Promocja zdrowia seniorów
advertisement
Promocja zdrowia seniorów Joanna Świerczek Sposób myślenia o zdrowiu − pozytywne myślenie o zdrowiu – przejawia się traktowaniem zdrowia i jego posiadania jako czegoś, co daje możliwość działania, aktywności, realizowania własnych potrzeb − negatywne myślenie o zdrowiu – to myślenie o zdrowiu w kontekście jego braku – jako czegoś, czego brak nie pozwala na wykonywanie różnych czynności, aktywność (jest to zdecydowanie częstszy sposób myślenia o zdrowiu) Mimo wysokiej wartości przypisywanej zdrowiu, przyznajemy, że w życiu codziennym zdrowiu nie poświęca się dużej uwagi (szczególnie w okresie aktywności zawodowej) Zdrowie jest zazwyczaj utożsamiane z kondycją fizyczną – brak zdrowia oznacza niemożność wykonywania pewnych fizycznych czynności (podnoszenie ciężkich przedmiotów, praca w ogrodzie, intensywny wysiłek etc.) Opracowano na podstawie Badania na temat programów zdrowotnych Warszawa, grudzień 2010 Znaczenie zdrowia – etapy życia Respondenci twierdzą, że zdrowie jest ważne dla wszystkich, jednakże na różnych etapach życia myśli się o zdrowiu inaczej DZIECIŃSTWO I MŁODOŚĆ W okresie dzieciństwa i młodości nie myśli się o zdrowiu wcale lub prawie wcale. Wszyscy respondenci zaznaczają, że w tym okresie zdrowia jest najwięcej. Jest to czas, w którym nie ma żadnej potrzeby, aby myśleć o zdrowiu. Dla dzieci i młodych – zdrowie ma małe znaczenie. DOJRZEWANIE Dojrzewanie jest okresem, w którym często zdrowie jest niszczone – jest to czas, w którym pojawia się najwięcej zagrożeń dla zdrowia (używki, ryzykanctwo), połączonych z brakiem wyobraźni i niechęcią do dbania o zdrowie. Dojrzewający nie przykładają do niego wagi. AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA Okres aktywności zawodowej: pojawia się rodzina, o którą trzeba zadbać, kariera, którą trzeba „zrobić”, jest okresem, w którym myślenie o własnym zdrowiu jest oceniane do pewnego stopnia jako przejaw egocentryzmu. Zdrowie znajduje się wówczas nisko na liście priorytetów; wyższe miejsca zajmują rodzina, praca, obowiązki domowe. Znaczenie zdrowia zaczyna wzrastać. EMERYTURA Emerytura to czas, w którym najwięcej uwagi poświęca się zdrowiu – jest ono w cenie, ponieważ „się kończy”; jest czas na jego pielęgnację i silna potrzeba, aby ocalić go jak najwięcej. Zdrowie jest najważniejsze – zarówno na poziomie deklaracji jak i codziennych aktywności. Czynniki wpływające na myślenie o zdrowiu Sposób myślenia o zdrowiu i stopień uwagi, jaki poświęca się mu w codziennym życiu jest zależny od różnych czynników WERYFIKACJA Czynniki sprzyjające myśleniu o zdrowiu Czynniki utrudniające myślenie o zdrowiu TRAUMATYCZNE STANU ZDROWIA U DOŚWIADCZENIA LEKARZA WIEK PRZYPADKOWA WERYFIKACJA STANU ZDROWIA BRAK PROBLEMÓW ZE ZDROWIEM CODZIENNE OBOWIĄZKI, RUTYNA (INNE PRIORYTETY) MAŁA UNIKANIE PROBLEMÓW I NEGATYWNE MYŚLENIE AKTYWNOŚĆ Czynniki sprzyjające myśleniu o zdrowiu TRAUMATYCZNE DOŚWIADCZENIA WERYFIKACJA STANU ZDROWIA U LEKARZA PRZYPADKOWA WERYFIKACJA STANU ZDROWIA WIEK Najczęściej są związane z własnym złym stanem zdrowia albo groźną chorobą lub śmiercią kogoś z bliskiego otoczenia – członka rodziny, przyjaciela. Jest to najbardziej bezpośredni impuls, który rozpoczyna proces myślenia i dbania o zdrowie. Wizyta u lekarza może zaowocować zidentyfikowaniem poważnej lub przewlekłej choroby lub ogólnego złego stanu zdrowia. Wizyta może być zarówno przypadkowa (rutynowe badania pracownicze, wizyta u okulisty