji pomiędzy środowiskiem naukowym i przemysłem w regionach europejskich... 385 są marginalne, a obecnie regiony często mają problem z realizacją polityki, nawet w tych dziedzinach, które wyraźnie zostały im prawnie przypisane. Głównymi problemami, które do niedawna spowalniały rozwój spójnej polityki innowacji na poziomie regionalnym, były: niedostatek silnych podmiotów regionalnych, wystarczająco kompetentnych i wykwalifikowanych, aby zaplanować i wprowadzić politykę innowacji, brak prawdziwego partnerstwa w definiowaniu priorytetów rozwoju, które powinny być oparte na uwzględnianiu interesów głównych graczy oraz odzwierciedlać ambicje rozwojowe i potrzeby sektora prywatnego, a także brak świadomości po stronie decydentów, jeżeli chodzi o znaczenie badań i innowacji w długookresowym rozwoju regionu, i bardzo formalna natura strategii rozwojowych. Regionalne strategie innowacji (RIS), które zaczęto formułować w kilku czeskich regionach w początkowych latach nowego stulecia, zostały uruchomione głównie jako narzędzia, które powinny wspomóc regiony, tak aby mogły one odpowiedzieć na pojawiające się wyzwania. Tabela 16.2. Strategiczne obszary tematyczne i instrumenty priorytetowe Regionalnej strategii innowacji Czech Obszar tematyczny Instrumenty A. Sektor konkurencyjności przedsiębiorstwa innowacyjnego A.1. Wsparcie dla tworzenia i rozwoju regionalnych klastrów sektorowych A.2. Wsparcie dla progresywnych i najnowocześniejszych oddziałów w regionie B. Aktywne zaangażowanie bazy badań i rozwoju w rozbudowę przedsiębiorczości innowacyjnej B.1. Wzmocnienie transferu technologii, komercjalizacja wyników prac badawczo-rozwojowych oraz współpracy pomiędzy instytucjami badawczo-rozwojowymi i strefą prywatną B.2. Wsparcie dla tworzących się firm typu spin-off B.3. Większe zaangażowanie przedsiębiorstw w prace B + R na poziomie regionalnym i europejskim C. Innowacja w zakresie zasobów ludzkich C.1. System szkoleń na rzecz dynamicznego rynku pracy C.2. Nauka przez całe życie na rzecz gospodarki opartej na wiedzy D. Usługi doradcze i struktura D.1. Rozwój regionalnej infrastruktury innowacyjnej innowacyjna D.2. Doradztwo na wysokim poziomie i usługi na rzecz innowacji E. Innowacje finansowe E.1. Finansowe wsparcie publiczne dla innowacji, przedsiębiorczości i budowy infrastruktury innowacyjnej E.2. Stymulacja wykorzystania środków handlowych na rzecz innowacji F. Innowacja jako część rozwoju F.1. Kultura innowacji i warunki ramowe dla innowacji regionalnego F.2. Koordynacja działań i strategiczne zarządzanie rozwojem regionalnym w obszarze innowacji G. Współpraca międzyregionalna G.1. Współpraca z regionami UE i wymiana sprawdzonych praktyk G.2. Praga – centrum narodowej inicjatywy i innowacji Źródło: BRIS (2005). W latach 2002–2004 Regionalna strategia innowacji Czech (BRIS) została rozwinięta na podstawie inicjatywy Centrum Technologii Czeskiej Akademii Nauk, przy wykorzystaniu funduszy UE. Centrum Technologii miało trzech zagranicznych partnerów (z Londynu, Aachen i Rotterdamu) oraz dwóch regionalnych partnerów (miasto Praga 386 Anna Kaderabkova i Centrum na rzecz Rozwoju Regionalnego). Projekt został oparty na dwóch kluczowych założeniach: po pierwsze, była to koncentracja na potrzebach regionu i uwzględnienie specyfiki regionu, a po drugie, budowa konsensusu wśród ważnych regionalnych graczy w obszarze innowacji. W celu identyfikacji wymagań i specyficznych cech regionu Pragi przeprowadzono studia analityczne. Te analizy objęły 490 MSP i 60 organizacji badawczych w celu identyfikacji potrzeb i barier dotyczących tworzenia innowacji. Główne wyniki studiów analitycznych zostały podsumowane w analizie SWOT i następnie wykorzystane do identyfikacji obszarów priorytetowych Regionalnej strategii innowacji Czech. Na podstawie analizy SWOT zaproponowano 7 obszarów strategicznych (oznaczonych od A do G w tabeli 16.2) oraz 15 priorytetowych instrumentów realizacji strategii. Obecnie miasto Praga aktualizuje swój strategiczny plan rozwoju (zatwierdzony w 2000 r.), w który zostanie włączona BRIS. Co więcej, ten dokument został przygotowany równolegle z jednolitym dokumentem programowym dla Pragi (Prague Single Programming Dokument, tj. SDP) i dzięki temu wszystkie dokumenty są spójne. 16.2.3.1. Jednolity dokument programowy dla Pragi (Prague Single Programming Dokument, tj. SDP) Program wsparcia dla Pragi jest współfinansowany z Europejskiego Funduszu Społecznego (50%) oraz z narodowych środków publicznych – budżetu państwa i budżetu m.st. Pragi. Główny cel programu to mocny rynek pracy oparty na wykwalifikowanej sile roboczej, przewadze konkurencyjnej pracowników, wykorzystaniu potencjału badawczo-rozwojowego w regionie, społecznej integracji grup mniej uprzywilejowanych oraz wyrównaniu szans z poszanowaniem zasad zrównoważonego rozwoju. Całkowita suma przeznaczona na program SPD 3 na lata 2004–2006 wynosiła 117,6 mln EUR. Szczegółowe zadania programu to podniesienie jakości współpracy pomiędzy poszczególnymi instytucjami badawczo-innowacyjnymi i sektorem biznesu, w tym: akumulacja wiedzy dotyczącej wdrażania nowych technologii, wsparcie dla studentów, doktorantów oraz młodych naukowców, którzy zapewnią potrzebną wiedzę dla nowych firm technologicznych, utworzenie systemu kształcenia dla menedżerów firm przemysłowych i organizacji zawodowych w obszarze badań i rozwoju, aby dostarczyć im profesjonalną wiedzę potrzebną przy zarządzaniu procesem innowacji, usprawnienie wdrażania wyników prac badawczo-rozwojowych, rozbudowa wspólnych programów innowacji dla uniwersytetów, instytucji badawczych i sektora biznesu, łącznie z mechanizmami transferu technologii i know-how, utworzenie w Pradze centrów szkoleń i doradztwa oraz inkubatorów biznesu, które będą wspierały osiągnięcie wyżej wymienionych celów. Działania konieczne do realizacji tych celów to: silniejsze zaangażowanie pracodawców w badania i rozwój, system motywacyjny odnoszący się do wdrożeń wyników prac naukowych i badań na uniwersytetach i w organizacjach naukowych, działania promujące nowe technologie, staże i szkolenia dla profesjonalnej kadry, wsparcie zarówno już istniejących, jak i nowych firm doradczych, wsparcie tworzących się i rozwijających się firm technologicznych, zakładanie nowych technologicznych działalności typu spin-off, tworzenie partnerstwa pomiędzy instytucjami badawczo-naukowymi i przedsiębiorstwami. 16. Wspieranie relacji pomiędzy środowiskiem naukowym i przemysłem w regionach europejskich... 387 16.2.3.2. Program operacyjny „Konkurencyjność – Praga” (2007–2013) Wsparcie w ramach podprogramów „Rozwój środowiska innowacyjności” oraz „Partnerstwo pomiędzy bazą badawczo-rozwojową i praktycznym wdrożeniem” będzie się koncentrowało na projektach rozbudowujących infrastrukturę innowacyjną, takich jak parki naukowe, inkubatory, centra innowacji, centra doskonałości, które zapewnią wykorzystanie potencjału badawczo-rozwojowego w ramach obszaru stolicy. Centra doradztwa i innowacji będą również ważne pod względem transferu innowacji i technologii. Działania skoncentrują się na roli Pragi jako źródła dla wzrostu potencjału innowacyjnego całego kraju. Z powodu istnienia niewystarczających powiązań pomiędzy bazą badawczą a codzienną praktyką działania obejmą również utworzenie więzi między instytucjami badawczymi, Akademią Nauk Republiki Czeskiej, uniwersytetami i przedsiębiorstwami, zapewniając skuteczne wykorzystanie stworzonej struktury innowacji. Inny element to wsparcie prac badawczo-rozwojowych ukierunkowanych na praktyczne zastosowanie lub badania na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw. Podprogram „Wsparcie sprzyjającego środowiska biznesowego” skoncentruje się na wzmocnieniu podstawowych czynników wzrostu produktywności i ich skuteczności, obejmując m.in. transfer wyników prac badawczo-rozwojowych do praktyki, rozwój zdolności innowacyjnych istniejących przedsiębiorstw, wsparcie tworzących się przedsiębiorstw technologicznych, poprawę infrastruktury biznesowej i wykorzystanie bazy materiałowej miasta, skuteczniejsze wykorzystanie możliwości branży turystycznej, podwyższenie jakości procedur edukacyjnych w bezpośrednim związku z gospodarką opartą na wiedzy oraz rozwiązanie problemów zatrudnienia pewnych grup mieszkańców miasta. Równie ważnym elementem jest stymulacja nowych form współpracy między firmami, administracją miejską, stowarzyszeniami biznesu, organizacjami non-profit oraz instytucjami badawczymi. Współpraca ta będzie rozwijana w ramach klastrów, platform technologicznych i innych rozwojowych struktur organizacyjnych, zapewniających nowe metody informacji, komunikacji i koordynacji transferu know-how. Wsparcie przedsiębiorczości będzie skierowane na tworzenie korzystnego środowiska dla zakładania i rozbudowy firm technologicznych z uwzględnieniem specjalnych instrumentów skierowanych do małych i średnich przedsiębiorstw. Integralna część programu obejmie również odpowiednie narzędzia finansowe (kapitał na rozpoczęcie działalności i wysokiego ryzyka, kredyty preferencyjne itp.), tworzenie i poprawę usług dla przedsiębiorstw, zastosowanie ukierunkowanego doradztwa, edukacji i marketingu. 16.3. Praktyka regionalnej polityki innowacyjnej. Program „Dobrobyt” W ramach Programu operacyjnego „Przemysł i przedsiębiorstwo”, funkcjonującego w latach 2004–2006, wdrożony został również program „Dobrobyt”, który był reakcją na brak dostatecznej komunikacji i współpracy pomiędzy sektorem badawczym 388 Anna Kaderabkova i biznesowym. Program skierowany jest głównie na wspieranie infrastruktury badań przemysłowych, rozwoju technologicznego i innowacji. Program wspierał tworzenie i rozwój dwóch rodzajów infrastruktury innowacyjnej: • Parki naukowo-technologiczne i inkubatory przedsiębiorczości, które tworzą warunki dla zakładania i rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw innowacyjnych wprowadzających nowe technologie oraz konkurencyjne produkty i usługi. Firmy te mogą wykorzystywać infrastrukturę techniczną, poczynając od biur technologicznych, pomieszczeń dla przeprowadzania spotkań i konferencji, a kończąc na laboratoriach, warsztatach i innej wyspecjalizowanej infrastrukturze. Przedsiębiorstwa innowacyjne z kategorii MSP, które mieszczą się w inkubatorach biznesu, mogą ponadto otrzymywać wsparcie związane z wynajmem pomieszczeń oraz usługami doradczymi. • Centra transferu technologii (CTT), które pomagają w przekazywaniu technologii do firm, a także świadczą profesjonalne usługi doradcze, m.in. w zakresie ochrony własności intelektualnej i przemysłowej. Centrum współpracuje także z instytutami badawczymi i uniwersytetami, zarówno na poziomie lokalnym, jak i międzynarodowym. Działania obejmują również przygotowania do wymiany technologii i współpracy, udział w wystawach, konferencjach i seminariach, zdobywanie środków dla rozwoju przedsiębiorstw itp. Centrum może również rekomendować firmom o kapitale wysokiego ryzyka plany biznesowe firm innowacyjnych. Projekty mogły również obejmować propozycje inwestycyjne i pozainwestycyjne, tj. prace konstrukcyjne, technologie i wyposażenie dla laboratoriów, płace pracowników operacyjnych, wydatki na podróże itp. Projekt musiał być realizowany na obszarze Republiki Czeskiej, poza regionem Pragi. Innym niezbędnym warunkiem przyjęcia projektu było potwierdzenie współpracy z uniwersytetem lub ważną instytucją. Regionalne biura Czechinvest zaczęły zatwierdzać wnioski o dofinansowanie w ramach programu „Dobrobyt” z początkiem lipca 2004 r. Termin składania wniosków upływał we wrześniu 2006 r., a zakończenie finansowania to koniec czerwca 2008 r. Spośród 69 projektów złożonych w ramach programu „Dobrobyt” w okresie 2004–2006, 31 otrzymało wsparcie na łączną kwotę 55,648 mln EUR, (czyli 1,6 mld CZK). Wsparcie przyznano dla 46% wszystkich złożonych projektów. Średnia wysokość żądanego wsparcia na zaakceptowany projekt wyniosła 53 mln CZK. Liczby złożonych wniosków oraz końcowe liczby projektów zaakceptowanych do wdrożenia były bardzo różne w poszczególnych regionach Republiki Czeskiej. Najwięcej wniosków zostało złożonych w kraju południowomorawskim (20 złożonych projektów, tj. 29% wszystkich projektów). Kraje zliński i środkowoczeski uplasowały się na drugim miejscu, oba z 10 projektami. Żaden projekt nie został zaakceptowany z krajów libereckiego i karlowarskiego. Rysunek 16.3 pokazuje poziom sukcesu projektów w poszczególnych regionach Republiki Czeskiej. Pozytywnym faktem jest to, że wnioski składały również jednostki sektora prywatnego – stanowiły one 45% wszystkich wniosków. Administracja regionalna, miejska i organizacje przez nie utworzone złożyły 20% wniosków, uniwersytety – 16%, instytuty badawcze – 12%, a obecni operatorzy parków naukowo-technologicznych jedynie 7% wszystkich wniosków. 16. Wspieranie relacji pomiędzy środowiskiem naukowym i przemysłem w regionach europejskich... 389 Rysunek 16.3. Liczba projektów złożonych w ramach programu „Dobrobyt” w regionach Republiki Czeskiej Źródło: Czechinvest. Przeznaczone subsydia wspomogą utworzenie i funkcjonowanie parków technologicznych o powierzchni ponad 31 700 m2 oraz inkubatorów przedsiębiorczości zajmujących obszar 30 000 m2. Instytucje te wykorzystano dla wspierania ponad 530 firm. Tabela 16.3. Nowo utworzona powierzchnia i liczba firm, które otrzymały wsparcie w ramach parków naukowo-technologicznych, inkubatorów przedsiębiorczości i centrów transferu technologii Wyszczególnienie Parki naukowo-technologiczne Inkubatory przedsiębiorczości Centra transferu technologii Ogółem Utworzona powierzchnia (m2) Liczba firm istniejące nowe ogółem 5 824 4 220 62 31 736 30 554 2 355 37 560 34 774 2 417 178 357 404 10 106 64 645 74 751 939 Uwaga: Za istniejące uważa się te, które są już użytkowane przez wnioskodawców w momencie składania wniosku. Te projekty otrzymały wsparcie głównie na rozwój istniejących powierzchni. Dane dotyczące centrów transferu technologii pokazują liczbę technologii przetransferowanej do firm. Źródło: Czechinvest. Korzyści z programu „Dobrobyt” to w szczególności tworzenie warunków dla zrównoważonego rozwoju regionów i bardziej sprzyjającego środowiska biznesowego, dzięki czemu nastąpił wzrost liczby innowacyjnych przedsiębiorstw technologicznych, współpraca pomiędzy uniwersytetami, instytutami badawczymi oraz przemysłem i usługami stała się skuteczniejsza, utworzone zostały nowe przedsiębiorstwa produkcyjne i usługowe, zmotywowano wykwalifikowaną kadrę do pozostania w regionie. Słabe strony programu to w szczególności ryzyko nieprzyciągnięcia wystarczającej liczby firm przez parki technologiczne i inkubatory, co w rezultacie mogło się skończyć brakiem funduszy, oraz zawiła procedura administrowania i wdrażania projektów. 