M2 – M1 + plus - Ekonomicznie.pl
advertisement
1. Pochodzenie nazw: ekonomia i ekonomia polityczna. Ekonomia jest nauką o gospodarowaniu czyli podejmowaniu decyzji w jaki sposób wykorzystać ograniczone zasoby do zaspokojenia jak największej ilości nieograniczonych potrzeb. Ekonomia dzieli się na dwie gałęzie: Mikroekonomia bada proces gospodarowania z punktu widzenia pojedynczego podmiotu gospodarczego czyli producenta lub konsumenta. Makroekonomia bada proces gospodarowania z punktu widzenia całego społeczeństwa. Jest to nauka o gospodarce jako całości. Ekonomia polityczna. Jako pierwszy terminu tego użył merkantylista francuski Antoine Montchretien w 1615 r. Termin „ekonomia polityczna” oznaczał, że chodzi o rozważania dotyczące norm, czy też zasad postępowania w zarządzaniu gospodarką państwowa. Termin „ekonomika”, równoległą do „ekonomia polityczna ” wprowadził Alfred Marshall w 1879 r. transakcje kupna – sprzedaży. Na rynku czynników wytwórczych gospodarstwa domowe sprzedają zasoby siły roboczej (otrzymują za to płace), zasoby naturalne (otrzymują za to renty) oraz kapitał finansowy (otrzymują za to procenty lub zyski). 2. Modele gospodarki rynkowej. Zasoby tej gospodarki są w większości w rękach prywatnych. Wyróżniamy w nim dwa podstawowe podmioty ekonomiczne, Gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa. Rynek dzieli się na rynek dóbr konsumpcyjnych i kapitałowych oraz rynek czynników wytwórczych. Poprzez rynek dóbr i rynek czynników wytwórczych realizuje się podstawowe współzależności pomiędzy gospodarstwami domowymi a przedsiębiorstwami. Na rynku dóbr – przedsiębiorstwa sprzedają gospodarstwom domowym dobra konsumpcyjne oraz innym przedsiębiorstwom dobra kapitałowe. Na rynku tym poprzez ścieranie się popytu i podaży kształtowane są ceny i ich relacje na podstawie których dokonywane są 3. Zasoby, potrzeby ludzkie i sposoby ich zaspokojenia. Zasoby ludzkie niezwykle istotną cechą kapitału ludzkiego są zdolności człowieka do uczenia się i w konsekwencji do ciągłego rozwijania swej wiedzy. Wiedza ta służy z kolei do coraz bardziej skutecznego wykorzystania i przekształcania zasobów naturalnych i kapitałowych w dobra zaspokajające potrzeby ludzkie Zasoby naturalne - nie są wytworem pracy ludzi lecz darem natury, aczkolwiek człowiek staje się ich właścicielem i wykorzystuje je dla wytwarzania produktów i usług. Zasoby takie jak ziemia, surowce mineralne i roślinne, woda są często 1 produktami podstawowymi dla wytwarzania wielu towarów finalnych i półproduktów. Zasoby dzielą się na odnawialne i nieodnawialne. Zasoby kapitałowe rozumie się najczęściej wszelkie rzeczowe składniki procesów wytwórczych będące wytworem pracy człowieka. Do rzeczowych zasobów należą środki pracy i przedmioty pracy. Środkami pracy są wszelkie maszyny, narzędzia, instalacje przy pomocy których człowiek wytwarza produkty i usługi. Przedmiotami pracy są surowce i półfabrykaty które służą do wyprodukowania danego dobra. Gospodarowanie jest działalnością celową. Prowadzi ono do odróżnia celów i środków, które służą do osiągnięcia tego celu. Celem gospodarowania jest zaspokojenie potrzeb, czyli konsumpcja. Konsumpcja (użytkowanie dobra dla zaspokojenia naszych potrzeb) jest celem (przyczyną) gospodarowania i zamknięciem całego procesu ekonomicznego. Produkują ludzie po to, aby konsumować. Ponieważ konsumpcja jest celem gospodarowania, więc sama nie jest działalnością gospodarczą. Jest jej zakończeniem, jej kresem, jej racją bytu. Można jeszcze powiedzieć, że potrzeby ludzkie są przyczyną i celem działalności gospodarczej człowieka. Jeśli gospodarowanie ma charakter celowy, to taki charakter ogarnia wszystko, co w wyniku gospodarowania wytworzono i z czego -korzysta całe gospodarstwo społeczne. Ponieważ człowiek jest tym, dla kogo gospodarstwo istnieje, jest on podmiotem