Oswald Czaplewski Papiestwo i cesarstwo w średniowieczu

Oswald Czaplewski
Papiestwo i cesarstwo w średniowieczu - walka o dominium mundi.
Dominium mundi to idea uniwersalistycznego panowania nad światem powstała
w średniowieczu. Zakładała ona istnienie jednego nadrzędnego autorytetu, co
powodowało konflikt między Kościołem, a Cesarstwem. Za początek tego konfliktu
uznaje się spór o inwestyturę. W połowie X wieku idea reformatorskie w Kościele stały
się wszechobecne. Popierało je zarówno cesarstwo, jak i opactwo w Cluny. Hasła
odnowy moralnej dały początek ruchowi, który zaważył na dalszych losach Kościoła i
określił na nowo relacje między władzą świecką a duchową. Realizacja programu
opierała się na walce z symonią oraz z małżeństwami księży.
Ludzie pragnący reformy kościelnej skupili się na nauce Piotra Damianiego,
głoszącego w oparciu o Ewangelię teorię o dwóch mieczach. Uważał on, że władza
cesarska i papieska powinny być sobie równe i wspierać się wzajemnie. Z czasem
hierarchowie kościelni zaczęli uważać taki stan rzeczy za niepotrzebny kompromis i w
głoszeniu swoich papocentrycznych poglądów uciekały się nawet do fałszerstw, czego
dowodzi powoływanie się na rzekomą donację Konstantyna Wielkiego dla Sylwestra I.
W 1059 r. papież Mikołaj II ogłosił dekret o elekcji papieża po to, aby uniknąć
ewentualnych schizm. Odtąd mieli go wybierać najwyżsi kardynałowie, a zgodę na ten
wybór mieli wyrażać niżsi rangą kardynałowie oraz duchowieństwo i lud Rzymu. Cesarz
miał tylko prawo zatwierdzania wyboru. Kolejni reformatorzy XI - wieczni zmierzali do
osiągnięcia niezależności papiestwa od władzy świeckiej. W roku 1075 papież Grzegorz
VII wydaje deklarację ,,Dictatus papae", gdzie w 27 punktach formułuje rodział Kościoła
od władzy świeckiej i zwierzchność papieża nad chrześcijaństwem. Papieżowi miała
przysługiwać najwyższa władza prawodawcza oraz sądownicza. Królowie nie mogli już
sprawować kontroli nad biskupami ani mianować ich. W Deklaracji znalazły się takie
stwierdzenia, jak: ,,papież tylko może uzywać insygniów cesarskich" czy ,,jemu wolno
władcami rozporządzać, a więc i cesarzy z tronu składać". Henryk IV sprzeciwił się
postanowieniom Grzegorza VII. Został poparty przez niemieckich oraz włoskich
biskupów, którzy byli zagrożeni utratą dotychczasowej potęgi oraz niezależności od
papiestwa. Narastała również opozycja wobec siłą wprowadzanego celibatu. Niemiecki
władca złożył papieża z jego godności na synodzie biskupów w Wormacji, na co
Grzegorz VII ekskomunikował go oraz wezwał jego poddanych do wypowiedzenia mu
posłuszeństwa. Ten krok wzmocnił opozycję antycesarską, która zażądała od Henryka,
aby stawił się przed sądem Rzeszy. Cesarz, w otoczeniu zaufanych ludzi przedarł się
do Włoch, uciekł do Canossy, do zamku Matyldy Toskańskiej i stał przez trzy dni pod
murami twierdzy w pokutnych szatach, prosząc o zdjęcie ekskomuniki, co się w końcu
stało. Papież nie mogąc jednak dojść do porozumienia z cesarzem 3 lata później
ponownie go ekskomunikował i złożył z tronu, uznając równocześnie prawa antykróla
Rudolfa Szwabskiego. Henryk IV odpowiedział wyborem antyapapieża Klemensa III na
synodzie w Brixen oraz przygotowywał się do zajęcia Rzymu, co udało mu się w roku
1084. W ten sposób dopełnił obrzędu koronacji cesarskiej. Pomoc Normanów wyzwoliła
oblężonego w zamku św. Anioła papieża, ale musiał on uchodzić z Rzymu i ostatecznie
umarł w Salerno. Spór o inwestyturę trwał jednak nadal. W 1111 papież Paschalis II i
cesarz Henryk V zawarli w Sutri porozumienie, na mocy którego cesarz był gotów zrzec
się inwestytury świeckiej w zamian za rezygnację z posiadłości lennych przez Kościół.