390 Anna Kaderabkova Ramka 16.1. Lista parków technologicznych Istniejące parki Akademické a univerzitní centrum, Nove Hrady BIC Brno, Podnikatel. a inovační centrum, s.r.o., Brno BIC Ostrava, s.r.o., Ostrava BIC Plzeň, společnost s ručením omezeným, Plzeň CTTV – INOTEX, s.r.o., Dvůr Králové n.L. Podnikatelské a inovační centrum Most, Most Podnikatelský a inovační park Agritec, s.r.o., Šumperk Podnikatelský a inovační park H. Brod, s.r.o., Havlíčkův Brod Regionální inov. centrum Frýdek-Místek, s.r.o., Dobrá Středisko rozvoje IT OLLI, s.r.o., Brno – sever Technologický inkubátor VUT v Brně, s.r.o., Brno, U Vodárny 2 Technologický park Chomutov o.p.s., Chomutov Technologický Park Řež, a.s., Husinec – Řež TIC ČVUT Praha, Praha Třeboňské inovační centrum (TIC), Třeboň Vědecko – technologický park Ostrava, a.s., Ostrava Vědecko technologický park Dakol, s.r.o., Petrovice u Karviné Vědeckotechnický park UP v Olomouci, s.r.o., Olomouc Vědeckotechnický park VZLÚ Praha, a.s., Praha Vedecko-technologický park ŽIlina, Žilina VTP Agrien, s.r.o., České Budějovice VTP Inovační technologické centrum – VÚK, a.s., Panenské Břežany Parki w trakcie akredytacji Podnikatelský inkubátor Kroměříž, s.r.o., Kroměříž Technologické centrum Akademie věd ČR, Praha Technologické inovační centrum, s.r.o., Zlín Technologický park Karlovy Vary, s.r.o., Karlovy Technologický park při VÚTS Liberec, a.s., U Jezu 525/4,Liberec Parki będące w przygotowaniu Laboratories, s.r.o., Brno Podnikatelský inkubátor Vsetín, Přerovský podnikatelský INKUBÁTOR, Region.centrum progresivních technologii, Plzeň Středočeské inovační centrum o.p.s., Zlatníky – Hodkovice Výzkumný ústav pivovarský a sladařský, a.s., Brno Uwaga: Na stronach internetowych można znaleźć więcej informacji na temat poszczególnych parków. Źródło: Stowarzyszenie Przedsiębiorczości Innowacyjnej (www.aipcr.cz). 16. Wspieranie relacji pomiędzy środowiskiem naukowym i przemysłem w regionach europejskich... 391 Liczba złożonych wniosków, wielkość subsydiów oraz ostatnie zagadnienie, ale nie mniej ważne – liczba projektów, których jakość przekroczyła minimum wymagań dla przyznania subsydium, udowodniły, że jest wyraźne zainteresowanie i potrzeba wdrażania projektów związanych z infrastrukturą wspierającą tworzenie i rozwój firm innowacyjnych. Program „Dobrobyt II”, w ramach nowego Programu operacyjnego „Innowacja i przedsiębiorstwo” na lata 2007–2013, uwzględnia doświadczenia i dobre praktyki programu „Dobrobyt”. Ważnym nowym elementem jest wsparcie tworzenia i rozwoju aniołów biznesu (business angels). Narzędzie to ma pomóc przedsiębiorstwom typu start-up w zdobyciu kapitału, poszerzając w ten sposób opcje finansowe dla ich planów biznesowych i projektów innowacyjnych. Niektóre koszty operacyjne związane z tworzeniem i rozwojem sieci będą pokrywane w ramach programu. Podstawowa działalność tej sieci obejmie tworzenie baz danych sprawdzonych aniołów biznesu i bazy danych projektów biznesowych małych i średnich przedsiębiorstw. Celem jest występowanie w roli pośrednika przy organizowaniu kontraktów pomiędzy potencjalnymi inwestorami a firmami posiadającymi interesujące plany biznesowe w celu znalezienia dla nich finansowania. Działania podobne do zakończonego programu „Dobrobyt”, takie jak tworzenie i późniejszy rozwój inkubatorów przedsiębiorczości, parków naukowo-technologicznych i centrów transferu technologii, będą również częścią nowego programu. 16.4. Podsumowanie Polityka badań i rozwoju w Republice Czeskiej przechodzi długookresową transformację, która dopiero od niedawna przynosi bardziej widoczne rezultaty w postaci zmian w kierunku wsparcia polityki innowacyjnej i poprawy jej skuteczności, co znajduje wyraz przynajmniej w odpowiednich dokumentach strategicznych. Z pewnością jest to wynikiem wpływu członkowstwa w UE, łącznie z przygotowaniem programów operacyjnych dotyczących wykorzystania funduszy strukturalnych. Jedną z podstawowych słabości czeskiego narodowego systemu innowacji są słabo rozwinięte powiązania nauki z przemysłem (oraz wynikająca z tego słabość powiązań między badaniami podstawowymi i stosowanymi/eksperymentalnymi). Po części niedostatki te odzwierciedlają zniekształcenia odziedziczone z przeszłości. Pomimo wielu wygłaszanych deklaracji politycznych nadal jednak brakuje wymiaru regionalnego wsparcia innowacji w Republice Czeskiej. Dopiero niedawno, głównie z uwagi na możliwości finansowania z funduszy UE, podjęto pewne wysiłki w celu sformułowania tzw. regionalnych strategii innowacji. Problem w tym, że końcowe dokumenty programu są albo niskiej jakości, albo brakuje w nich przejrzystej strategii, która przyniosłaby konkretne rezultaty. Sformułowane cele są często ogólnikowe, brakuje przejrzyście zdefiniowanych priorytetów oraz odpowiednich wskaźników (łącznie z odpowiednimi środkami finansowymi wyasygnowanymi na ten cel z budżetu regionalnego i narodowego). Główne problemy strategii to zbyt małe uwzględnienie specyfiki 392 Anna Kaderabkova regionalnych systemów innowacji, pasywna rola najważniejszych grup interesu (przedsiębiorstw, uniwersytetów, przedstawicieli polityki) przy tworzeniu dokumentów strategicznych i minimalne interakcje pomiędzy sektorami instytucjonalnymi, a w efekcie niewystarczające powiązanie strategii innowacji z rozwojem konkurencyjności. W rezultacie przykłady instrumentów wsparcia innowacyjności o specyfice regionalnej są bardzo rzadkie w Republice Czeskiej, a ocena ich skuteczności i wpływu na rozwój regionalny nie jest prowadzona w sposób systematyczny i niezależny. Ten sam problem dotyczy parków naukowo-technologicznych, inkubatorów przedsiębiorczości i centrów transferu technologii wspieranych w ramach programu „Dobrobyt” w pierwszym okresie programowania 2004–2006 wraz z zaplanowaną kontynuacją w okresie 2007–2013. Najbardziej reprezentatywnym przykładem regionalnej strategii innowacji w Czechach jest tzw. projekt BRIS w Pradze (równocześnie prowadzony w Pilźnie). Jednak nadal otwarte pozostaje pytanie co do praktycznej wykonalności strategii i jej wkładu do regionalnej innowacyjności i konkurencyjności, który będzie zależał od włączenia strategii do długookresowego programu rozwoju regionu, tj. do planów rozwojowych ważniejszych agend gospodarki regionalnej. Zagadnieniem o wymiarze systemowym jest pożądana forma i intensywność politycznych interwencji „odgórnych” ze strony wspomnianych wyżej podmiotów w zakresie wsparcia innowacji na poziomie regionalnym, w porównaniu z rolą wewnętrznych regionalnych wysiłków „oddolnych”. Dyskutowane punkty związane są z bardziej ogólnym problemem dotychczas niedocenianej polityki regionalnej w długookresowym rozwoju gospodarczym w Republice Czeskiej. Bibliografia Blažek J., Uhlíř D., Regional innovation policies in the Czech Republic on the case of Prague: an emerging role of a regional level?, PřF UK, Praha 2006. Czechinvest, Informace o programu Klastry, www.czechinvest.cz Czechinvest, Zhodnocení programu Prosperita, www.czechinvest.cz Český statistický úřad, Statistiky výzkumu a vývoje v České republice 2000–2005, www.czso.cz Kadeřábková A., Kahoun J., Regionální inovační výkonnost, Centrum ekonomických studií, Praha 2007. Macešková M., Žížalová P., Regionální aspekty politiky výzkumu a vývoje v České republice, PřF UK, Praha 2006. MŠMT, Národní politika výzkumu I, II. Národní inovační politika, Rada pro výzkum a vývoj, www.vyzkum.cz, www.msmt.cz Operational Programmes 2004–2006, 2007–2013, www.strukturalni-fondy.cz Průvodce veřejnou podporou výzkumu a vývoje v České republice 2003–2007. Technologické centrum AV ČR, Final Project Report – Bohemian Regional Innovation Strategy, Praha 2004. Annamária Inzelt*, Lászlo Csonka** 17. Instrumenty wzmacniające regionalny potencjał wiedzy na Węgrzech 17.1. Wstęp W drugiej połowie XX w. globalizacja była najbardziej wyróżniającym się procesem ekonomicznym. Jednakże proces ten nie wpłynął na zmniejszenie roli przewagi regionalnej, a przeciwnie – obecnie wydaje się ona nabierać większego znaczenia. Firmy działające globalnie szukają środowiska, które charakteryzuje się wysokim stopniem innowacyjnej wiedzy i które może wzbogacić ich własny potencjał. Dlatego też rośnie znaczenie regionalnych systemów innowacyjnych i tym samym zwiększa się rola regionalnej polityki w zakresie badań, rozwoju i innowacji. Na Węgrzech regiony są tradycyjnie pasywnym uczestnikiem procesu podejmowania decyzji. Finansowanie oraz tworzenie polityki w zakresie badań, rozwoju i innowacji zostało scentralizowane, a regionalni aktorzy niechętnie tworzą innowacyjne zespoły. Węgry Środkowe posiadają największy potencjał w zakresie badań i rozwoju oraz podejmują najwięcej przedsięwzięć innowacyjnych. W tym regionie skupia się prawie dwie trzecie wydatków krajowych na badania i rozwój; mieści się tu także ponad połowa instytucji zajmujących się działalnością B + R . Jednakże region ten ma również słabości: niewielki odsetek przedsiębiorstw przeznacza środki finansowe na badania i rozwój, a ponadto brak jest współpracy w tym zakresie z organizacjami publicznymi. Można postawić hipotezę, że rozwój regionalny byłby wzmocniony przez lepsze ułożenie relacji pomiędzy regionalnymi partnerami zorientowanymi na innowacje, a także włączenie do współpracy administracji regionalnej. * Dyrektor IKU Innovation Research Centre, Financial Research sp. z o.o., tel. +361-346-0252, e-mail [email protected] ** Asystent ds. badań, IKU Innovation Research Centre, Financial Research sp. z o.o., tel. +361-346-0253, e-mail [email protected] 394 Annamária Inzelt, Lászlo Csonka W rozdziale tym pokrótce przedstawiono priorytety polityki w zakresie B + R i innowacji, ramy działań regionalnych w tej dziedzinie składające się na narodowy i regionalny system innowacji na Węgrzech, a także główne kwestie, które wpływają na kształtowanie polityki. Następnie podsumowano główne inicjatywy, które zostały stworzone specjalnie dla regionów, biorąc pod uwagę ich sytuację i potrzeby. Programy te, odnoszące się do badań, rozwoju i innowacji, mają na celu podniesienie regionalnego potencjału innowacyjności. W końcowej części rozdziału skupiono się na najbardziej zaawansowanym regionie węgierskim – Węgrzech Środkowych, gdzie scharakteryzowano jeden szczególny program: centra wiedzy uniwersytetów regionalnych. Program ten może być uznany za dobrą praktykę służącą zwiększaniu regionalnego potencjału wiedzy. Głównym celem programu jest wspieranie partnerstwa między uniwersytetami a przemysłem, co ma usprawnić wykorzystanie regionalnych zasobów wiedzy. 17.2. Struktura wzmocnienia potencjału wiedzy w regionach na Węgrzech Narodowy system innowacji przeszedł poważne zmiany od początku transformacji gospodarki na Węgrzech. W tych latach, jak zostało to ocenione w raporcie European Trend Chart1, Węgry zbudowały strukturę „potencjalnie udanego narodowego systemu innowacji” z udziałem różnych podmiotów zaangażowanych w proces podejmowania decyzji w zakresie nauki i technologii. W trakcie transformacji wdrożono nowe ramy funkcjonowania systemu nauki i techniki, powstały również pierwsze elementy struktury zarządzania badaniami i rozwojem technologicznym. Jednakże system jest nadal w trakcie transformacji2. Zasady polityki w dziedzinie nauki i technologii oraz innowacji pozostają nadal wysoce scentralizowane i dopiero w ostatnich latach zostały utworzone regionalne struktury na rzecz rozwoju badań i innowacji. Harmonizacja z rozporządzeniami UE odegrała ważną rolę w tym procesie. 17.2.1. Cele polityki Dopiero po prawie 10 latach transformacji ekonomicznej rząd węgierski zaczął kłaść nacisk na rozwój badań, technologii i innowacji. Do 2000 r. nie uchwalono żadnego strategicznego dokumentu dotyczącego rozwoju tego sektora. Pojawiła się zatem potrzeba przyjęcia strukturalnego i zorientowanego na cel podejścia. Nowa fala ustawodawstwa w latach 2003–2005 miała na celu dostosowanie węgierskiego systemu innowacji 1 European Trend Chart on Innovation, Annual Innovation Policy Trends and Appraisal Report Hungary 2004–2005, EC, 2006. 2 Dokładna charakterystyka transformacji systemu nauki i techniki na Węgrzech znajduje się w: M. Braun, G. Filiatreau, A. Inzelt, V. Kunova, Y. Cadiou, L. Csonka, D. Meisner, M. Siman, Private Sector Interaction in the Decision Making Processes of Public Research, Study for the EC [OJ 2004/S149-128492 (RTD-M2-1)], 2006; European Trend Chart on Innovation, op.cit.; ERAWATCH Baseload Inventory, http://cordis.europa.eu/erawatch 17. Instrumenty wzmacniające regionalny potencjał wiedzy na Węgrzech 395 do nowego środowiska międzynarodowego (proces boloński i cele barcelońskie) oraz harmonizację z prawem UE w procesie przygotowania do członkowstwa. Nowe ustawodawstwo oraz nowe programy w odniesieniu do polityki badań są najważniejszymi zmianami w mechanizmach węgierskiej polityki zgodnymi ze strategią lizbońską. Istotne znaczenie dla poprawy ogólnych warunków prowadzenia działalności badawczej i innowacyjnej miały dwa nowe akty prawne: 1) ustawa o badaniach i rozwoju oraz innowacji technologicznej (CXXXIV z 2004 r.); 2) ustawa o szkolnictwie wyższym (XXXVIII z 2005 r.). Bardzo ważnym posunięciem w tworzeniu nowego środowiska ustawodawczego było przyjęcie ustawy o badaniach i rozwoju oraz innowacji technologicznej, która pozwala organizacjom publicznym, takim jak uniwersytety, na uczestnictwo w tworzeniu przedsiębiorstw wprowadzających innowacje technologiczne i wykorzystujących wyniki badań naukowych. Te przepisy prawne stworzyły także ramy ustawodawcze dla partnerstwa publiczno-prywatnego w wykorzystywaniu wiedzy oraz współpracy w zakresie badań i innowacji, głównie pomiędzy badawczymi organizacjami publicznymi i sektorem prywatnym. Ponadto ustawa nakazuje stworzenie skutecznego systemu ochrony praw własności intelektualnej (IPR – Intellectual Property Rights) na uniwersytetach, które wzmocnią współpracę pomiędzy środowiskiem uniwersyteckim i sektorem przemysłu (wprowadzanie w życie tej ustawy jest nadal opóźnione, gdyż niewielka liczba uniwersytetów była wstanie utworzyć właściwy system IPR). Ustawa XXXVIII o szkolnictwie wyższym z 2005 r. reguluje sposób, w jaki uniwersytety mogą tworzyć lub uczestniczyć w tworzeniu organizacji wykorzystania wiedzy oraz działalności typu spin-off. Poprzez stworzenie nowego ciała zarządzającego – Rady Ekonomicznej – przy instytutach szkolnictwa wyższego ten przepis prawny ma spowodować wzrost wpływu sektora prywatnego w tych instytucjach. Ogólne warunki ramowe działalności innowacyjnej poprawiły się dzięki nowemu ustawodawstwu w zakresie polityki badań i jej reorientacji zgodnie z celami lizbońskimi. Pierwszy uchwalony dokument dotyczący polityki nauki, technologii i innowacji stanowił część Narodowego planu rozwoju (NDP) na lata 2004–2006 i wyznaczał ramy prawne wspierania innowacyjności, dzięki czemu Węgry stałyby się atrakcyjną lokalizacją dla badań i rozwoju. Cele tego planu były następujące: a) wzmocnienie konkurencyjności, b) lepsze wykorzystanie zasobów ludzkich, c) stworzenie lepszego otoczenia dla wprowadzania innowacji, d) bardziej zrównoważony rozwój regionalny. Do regionalnych badań, rozwoju oraz zagadnień dotyczących innowacji na szczeblu regionu odnosiły się dwa programy operacyjne będące częścią NDP: 1) Regionalny program operacyjny (ROP) oraz 2) Operacyjny program konkurencyjności gospodarczej (ECOP). Badania i rozwój skupiają się wokół trzech celów: • wsparcie dla wdrażania badań i rozwoju technologii, • poprawa warunków badawczych, transferu technologii oraz współpracy przy obiektach zarówno prywatnych jak i publicznych, • wzmocnienie potencjału przedsiębiorstw w zakresie badań i rozwoju oraz zdolności innowacyjnych. 