gospodarczym. Ale człowiek jest nie tylko konsumentem, nie tylko konsumuje, lecz zwykle choć nie zawsze, produkuje, by móc konsumować. Wszyscy ludzie są konsumentami, choć nie wszyscy jednocześnie są producentami. Rola konsumenta nie jest zupełnie bierna: wywiera on wpływ a charakter i kierunek produkcji. Zazwyczaj producent jest jednocześnie konsumentem i te dwie jego funkcje wzajemnie na siebie oddziaływają. Nie można ich sztucznie od siebie oddzielić. Człowiek nadaje taki kierunek swojemu gospodarowaniu, by jak najlepiej zabezpieczyć swoją konsumpcję, a jednocześnie jego produktywne możliwości oddziałują na charakter jego konsumpcji. Potrzeba jest to stan braku czegoś, wywołujący tendencję do zaspokajania, co jest jednoznaczne z wytyczeniem określonego celu działania. Obiektywne potrzeby są wspólne wszystkim ludziom, niezależnie od czasu i przestrzeni. W zasadzie są jednakowe pod względem ilościowym i jakościowym. Przyczyną tego jest natura ludzka, wspólna wszystkim ldziom, niezależnie od epoki i terytorium. W dawnych czasach człowiek mieszkał w prymitywnych warunkach, odżywiał się znacznie gorzej niż obecnie itd. Z kolei to, co było kiedyś luksusem zarezerwowanym dla nielicznych (np. centralne ogrzewanie, komfortowe mieszkanie itd.) rozprzestrzenia się i staje się potrzeba konieczną dla członków całego społeczeństwa. Ponadto pojawiają się nowe potrzeby, które początkowo traktowane są jako zbytkowe, luksusowe (samochód osobowy, samolot), by później stać się potrzebą konieczną dla członków całego społeczeństwa i rzeczą codziennego użytku. Potrzeby człowieka mają również charakter dynamiczny. Przyczynami różnicowania, zmienności, dynamiczności potrzeb jest poziom cywilizacyjny człowieka, społeczeństwa, grupy zawodowej, wychowania, a wreszcie postępu technicznego, który umożliwia wprowadzenie w życie nowych produktów, nowych dóbr i usług. Mimo olbrzymiego zróżnicowania potrzeb, można wskazać na kilka podstawowych cech właściwych 2 wszystkim potrzebom, a mianowicie: potrzeby mają charakter obiektywny, społeczny, historyczny. Potrzeby są komplementarne, konkurują ze sobą lub też wzajemnie się substytuują. Intensywność każdej potrzeby jest zmienna zależnie od stopnia zaspokojenia innych potrzeb; zaspokojenie jednej może wywołać drugą, bez czego ta ostatnia nie pojawiłaby się; a wreszcie częściowe zaspokojenie jednej może powodować następne pojawienie się jej towarzystwie stale nieodłącznym towarzystwie drugiej. Istotną przyczyną jest to, że nasze potrzeby są nieograniczone. Rosną one i zmieniają się nieustannie. Występowanie i trwanie potrzeb nie ma na ogół charakteru ciągłego. Pojawiają się one periodycznie, co pewien czas, zależnie od swego charakteru i źródła: najregularniejsza jest periodyczność pojawiania się potrzeb cielesnych. Intensywność występowania jest zupełnie niezależna od ich rodzaju. Potrzeby mogą być pokryte lub nie pokryte. Zależy to bowiem od sposobów ich występowania. Jest to zmodyfikowane drugie prawo Gossena, stwierdzające, że potrzeby ludzkie są zaspokajane w kolejności swej wielkości, tzn. najpierw potrzeby największe, z kolei coraz mniejsze, aż do chwili zupełnego ich nasycenia. Potrzeby możemy podzielić na podstawowe i dalsze, fizyczne psychiczne, materialne i kulturalne, obiektywne i subiektywne, jednorazowe i powtarzalne, indywidualne i zbiorowe itd. Psycholog amerykański Abraham H. Maslow podzielił potrzeby na: potrzeby fizjologiczne (pragnienie zaspokojenia głodu, snu itd.); potrzeby bezpieczeństwa (pragnienie życia, stałej pracy); potrzeby przynależności (pragnienie obcowania z innymi ludźmi); potrzeby samorealizacji (potrzeby wykorzystania własnego potencjału umysłowego). Potrzeby ludzkie zaspokajane są dobrami i usługami. Dobra gospodarcze i usługi (materialne i niematerialne) powstają w wyniku działalności