etc.) jak i planowana, powodowana pojawiającą się okazją (np. badania w programie zdrowotnym), przy czym te drugie rzadziej stanowią impuls. Sporadycznie –weryfikują swój stan zdrowia. Może się to zdarzyć podczas wchodzenia po schodach, wykonywania prac domowych lub czynności, które wykonujemy sporadycznie, że pojawiające się wtedy oznaki, świadczące o pogorszeniu stanu zdrowia (zadyszka, ból), skłaniają do refleksji na temat stanu zdrowia. Wiek wiąże się z postanowieniami związanymi z dbaniem o siebie w szerszym kontekście, obejmującym także zdrowie. Stajemy się wtedy bardziej refleksyjni i świadomi zagrożeń, wynikających z niedbania o zdrowie. Zazwyczaj jednak jest to związane ze zmianą stylu życia oraz z weryfikacją stanu zdrowia. Czynniki utrudniające myśleniu o zdrowiu BRAK PROBLEMÓW ZE ZDROWIEM CODZIENNE OBOWIĄZKI, RUTYNA (INNE PRIORYTETY) UNIKANIE PROBLEMÓW I NEGATYWNE MYŚLENIE MAŁA AKTYWNOŚĆ Ludzie zdrowi i osoby, których najbliżsi nie chorują nie są zmotywowani do podejmowania działań profilaktycznych ani nawet samego tematu zdrowia. Zazwyczaj traktują zdrowie jako coś zwyczajnego, oczywistego, nie widzą potrzeby dbania o zdrowie, nie czują, że zaniedbania mogą doprowadzić do jego pogorszenia, a w końcu utraty. Codziennie są rzeczy „bieżące”, wymagające działania. Myślenie i dbanie o zdrowie wymaga włożenia dodatkowego, dużego wysiłku w znalezienie czasu między „bieżącymi” sprawami. Zdrowie jest spychane na dalsze miejsca na liście „spraw do zrobienia”. Często też – myśli się o nim krótkoterminowo, stosując co najwyżej doraźne działania (dodawanie sałatki do niezdrowego obiadu, łykanie multiwitamin i suplementów diety, etc.). Często wspominaną postawą jest postawa, polegająca na „chowaniu głowy w piasek” i udawaniu, że problem nie istnieje. Jest to często wynik negatywnego myślenia o zdrowiu, ale także lęku przed chorobą, który jest silniejszy niż obawy o jej konsekwencje. Często owocuje silną niechęcią do wizyt u lekarzy. Jest to postawa trudna do zmiany. Mała aktywność cechuje ludzi, którzy są mało skłonni do działania, mają wytworzone silne, nieuświadomione mechanizmy unikania wysiłku i problemów. Dlatego też – ponieważ myślenie o zdrowiu zawsze doprowadziłoby ich do refleksji, że muszą zacząć o nie dbać – starają się unikać tego tematu. Czynniki wpływające na zdrowie i działania prozdrowotne RUCH, ODŻYWIANIE SIĘ I DIETA STRES, PRACA, AKTYWNOŚĆ RELACJE Z LUDŹMI CZYNNIKI FIZYCZNA KONTROLOWALNE NAŁOGI I UŻYWKI Czynniki uświadamiane GENY ŚRODOWISKO I OTOCZENIE CZYNNIKI NIEKONTROLOWALNE BIERNOŚĆ, DELEGOWANIE ODPOWIEDZIALNOŚCI Czynniki nieuświadamiane ZŁY WIZERUNEK SŁUŻBY LEKCEWAŻENIE CHORÓB ZDROWIA Czynniki wpływające na zdrowie i działania prozdrowotne Czynniki kontrolowalne, traktowane jako część wiedzy powszechnej – wiedzą o nich wszyscy i jeśli ktoś je ignoruje, to są sam sobie jest winny, jeśli podupada na zdrowiu (z wyłączeniem dzieci, za których zdrowie i edukację odpowiedzialni są rodzice) ODŻYWIANIE SIĘ I DIETA STRES, PRACA, RELACJE Z LUDŹMI Wymieniając czynniki wpływające na zdrowie, na pierwszym miejscu umieszcza się dietę, rozumianą na dwa sposoby. Dieta jako racjonalny sposób odżywiania się – jedzenie zdrowych rzeczy i unikanie niezdrowych (fastfoody, żywność przetworzona) jest rzeczą oczywistą, podstawowym i koniecznym czynnikiem w kontekście dbania o zdrowie. Drugie rozumienie odżywiania się to dbanie również o odpowiedni dobór składników – unikanie produktów spożywczych