396 Annamária Inzelt, Lászlo Csonka Drugi NDP „Nowe Węgry” na lata 2007–2013 wyróżnia te zadania i programy, które pomogą poprawić sytuację społeczną, gospodarczą i ochrony środowiska oraz przyczynią się do rozwoju zatrudnienia. Dokument ten kładzie większy nacisk na wymiar regionalny, podkreślając znaczenie poszczególnych regionów i biegunów rozwojowych dla rozwoju równowagi terytorialnej. Na poziomie regionalnym – zgodnie narodowymi dokumentami strategicznymi – zostały przygotowane regionalne strategie innowacji (RIS). Zawierają one analizę obecnej sytuacji oraz przegląd systemu innowacyjności w regionach, z uwzględnieniem regionalnych decydentów innowacyjnych i posiadanych zasobów wiedzy. Proces formułowania strategii uwzględnia stronę podaży i stronę popytu regionalnej innowacyjności. Opierając się na informacjach zebranych po obu tych stronach, RIS tworzy kompleksową strukturę priorytetów, celów i zadań dla regionu. Tworzenie regionalnych strategii innowacji było wspierane przez Ramowy program UE na rzecz badań i rozwoju technologicznego (RTD). 17.2.2. Prawne, instytucjonalne ramy polityki dla regionów Tradycyjnie Węgry podzielone są na 19 okręgów administracyjnych (nie licząc stolicy), które są zarządzane przez centralnie ustanowione władze lokalne. Posiadają one różne obowiązki w dziedzinie edukacji, kultury, służby zdrowia, spraw społecznych i środowiska. Zaraz po transformacji zarządzanie pewnymi rodzajami podatków zostało przekazane ze szczebla centralnego do władz lokalnych (np. podatek od nieruchomości). W 1996 r. zostały przyjęte przepisy prawne (ustawa XXI o rozwoju regionalnym i planowaniu z 1996 r.) o rozwoju terytorialnym Węgier, uwzględniające politykę regionalną UE, skierowane na zrównoważony rozwój całego terytorium państwa. Mimo że węgierskie regiony (jest ich siedem) zostały utworzone tak, aby odpowiadać zasadzie subsydiarności UE, w praktyce tworzenie polityki pozostaje w znacznym stopniu scentralizowane. Regiony korzystają ze środków finansowych budżetu centralnego, które mogą być uzupełniane dzięki braniu udziału w przetargach unijnych. W zakresie regionalnej struktury nauki i techniki oraz podejmowania decyzji regiony są blisko związane z narodowym systemem polityki innowacyjnej. Główna rola organizacji regionalnych to dostarczanie rządowi właściwych informacji o regionie. Regionalne inicjatywy oraz ich wykonanie zależą w dużej mierze od władz lokalnych należących do tego samego regionu. Jedną z ważniejszych inicjatyw państwowych było utworzenie regionalnych agencji innowacji oraz Narodowego Biura na rzecz Badań i Technologii (NKTH). Agencje zostały utworzone w celu promowania regionalnych działań na rzecz innowacji oraz rozwijania regionalnych systemów innowacji, w szczególności poprzez stymulowanie współpracy w dziedzinie badań i rozwoju pomiędzy regionalnymi podmiotami z różnych sektorów. Jako instytucje pośredniczące na poziomie regionalnym, agencje są nowymi podmiotami i uzupełniają już istniejące instytucje, które zostały utworzone we wczesnych latach 90. Regony węgierskie są jedynymi beneficjentami funduszy UE na rzecz rozwoju i chociaż mogą zgłaszać swoje specyficzne potrzeby w zakresie planowania, nie posiadają silnego samorządu ani własnych środków finansowych. 17. Instrumenty wzmacniające regionalny potencjał wiedzy na Węgrzech 397 Regionalne rady na rzecz rozwoju, poprzez agencje rozwoju i agencje innowacji, koordynują tworzenie koncepcji rozwoju regionalnego, współpracują (oraz budują sieć) z organizacjami lokalnymi w celu osiągnięcia zintegrowanego, zrównoważonego i efektywnego rozwoju. Agencje innowacji składają się z innowacyjnych organizacji, a ich rolą jest dostarczanie podmiotom działającym w regionie właściwych informacji na temat innowacji oraz tworzenie otoczenia przyjaznego innowacjom. Są one również aktywne w kreowaniu i rozwijaniu lokalnych zespołów i sieci regionalnych, których celem jest wzmacnianie innowacyjności w regionach. Innowacje wśród MSP promuje specjalna inicjatywa finansowa. Rządowy program INNOCSEKK wspiera działania na rzecz innowacji w przedsiębiorstwach poprzez uczestnictwo w zakupie własności intelektualnej od stron trzecich oraz innowacyjnych produktów i usług, a także zlecając usługi w dziedzinie badań i rozwoju (nawet w szerszym rozumieniu: od badań rynku po usługi inkubacyjne) lub badań patentowych. 17.3. Przegląd inicjatyw regionalnych na rzecz wsparcia innowacji Pod koniec lat 90. rząd węgierski dostrzegł niebezpieczeństwo nadmiernej koncentracji aktywności w dziedzinie badań i rozwoju w niektórych węgierskich regionach. W 2005 r. Węgry Środkowe (wraz z Budapesztem) miały aż 66,8% udziału w krajowych wydatkach w dziedzinie badań i rozwoju, podczas gdy drugi w kolejności region, Północna Wielka Nizina – tylko 8,6%. W latach 90. ta dysproporcja nie uległa zmianie i w rządowych planach wsparcia nie było żadnych programów skierowanych do regionów w celu jej wyrównywania. Jednym z głównych problemów regionalnego rozwoju innowacji jest relatywnie niski poziom powiązań pomiędzy lokalnymi instytucjami na Węgrzech. Brak ciał zarządzających i innych stowarzyszeń reprezentujących specyficzne lokalne i regionalne interesy jest pozostałością gospodarki socjalistycznej. Ta słabość systemu uniemożliwia lokalnym innowacyjnym organizacjom pełne skorzystanie z bliskości geograficznej, która jest ważnym warunkiem dla rozwoju innowacji lub instytucjonalnej wiedzy3. Wprowadzenie Funduszu Badań i Innowacji Technologicznych (KTIA) zmieniło tę sytuację, ponieważ z prawnego punktu wiedzenia środki finansowe funduszu muszą być wydane poprzez rozpisanie ofert przetargowych i w 25% przeznaczone na regionalne działania na rzecz innowacji4. Od 2004 r., wykorzystując te środki funduszu oraz opiera3 P. Cooke, Regional Innovation Systems and Regional Competitiveness, w: Innovation and Social Learning – Institutional Adaptation in an Era of Technological Change, red. M.S. Gertler, D.A. Wolfe, Palgrave, 2002. 4 Niezależny fundusz rządowy KTIA przewiduje promocję zapotrzebowania na innowacje i konkurencyjność firm opartą na wiedzy. Fundusz jest finansowany z obowiązkowych składek wszystkich zarejestrowanych firm na Węgrzech, co roku uwzględnianych w rządowym budżecie. Przedsiębiorstwa mikro i małe są zwolnione z obowiązku płacenia składki. Bezpośrednie wydatki na badania i rozwój, zarówno wewnątrzzakładowe, jak i zlecane na zewnątrz jednostkom publicznym zajmującym się badaniami i rozwojem, mogą być odliczone od składki, co stymuluje działania innowacyjne. Opłaty wnoszone przez firmy do transparentnego, wyspecjalizowanego funduszu są wykorzystywane dla bezpośrednich i pośrednich korzyści prywatnego sektora, jak to jest przewidziane w prawie dotyczącym KTIA. 398 Annamária Inzelt, Lászlo Csonka jąc się na doradztwie regionalnych rad na rzecz rozwoju (RDC), rząd uruchomił szereg nowych programów w celu wzmocnienia regionalnych potencjałów innowacyjnych. Tabela 17.1. Rządowe programy na rzecz badań i innowacji zorientowane na regiony Wprowadzenie Wykonawca Ilość dotychczas przyznanych środków (mln HUF) Bieguny rozwojowe 2007 NDA ramowy Utworzenie regionalnych centrów badań biznesowych w celu wzmocnienia regionalnych uniwersyteckich centrów wiedzy (KUTREG) 2006 NKTH (KTIA) 1,2 Wyszczególnienie Programy regionalne Programy „Baross Gábor” (innowacja regionalna) Regionalne uniwersyteckie centra wiedzy (program „Pázmány Péter” od 2005 r. • Budowa partnerstwa i sieci współpracy pomiędzy środowiskiem uniwersyteckim i przemysłem w zakresie transferu badań i wiedzy 2005 NKTH (KTIA) ramowy 2004 NKTH (KTIA) 17,5 2003 GKM 3,0 Regionalne agencje innowacji (utworzone i działające) 2004 NKTH 1,4 Centra współpracy na rzecz badań (CRC II) (CRC I) 2004 1999 NKTH 2,0 Program na rzecz rozwoju zarządzania innowacjami i transferu technologii (INNOTETT) 2006 NKTH (KTIA) 0,7 Program na rzecz transferu wiedzy „Kozma László” 2006 NKTH (KTIA) 0,8 Program innowacji na rynku ołowiu (klastry) 2005 NKTH (KTIA) 8,5 Programy o znacznym wymiarze regionalnym KTIA – Fundusz Innowacji na rzecz Badań i Technologii NDA – Narodowa Agencja Rozwoju NKTH – Narodowe Biuro na rzecz Badań i Technologii GKM – Ministerstwo Gospodarki i Transportu Źródło: opracowanie własne. Regionalne rady na rzecz rozwoju współdziałają przy tworzeniu regionalnych programów innowacyjnych z Narodowym Biurem na rzecz Badań i Technologii (NKTH). W oparciu o regionalne strategie innowacji NKTH uruchomiło programy dostosowane do potrzeb poszczególnych regionów. Programy zorientowane na regiony działające w latach 2006–2007 są zestawione w tabeli 17.15. 5 W kontekście zorientowanych na regiony programów na rzecz badań, rozwoju i innowacji można wspomnieć o parkach przemysłowych. Od połowy lat 90. rząd wspiera rozwój parków przemysłowych w całym kraju dzięki znacznemu finansowaniu. Może to być uznane za jedno z pierwszych podejść uwzględniających znaczenie lokalnych wzajemnych oddziaływań. Parki przemysłowe są ważnym elementem ogólnego rozwoju regionalnego, ale mają mniejsze znaczenie w ułatwianiu lokalnych działań w zakresie badań i rozwoju oraz opartych na innowacjach. 17. Instrumenty wzmacniające regionalny potencjał wiedzy na Węgrzech 399 Najnowszy program regionalny o nazwie „Bieguny rozwojowe” został zapoczątkowany 2007 r. Drugi plan rozwoju „Nowe Węgry II” wzmocnił pozycję regionów poprzez identyfikację tych „biegunów”, które otrzymają większość wsparcia w latach 2007–2013. Te bieguny to miasta, które mogą stać się motorem rozwoju działalności B + R i innowacji, wzmocnić lokalne interakcje oraz poprawić konkurencyjność. Do tych biegunów wzrostu zalicza się Budapeszt (zwłaszcza w dziedzinie ICT, ochrony środowiska, technologii medycznych oraz biotechnologii), Debreczyn (medycyna i innowacje rolnicze), Győr (przemysł motoryzacyjny i maszynowy, energia odnawialna), Miszkolc (nanotechnologie, przemysł chemiczny, mechatronika i energetyka odnawialna), Pecz (ochrona środowiska i przemysł rozrywkowy), Segedyn (służba zdrowia, ochrona środowiska, rolnictwo i biotechnologia) oraz miasta Székesfehérár i Veszprém jako „wspólny biegun” (mechatronika, ICT, logistyka i przemysł ochrony środowiska). Program ten ma na celu stworzenie regionalnych klastrów w tradycyjnych lokalnych gałęziach przemysłu oraz wykorzystanie lokalnej wiedzy w dziedzinach, w których lokalne organizacje mogą zyskać przewagę gospodarczą. Jedną z najnowszych inicjatyw rządowych jest program na rzecz utworzenia regionalnych centrów badań komercyjnych. Program powstał w 2006 r., a jego celem jest uzyskanie zwiększonego efektu synergii z dwóch różnych inicjatyw rządowych. Program ten jest ściśle związany z programem „Pázmány Péter” z uwagi na fakt, że centra badań komercyjnych mogą być utworzone jedynie w otoczeniu regionalnych uniwersyteckich centrów wiedzy. Pierwszy – i jak na razie jedyny – przetarg przyznał trzem centrom wsparcie w wysokości 1,2 bln HUF (5 mln EUR). Programy „Baross Gábor” są najważniejszym źródłem wsparcia regionalnego potencjału w dziedzinie badań i rozwoju oraz regionalnej współpracy. Te programy mają odrębną charakterystykę dla poszczególnych regionów, ponieważ opierają się na zaleceniach regionalnych rad na rzecz rozwoju. Jedną z bardziej udanych inicjatyw był program regionalnych uniwersyteckich centrów wiedzy6 (tzw. program RET, później nazwa została zmieniona na „Pázmány Péter”), który był nowatorskim programem w zakresie tworzenia biegunów rozwoju. Jego celem jest stworzenie profesjonalnych (zawodowych) i regionalnych centrów w poszczególnych gałęziach przemysłu, które integrują działania różnych instytucji (uniwersytety, przedsiębiorstwa, instytucje akademickie, inne organizacje) w dziedzinie badań, rozwoju i innowacji. W ten sposób zostanie wzmocnione wykorzystanie regionalnej wiedzy i konkurencyjność sektora biznesu. Zakładano, że uniwersytety mogłyby być motorem rozwoju regionalnego. Przodujące gałęzie przemysłu mogą znaleźć dobrych 6 Ten nowy program był rozwijany stopniowo. Ze strony agencji rządowych jego inicjatorem było Ministerstwo Gospodarki i Transportu, które w 2003 r. uruchomiło wcześniejszą wersję programu na rzecz rozwoju technologicznego i innowacji. Celem było wsparcie dla współpracy opartej na wiedzy, tak aby unowocześnić system transferu wiedzy pomiędzy uniwersytetami i przemysłem oraz aby uniwersytety stały się bardziej atrakcyjnym partnerem dla laboratoriów badawczo-rozwojowych, a także aby połączyć potencjalnie innowacyjne MSP w centra wiedzy w celu wzmocnienia regionalnych klastrów. Zakładano, że program mógłby złagodzić zjawisko odpływu naukowców z uniwersytetów i z regionów oraz że mógłby pomóc w rozwijaniu kultury przedsiębiorczości na uniwersytetach. 