człowieka, natomiast dobra wolne, dane są przez przyrodę w nieograniczonej wielkości, np. powietrze, słońce, woda. Dobra Potrzeby konsumpcyjne zaspokajamy pewnymi środkami. Otóż wszystkie te środki, którymi zaspokajamy pewne potrzeby, nazywamy przedmiotami gospodarczymi,. Podział przedmiotów gospodarczych opiera się, w pierwszej linii, na specjalnej roli człowieka w życiu gospodarczym. I tak: 1. Przedmioty gospodarcze, które mają charakter działalności ludzkiej nazywamy usługami - usługą jest więc każda działalność ludzka, która ,zaspokaja czyjeś potrzeby; 2. Wszystkie zaś inne przedmioty gospodarcze, a więc te, które są przedmiotami świata zewnętrznego, nazywamy dobrami. Dobra ,dzielimy na: gospodarcze i wolne. Dobrami gospodarczymi nazywamy wszystkie te dobra, które nie są w nadmiarze w stosunku do naszych potrzeb (są rzadkie i dlatego mają wartość subiektywną); dobrami wolnymi nazywamy takie, które są w nadmiarze w stosunku do naszych potrzeb, lub z których każdy może korzystać. Podział dóbr gospodarczych. Dobra gospodarcze możemy podzielić na różne kryteria. Najważniejsze będą podziały na: Dobra konsumpcyjne, czyli pierwszego rzędu i dobra produkcyjne, czyli dalszego rzędu. Do pierwszych należą dobra bezpośrednio zaspokajające nasze potrzeby, do drugich te, które służą do uzyskania dóbr konsumpcyjnych. Czasami o należeniu dobra do pierwszej czy drugiej grupy decyduje dany podmiot 3 gospodarczy (np. węgiel służący w domu jako opał jest dobrem konsumpcyjnym; a służący w bryce jako opał jest dobrem produkcyjnym). 1. Dobra samodzielne, normalne, substytucyjne (zastępcze) komplementarne (uzupełniające się): 2a. Dobra samodzielne, normalne mają użyteczność niezależną od innych dóbr. 2b. Przy dobrach substytucyjnych jedno dobro zastępuje drugie, toteż posiadanie jednego zmniejsza użyteczność drugiego, np. kawa i herbata, pszenica i żyto. Substytucja może być mniej lub więcej doskonała. O doskonałej substytucji mówimy wówczas, gdy jest ona: a) zupełna, co istnieje wówczas, gdy jedno dobro może zaspokajać daną potrzebę tak dobrze jak drugie; b) natychmiastowa, tj. gdy jedno dobro możemy zastąpić drugim bez żadnej straty czasu. 2c. Dobra komplementarne mają użyteczność łączną, tzn. posiadają pełną użyteczność dopiero w połączeniu, jak np. koń i wóz, klucz. i zamek. Przy tych dobrach posiadanie jednego z nich zwiększa użyteczność drugiego. Tak komplementarnymi, jak i substytucyjnymi mogą być zarówno dobra konsumpcyjne, jak i produkcyjne. Z mniej ważnych podziałów dóbr gospodarczych można wymienić podział na: 2. Dobra trwałe, nie zużywane, nie niszczejące w jednym akcie konsumpcji (np. ubranie, telewizor) i zużywalne, niszczejące w jednym akcie konsumpcji (np. pokarm). 3. Dobra podzielne ekonomicznie i niepodzielne: dobrami podzielni ekonomicznie nazywamy dobra, których każda oddzielna część ma użyteczność proporcjonalną do całości (np. złoto). 4. Dobra naturalne, dostarczane przez samą przyrodę, i dobra sztuczne, wyprodukowane przy pomocy pracy. 5. Dobra niższego rzędu - na które popyt maleje wraz ze wzrostem dochodu i dobra luksusowe o elastyczności popytu większej od 1. każdy chciałby zaspokoić. Tak więc lewa strona nierówności także zwiększa się sprawiając, że problem rzadkości nie znika. Rzadkość zasobów jako czynnik ograniczający wzrost produkcji. Rzadkość jest wynikiem zależności między zapotrzebowaniem ludzi na dobra (zapotrzebowaniem potencjalnym) a ograniczonymi zdolnościami wytworzenia tych dóbr. Problem rzadkości występuje zawsze, kiedy zapotrzebowanie ludzi na dobra przewyższa możliwości wyprodukowania tych dóbr (niezależnie do tego jak znaczne są możliwości produkcyjne). Wraz z upływem czasu pojawiają się nowe i lepsze technologie produkcji, zwiększają się również zasoby. W rezultacie prawa strona nierówności powiększa się zwiększają się możliwości