zawierających substancje niezdrowe (konserwanty, E, cukry etc.). Jest to „bardziej zaawansowane” rozumienie diety, wymagające dużego wysiłku wkładanego w poszukiwanie produktów i wysokich kompetencji – świadomości co jest zdrowe, a co nie. Stres jest wymieniany jako jeden z najbardziej zagrażających zdrowiu elementów dzisiejszego świata. Jest on najczęściej wynikiem pracy: lęku przed jej utratą, wysokiego stopnia konkurencyjności rynku, „wyścigu szczurów”. Pewną równowagę dla stresu mogą stanowić dobre relacje z ludźmi – spokojna sytuacja rodzinna, dobre relacje ze współpracownikami. Jednak problemy w obszarze relacji międzyludzkich mogą stać się dodatkowym elementem stresogennym Czynniki wpływające na zdrowie i działania prozdrowotne RUCH, AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA NAŁOGI I UŻYWKI Wszyscy traktują ruch i aktywność fizyczną jako sposób na dbanie o dobry stan zdrowia. Jednocześnie uznają brak ruchu za pewną drogę do utraty zdrowia. Mimo to, większość jest mało aktywna ruchowo, nie uprawia sportów i unika wysiłku fizycznego. Używki uznawane są za duże zagrożenie dla zdrowia. Głównym niebezpieczeństwem wśród używek są papierosy – ze względu na ich silne właściwości uzależniające i wysoką szkodliwość. Inne używki (alkohol, narkotyki) są uznawane za mniej powszechne, ale bardziej destrukcyjne Czynniki niekontrolowalne są czymś, na co nikt nie ma wpływu – niektórych rzeczy, nawet przy najsilniejszej woli i motywacji nie da się ominąć GENY ŚRODOWISKO I OTOCZENIE Są osoby, które rodzą się z predyspozycjami do pewnych chorób (zwłaszcza do chorób kardiologicznych i związanych ze stawami). Takie osoby nie mają wystarczająco dużego wpływu na zdrowie, trudno jest też im pomóc. Coraz więcej osób żyje w warunkach, które szkodzą zdrowiu. Czynniki szkodliwe to przede wszystkim wysokie natężenie hałasu oraz zanieczyszczone powietrze, sąsiedztwo ośrodków przemysłowych (fabryki, elektrownie, oczyszczalnie ścieków) i brak kontaktu z naturą. Czynniki wpływające na zdrowie i działania prozdrowotne Czynniki nieuświadamiane są charakterystyczne raczej dla osób aktywnych zawodowo. Najczęściej uświadomienie sobie działania tych czynników jest równoznaczne z rozpoczęciem dbania o zdrowie BIERNOŚĆ, DELEGOWANIE ODPOWIEDZIALNOŚCI ZŁY WIZERUNEK SŁUŻBY ZDROWIA LEKCEWAŻENIE CHORÓB Dbanie o zdrowie często jest delegowane na inne osoby – zarówno na innych członków rodziny (np. żonę), jak i na lekarzy. Osoby bierne w kwestii zdrowia często zrzucają odpowiedzialność na innych, sami pozostając bezrefleksyjni. Osoby takie mają wrażenie dbania o zdrowie – wykonując minimalny wysiłek zdejmują z siebie ciężar odpowiedzialności – chociaż ich dbanie o zdrowie jest niepełne, fragmentaryczne i „udawane”. Wizerunek służby zdrowia – długie kolejki, trudności z otrzymaniem skierowania do specjalisty od lekarza rodzinnego, bardzo długi okres oczekiwania na zabiegi oraz nieprzychylna atmosfera w gabinetach sprawiają, że respondenci niechętnie chodzą do lekarzy. Nakłada się na to przekonanie, że lekarze często myślą bardziej o ekonomicznej wydajności przychodni i szpitali niż o dobru pacjentów. Mniej powszechną, ale zauważalną przez wszystkich postawą jest lekceważenie chorób. Wynika ono z przekonania, że dbanie o zdrowie jest tylko próbą doszukiwania się chorób, hipochondrią. Osoby lekceważące choroby często zrzucają odpowiedzialność za zły stan zdrowia na czynniki zewnętrzne, na które nie mają wpływu. Za