400 Annamária Inzelt, Lászlo Csonka partnerów w dziedzinie badań i edukacji na uniwersytetach, natomiast uniwersytety mogą wspierać tworzenie firm spin-off oraz wpływać na rozwijanie firm typu start-up, które oferują miejsca pracy wymagające zaawansowanej wiedzy. Zespoły wiedzy mogą pomagać w rozwoju potencjału regionalnego biznesu w różnych częściach kraju. Autorzy programu RET chcieli zmobilizować środki sektora prywatnego oraz zwiększyć zainteresowanie prywatnej strefy działaniami w dziedzinie badań i rozwoju. Współpraca różnych instytucji przyjmuje formę konsorcjów. Celem centrów wiedzy jest syntezowanie i integrowanie zasobów wiedzy członków konsorcjum, tak aby osiągnąć nowe, znaczące wyniki naukowe. Ta polityka promuje tworzenie centrów wiedzy specyficznych dla każdego regionu, wspiera ich działalność w pierwszych latach oraz stymuluje współpracę wśród różnych podmiotów systemu innowacji. Ponadto zachęca do tworzenia opartych na wiedzy firm typu spin-off i start-up. W 2004 r. Narodowe Biuro na rzecz Badań i Technologii uruchomiło pierwszą edycję programu RET, kształtując jego cele stosownie do informacji uzyskanych z regionalnych agencji wiedzy. Pierwsze wezwanie do składania wniosków spotkało się z trochę większym zainteresowaniem niż kolejne tury składania wniosków. Druga i trzecia tura miały niższy budżet i oferowały niższe granty oraz krótszy okres finansowania. Tabela 17.2 przedstawia wyniki składania wniosków w ramach programu RET i zakres finansowania. Tabela 17.2. Wyniki trzech tur składania wniosków do programu RET Wyszczególnienie Liczba wniosków, które otrzymały wsparcie Liczba złożonych wniosków Liczba regionów, biorąc pod uwagę miejsce złożenia wniosku Liczba regionów ze względu na pochodzenie wniosków, które otrzymały granty 2004 2005 2006 6 6 6 12 15 · 7 6 · 5 4 · Całkowita suma grantów (mln HUF) 9000 6000 2500 Najniższe granty (mln HUF) 1100 500 300 Najwyższe granty (mln HUF) 1700 1200 800 Średnia wysokość wsparcia jednego wniosku (mln HUF) 1500 1000 417 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NKTH. W efekcie pierwszej tury składania wniosków utworzono sześć centrów wiedzy, które można uznać za zalążki regionalnych klastrów kompetencji. Są one zlokalizowane: w regionie Północnej Wielkiej Niziny (Debreczyn) – w dziedzinie badań genomu, nano- i biotechnologii; w regionie Południowej Wielkiej Niziny (Segedyn) – w dziedzinie neurobiologii; w regionie Węgier Środkowych (Budapeszt) – w dziedzinie badań molekularnych oraz systemów mechatroniki i logistyki (dwa centra); w regionie Zachodniego Kraju Zadunajskiego (Sopron) – w dziedzinie wykorzystania drzewa i lasów. 401 17. Instrumenty wzmacniające regionalny potencjał wiedzy na Węgrzech W 2005 i 2006 r. uruchomiono kolejną rundę składania wniosków, w efekcie której granty otrzymało sześć nowych centrów. Beneficjentami programu stały się wszystkie węgierskie regiony. Węgry Środkowe przyciągnęły największą liczbę centrów wiedzy (8), cztery inne regiony po dwa, a w pozostałych dwóch regionach powstało po jednym centrum wiedzy (tabela 17.3). Warto zauważyć, że największa liczba centrów dotyczy biotechnologii i branży farmaceutycznej, w których to dziedzinach zarówno przemysł, jak i organizacje badawcze mają mocną pozycję na Węgrzech. Innym wiodącym sektorem jest przemysł samochodowy. Północna Wielka Nizina 2 Południowa Wielka Nizina 2 Węgry Środkowe 8 Węgry Północne 1 Zachodni Kraj Zadunajski 2 Południowy Kraj Zadunajski 1 Środkowy Kraj Zadunajski Ogółem 1 1 Badania materiałowe Rolnictwo Przemysł motoryzacyjny 1 1 1 2 2 2 1 1 1 1 1 2 18 ICT Nanotechnologia Nauki biologiczne i farmaceutyczne Nauki przyrodnicze Region Ogółem Tabela 17.3. Liczba centrów wiedzy według dziedzin i regionów w latach 2004–2006 1 2 4 2 3 1 4 2 1 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NKTH. Centra wiedzy są zakładane przy instytucjach szkolnictwa wyższego, aby powiązać cały łańcuch innowacji w danym przemyśle. Naukowy program centrów powinien być tak sformułowany, aby współpraca wspierana ze środków publicznych stała się samofinansująca po pierwszych kilku latach działalności konsorcjum. Fundusz Innowacji na rzecz Badań i Technologii finansuje centra tylko w pierwszej fazie ich funkcjonowania. Uczestniczące w konsorcjum organizacje biznesowe partycypują w finansowaniu badań oraz dostarczają wyspecjalizowanej, nowoczesnej aparatury badawczej, która może być używana również przez inne podmioty, niebędące członkami konsorcjum. Centrum może przyciągnąć dodatkowe zasoby finansowe pochodzące od władz regionalnych, lokalnych, od międzynarodowych inwestorów finansowych (kapitał inwestycyjny), lokalnych i międzynarodowych działaczy non-profit oraz fundacji, a także może brać udział w przetargach UE. W ten sposób program odnosi się do modelu partnerstwa publiczno-prawnego, w którym państwo nie zapewnia jedynego wsparcia programu. 402 Annamária Inzelt, Lászlo Csonka 17.4. Najbardziej innowacyjny region Węgier: Węgry Środkowe Pozycja innowacyjna regionów węgierskich jest bardzo zróżnicowana. Z siedmiu regionów tylko jeden (Węgry Środkowe) ma bardzo dobrą pozycję w rankingu regionów europejskich (miejsce 34) i tylko dwa regiony z nowych państw członkowskich UE (Praga i region Bratysławy) wypadają lepiej w rankingu. Kolejny węgierski region uplasował się dopiero na pozycji 144, a pięć innych mieści się między 173 a 179 miejscem7. Węgry Środkowe mają najmniejszy obszar wśród regionów węgierskich, ale zamieszkuje je przez prawie 30% populacji Węgier, z wyraźną koncentracją mieszkańców w stolicy. Ten region wytwarza 44,5% PKB kraju, a w 2004 r. był odbiorcą 64% bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Region ma bardzo dobre położenie na przecięciu transeuropejskich dróg łączących północ i południe oraz zachód i wschód Europy. Prawie we wszystkich wskaźnikach region wypada powyżej średniej krajowej, jednak jest zróżnicowany wewnętrznie, z dominującą pozycją Budapesztu. Lokalizacja Tabela 17.4. Główne cechy regionalnych uniwersyteckich centrów wiedzy w Węgrzech Środkowych Główny uniwersytet Budapeszt BMGE Budapest Tech SOTE Gödöllő ELTE BCE SZIE Pole działalności IT zawansowane pojazdy informatyka i telematematyka biologia molekularna i infobionika e-nauka nowe technologie przemysł spożywczy środowisko Liczba partnerów według rodzajów Udział biznesu Rok publiczne w finansowaniu korporacje duże MSP projektu (%) ustanowienia organizacje międzynarodowe firmy badawcze 1 2 2 1 3 3 3 12,3 15,3 · 2005 2004 2006 3 1 4 7,3 2004 1 1 2 2 5 2 5 18,1 · · 29,5 2005 2006 2006 2005 2 1 3 2 1 2 3 BMGE – Uniwersytet Techniczno-Ekonomiczny w Budapeszcie SOTE – Uniwersytet Semmelweisa ELTE – Uniwersytet Loránda Eötvösa BCE – Uniwersytet Corvinusa w Budapeszcie SZIE – Uniwersytet Św. Stefana Źródło: opracowanie własne. 7 European Innovation Scoreboard 2005, http://trendchart.cordis.europa.eu/tc_innovation_scoreboard.cfm 17. Instrumenty wzmacniające regionalny potencjał wiedzy na Węgrzech 403 Połowa instytucji zajmujących się badaniami i rozwojem mieści się w Węgrzech Środkowych (a koncentracja personelu badawczego jest nawet wyższa), wydatki na B + R regionu to 64% ogółu krajowych nakładów. W regionie ma swoją siedzibę ponad 70% przedsiębiorstw innowacyjnych Węgier. Z 18 regionalnych uniwersyteckich centrów wiedzy aż 8 znajduje się w tym regionie (tabela 17.4). Centra wiedzy charakteryzują się dużą różnorodnością pod względem zarówno tworzących je partnerów, jak i roli biznesu finansującego ich funkcjonowanie. Centra w dziedzinie technologii informatycznych (IT) oraz w przemyśle elektronicznym i samochodowym zostały założone z udziałem oddziałów wielkich korporacji międzynarodowych i firmy te odgrywają istotną rolę w ich działalności badawczej. Pozostałe centra wiedzy zostały utworzone przez uniwersytety, które współpracowały głównie z węgierskimi MSP lub z kilkoma większymi firmami. Warto zaznaczyć, że wiele MSP jest bardzo innowacyjnych i odnosi sukcesy nawet na rynku międzynarodowym. Rola tych firm w finansowaniu działalności B + R w poszczególnych centrach jest silnie zróżnicowana, np. w przypadku centrum Szentágothai wkład przedsiębiorstw w finansowanie jest bardzo wysoki. Aby pokazać znaczenie i użyteczność programu we wzmacnianiu potencjału w regionie Węgier Środkowych, poniżej opisano dwa reprezentatywne przykłady centrów wiedzy i ich funkcjonowanie. 17.4.1. Centrum Wiedzy Szentágothai (SZKC) Centrum Wiedzy Szentágothai (SZKC) znalazło się wśród zwycięzców pierwszej tury wniosków w programie. Zostało ono utworzone w 2004 r. przez trzy organizacje naukowe, jedną dużą firmę oraz cztery małe przedsiębiorstwa. Jednostki naukowe to: • Uniwersytet Semmelweisa (obecnie jest to lider konsorcjum); • Wydział Informatyki Katolickiego Uniwersytetu Pétera Pázmányego (uruchomiony w 2001 r.), który ma duże doświadczenie w prowadzeniu badań w dziedzinie informatyki i edukacji, w tym neurobiologii i fizjologii; posiada on laboratorium badawczo-rozwojowe Jedlik; jego działalność jest wspierana przez cztery instytuty akademickie (SZTAKI, KOKI, MFA i PKI); • Eksperymentalny Medyczno-Naukowy Instytut Badawczy MTA (MTA KOKI) – jedyny ośrodek na Węgrzech prowadzący badania medyczno-biologiczne. Inicjatorem utworzenia konsorcjum i członkiem-założycielem był również jeden z największych węgierskich producentów leków Richter Gedeon SNC. Firma prowadzi działalność B + R , zatrudniając personel badawczy (ok. 700 osób), i charakteryzuje się wysokim udziałem wydatków na B + R w przychodach (8%). Wśród założycieli znalazły się cztery małe przedsiębiorstwa: • KPS Biotechnology sp. z o.o. (założona w 2003 r.) – pierwsze biotechnologiczne przedsiębiorstwo typu spin-off powiązane z Uniwersytetem Semmelweisa; ta mała firma otrzymała wsparcie państwa na rozpoczęcie działalności w zakresie terapii genowej i technologii terapii komórkowych; 404 Annamária Inzelt, Lászlo Csonka • Analogic Computers sp. z o.o. (założona w 2000 r.) – firma typu spin-off Laboratorium Neuronowego Węgierskiej Akademii Nauk Informatycznych i Automatyzacji (MTA-SZTAKI); • MorphoLogic sp. z o.o. (założona w 1991 r.) jako MSP – jedyna firma w Europie Środkowej, która skupia się wyłącznie na badaniach lingwistycznych opartych na komputerach (rozpoznawanie mowy, czytanie tekstów, technologie mechanicznego tłumaczenia, technologie analizy zdań); • 3DHISTECH sp. z o.o. (założona w 1992 r.), działająca w dziedzinie sprzętu medycznego; przedsiębiorstwo opracowało system digitalizacji slajdów medycznych oraz powiązany z tym pakiet programowy zawierający system zarządzania bazami, oprogramowanie digitalizujące, pakiet oprogramowania wirtualnego mikroskopu i programy do telekonsultacji. Poza członkami konsorcjum funkcjonowanie centrum wspiera jeszcze kilka innych instytucji, wśród których cztery to przedsiębiorstwa (dział medyczny firmy Philips Węgry sp. z o.o., dział nauk przyrodniczych firmy IBM Węgry sp. z o.o., Proactive Management Consulting, PMC 2002 sp. z o.o., RÉV 8/Futureal Corvin-Szigony Ingatlanfejlesztő Soch.), trzy to instytucje akademickie (włączając w to jednego obcego partnera – MTA SZTAKI, Państwowy Instytut Naukowy Chirurgii Nerwów, Państwowy Instytut Kardiologiczny Gottsegen), a także władze dzielnicy 8 miasta Budapeszt. Szczegółowe cele i program konsorcjum SZKC to: 1. Przekształcenie działalności uniwersytetów w dziedzinie badań i rozwoju stosownie do nowej wizji, w której działalność B + R jest początkiem innowacyjnego łańcucha kończącego się na różnych formach zastosowań przemysłowych i komercyjnych (patent, licencja, opłaty koncesyjne, działalność typu spin-off i start-up). 2. Osiągnięcie synergii w rozwijanych dziedzinach nauki i przyjęcie interdyscyplinarnego podejścia do problemów, aby tworzyć nowe produkty i usługi. 3. Utworzenie Biura Transferu Technologii przy wiodących uniwersytetach konsorcjum. 4. Rozwijanie potencjału laboratoryjnego. 5. Inwestowanie w infrastrukturę i w inkubatory w celu osiągnięcia standardów międzynarodowych jako bazy dla firm typu spin-off i start-up będących rezultatem nowych badań i rozwoju. Jednym z ważniejszych celów centrum wiedzy jest modyfikacja obecnego podejścia akademickiego w kierunku myślenia biznesowego. Najbardziej skuteczną metodą jest włączenie studentów w procedury badawcze i rozwojowe. Zaangażowanie studentów w działania B + R rozwija ich zawodowe i międzynarodowe kontakty oraz ich zdolności komunikacyjne. Częścią szkolenia jest przekazanie przez uznanych ekspertów w branży praktycznych doświadczeń i zaakceptowanych w świecie dobrych praktyk. Wprowadzono kilka nowości w programie edukacyjnym. Dwa współpracujące uniwersytety oferują interdyscyplinarne wykształcenie, w tym zajęcia dla doktorantów w zakresie innowacji przemysłowej, zarządzania innowacjami, zakładania firmy, technik patentowych oraz ogólnych zagadnień związanych z innowacyjnością. Jako wykładowcy zapraszani są założyciele i menedżerowie firm typu start-up i spin-off, wybitni 17. Instrumenty wzmacniające regionalny potencjał wiedzy na Węgrzech 405 eksperci w przemyśle, administratorzy patentów, ekonomiści i prawnicy. Planuje się również utworzenie oddzielnego biura karier. Inne szkolenia i programy są organizowane w zależności od zapotrzebowania, np. zajęcia na temat prezentacji i komunikacji, kształcenie zdolności interpersonalnych i kierowniczych. Naukowy obszar tego centrum ma charakter interdyscyplinarny, łącząc badania w dziedzinie nauk biologicznych. W tym zakresie SZKC prowadzi pięć zintegrowanych programów, które koncentrują się na następujących kwestiach: 1) postęp w dziedzinie leków, 2) indywidualne, genetyczne terapie medyczne, 3) badanie predyktywnych wzorów genetycznych dla działań prewencyjnych w zakresie leczenia raka i chorób cywilizacyjnych oraz przygotowanie do badania tych chorób, 4) przygotowanie metod i narzędzi diagnostycznych oraz procedur informacyjnych obejmujących procedurę terapii, 5) rozpowszechnienie przemysłowego wdrażania narzędzi infobionicznych i protez bionicznych w długim okresie. Jak dotąd centrum SZKC rozwinęło metody i mechanizmy współpracy z partnerami w przemyśle, projektowe ramy operacyjne, jednolite zarządzanie, projekt oceny i monitorowania systemu. Istnienie centrum stworzyło wiele nowych możliwości firmom uczestniczącym. Obszary biotechnologii i technologii medycznej przyciągają dużą liczbę małych firm, które specjalizują się w zakresie jednego zagadnienia lub technologii. Te małe przedsiębiorstwa są wysoko innowacyjne, ale jednocześnie „słabe” w znaczeniu ekonomicznym. Jednym z pozytywnych efektów centrum SZKC jest to, że stanowi ono duże wsparcie dla rozwoju i wzmacniania tych firm, poprawiając zarazem wyniki badawcze uniwersytetu. Centrum stwarza dostęp do infrastruktury badawczej, która może pomóc w przyspieszeniu rozwoju MSP i w ten sposób umożliwić tym firmom wejście na nowy poziom rozwoju. 