wytwarzania większych ilości dóbr. Z drugiej strony jednak wzrasta liczba ludzi, rosną również potrzeby, które Zapotrzebowanie = ilość dóbr które ludzie chcieliby posiadać w ciągu roku. Zdolności = ilość dóbr, które ludzie są zdolni wytworzyć w ciągu roku. 4. Dobra substytucyjne i komplementarne. Dobra produkcyjne i konsumpcyjne. Substytuty - dwa dobra są substytutami jeżeli zmiana ceny (wzrost, spadek) na jeden z produktów, przy niezmienionej cenie drugiego, przesuwa popyt konsumentów w kierunku dobra tańszego. Klasycznym przykładem jest masło i margaryna. Dobro komplementarne dwa dobra są komplementarne, jeżeli wzrost (spadek) ceny na dane dobro wywołuje spadek (wzrost) popytu na drugie dobro. Wzrost (spadek) ceny mieszkań wpływa na spadek 4 (wzrost) popytu na meble, sprzęt gospodarstwa domowego itp. Dobra ekonomiczne często są dzielone na DOBRA PRODUKCYJNE (będące jednym z czynników wytwórczych, są wykorzystywane do wytwarzania innych dóbr, ale w przeciwieństwie do surowców są zwykle trwałe) oraz DOBRA KONSUMPCYJNE (służące do czerpania z nich korzyści bezpośrednio po nabyciu, czyli nie służące do wytworzenia innych dóbr). 5. Krzywa możliwości produkcyjnych. Granica możliwości produkcyjnych pokazuje wszystkie możliwe kombinacje produkcji dwóch dóbr, które społeczeństwo jest wstanie wytworzyć wykorzystując posiadane technologie produkcji. Przesunięcie granicy możliwości produkcyjnych może nastąpić w wyniku rozwoju gospodarczego. Istnieją dwie drogi rozwoju gospodarczego: intensywny – przy tej samej technologii produkcji ekspensyw ny – przy tej samej technologii produkcji zwiększa się ilość zasobów wykorzystywanych do wytwarzania 6. Systemy gospodarki: Nakazo wo – rozdzielczy; Rynkow y Koncepcja społecznej gospodarki rynkowej. Gospodarka planowa, gospodarka nakazowa, gospodarka nakazoworozdzielcza, charakterystyczny dla socjalizmu model zarządzania gospodarką, w którym jedynym lub dominującym regulatorem produkcji i podziału jest system wzajemnie powiązanych planów gospodarczych (rocznych, wieloletnich i perspektywicznych ), zawierających podejmowane na szczeblu centralnym bieżące i przyszłościowe decyzje gospodarcze. Roczne narodowe plany gospodarcze, przygotowywane przez powołane do tego agendy rządowe i zatwierdzane przez parlament, mają charakter dyrektywny określone w nich zadania, wraz z przyznanymi środkami na ich realizację są adresowane do konkretnych podmiotów gospodarczych, które też odpowiadają za ich realizację. (produkcyjne podlegają centralnemu rozdzielnictwu), a i w tym zakresie jest on sterowany przez państwo, które decyduje o ich podaży, cenach, a w pewnym stopniu także i popycie (regulacja dochodów gospodarstw domowych). Kilkudziesięcioletnia historia istnienia gospodarki planowej w kilku krajach na świecie wykazała jej nieefektywność w porównaniu z alternatywnym regulatorem, jakim jest rynek. Dyrektywne planowanie gospodarcze w skali makroekonomicznej jest możliwe dzięki wyłączności lub dominacji społecznej (państwowej lub spółdzielczej) własności materialnych czynników wytwórczych. Plany roczne są uszczegółowieniem planów wieloletnich, a te perspektywicznych, wyznaczających długofalowe kierunki rozwoju. Gospodarka rynkowa, system gospodarczy, w którym alokacja zasobów czynników wytwórczych (pracy, ziemi i kapitału) pomiędzy alternatywne możliwości ich wykorzystania (dziedziny wytwarzania, konkretne produkty), a także podział wytworzonych produktów pomiędzy poszczególne jednostki dokonuje się głównie za pośrednictwem rynku, przy niewielkim wpływie państwa. Gosopodarka planowa eliminuje oddziaływanie rynku na procesy gospodarcze: dokonuje się na nim obrót tylko dobrami konsumpcyjnymi 5 W gospodarce rynkowej decyzje dotyczące tego, co i w jakich ilościach będzie produkowane, w jaki sposób, tzn. przy użyciu jakich metod technicznych, oraz