symboliczny początek międzynarodowej aktywności związanej ze starzeniem się ludności uznać można 1969 r., kiedy to na XXIV sesji Zgromadzenie Ogólne ONZ zaleciło Sekretarzowi Generalnemu przygotowanie raportu na temat starzenia się ludności i problemów ludzi starych. W 1973 r. Zgromadzenie Ogólne przyjęło rezolucję dotyczącą osób starszych. Wskazano w niej na nasilanie się procesu demograficznego starzenia się świata. W dokumentach ONZ opublikowanych w późniejszych latach proces starzenia się ludności świata scharakteryzowany został jako: bezprecedensowy w historii świata, powszechny (choć zróżnicowany w czasie i przestrzeni), doniosły dla wszystkich dziedzin życia oraz trwały i nieodwracalny (World Population Ageing 2002, s. XXXIV–XXXV). Pojawił się w tym dokumencie bardzo ważny postulat prowadzenia zintegrowanej — a nie sektorowej — polityki na rzecz ludzi starych i włączania jej w plany rozwoju społecznego i gospodarczego poszczególnych krajów. Przy czym polityka społeczna nie powinna ograniczać się do tworzenia osłony socjalnej, ale stwarzać seniorom warunki do samorealizacji. Za główne obszary, w ramach których powinna być prowadzona polityka wobec ludzi starych, uznano: zdrowie i wyżywienie, ochronę starszych konsumentów, mieszkanie i środowisko, rodzinę, ochronę socjalną, utrzymanie dochodów i zatrudnienie. Zwracano uwagę na m.in. konieczność zachowania społecznej równowagi pomiędzy różnymi grupami wiekowymi unikania (przestrzegania zjawiska równości marginalizacji i praw) oraz dyskryminacji społecznej z powodu osiągnięcia określonego wieku. Warta przypomnienia jest też teza, iż pomyślny przebieg procesu starzenia się zależy od całego wcześniejszego cyklu życia. W 1990 r. Zgromadzenie Ogólne ustanowiło dzień 1 października Międzynarodowym Dniem Seniora (początkowo nazwano go Międzynarodowym Dniem Starości). W 1991 r. rezolucją z dnia 16 grudnia przyjęto Zasady Działania na rzecz Osób Starszych, zalecając, by rządy uwzględniły je w krajowych planach działania na rzecz seniorów. Katalog, którego hasłem przewodnim jest Dodać życia do lat, które zostały dodane do życia, tworzy 18 zaleceń dotyczących praw ludzi starych. Zalecenia te przyporządkowane są pięciu podstawowym zasadom: niezależności, uczestnictwa, opieki, samorealizacji i godności. Promocja zdrowia dla osób starszych to temat w Polsce wciąż stosunkowo nowy. Oficjalnie w wymiarze polityki społecznej zaistniał dopiero w roku 2007, kiedy to w Narodowym Programie Zdrowia na lata 2007-2015 po raz pierwszy wśród celów operacyjnych postawiono postulat tworzenia warunków dla zdrowego i aktywnego życia osób starszych. Cel ten nawiązywał do przedstawionej przez WHO w 2002 roku w Madrycie ramowej polityki dotyczącej aktywnego starzenia się. Aktywne starzenie się jako „proces polegający na optymalizacji możliwości w zakresie zachowania zdrowia, uczestnictwa i bezpieczeństwa w celu poprawy jakości życia w okresie starości” Wśród w innych zadań, opisanych w Narodowym Programie Zdrowia, należy wymienić: aktywizację społeczeństwa, zmianę zwyczajów żywieniowych, ograniczenie palenia tytoniu, sygnalizuje się konieczność podejmowania kroków na rzecz starszych generacji, co pozwala przypuszczać, że osoby starsze coraz częściej będą grupą docelową działań zmierzających do potęgowania potencjału zdrowotnego i podnoszenia świadomości zdrowotnej. Wyzwania związane z promocją zdrowia nabrały znaczenia w kontekście zmian demograficznych i cywilizacyjnych. Cel