Papież spotkał się z gniewem otaczających go prałatów, na co Henryk V zareagował
uwięzieniem Paschalisa II i zmuszeniem go do akceptacji starych zasad inwestytury.
Walka zakończyła się zgodą poprzez zawarcie konkordatu wormackiego (1122 r.),
którego postanowienia zostały potwierdzone przez sobór laterański I w roku 1123.
Cesarz Henryk V zezwolił na wolny wybór biskupów i opatów dokonany w jego
obecności lub w obecności któregoś z jego urzędników, zrzekał sie prawa do
inwestytury przez wręczenie pierścienia i pastorału (insygnia władzy duchowej), ale
zachowywał prawo do nadawania im lenn świeckich przez wręczenie berła (symbol
władzy świeckiej). Papiestwo osiągnęło niektóre cele reformy; przede wszystkim
zapewniło sobie niezależność od władzy świeckiej oraz władzę nad Kościołem. Jednak
konkordat wormacki ani sobór laterański nie usunęły problemów stojących przed
papiestwem. Nie udało się uniknąć schizm. Władcy świeccy nie chcieli zaakceptować
utraty kontroli nad Kościołem, co doprowadziło do kolejnych konfliktów.
Mimo, że po zakończeniu sporu o inwestyturę cesarstwo wyszło osłabione, to
cesarz nie miał zamiaru wyrzekać się prawa do zwierzchności nad innymi władcami
oraz papiestwem. Fryderyk Barbarossa, który objął panowanie w roku 1152, chciał
odzyskać kontrolę nad Italią oraz ułożyć stosunki z papiestwem na nowych zasadach.
Podczas konfliktu z miejskimi komunami w północno-środkowych Włoszech w latach
1158 - 1183 papiestwo oraz cesarstwo sprecyzowały własne uniwersalistyczne
koncepcje władzy nad światem. Cesarstwo odbudowywało swój sakralny charakter,
niezależny od Kościoła. Zaczęto nazywać je ,,świętym". Bolońscy prawnicy dostarczali
Barbarossie argumentów prawnych za tym, że cesarz dzierżył władzę pochodzącą od
Boga, który ujawniał swoją wolę podczas wyboru cesarza przez książąt Rzeszy, i w
żaden sposób władza ta nie pochodziła od papieża. Pisarze kościelni jednak podważali
te stwierdzenia.
Ostatni etap konfliktu rozegrał się między Fryderykiem II (wnukiem Barbarossy)
oraz papieżem Innocentym III i jego następcami. Osią starcia była niezgodnośc
interesów politycznych na Półwyspie Apenińskim. Włoskie miasta-państwie znajdowały
się pod hegemonią cesarza, co zagrażało samodzielności Państwa Kościelnego.
Papiestwo przeobrażało się w monarchię papieską, czyli Państwo Kościelne oraz
uprawnienia papieża w całym Kościele zachodnim. Za pontyfikatu Innocentego III
opracowano teologię władzy, którą nazywa się teokracją. Mówi ona, iż rządy nad ludźmi
świeckimi sprawują królowie oraz cesarz, ale kontrolę nad nimi ma papież, który może
odebrać im władzę. Natomiast Fryderyk II zmierzał nie tylko do dominacji na Półwyspie,
ale także do wywyższenia autorytetu cesarskiego i obrony autonomii władzy świeckiej.
Według niego papieże mieli prawo tylko do sprawowania władzy duchowej
Starcie idei teokracji oraz cesarskiej uniwersalizmu osiągnęło apogeum za
pontyfikatu Grzegorza IX. Eksomunikował on Fryderyka II, który całkowicie
podporządkował sobie Kościół w Królestwie Sycylii. Następca Grzegorza, Innocenty IV
zdetronizował cesarza w 1245 r. Ostatnie lata panowania Fryderyka przechyliły szalę
zwycięstwa na stronę papieską, jednak w Europie umacniały się monarchie, które nie
chciały mieć nad sobą władzy ani cesarza, ani papieża. Po śmierci Fryderyka II oraz
jego syna, walka o władzę w Niemczech doprowadziła do zaniku godności cesarskiej i
upadku jej znaczenia. Władcy niemieckiemu dopiero w roku 1312 udało się odzyskać
ten tytuł.