dla kogo (tak zwane kardynalne pytania ekonomii), podejmowane są przez suwerenne podmioty gospodarcze, kierujące się własnym interesem i postępujące zgodnie z zasadami racjonalności gospodarowania. Podstawą podejmowania tych decyzji są informacje płynące z rynku: m.in. ceny dóbr i usług, ceny czynników wytwórczych, płace, stopy procentowe, stopy zysku, kursy papierów wartościowych, walut oraz oczekiwania podmiotów gospodarczych co do ich kształtowania się w przyszłości. Decyzje te mogą być w pewnym stopniu modyfikowane przez państwo w związku z ustalaniem przez nie np. stóp podatkowych, nakładaniem (lub zmianą) ceł, ustalaniem minimalnych lub maksymalnych cen, minimalnych płac, ograniczaniem wahań kursów walutowych, kształtowaniem systemu ubezpieczeń, zakresu opieki socjalnej itp. Skrajną postacią gospodarki rynkowej byłaby gospodarka wolnorynkowa, pozbawiona całkowicie wpływu państwa taka jednak współcześnie nie istnieje. Podstawą gospodarki rynkowej jest prywatna własność czynników wytwórczych. 7. Konkurencja rynkowa i interwencjonizm państwowy. Konkurencja (z łaciny concurrentia – współzawodnictwo) proces, w którym uczestnicy rynku dążą do realizacji swoich interesów poprzez przedstawienie jak najkorzystniejszej oferty, w skład której wchodzi nie tylko cena, ale także np. jakość wyrobu, serwis gwarancyjny i pogwarancyjny. Kupujący konkurują, chcąc zdobyć ograniczoną ilość dóbr na rynku, natomiast sprzedający walczą o pieniądze kupujących. Konkurencję można podzielić na cenową, czyli związaną z ilością dóbr, które są w stanie kupić nabywcy za określoną kwotę oraz konkurencję pozacenową, która określa jakość produktu, styl, cechy wyrobu, jego parametry użytkowe, trwałość udzielanej gwarancji, marki, serwisu czy ewentualnego kredytu. Ponadto ważnym narzędziem współczesnej konkurencji jest reklama, promocja, marketing. kształtowania pozytywnego wizerunku firmy w oczach opinii publicznej. Wyróżnia się reklamę nakłaniającą do zakupu produktu oraz informującą o produkcie czy jakimś wydarzeniu (np. kulturalnym, sportowym). Popularną formą reklamy jest sponsorowanie – finansowe wsparcie przez firmy imprez, organizacji lub osób w sferze rozrywki, sportu, kultury itp. Reklamę uznaje się za najważniejsze narzędzie promocji. Promocja, jedno z czterech narzędzi marketingu mix, obejmujące różne rodzaje czynności podejmowanych przez przedsiębiorstwo w celu poinformowania o cechach merytorycznych produktu i przekonania docelowych nabywców do jego zakupu. Obejmuje niezbędne zatrudnienie, przeszkolenie i motywowanie personelu sprzedaży oraz sporządzanie programów informacyjnych i programów promocji składających się z: Reklama, rozpowszechnianie pewnych informacji za pomocą np. napisów, plansz (plakaty, tablice), ogłoszeń w środkach masowego przekazu. Reklama najczęściej wykorzystywana jest w celu zwiększenia sprzedaży, wykreowania popytu na nowe towary, przekazania konsumentom informacji o dokonanych przez producenta zmianach w swoim wyrobie, 6 reklamy, marketingu bezpośredniego, promocji sprzedaży i public relations. Marketing (z angielskiego), wyszukiwanie i ocena szans rynkowych związanych z zaspokojeniem potrzeb określonych nabywców oraz rekomendacja działań umożliwiających wykorzystanie tych szans. Sposób działania firmy na rynku, który polega na identyfikowaniu (ustalaniu, określaniu) i kształtowaniu potrzeb odbiorców, określaniu, które z nich firma może najlepiej zaspokoić, zaprojektowaniu odpowiednich produktów i usług oraz mobilizowaniu każdego pracownika, by działał na rzecz zaspokojenia tych potrzeb. Amerykańskie Stowarzyszenie Marketingu zaaprobowało następującą definicję: “marketing to proces planowania i realizacji koncepcji, ceny, promocji i dystrybucji dóbr, usług i idei w celu doprowadzenia do wymiany, która daje jednostce satysfakcję i realizuje