17.4.2. Centrum Wiedzy w Dziedzinie Zaawansowanych Pojazdów i Kontroli Pojazdów (EJJT) Wcześniejsze formy współpracy instytucji założycielskich były ważnym bodźcem dla powstania Centrum Wiedzy w Dziedzinie Zaawansowanych Pojazdów i Kontroli Pojazdów (EJJT). W skład konsorcjum EJJT wchodzi siedmiu partnerów: • Uniwersytet Techniczno-Ekonomiczny w Budapeszcie, głównie jego cztery wydziały: Wydział Pojazdów Drogowych, Wydział Kontroli Inżynieryjnej i Technologii Informacyjnej, Wydział Mechatroniki, Optyki i Oprzyrządowania oraz Wydział Automatyzacji Transportu. • Instytut Badań Komputerowych i Automatyzacji Akademii Węgierskiej (MTA SZTAKI), który skupia się głównie na badaniach podstawowych związanych z komputeryzacją, kontrolą i komunikacją. Sektor biznesu jest reprezentowany przez następujących partnerów: • Knorr Bremse Brake Systems sp. z o.o. – filia międzynarodowej firmy wytwarzającej sprzęt produkcyjny, posiadającej centrum badań i rozwoju na Węgrzech. Cen- 406 Annamária Inzelt, Lászlo Csonka trum to ma silną pozycję w międzynarodowej strukturze korporacji i zatrudnia ponad 90 inżynierów. • ThyssenKrupp Nothelfer sp. z o.o. – inna filia korporacji międzynarodowej, utworzona w 1999 r., specjalizująca się w rozwiązaniach systemu samochodowego typu steer by wire. • Inventure Automative Electronics R&D sp. z o.o. – mała firma prowadząca intensywną działalność w zakresie badań i rozwoju, posiadająca kilka innowacyjnych produktów znanych na świecie. Firma specjalizuje się w wybranych niszach rynku, takich jak diagnostyka układu hamulcowego, procesy ewaluacji prędkości i przyspieszenia. • Infomin.hu IT Consulting and Service sp. z o.o. – małe przedsiębiorstwo wyspecjalizowane w doradztwie i dostarczaniu usług w dziedzinie informatyki, zwłaszcza w ochronie informacji i projektowaniu korporacyjnych systemów zarządzania. • TÜV NORD-KTI sp. z o.o. – firma założona przez niemiecki TÜV Hannover na bazie węgierskich instytutów badawczych z tej samej dziedziny. Jest to instytucja konsultingowa w zakresie zagadnień bezpieczeństwa i ochrony systemów transportu drogowego oraz technologii systemów samochodowych i towarowych. Celem centrum wiedzy EJJT jest tworzenie nowej wiedzy w dziedzinie elektroniki i mechatroniki samochodowej oraz zbieranie i dostarczanie informacji partnerom konsorcjum. Aby osiągnąć te cele, centrum funkcjonuje w oparciu o program obejmujący pięć głównych tematów: 1. Kontrola grupy pojazdów (system ruchu ulicznego, sieci komunikacji, zespół zarządzający). 2. Bezpośrednia kontrola oparta na kontakcie pojazdu z otoczeniem. 3. Kontrola na poziomie pojazdu. 4. Inteligentne urządzenia sterownicze (kierownicze, silnikowe, układy hamulcowe). 5. Systemy platform, rozwiązania dotyczące bezpieczeństwa, niezawodności itp. Aby osiągać wyniki na wysokim poziomie, centrum zdecydowało się wprowadzić macierzową strukturę organizacyjną, opartą na kompetencjach partnerów konsorcjum. Do działalności badawczej uniwersytetu wprowadzono wiele praktyk biznesowych, takich jak: wykorzystanie strategicznej karty wyników w procedurach zarządzania, finansowanie uzależnione od osiągniętych wyników, okresowe przeglądy procedur oraz benchmarking rozwoju każdego projektu. EJJT (w przeciwieństwie do poprzedniego przykładu) nie skupia się na tworzeniu lub wspieraniu innowacyjnych firm typu spin-off zajmujących się badaniami i rozwojem. Centrum wiedzy EJJT odniosło sukces przede wszystkim w realizacji tzw. projektów rozwojowych. Centrum jest również zaangażowane w działania edukacyjne i w ten sposób rozwija następną generację zasobów ludzkich. Głównym sukcesem tego centrum jest wprowadzenie wielu aspektów biznesowych do praktyki badań akademickich. 17. Instrumenty wzmacniające regionalny potencjał wiedzy na Węgrzech 407 17.5. Wnioski Mimo że Węgry próbują wzmocnić swój system innowacji, procedura podejmowania decyzji w zakresie badań, rozwoju i innowacji pozostaje wysoko zcentralizowana. Dopiero w połowie lat 90. utworzono ramy instytucjonalne dla rozwoju regionalnego. Jednakże regionalny samorząd (oraz ogólna regionalna świadomość) pozostał słaby, a krajowa nierównowaga w rozwoju nie została zredukowana. Po 2002 r. wiele nowych inicjatyw rządowych starało się przezwyciężyć te słabości, a jedną z najważniejszych było utworzenie nowego funduszu wparcia B + R i innowacji, który dostarczał środki dla rozwoju regionalnego. Wiele nowych programów uruchomiono we współpracy z regionalnymi radami rozwoju, korzystającymi z tego funduszu. Ogólnym celem tych programów jest wzmocnienie regionalnych potencjałów innowacyjnych oraz budowa sieci klastrów innowacyjnych, aby w ten sposób poprawić konkurencyjność regionów. Analiza węgierskich programów regionalnych wspierających innowacje i transfer wiedzy pokazała, że udaną inicjatywą jest nowy program RET „Pázmány Péter”. Program promuje różne rodzaje współpracy lub przynajmniej zalążki tej współpracy, które są kluczowe dla przepływu wiedzy i uzyskania korzyści ze sprzężenia zwrotnego. Model programu RET można uznać za wzorcowy – może on posłużyć jako doświadczenie dla regionalnych strategii innowacji innych krajów. Obydwa analizowane przykłady centrów wiedzy, które zostały utworzone w efekcie funkcjonowania programu, pokazują, że program ten jest dobrym narzędziem promującym zaangażowanie biznesu w finansowanie i wykonywanie wspólnych działań w dziedzinie badań i rozwoju. Centrum wiedzy SZKC, przykładając więcej uwagi do działalności naukowej, wydaje się odnosić najwięcej sukcesów w tworzeniu nowych stanowisk badawczych oraz we współpracy z MSP. Centrum EJJT, pracując nad zaawansowanymi pojazdami i systemami kontroli pojazdów, jest bardziej zorientowane na zastosowanie wiedzy, a cała struktura centrum pokazuje zaangażowanie partnerów w tworzenie trwałej formy współpracy, która może stać się samofinansująca. Uogólnione doświadczenia wynikające z tych przypadków wskazują, że takie konsorcja badawcze umożliwiają małym i średnim firmom lepszy dostęp do najnowocześniejszego sprzętu i specjalistów, co przyczynia się do wzmocnienia tego sektora i rozwoju regionalnych klastrów. Uniwersytety mają również dobre warunki do prowadzenia długookresowych badań podstawowych, a centrum jest bodźcem do modernizacji ich działalności, włącznie z wprowadzaniem innowacji organizacyjnych. Zarówno przedstawiciele sektora biznesowego, jak i akademicy twierdzą, że jedną ze słabości formy konsorcjum jest to, iż nie jest ono osobą prawną. Centrum nie może brać udziału w przetargach, w których może być reprezentowane przez jednostkę macierzystą – uniwersytet, co nie zawsze satysfakcjonuje firmy będące członkami konsorcjum i innych partnerów. Nierozwiązane kwestie to także sposób, w jaki centra wiedzy mogą działać po upływie okresu finansowania w ramach programu RET, oraz to, jak ich obecna forma prawna będzie się przyczyniać do ich trwałości. 408 Annamária Inzelt, Lászlo Csonka Potencjał intelektualny centrów wiedzy, ich działalność w dziedzinie B + R i edukacji oraz ich wyniki będą wnosić wkład w rozwój regionu. Inkubacyjna funkcja centrum, nowe ustawodawstwo i nowy potencjał kierowniczy centrum, wraz z kilkoma nowymi wewnętrznymi rozporządzeniami, oferują o wiele lepsze możliwości tworzenia firm typu spin-off i start-up. Współpraca środowiska uniwersyteckiego i przemysłu realizowana w ramach centrów wiedzy pobudza innowacyjność regionu i rozwój gospodarczy. Ten program może się przyczynić do budowy zasobów wiedzy regionów, do wzmacniania klastrów w regionach, tworząc firmy typu spin-off i start-up oraz nowe, wysoko wykwalifikowane miejsca pracy, co w długim okresie pozytywnie wpływa na rozwój regionalny. Bibliografia Advanced Vehicles and Vehicle Control Knowledge Center: 2005 Annual Report, BME, Pécs. Balogh T., Hol állunk Európában? (The current position of Hungarian and European R&D) „Magyar Tudomány” 2002, no. 3. Braun M., Filiatreau G., Inzelt A., Kunova V., Cadiou Y., Csonka L., Meisner D., Siman M., Private Sector Interaction in the Decision Making Processes of Public Research, Study for the EC [OJ 2004/S149-128492 (RTD-M2-1)], 2006. Cooke P., Regional Innovation Systems and Regional Competitiveness, w: Innovation and Social Learning – Institutional Adaptation in an Era of Technological Change, red. M.S. Gertler, D.A. Wolfe, Palgrave, 2002. Development Plan for New Hungary (2007–2013), www.nfh.hu Dőry T., Regionális innováció politika – Kihívások az Európai Unióban és Magyarországon, Dialóg-Campus Kiadó, Budapest–Pécs 2005. ERAWATCH Base Load Inventory, http://cordis.europa.eu/erawatch European Trend Chart on Innovation, Annual Innovation Policy Trends and Appraisal Report Hungary 2004–2005, EC, 2006. European Innovation Scoreboard 2005, http://trendchart.cordis.europa.eu/tc_innovation_scoreboard.cfm Galasi P., Varga J., Does Private and Cost-Priced Higher Education: Produce Poor Quality?, Budapest Working Papers on the Labour Market, no. 1. Institute of Economics, Hungarian Academy of Sciences and Department of Human Resources, Budapest University of Economics, Budapest 2002. GKM-MTESZ, Egy lépés a tudásalapú gazdaság felé. Üzleti innovációs modellek az egyetem-vállalat kapcsolatrendszerében (One step toward knowledge based economy. Business innovation models in university-industry relationships) Proceeding, 7.12.2004. HCSO, Kutatás és fejlesztés a fels oktatásban (Research and Development in the Higher Education), „Magyar Fels oktatás Plusz” 1998, no. 9. Hrubos I., The managerial university, „ISC Sentinel” 2002, vol. 11, no. 1. 17. Instrumenty wzmacniające regionalny potencjał wiedzy na Węgrzech 409 Inzelt A., Restructuring and Financing R&D: New Partnerships, w: Innovation, Entrepreneurship, Regions and Economic Development: International Experiences and Hungarian Challenges, red. A. Varga, L. Szerb, University of Pécs, Pécs 2003, s. 27–50. Inzelt A., The evolution of University-Industry-Government relationships during transition, „Research Policy” 2004, vol. 33, no. 6–7, s. 975–995. Inzelt A., Csonka L., The Private Sector in the Decision Making Processes of Public Research Policy in Hungary, w: M. Braun, G. Filiatreau, A. Inzelt, V. Kunova, Y. Cadiou, L. Csonka, D. Meisner, M. Siman, Private Sector Interaction in the Decision Making Processes of Public Research, Study for the EC [OJ 2004/S149-128492 (RTD-M2–1)], 2006. Inzelt A., Szerb L., The Innovation Activity in a Stagnating County of Hungary, „Acta Oeconomica” 2006, vol. 56, no. 3, s. 279–299. Lippényi T., A regionális innovációs rendszer kialakulása (The creation of regional innovation system), 2004, www.nkth.gov.hu National Development Plan I (2004–2006), http://www.kozpontiregio.hu/00_aktualis/nemzeti.html Nikodémus A., A technológia intenzív kis- és középvállalkozások innováció ösztönzése (Innovation incentives for technology oriented SMEs), w: GKM-MTESZ, 2004. Programme of the Hungarian Republic’s Government for the successful, modern and rightful Hungary (2006– 2010), http://www.meh.hu/kormany/ Regional Innovation Strategy in the Central Hungary Region, CHRDA, Budapest 2004, www.kozpontiregio.hu Research and Development in Hungary 2003–2004, NKTH, Budapest. The New Hungary Development Plan (2007–2013), http://www.nfh.hu/index.nfh?r=&v=&l=&d=&m f=&p=umfttartalom Marzenna Anna Weresa Zakończenie Niniejsza książka, będąca wynikiem pogłębionych badań prowadzonych w Instytucie Gospodarki Światowej SGH, zawiera szczegółową analizę powiązań między jednostkami naukowymi a biznesem w województwie mazowieckim z uwzględnieniem efektywności poszczególnych form transferu technologii z sektora badawczo-rozwojowego do sektora przedsiębiorstw. Jest to jeden z ważniejszych aspektów dalszego rozwoju nauki, techniki i przedsiębiorczości w województwie mazowieckim i w całej Polsce. Tezę tę potwierdzają także inne badania prowadzone zarówno wśród przedsiębiorców, jak i wśród naukowców, według których niewystarczający zakres współpracy nauki z przemysłem to problem hamujący innowacyjność polskiej gospodarki1. Wykorzystując wyniki badań przedstawione w niniejszej publikacji, można na postawie rozważań teoretycznych zawartych w części pierwszej sformułować wnioski ogólne odnoszące się do celów i założeń regionalnej strategii innowacji Mazowsza. Druga, empiryczna część książki pozwala na dokonanie oceny silnych i słabych stron współpracy nauki i przedsiębiorstw w województwie mazowieckim w sformalizowanej postaci – analizy SWOT; na tej podstawie sformułowane są wnioski na temat celów regionalnej strategii innowacji w zakresie wspierania powiązań nauki i biznesu na Mazowszu. Cele te są związane z wykorzystaniem i rozwinięciem atutów regionu oraz likwidacją istniejących słabości i barier. Jest to podstawa zgłoszenia propozycji odpowiednich działań w ramach regionalnej polityki innowacyjnej, które wspierają komercjalizację wiedzy. Proponowane instrumenty polityki uwzględniają konkluzje wynikające z części trzeciej niniejszej książki, która pokazuje dobre praktyki stosowane w innych polskich regionach oraz w regionach europejskich. Wnioski szczegółowe odnoszące się do systemu powiązań nauki z biznesem na Mazowszu warto poprzedzić pewnymi uwagami syntetyzującymi wyniki badań i pokazującymi główne kierunki kompleksowego myślenia o strategii w zakresie budowania 1 Bariery współpracy przedsiębiorców i ośrodków naukowych, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Departament Wdrożeń i Innowacji, listopad 2006. 412 Marzenna Anna Weresa związków nauka–biznes, która byłaby jednym z elementów regionalnej strategii innowacji na Mazowszu. Regionalną strategię innowacji należy postrzegać w powiązaniu z polityką innowacyjną, odróżniając jednak te dwa pojęcia. O ile strategia jest szerokim programem działania, który wytycza cele organizacji odnoszące się do jej funkcjonowania w przyszłości, w tym możliwe warianty reakcji na zmiany w otoczeniu2, o tyle polityka oznacza sposoby oddziaływania państwa zmierzające do realizacji ustalonych celów3. Budując strategię, która ma być wizją funkcjonowania regionalnego systemu innowacyjnego Mazowsza w przyszłości, powinno się, zgodnie ze sztuką zarządzania strategicznego, uwzględnić jej cztery podstawowe czynniki4, które w odniesieniu do regionalnej strategii innowacji można sprowadzić do następujących elementów: 1) zasięg terytorialny strategii, wyznaczony przez otoczenie, w którym region będzie funkcjonować w przyszłości, 2) posiadane w regionie zasoby rzeczowe i finansowe niezbędne do działalności innowacyjnej oraz sposób dystrybucji tych zasobów pomiędzy różne zastosowania, 3) kluczowe kompetencje regionu w zakresie B + R i innowacyjności, 4) efekty synergii między sferą B + R, innowacjami i innymi obszarami działalności regionu. Charakteryzując krótko te cztery czynniki, należy zaakcentować ich długookresową perspektywę i dlatego ważne jest odejście od tradycyjnego spojrzenia na rzecz wizji nowoczesnej, uwzględniającej trendy rozwojowe gospodarki opartej na wiedzy. W odniesieniu do terytorialnego zasięgu strategii oznacza to konieczność spojrzenia na region przez pryzmat współpracy nie tylko wewnątrzregionalnej, ale też międzyregionalnej i międzynarodowej oraz budowania pozycji Mazowsza jako regionu wiodącego w UE. Drugi element – zasoby dla innowacji – to w nowoczesnym rozumieniu przede wszystkim wiedza i informacja, włączając w to informację naukową, techniczną, patenty, licencje oraz inne typy informacji niezbędnej do działania gospodarczego (informacja prawna, ekonomiczna, społeczna, finansowa, handlowa itp.), a także wiedzę nieskodyfikowaną, która odgrywa coraz ważniejszą rolę w procesie innowacyjnym. Takie podejście implikuje położenie akcentu na zasoby ludzkie, w których wiedza jest gromadzona, oraz na system komunikowania się, pozwalający na transmisję dokonań innowacyjnych wewnątrz danego układu gospodarczego i spoza tego układu. Komunikacja stopniowo nabiera coraz większego znaczenia ze względu na dokonujący się w ostatnich latach szybki postęp w dziedzinie przesyłania i przetwarzania informacji (związany m.in. z upowszechnieniem internetu oraz telefonii komórkowej). Dostęp do informacji warunkuje bowiem w znacznym stopniu zdolność do kreowania i rozprzestrzeniania się nowych rozwiązań. 