promocji zdrowia osób starszych Zapewnienie im możliwości jak najdłuższego samodzielnego funkcjonowania, tzn. pozostawania we własnym domu i środowisku rodzinnym oraz utrzymania sprawności dającej podstawy do niezależnego, aktywnego życia. Działania promocyjne powinny przyczyniać się do poprawy jakości życia osób w wieku podeszłym. O jakości życia w tym wieku często decyduje poziom sprawności, niezależności, poczucia własnej wartości oraz stopień izolacji w środowisku społecznym. W badaniach z Framingham wykazano, że wpływ stylu życia na zapadalność na choroby cywilizacyjne i przedwczesną śmierć jest większy niż wszystkich pozostałych czynników łącznie (wpływ ten został określony na 53%). Jeden z głównych obszarów, na którym skupione są programy prozdrowotne adresowane do ludzi młodych, to zmiana stylu życia, w tym przede wszystkim zachowań antyzdrowotnych będących czynnikami ryzyka różnorodnych schorzeń. Wdrożenie przez osobę starszą aktywności fizycznej, zdrowej diety, rzucenie palenia, ograniczenie ilości wypijanego alkoholu, a także rozsądne zażywanie leków mogą przyczynić się do zapobieżenia rozwoju różnych chorób oraz spadku sprawności, zwiększenia lat życia, a także podniesienia jego jakości. Kierunki promocji zdrowia adresowane do ludzi w wieku podeszłym zachowania i zwiększania istniejącej sprawności (fizycznej i psychi­cznej); zachęcania ludzi do dbałości o własne zdrowie; pobudzania tworzenia się więzi społecznych. Powyższa klasyfikacja jest umowna, ponieważ wymienione kierunki działania współzależą i nakładają się wzajemnie. ZALECENIA DOTYCZĄCE PROMOWANIA I PROGRAMOWANIA AKTYWNOŚCI RUCHOWEJ U OSÓB STARSZYCH wg. T. Kostki Aktywność ruchowa u osób starszych powinna oddziaływać na trzy podstawowe elementy sprawności fizycznej: 1) poprawiać wydolność tlenową (aerobową), 2) wzmacniać siłę mięśni oraz 3) poprawiać gibkość, równowagę i koordynację ruchów Regularna aktywność fizyczna u osób starszych powinna zawierać trzy ww. elementy: ćwiczenia wytrzymałościowe, siłowe oraz rozciągające. Ćwiczenia aerobowe (wytrzymałościowe), czyli marsz, bieg, pływanie, jazda na rowerze, powinny być wykonywane 2 razy w tygodniu, po co najmniej 20 minut. Intensywność ćwiczeń powinna być taka, aby ćwiczenia odbywały się na poziomie 40-60% rezerwy częstości skurczów serca (różnicy pomiędzy maksymalną częstością skurczów serca w czasie próby wysiłkowej i w spoczynku). Ćwiczenia siłowe (oporowe) powinny być wykonywane 2 razy w tygodniu, po 20 minut, i zawierać 1 zestaw obejmujący 8-10 ćwiczeń angażujących najważniejsze grupy mięśniowe. Intensywność obciążeń powinna być dobierana w ten sposób, aby każde ćwiczenie wykonywać 10-15 razy [10-15 powtórzeń danego ruchu – repetition maximum (RM)]. I wreszcie ćwiczenia rozciągające (gimnastyka, stretching) powinny być wykonywane najlepiej codziennie, 5-10 minut. U osób prowadzących siedzący tryb życia, wdrażanie powyższego „optymalnego” modelu ćwiczeń powinno się odbywać stopniowo. Zdecydowanie bardziej wymienione powyżej kierunki działań promocyjnych, a nie stymulowanie do zmiany zachowań antyzdrowotnych, mogą wpłynąć na poprawę funkcjonowania człowieka starego w środowisku, czyli do osiągania celu promocji zdrowia tej części populacji. Niewątpliwie zjawisko starzenia się rodzi liczne konsekwencje o charakterze ekonomicznym, politycznym, społecznym i zdrowotnym. Wydaje się, że jedną z możliwych form redukowania ich jest promocja zdrowia osób starszych. Dziękuję