2 J. Stoner, R. Freeman, D. Gilbert, Kierowanie, PWE, Warszawa 1997. Elementy teorii polityki, red. K. Opałek, PWN, Warszawa 1989. 4 R.W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, WN PWN, Warszawa 1996. 3 Zakończenie 413 W określeniu trzeciego elementu strategii, tj. kluczowych kompetencji Mazowsza, pomocna będzie przedstawiona poniżej analiza SWOT, której częścią jest identyfikacja silnych stron regionu. Czwarty element – możliwe do osiągnięcia efekty synergii – zależy w znacznym stopniu od wdrożenia strategii, czyli od regionalnej polityki innowacyjnej. Polityka innowacyjna oznacza system działań państwa/administracji regionalnej stymulujących kreowanie nowych rozwiązań, a także ich upowszechnianie i wdrażanie. Określana jest niekiedy jako sztuka zarządzania nauką i innowacjami i sprowadza się do wyboru odpowiednich narzędzi zapewniających tworzenie innowacji i optymalne ich wykorzystanie w gospodarce oraz niwelowanie ewentualnych negatywnych skutków, wynikających z postępu technicznego. Współczesne trendy rozwoju gospodarki światowej wskazują na konieczność rozszerzenia zakresu celów i środków polityki oraz wyjścia jej poza naukę i technikę sensu stricto, w tym również włączenia oddziaływania na otoczenie międzynarodowe. Polityka innowacyjna, jeśli ma być skuteczna, powinna się opierać na szerszym rozumieniu procesu innowacji oraz istotnej roli wiedzy i instytucji zaangażowanych w proces jej tworzenia i transmisji5. Polityka ta może stymulować innowacje poprzez właściwy wybór celów i narzędzi, niekiedy jednak niewłaściwie określone priorytety bądź brak jakiejkolwiek polityki mogą stanowić barierę innowacyjności. Nowoczesne podejście do polityki innowacyjnej odchodzi od ukształtowanego wcześniej modelu liniowego, w którym największą rangę nadaje się uniwersytetom i ośrodkom badawczym powiększającym wiedzę poprzez badania na poziomie podstawowym. Wynika to z tego, że proces wytwarzania wiedzy ze scentralizowanego przechodzi w społecznie rozproszony6. Wiedza powstaje w wielu instytucjach i organizacjach, w środowisku akademickim, ale także w firmach wielonarodowych, małych wyspecjalizowanych firmach odpryskowych (spin-off), instytucjach rządowych itp. Nowy tryb wytwarzania wiedzy pojawił się jednocześnie w naukach przyrodniczych, społecznych i humanistycznych i charakteryzuje się następującymi cechami7: • tworzenie wiedzy w kontekście konkretnego zastosowania, • interdyscyplinarność, • niejednorodność, różnorodność form organizacyjnych, • zwiększona odpowiedzialność przed społeczeństwem, • rozszerzony system kontroli jakości. Zmiany w systemie kreowania wiedzy oraz przepływu informacji wyznaczają kierunki ewolucji polityki innowacyjnej. W przeciwieństwie do tradycyjnego kształtu polityki zorientowanej na rozwój instytucji bezpośrednio zaangażowanych w badania naukowe, współczesna polityka innowacyjna powinna być zorientowana na ludzi i rozwijanie ich 5 M. Gibbons, Nowe imperatywy w polityce naukowej w Europie Środkowej i Wschodniej, w: Nauka – technologia – gospodarka, red. A. Kukliński, Warszawa 1995, s. 89. 6 Ibidem. 7 Ibidem, s. 90. 414 Marzenna Anna Weresa umiejętności8. Oznacza to wspieranie działań integrujących różne systemy innowacyjne oraz tworzenie struktur łączących wiele dyscyplin naukowych, które umożliwiałyby wzajemne przenikanie informacji, zarówno pomiędzy różnymi dziedzinami nauki, jak i w układzie pionowym, między sferą badań naukowych i wdrożeń. Wymaga to przesunięcia punktu ciężkości z istniejących, stabilnych i trwałych struktur organizacyjnych jednostek innowacyjnych na formy elastyczne i zmienne, umożliwiające ciągłą komunikację badaczy, inspirującą wymianę informacji i doświadczeń. Ponadto konieczna jest międzynarodowa współpraca w zakresie kształtowania polityki innowacyjnej. Tworzenie międzynarodowych sieci powiązań, koordynacja celów i budowanie ponadnarodowych strategii działania stwarzają nowe możliwości oddziaływania na zasoby krajowe i lepszego ich wykorzystania. W przypadku Mazowsza, podobnie jak innych polskich regionów, potrzebne jest zdefiniowanie długofalowej polityki innowacyjnej, która dodatkowo zapewniałaby stopniowe „doganianie” liderów technologicznych. Jedną z koncepcji doganiania jest oparcie tego procesu na rozwoju produkcji nowoczesnej, zazwyczaj wspomaganej transferem zagranicznych technologii przy wykorzystaniu bezpośrednich inwestycji zagranicznych, handlu, licencjonowania itp. Doświadczenia różnych krajów dowodzą, że wybór polityki umożliwiającej doganianie technologiczne jest dostosowany do warunków lokalnych. Na przykład w Singapurze jako główne narzędzie tej polityki zastosowano preferencje dla napływu kapitału zagranicznego, podczas gdy polityka Tajwanu koncentrowała się raczej na kreowaniu potencjału technologicznego i eksportowego małych i średnich przedsiębiorstw9. Reasumując, regionalna strategia innowacji, aby przyniosła oczekiwane rezultaty, powinna być uzupełniona polityką innowacyjną regionu, dostosowaną do przemian we współczesnej gospodarce. Teza ta jest punktem wyjścia wnioskowania opartego na analitycznej warstwie niniejszej książki, charakteryzującej powiązania nauki z gospodarką na Mazowszu. Wnioski wynikające z teoretycznej części pracy można sprowadzić do następujących stwierdzeń: Po pierwsze, znaczenie innowacyjności dla gospodarki wynika z tego, że jest ona podstawą konkurencyjności przedsiębiorstw. Wymiernym efektem innowacji powinien być wzrost produktywności czynników wytwórczych (kapitału, pracy). Innowacje, zwiększając produktywność, przyczyniają się do poprawy konkurencyjności przedsiębiorstw oraz mają pozytywny wpływ na poziom płac. Nie zawsze jednak w krótkim okresie innowacje oznaczają wzrost liczby miejsc pracy. W niektórych przypadkach może wystąpić przeciwna tendencja – poprawa produktywności (wydajności) pracy poprzez wprowadzenie innowacji procesowej lub organizacyjnej (np. automatyzacji produkcji) może przynieść redukcję zatrudnienia. W dłuższym okresie tendencja ta może zostać 8 Ibidem, s.100. J.M. Stopford, Implications for national governments, w: Governments, Globalization and International Business, red. J.H. Dunning, Oxford University Press, Oxford–New York 1999, s. 457–480. 9 Zakończenie 415 zahamowana i odwrócona, np. poprzez przesunięcie zatrudnienia do przemysłu wytwarzającego inne dobra (np. maszyny konieczne do automatyzacji produkcji) lub usługi (np. serwis posprzedażny). Formułując strategię innowacji, warto mieć na względzie fakt, że efekt ekonomiczny innowacji to poprawa wydajności pracy, która powoduje zmiany w strukturze zatrudnienia. W związku z tym pozytywne efekty polityki innowacyjnej mogą być zależne od tego, czy jest ona wsparta spójnymi działaniami w zakresie polityki edukacyjnej (np. nakierowanej na wsparcie dokształcania czy przekwalifikowania kadr) lub innych, komplementarnych typów polityki (jak np. polityka konkurencji). Po drugie, tworzenie regionalnej strategii innowacji oznacza dokonanie pewnego wyboru co do pożądanego w danym regionie modelu transferu wiedzy. Wybór ten powinien uwzględniać instytucjonalne rozwiązania na szczeblu narodowym, a także stan wyjściowy rozwoju nauki i techniki oraz zdolność innowacyjną regionu, uwarunkowania lokalizacyjne, społeczne, kulturowe. Istnieją dwa alternatywne stanowiska na temat sposobu przekształcania wiedzy w innowacje: model podażowy (supply-push), w którym o powstaniu i powodzeniu innowacji decydują warunki i możliwości techniczne (impuls do innowacji pochodzi z nauki), oraz model popytowy (demand-pull), w którym innowacje pojawiają się jako odpowiedź na pojawiający się popyt (inicjatorem pomysłu innowacyjnego jest sfera biznesowa otrzymująca impulsy z rynku). Najnowsze badania dotyczące źródeł innowacyjności łączą oba ujęcia, akcentując wielopoziomowość i złożoność związków między poszczególnymi uczestnikami procesu innowacyjnego. Współcześnie żaden z modeli nie występuje zatem w czystej postaci, gdyż obecnie wiedza nie powstaje tylko w sektorze naukowym, ale także w przedsiębiorstwach, a nawet w wielu przypadkach pochodzi od użytkowników (user-driven innovation)10. Włączenie użytkowników jako inspiratorów innowacji jest istotne zwłaszcza w sektorach nowoczesnych, takich jak np. technologie informatyczne i komunikacyjne (ICT), ochrona zdrowia czy ochrona środowiska. Ten nowy, kooperacyjny model transferu wiedzy przykłada dużą wagę do interakcji w obrębie tzw. lokalnego środowiska wiedzy. W związku z tym kształtowanie regionalnego systemu innowacji powinno być zapoczątkowane przyjęciem założenia, do którego modelu transferu wiedzy zmierzają cele i środki polityki. Po trzecie, budując strategię wsparcia współpracy nauki z biznesem, należy uwzględnić to, że istnieje wiele formalnych i nieformalnych powiązań obu środowisk. Do formalnych kanałów współpracy sfery naukowo-badawczej i przedsiębiorstw zalicza się wspólne laboratoria, tworzenie firm odpryskowych przez pracowników naukowych i instytuty badawcze (tzw. firmy spin-off), kontrakty na badania naukowe, usługi konsultingowe, sprzedaż patentów i licencji, kontakty związane z procesem dydaktycznym (praktyki, szkolenia), czasowy przepływ kadr. Trudniej identyfikowalne, ale niezmiernie istotne dla transferu wiedzy są kontakty nieformalne, odbywające się w czasie targów, sympozjów, spotkań stowarzyszeń branżowych. Formą transferu wiedzy jest też jej praktyczne zastosowanie przez absolwentów wyższych uczelni, a zwłaszcza najbardziej przedsiębior10 D. Rainey, Product Innovation: Leading Change through Integrated Product Development, Cambridge University Press, Cambridge 2005. 416 Marzenna Anna Weresa cze osoby, które decydują się na założenie własnej firmy (tzw. firmy start-up). Budowanie strategii innowacji w obszarze promowania związków nauki z biznesem powinno zatem uwzględniać te formy komercjalizacji wiedzy, które są najbardziej efektywne w danym regionie, a także te, które byłyby najbardziej pożądane z punktu widzenia trwałego, zrównoważonego rozwoju regionu11. Oznacza to, że konieczne jest, aby nadawanie wag wsparciu poszczególnych form transferu wiedzy w danym regionie poprzedzić identyfikacją najważniejszych problemów dotyczących rozwoju danego regionu i w miarę możliwości dostosować strategię w taki sposób, aby służyła ich rozwiązywaniu. Dodatkowy aspekt tego zagadnienia dotyczy źródła pochodzenia transferowanej wiedzy z uwzględnieniem kryterium podmiotowo-terytorialnego. Źródłem tym może być nie tylko kraj, ale także zagranica. Teza ta ma istotne znaczenie w kontekście procesów globalizacyjnych we współczesnej gospodarce światowej, które przejawiają się w gwałtownym wzroście powiązań produkcyjnych, handlowych, finansowych i technologicznych między krajami, co nie oznacza, że należy umniejszać rolę narodowego systemu innowacji. Globalizacja nie zastępuje narodowych, regionalnych czy lokalnych systemów innowacji, ale przeciwnie – te systemy odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu globalnej struktury aktywności technologicznej korporacji12. Z drugiej strony jednak następuje umiędzynarodowienie narodowych i regionalnych systemów innowacji, nawet jeśli władze krajowe dążą do utrzymania ich narodowej specyfiki. Rosnąca internacjonalizacja działalności B + R i pojawienie się nowych rodzajów działalności badawczej sprawiają, że chociaż działalność badawcza korporacji transnarodowych jest nadal bardzo często zcentralizowana w jednostce macierzystej, to następuje stopniowe rozszerzanie kompetencji filii w tym zakresie i wychodzenie poza prace adaptacyjne na rzecz działalności stricte badawczej. Ponadto dla utrzymania tempa wzrostu i poprawy konkurencyjności gospodarki istotny staje się dostęp podmiotów lokalnych do globalnych sieci badawczych, który jest możliwy m.in. dzięki współpracy z korporacjami transnarodowymi. Konsekwencje tych tendencji dla strategii innowacji i polityki innowacyjnej odnoszą się do konieczności jej rozszerzenia o dodatkowe aspekty. Powinna ona nie tylko uwzględniać zawodność rynków (market failure), ale także redukować zawodność instytucji i systemów regulacyjnych w celu umożliwienia (czy ułatwienia) międzynarodowych kontaktów nauki z biznesem. Chodzi tu o rozwijanie wszystkich wyżej wskazanych formalnych i nieformalnych powiązań w obu kierunkach: między polską nauką i zagranicznym biznesem oraz między polskimi przedsiębiorstwami i nauką światową13. Odrębnym zagadnieniem pozostaje określenie pożądanych z punktu widzenia regionu proporcji wsparcia współpracy wewnątrzkrajowej i międzynarodowej. 11 Na przykład w regionach o znacznej stopie bezrobocia (zwłaszcza gdy wysokie bezrobocie występuje wśród ludzi młodych) za szczególnie pożądane należałoby uznać wspieranie przedsiębiorczości akademickiej, w tym firm zakładanych przez absolwentów, a także współpracy nauki z przemysłem w procesie dydaktycznym, aby dostosować ofertę edukacyjną do potrzeb rynku pracy. 12 D. Archibugi, J. Howells, J. Michie, Innovation Systems in a Global Economy, „Technology Analysis & Strategic Management” 1999, vol. 11, no. 4. 13 Oczywiście w strategii innowacji pożądane byłyby kompleksowe rozwiązania systemowe, nieograniczające się wyłącznie do sfery transferu wiedzy na linii nauka–biznes, ale także w układzie: nauka polska–nauka Zakończenie 417 Po czwarte, istotnym aspektem, który należy wziąć pod uwagę, kształtując regionalną strategię innowacji, jest kwestia, czy należy promować głównie tworzenie nowych, unikatowych na skalę światową innowacji (tzw. innowacji oryginalnych), czy raczej wspierać innowacje imitacyjno-adaptacyjne. Innymi słowy, warto rozważyć, na ile region powinien dążyć do imitacyjnego rozwoju technologicznego, a w jakim stopniu aspirować do grupy technologicznych liderów tworzących unikatowe technologie. Jest to szczególnie istotne w przypadku Mazowsza, gdyż jest to niewątpliwie region posiadający w Polsce najsilniejszy potencjał badawczy i innowacyjny, czego dowodzi nie tylko ocena polskich ekonomistów, ale również ranking europejskich regionów przygotowany przez Komisję Europejską. Z drugiej strony jednak pozycja Mazowsza na tle regionów UE jest stosunkowo słaba, a zatem konieczne jest uruchomienie procesów doganiania (catching up) liderów. Tymczasem zgodnie z literaturą przedmiotu nie jest możliwe doganianie wyłącznie poprzez imitację, gdyż luka technologiczna powstaje w wyniku innowacji i to innowacje są konieczne do jej zamykania14. Strategie doganiania zawsze opierały się na zaangażowaniu administracji publicznej w działalność B + R w zakresie finansowania badań ze źródeł publicznych i kształtowania otoczenia dla przedsiębiorczości i innowacji. Rola ta pozostaje istotna również w XXI w., co podkreśla się w wielu pracach teoretycznych15. Nowym wyzwaniem dla władz publicznych jest przy tym takie określenie uwarunkowań prawno-instytucjonalnych, które zapewniałoby autonomię i dostosowanie działalności B + R do potrzeb gospodarki, a jednocześnie pozwoliło na synergię z otoczeniem międzynarodowym. Po piąte, dokonawszy rozstrzygnięć co do powyżej wskazanych dylematów i określiwszy cele strategii innowacyjnej, należy wybrać z całego dostępnego spektrum instrumentów realizacji polityki te, które są adekwatne do postawionych celów i pozwolą je osiągnąć w możliwie krótkiej perspektywie czasowej. Główne grupy narzędzi, które można wykorzystać to: 1) instrumenty otoczenia instytucjonalnego skierowane do jednostek naukowych, 2) środki prawno-instytucjonalne odnoszące się do przedsiębiorstw, 3) instrumenty finansowe, 4) narzędzia wspierające mobilność kadr, 5) zachęty do tworzenia konsorcjów badawczych łączących środowisko naukowe i biznesowe. W ramach każdej z wymienionych grup istnieje wachlarz różnorodnych instrumentów, takich jak np. parki technologiczne, inkubatory przedsiębiorczości, centra transferu technologii, systemy stypendialne, konkursy, narzędzia finansowe (venture capital, aniołowie biznesu, granty badawcze), programy badawcze i wdrożeniowe. Niektóre z nich mają charakter selektywny, tj. są adresowane do konkretnego beneficjenta lub światowa, między przedsiębiorstwami z różnych krajów, z uwzględnieniem tworzenia sieci o różnej strukturze podmiotowej itd., ale te aspekty wykraczają poza zakres niniejszych badań i dlatego nie zostały tutaj szerzej omówione. 14 J. Fagerberg, M. Godhino, Innovation and Catching-up, w: The Oxford Handbook of Innovation, Oxford University Press, Oxford 2005. 15 Por. np.: D. Mowery, The Role of Knowledge-Based ‘Public Goods’ in Economic ‘Catchup’: Lessons from History, w: Industrial Development Report 2005 Background Paper Series, UNIDO, Vienna 2005; R. Nelson, The Roles of Research at Universities and Public Labs in Economic Catch-up, w: Technological Change and Economic Catch-up. The role of Science and Multinationals, red. G.D. Santangelo, Edward Elgar, Cheltenham 2005. 418 Marzenna Anna Weresa usuwają jakąś wybraną barierę współpracy nauki z przedsiębiorstwami. Znaczna liczba narzędzi, zwłaszcza typu prawno-instytucjonalnego, ma charakter uniwersalny, gdyż ich funkcją jest tworzenie ramowych warunków prowadzenia działalności (np. rozwiązania w zakresie praw własności intelektualnej, prawo patentowe). W zakresie wyboru instrumentów wsparcia dylemat dotyczy rozstrzygnięcia co do proporcji, w jakich należy kierować wsparcie publiczne do jednostek pełniących funkcje pośredniczące między środowiskiem naukowym i przemysłowym (takich jak parki technologiczne, inkubatory, centra transferu technologii) lub wspierać bezpośrednie kontakty między tymi dwoma środowiskami (wspólne programy badawcze, przepływ kadr). Budowanie silnej infrastruktury instytucji pośredniczących oznaczałoby, że optuje się za liniowym modelem innowacji, który z założenia nie docenia faktu, że wiedza tworzona jest nie tylko w jednostkach naukowych, ale także w sektorze biznesu, przedsiębiorstwa zaś postrzegane są jako strona przejawiająca popyt na wiedzę, a nie jako źródło jej podaży. Wydaje się, że w nowoczesnej gospodarce podejście to nie może zagwarantować skutecznego dogonienia liderów technologicznych. Z analiz przedstawionych w niniejszej książce wynika, że relatywnie większe wsparcie publiczne powinno być skierowane na tworzenie sieci współpracujących ze sobą instytucji, w szczególności na wzmacnianie przepływu kadr między nauką i przemysłem. Sieci współpracy oraz klastry mają relatywnie większe znaczenie dla innowacyjności, gdyż prowadzą do trwałych powiązań i pozwalają wykorzystać efekty synergii. Natomiast wsparcie rozwoju kapitału ludzkiego i jego mobilności jest kluczowe ze względu na to, że jest on najważniejszym czynnikiem innowacyjności. Do instrumentów bezpośrednio wspierających tego typu powiązania zalicza się m.in. programy badawcze nastawione na kooperację, wspólne laboratoria, spotkania branżowe, stowarzyszenia, staże, praktyki, stypendia, przy czym strategia regionalna nie może pomijać kontaktów nauka–biznes wychodzących poza region, a więc międzyregionalnych i międzynarodowych. W związku z tym dobór instrumentów wsparcia powinien uwzględniać również ten aspekt. Powyższe wnioski natury ogólnej, odnoszące się do tworzenia regionalnej strategii innowacji i polityki innowacyjnej, można uzupełnić konkluzjami na temat stanu powiązań sfery naukowo-badawczej z przemysłem i związanej z tym komercjalizacji wiedzy w województwie mazowieckim. W literaturze ekonomicznej znajdujemy wiele metod, które można byłoby wykorzystać do oceny stanu powiązań nauki i przemysłu na Mazowszu. Wydaje się, że najbardziej adekwatna jest w tym przypadku analiza SWOT, ze względu na swoją prostotę i jednocześnie kompleksowość. Metoda ta służy do rejestracji i klasyfikacji czynników warunkujących ocenę badanego systemu. Dwie grupy tych czynników (silne i słabe strony) powstają wewnątrz systemu, a kolejne dwie grupy (szanse i zagrożenia) pochodzą z zewnątrz16. Wykorzystując wyniki badań przeprowadzonych w poszczególnych rozdziałach tej książki, poniżej podjęto próbę syntetycznego podsumowania komercjalizacji wiedzy na Mazowszu w formie analizy SWOT. Silne i słabe strony odnoszą się do dwóch 16 G. Gieryszewska, M. Romanowska, Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, Warszawa 2003, s. 234–236. Zakończenie 419 zasadniczych kategorii: charakterystyki podmiotów współpracy, tj. sfery naukowo-badawczej i przedsiębiorstw, oraz czynników instytucjonalnych, czyli regulacji kształtujących ramy współpracy obu środowisk. Łącznie czynniki te wpływają – bezpośrednio lub pośrednio – na stan powiązań nauki z biznesem na Mazowszu, czyli determinują transfer i komercjalizację wiedzy. Dopełnieniem analizy silnych i słabych jest próba zidentyfikowania szans oraz zagrożeń, które będą wpływały na kształtowanie form i siły kontaktów nauki z biznesem w przyszłości. Analiza SWOT: współpraca jednostek naukowo-badawczych z przedsiębiorstwami na Mazowszu 1. SILNE STRONY: • relatywnie duża aktywność Mazowsza na tle kraju w pozyskiwaniu środków na współpracę sfery badawczo-rozwojowej i przedsiębiorstw z Sektorowego programu operacyjnego „Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw” (priorytet 1.4) w latach 2004–2006 (blisko 1/3 projektów z Mazowsza w drugiej rundzie składania wniosków), • znaczny udział instytucji mazowieckich (w porównaniu z podmiotami z innych województw) w podejmowaniu projektów rozwojowych finansowanych przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego i ukierunkowanych na zastosowanie wyników badań w praktyce (30% projektów przyznano beneficjentom z woj. mazowieckiego), • większa na Mazowszu, niż średnio w kraju, aktywność firm w zakupie prac naukowych (ponad 60% nakładów B + R firm mazowieckich stanowiły zakupy zewnętrznych prac badawczych, wobec średniej dla Polski równej 35%), • wysoka innowacyjność firm odpryskowych (spin-off) na Mazowszu, • osiągnięcie silnej pozycji firm spin-off na Mazowszu w wybranych niszach rynkowych, • działalność eksportowa firm spin-off i sukcesy na rynkach zagranicznych, • istnienie na Mazowszu kilku wyraźnych liderów w zakresie patentowania (Politechnika Warszawska, Instytut Chemii Przemysłowej, Instytut Technologii Eksploatacji w Radomiu, Instytut Technologii Elektronowej w Warszawie, Przemysłowy Instytut Telekomunikacji w Warszawie, Instytut Tele- i Radiotechniczny w Warszawie, Instytut Farmaceutyczny w Warszawie), • dwa wyraźne makrokierunki technologicznej specjalizacji Mazowsza według kryterium liczby patentów: 1) chemia i biotechnologia (w tym również medycyna), 2) elektronika i telekomunikacja, • duży udział Mazowsza w liczbie polskich patentów wspólnie opracowywanych i rejestrowanych przez firmy i ośrodki naukowe (wyróżniają się we wspólnej działalności patentowej dwa ośrodki: Instytut Chemii Przemysłowej i Instytut Energetyki), • istnienie zaczątków współpracy centrów badawczych koncernów transnarodowych zlokalizowanych na Mazowszu z uczelniami i instytutami badawczymi 420 Marzenna Anna Weresa (wyróżnia się zwłaszcza SAS Institute oraz France Telecom–Telekomunikacja Polska Centrum B + R), • stosunkowo silna współpraca nauki i przemysłu w mazowieckim klastrze farmaceutyczno-kosmetycznym (najsilniejsze powiązania spośród trzech badanych skupisk mazowieckich), • silny tymczasowy przepływ kadr z przemysłu do nauki związany z uczestnictwem w studiach podyplomowych, • relatywnie najwięcej w skali kraju instytucji proinnowacyjnych na Mazowszu (16 na 118 zidentyfikowanych w 2005 r.), • działalność przy uczelniach Mazowsza akademickich inkubatorów przedsiębiorczości oraz centrów transferu technologii, • wzrost liczby studentów mających własne firmy oraz absolwentów, którzy zaraz po ukończeniu studiów otwierają własną działalność gospodarczą, • duży odsetek firm założonych przez absolwentów wyższych uczelni, charakteryzujących się innowacyjnością (głównie innowacje produktowe i organizacyjne), • rozwój współpracy mazowieckich firm zakładanych przez absolwentów (start-up) z uczelniami (doradztwo, szkolenia). 2. SŁABE STRONY: • małe zainteresowanie ośrodków naukowo-badawczych komercjalizacją wyników badań (słabe prorynkowe nastawienie jednostek naukowo-badawczych), • niewielka dywersyfikacja form komercjalizacji wiedzy (dominują samodzielne wdrożenia jednostek naukowych i sprzedaż oprogramowania), • dominacja nieformalnych i sporadycznych (krótkookresowych) powiązań nauki i przemysłu, • niski popyt na technologie, produkty bądź usługi wytwarzane przez jednostki naukowe, • niska aktywność patentowa jednostek naukowych, • skomplikowane, kosztowne i długotrwałe procedury związane z patentowaniem, • silne dysproporcje między uczelniami Mazowsza w zakresie patentowania (tylko 8 uczelni spośród 102 dokonało zgłoszeń patentowych), • małe wykorzystanie dochodów z licencji na finansowanie badań, • słaby przepływ kadr badawczych między przedsiębiorstwami i instytucjami badawczymi, • trudności w znalezieniu wykwalifikowanej kadry zajmującej się badaniami aplikacyjnymi, • brak kadry inżynieryjno-technicznej (konstruktorzy, pomiarowcy, technicy, montażyści), • zbyt teoretyczne przygotowanie absolwentów wyższych uczelni, • mała oferta staży i praktyk dla studentów w przedsiębiorstwach, Zakończenie 421 • ograniczenia finansowe związane z tworzeniem stanowisk badawczych dla doktorantów, • stosunkowo mała liczba firm odpryskowych, tj. spin-off (zidentyfikowano 50 firm na Mazowszu), • zbyt duża koncentracja przestrzenna firm spin-off w okolicach Warszawy, • brak zainteresowania wspólnym wykorzystaniem bazy badawczej przez firmy i instytucje naukowe, • przestarzała infrastruktura badawcza w jednostkach naukowych, • bilateralny charakter kontaktów firm transnarodowych z uczelniami, brak inicjatyw multilateralnych, • niewielka współpraca firm i jednostek B + R w działalności innowacyjnej, • większa aktywność dużych firm w podejmowaniu współpracy z nauką, brak zaangażowania MSP, • zastępowanie współpracy z instytucjami naukowymi na Mazowszu zlecaniem prac badawczych, • dysproporcje w przestrzennym rozmieszczeniu współpracy nauki i przemysłu (koncentracja w aglomeracji warszawskiej), • brak rozwiązań formalnoprawnych sprzyjających tworzeniu firm odpryskowych, • niejasne przepisy prawne regulujące współpracę firm spin-off z jednostką macierzystą, • nieprecyzyjne uregulowanie prawa własności intelektualnej w odniesieniu do twórców zatrudnionych w oparciu o umowę o pracę, • brak przekazywania „dobrych praktyk” dotyczących współpracy z przemysłem między uczelniami, • niedopracowane przepisy podatkowe dotyczące ulg inwestycyjnych i innowacyjnych, • słabość lub brak edukacji w dziedzinie praw własności intelektualnej, • niesprawny system egzekwowania prawa i ochrony własności intelektualnej. 3. SZANSE: • zwiększenie świadomości dotyczącej znaczenia polityki innowacyjnej na szczeblu centralnym i regionalnym dzięki członkostwu Polski w UE, • transfer „dobry praktyk” z innych regionów europejskich, • fundusze strukturalne UE dla nauki i wspierania innowacyjności, • zmiany organizacji i finansowania nauki oraz działalności B + R, • program operacyjny „Innowacyjna gospodarka”, • program Foresight (w tym dla Mazowsza), • programy ramowe UE, • tworzenie regionalnych strategii innowacji, • rozwój przedsiębiorczości akademickiej, • proces boloński w edukacji, 422 Marzenna Anna Weresa • dostosowywanie się Głównego Urzędu Statystycznego do zbierania danych z zakresu nauki, techniki i technologii według międzynarodowej metodologii (co umożliwia monitoring i benchmarking), • możliwość wyboru przez wynalazcę terytorialnego zakresu ochrony według dowolnego poziomu ochrony własności przemysłowej, tj. międzynarodowego (tryb PCT), europejskiego lub krajowego, • duży potencjał branży finansowej. 4. ZAGROŻENIA: • wysokie koszty inwestycji w nowe technologie, • znaczne ryzyko związane z wprowadzaniem innowacji, • niszowość dziedzin wysokich technologii w Polsce, • zbyt wąski rynek odbiorców innowacyjnych produktów/usług (w tym produktów wysokich technologii), • słabo rozwinięty rynek instrumentów finansowych wspierających współpracę nauki i przemysłu, • niewystarczająco wykształcone mechanizmy finansowania innowacji (venture capital), • małe zainteresowanie organizacji zrzeszających przedsiębiorców (izb gospodarczych, stowarzyszeń) problematyką współpracy z jednostkami naukowo-badawczymi, • preferencje przedsiębiorstw dotyczące zakupu zagranicznych rozwiązań (licencji, wynalazków), co utrudnia komercjalizację nowych rozwiązań na rynkach zagranicznych, • brak „masy krytycznej” dla rozwoju współpracy nauki z przedsiębiorstwami, • niedobór wysoko wykwalifikowanych kadr. Wyniki badań prowadzonych w ramach projektu i podsumowująca je analiza SWOT dotycząca komercjalizacji wiedzy na Mazowszu pozwalają na sformułowanie rekomendacji odnoszących się do regionalnej strategii Mazowsza i polityki innowacyjnej. Celem proponowanych rozwiązań jest przede wszystkim pobudzanie innowacyjności gospodarki regionu i promowanie współpracy nauki z biznesem. Najważniejsze rekomendacje można odnieść do kilku grup zagadnień: 1. Cele strategii – włączenie do regionalnej strategii innowacji celów odnoszących się do transferu wiedzy z sektora naukowego do komercyjnego. 2. Narzędzia wdrażania strategii innowacji: • propozycje doskonalenia warunków prawno-instytucjonalnych wspierających współpracę nauki z przemysłem, • rozwiązania odnoszące się do kształtowania obu środowisk – nauki i przemysłu, tj. do tworzenia nowej wiedzy i wykorzystania badań w praktyce (w szczególności zainteresowanie naukowców komercjalizacją osiągnięć naukowych i promowanie szerszego wykorzystywania wyników rodzimych badań naukowych przez sektor przedsiębiorstw, również przez małe i średnie firmy). Zakończenie 423 3. Ocena efektywności polityki i sposoby jej uwzględnienia – konieczność korekty zaprogramowanych wcześniej celów i narzędzi. Uwzględnienie w regionalnej strategii innowacji Mazowsza całego spektrum zagadnień, które odnoszą się do współpracy nauki i przemysłu oraz komercjalizacji wiedzy, oznacza, że wśród długookresowych celów strategii powinny się znaleźć następujące priorytety: • rozwój współpracy jednostek badawczo-rozwojowych z przedsiębiorstwami w ramach sieci i klastrów, • tworzenie powiązań regionalnych liderów w poszczególnych dziedzinach z pozostałymi podmiotami regionu, co powinno sprzyjać wyrównywaniu dysproporcji w obrębie regionu, • intensyfikacja współpracy w dziedzinach, w których Mazowsze posiada największy potencjał badawczy i innowacyjny, tj.: 1) w obrębie usług, takich jak pośrednictwo finansowe (sekcja J) oraz transport, gospodarka magazynowa i łączność (sekcja I), ochrona zdrowia (sekcja N), 2) w obrębie przetwórstwa przemysłowego (sekcji D) w branży chemicznej, biotechnologiach, elektronice i telekomunikacji, • zwiększenie czasowej mobilności kadr między jednostkami naukowymi a przedsiębiorstwami Mazowsza, • wzrost umiędzynarodowienia współpracy nauki z przemysłem, • lepsza współpraca władz samorządowych z przedsiębiorcami oraz jednostkami naukowymi. Powyższe cele można osiągnąć za pomocą kombinacji różnorodnych narzędzi na wszystkich szczeblach tworzenia polityki innowacyjnej. W związku z tym niezbędna jest koordynacja regionalnej polityki innowacyjnej (w tym celów i narzędzi odnoszących się do transferu wiedzy) z polityką ogólnopolską i europejską. Pożądane byłoby aktywne uczestnictwo władz regionu w kreowaniu polityki na poziomie narodowym i europejskim. W kontekście polityki narodowej istotne jest włączenie się administracji regionalnej w tworzenie ogólnopolskich regulacji i rozwiązań instytucjonalnych sprzyjających transferowi wiedzy z sektora naukowego do komercyjnego. Do dostępnych narzędzi wywierania wpływu należy np. współpraca administracji regionalnej z parlamentarzystami z regionu w celu podejmowania inicjatyw ustawodawczych likwidujących bariery ograniczające powiązania nauki z przemysłem (np. w zakresie prawa własności intelektualnej, podatków, polityki konkurencji, regulacji dotyczących przedsiębiorczości akademickiej), a także udział regionalnych podmiotów w konsultacjach społecznych dotyczących programów ogólnonarodowych. Ponadto przy projektowaniu regionalnych narzędzi wsparcia transferu wiedzy z nauki do przemysłu warto wziąć pod uwagę, że zgodnie z zasadami nowoczesnej polityki innowacyjnej narzędzia powinny być zorientowane na wsparcie ludzi i sieci współpracy (nie zaś skierowane na organizacje czy tworzenie kolejnych instytucji pośredniczących). Oznacza to, że w miarę możliwości należy budować programy regionalne adresowane do indywidualnych naukowców (profesorów, doktorantów) i przedsiębiorców, 424 Marzenna Anna Weresa co pozwoli na bardziej efektywne wydobycie ich kreatywności oraz większą ich mobilność pomiędzy sektorami nauki i przemysłu. Ponadto priorytetem powinno być wsparcie współpracy nauki z biznesem, która prowadzi do rozwoju innowacji oryginalnych w skali świata lub przynajmniej kraju, nie zaś do imitacji już istniejących rozwiązań. Szczegółowe rekomendacje dotyczące narzędzi wdrażania regionalnej strategii innowacji dla Mazowsza, czyli drugiego z wyżej wskazanych filarów RIS, sprowadzają się do propozycji wykorzystania trzech grup narzędzi wsparcia: 1) instrumentów finansowych, 2) środków rozpowszechnia informacji i narzędzi promocji oraz 3) instrumentów związanych ze świadczeniem usług przez sektor publiczny. W obrębie pierwszej grupy narzędzi można sformułować następujące propozycje dotyczące programów, systemów stypendialnych, pożyczek i nagród konkursowych finansowanych z funduszy strukturalnych: • program wsparcia dla podmiotów Mazowsza tworzących sieci poziome w celu współpracy w działalności innowacyjnej (współpraca podmiotów konkurujących ze sobą) i pionowe (współpraca podmiotów prowadzących działalność komplementarną), • konkursy na najbardziej nowatorskie rozwiązania (innowacje), które powstały we współpracy małych i średnich firm z jednostkami B + R, • programy finansujące tworzenie i wzmacnianie sieci współpracujących instytucji, w których liderami są podmioty Mazowsza, a partnerami organizacje i firmy z województwa mazowieckiego i/lub innych regionów polskich i zagranicznych (można rozważyć różnicowanie wsparcia dla mazowieckich beneficjentów w zależności od struktury konsorcjum), • programy wsparcia dla projektów innowacyjnych realizowanych w regionie we współpracy z działającymi na Mazowszu koncernami transnarodowymi (w celu włączenia instytucji naukowo-badawczych oraz przedsiębiorstw Mazowsza do globalnych sieci prowadzących działalność badawczo-rozwojową), • zachęty do tworzenia klastrów w regionie, zwłaszcza w dziedzinach zidentyfikowanych jako te, które posiadają znaczny potencjał innowacyjny (wysoką dynamikę produktywności) na Mazowszu, przy czym priorytetowe dziedziny specjalizacji regionu to usługi, takie jak pośrednictwo finansowe (sekcja J) oraz transport, gospodarka magazynowa i łączność (sekcja I), ochrona zdrowia (sekcja N), natomiast w obrębie przetwórstwa przemysłowego (sekcji D) – branża chemiczna, biotechnologia, elektronika i telekomunikacja, • system grantów dla przedsiębiorczości akademickiej (na tworzenie przez naukowców firm spin-off oraz zakładanie firm przez absolwentów), • stypendia badawcze lub granty dla doktorantów, którzy prowadzą badania dla potrzeb pracy doktorskiej we współpracy z przedsiębiorstwami, • wsparcie pośrednie – np. nisko oprocentowane pożyczki na opatentowanie wynalazku, • zwolnienie z podatków lokalnych dla firm wprowadzających innowacje, Zakończenie 425 • partnerstwo publiczno-prywatne (bezpośredni udział administracji regionu w wybranych priorytetowych projektach), • programy stypendialne na dokształcanie, przekwalifikowanie się i kształcenie ustawiczne, • granty współfinansujące staże i praktyki (mobilność kadr). Wsparcie informacyjne i promocyjne, które byłoby przydatne dla łączenia środowiska naukowego i biznesu w działalności innowacyjnej, można realizować za pomocą następujących narzędzi: • bezpłatna pomoc konsultacyjna dotycząca patentowania, ochrony praw własności intelektualnej, tworzenia biznesplanów itp., • doradztwo skoncentrowane na zagadnieniach prawnych, podatkowych, • gromadzenie i bezpłatne udostępnianie baz danych o wynikach prac naukowo-badawczych na Mazowszu, • utworzenie przez organy administracji regionalnej bazy danych dotyczącej wyników wdrożeń w woj. mazowieckim (z uwzględnieniem danych osobowych kierowników projektów i zadań), • utworzenie internetowego serwisu informacyjnego o ofertach współpracy, poszukiwanych partnerach, firmach spin-off, stażach oferowanych przez firmy dla naukowców i doktorantów, • działalność promocyjna administracji regionalnej w zakresie upowszechniania wyników B + R (np. organizacja kongresów branżowych dla naukowców i przedsiębiorców), • promowanie „dobrych praktyk” współpracy poprzez seminaria i warsztaty oraz internet (np. stworzenie i upowszechnienie listy rankingowej najbardziej aktywnych w działalności patentowej jednostek naukowych Mazowsza), • publikacja informatorów o ofercie instytucji naukowych dla inwestorów zagranicznych (można to działanie realizować we współpracy z PAIiIZ), • szkolenia oraz publikacja biuletynu dla firm i jednostek naukowych na temat regionalnych programów wsparcia współpracy w działalności innowacyjnej, • pomoc w nawiązywaniu kontaktów i współpracy (targi, wystawy) dla przedsiębiorstw start-up i firm wysokich technologii, • punkty kontaktowe dla firm na uczelniach. Instrumenty polityki związane ze świadczeniem usług przez sektor publiczny to inicjowanie przez administrację regionalną współpracy w działalności innowacyjnej tych jednostek, które są finansowane z regionalnego budżetu. Usługi publiczne świadczone przez podmioty finansowane przez region to np. edukacja czy usługi związane z bezpieczeństwem obywateli i ochroną środowiska. W tych dziedzinach można również podejmować współpracę z jednostkami B + R w celu usprawnienia działalności instytucji świadczących usługi publiczne, m.in. poprzez innowacje organizacyjne. Warto w tym miejscu zauważyć, że istotny jest nie tylko właściwy dobór i zaprojektowanie narzędzi polityki innowacyjnej z punktu widzenia realizacji celów regionalnej 426 Marzenna Anna Weresa strategii innowacji, ale także dostosowanie instrumentów do potrzeb beneficjentów. W przypadku programów wspierających powiązania nauki z biznesem ważne jest, aby wyraźnie wskazany był cel tej współpracy, którym jest wprowadzanie innowacji. Beneficjentom warto precyzyjnie określić, że ich kontakty mają prowadzić do tworzenia nowej wiedzy i jej komercjalizacji. Duże znaczenie ma ponadto elastyczność regulacji oraz skrócenie okresu oczekiwania beneficjenta na decyzję o dofinansowaniu projektu. W odniesieniu do projektów innowacyjnych długi okres oczekiwania na decyzję może spowodować opóźnienie w procesie wdrażania innowacji i wówczas działanie to straci swój innowacyjny charakter bądź nie przyniesie oczekiwanych rezultatów z powodu działania konkurencji. Narzędzia wsparcia powiązań jednostek naukowo-badawczych z przedsiębiorstwami będą miały większy wpływ na innowacyjność, jeśli będą zaprojektowane z uwzględnieniem następujących zasad: • innowacje powinny być wskazane jako ostateczny cel programu; • wśród celów należy wskazywać współpracę różnych środowisk (w tym również umożliwić współpracę z podmiotami z innych regionów i podmiotami zagranicznymi); • narzędzia polityki powinny preferować tych beneficjentów, którzy w przeszłości zrealizowali projekty charakteryzujące się innowacyjnymi wynikami (pomocna byłaby tutaj baza danych utworzona przez organy administracji regionalnej dotycząca wyników wdrożeń, która pozwoliłaby na przyznawanie dodatkowych preferencji tym jednostkom, których współpraca przyniosła wymierne efekty wdrożeń); • procedury aplikacyjne nie mogą być skomplikowane i czasochłonne; warto rozdzielić je na dwa etapy: wniosek wstępny (skrócony do 10 stron), uzupełniony po preselekcji do ostatecznej oceny w drugim etapie. Nieodzownym elementem regionalnej strategii innowacji Mazowsza powinno być monitorowanie jej wdrażania i ocena osiągniętych efektów ze względu na konieczność: • podsumowania osiągniętych efektów, • określenia, w jakim stopniu cele polityki zostały osiągnięte, • uzasadnienia kontynuacji programów i stosowania innych narzędzi, • identyfikacji i popularyzacji dobrych praktyk. Ocena skuteczności programów i innych narzędzi polityki innowacyjnej powinna mieć charakter jakościowo-ilościowy i uwzględniać opóźnienie czasowe między zastosowaniem narzędzia i jego ekonomicznym efektem. Zarówno ilościowe, jak i jakościowe rezultaty powinny być określone odrębnie dla poszczególnych narzędzi wsparcia już na etapie ich programowania. Metodologia oceny skuteczności poszczególnych narzędzi polityki powinna być zróżnicowana w zależności od rodzaju stosowanego instrumentu wsparcia, przy czym istotne jest, aby stosowano kilka uzupełniających się technik. Do podstawowych metod oceny można zaliczyć: badania beneficjentów metodą ankiet lub dyskusji w grupach fokusowych, studia przypadków, benchmarking, analiza nakładów i wyników, modelowanie ekonometryczne. Skuteczność regionalnej strategii innowacji w znacznym stopniu zależy od tego, czy ocena rezultatów osiągniętych dzięki zastosowaniu poszczególnych narzędzi polityki nie tylko zostanie włączona do bieżącego zarządzania programami wsparcia, ale Zakończenie 427 również będzie stanowiła kluczowy element procesu podejmowania decyzji strategicznych w długim okresie, co pozwoliłoby na dostosowywanie strategii do zmieniających się warunków i nowych wyzwań. Bibliografia Archibugi D., Howells J., Michie J., Innovation Systems in a Global Economy, „Technology Analysis & Strategic Management” 1999, vol. 11, no. 4. Bariery współpracy przedsiębiorców i ośrodków naukowych, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Departament Wdrożeń i Innowacji, listopad 2006. Elementy teorii polityki, red. K. Opałek, PWN, Warszawa 1989. Fagerberg J., Godhino M., Innovation and Catching-up, w: The Oxford Handbook of Innovation, Oxford University Press, Oxford 2005. Gibbons M., Nowe imperatywy w polityce naukowej w Europie Środkowej i Wschodniej, w: Nauka – technologia – gospodarka, red. A. Kukliński, Warszawa 1995. Gieryszewska G., Romanowska M., Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, Warszawa 2003. Griffin R.W., Podstawy zarządzania organizacjami, WN PWN, Warszawa 1996. Mowery D., The Role of Knowledge-Based ‘Public Goods’ in Economic ‘Catchup’: Lessons from History, w: Industrial Development Report 2005 Background Paper Series, UNIDO, Vienna 2005. Nelson R., The Roles of Research at Universities and Public Labs in Economic Catch-up, w: Technological Change and Economic Catch-up. The Role of Science and Multinationals, red. G.D. Santangelo, Edward Elgar, Cheltenham 2005. Rainey D., Product Innovation: Leading Change through Integrated Product Development, Cambridge University Press, Cambridge 2005. Stoner J., Freeman R., Gilbert D., Kierowanie, PWE, Warszawa 1997. Stopford J.M., Implications for national governments, w: J.H. Dunning, Governments, Globalization and International Business, Oxford University Press, Oxford–New York, 1999.