cele organizacji”. Odpowiednie dopasowanie wszystkich czynników wchodzących w skład tak zdefinowanego marketingu (marketing-mix) i ich koordynacja są kluczem do osiągnięcia celów, jakie ma przed sobą marketing. Know-how, angielski termin oznacza dosłownie "wiedzieć, jak (robić)". Jest to w istocie znajomość tajników produkcji. Jako jedna z form międzynarodowego transferu wiedzy technicznej umowy know-how są kontraktami dotyczącymi innowacji technicznych, zwłaszcza technologi produkcji, nie opatentowanych z różnych powodów. Umowy know-how są częstokroć połączone z zakupami patentów, które uzupełniają o rozwiązania technologiczne. Ponadto w konkurencji rynkowej ważna role odgrywa też:skala produkcji możli wości inwestycyjne środk i inwestycyjne gener alnie środki maksymalizujące i wspomagające sprzedaż wzrostu podaży dóbr i usług (np. roboty publiczne); 2) dotacje do nierentownych przedsiębiorstw lub ich nacjonalizacja; 3) protekcjonizm w zakresie handlu zagranicznego; 4) polityka monetarna; 5) polityka fiskalna. Interwencjonizm państwowy, polityka aktywnego oddziaływania państwa na przebieg procesów gospodarczych. Przeciwieństwo liberalizmu gospodarczego. Zwolennicy interwencjonizmu wskazują na trzy główne jego cele: ograniczenie bezrobocia do poziomu uznanego za niezbędny, a nawet korzystny dla gospodarki, pobudzenie popytu globalnego, którego niedostateczny poziom uznaje się za jedną z przyczyn wahań koniunkturalnych oraz podniesienie tempa wzrostu gospodarczego. Do głównych narzędzi pozwalających realizować politykę interwencjonizmu należą: Zakres i wykorzystanie tych narzędzi zależy od potrzeb gospodarki, wynikających przede wszystkim ze stopnia jej rozwoju oraz aktualnego stanu koniunktury. Polityka interwencjonizmu państwowego stwarza zagrożenie inflacją, wynikające ze zwiększonych wydatków budżetu państwa (deficyt budżetowy). Źródłem jej finansowania jest najczęściej dług publiczny. 8. Warunki funkcjonowania konkurencji doskonałej. Założenia konkurencji doskonałej. Sytuacja rynkowa określana mianem konkurencji doskonałej charakteryzuje się tym, że żaden z kupujących i sprzedających nie ma wpływu na cenę. Cena jest 1) podejmowanie przez państwo przedsięwzięć inwestycyjnych pozwalających zwiększyć zatrudnienie bez 7 wypadkową oferty wszystkich producentów i zapotrzebowania wszystkich odbiorców. Zarówno dla producenta jak i dla konsumenta cena jest wielkością daną w teorii ekonomii wyróżnia się zazwyczaj cztery rodzaje konkurencji (cztery rodzaje rynków): Konkurencja doskonała, monopol pełny, konkurencja monopolistyczna oraz oligopol. Teoretyczna konstrukcja modelu konkurencji doskonałej, lub rynku doskonale konkurencyjnego, opiera się na czterech podstawowych założeniach: założenia jednorodności produktu Produkty każdego z producentów są identyczne założenia pełnej mobilności czynników produkcji Na rynku doskonale konkurencyjnym nie istnieją żadne przeszkody (ekonomiczne, prawne, społeczne) wchodzenia i wychodzenia przedsiębiorstw do i z danej gałęzi gospodarki. duża liczba sprzedających i kupujących założenia doskonałej informacji o rynku 9. Konkurencja wolna albo monopolistyczna. Wolna konkurencja, typ konkurencji występującej w warunkach istnienia w danej gałęzi produkcji dużej liczby niewielkich przedsiębiorstw, z których żadne nie wywiera większego wpływu na sytuację rynkową, przy biernej roli państwa, nie zakłócającego samoczynnych procesów rynkowych własnymi działaniami lub ograniczeniami nakładanymi na inne podmioty gospodarcze. Termin wolna konkurencja używany był w teorii ekonomii do określenia modelu rozwoju przemysłu w Europie w XIX w. Na początku obecnego wieku zastąpiono go mianem konkurencji doskonałej (J.Robinson), precyzując dokładniej jej cechy: brak wpływu pojedynczych sprzedawców i nabywców na kształtowanie się cen rynkowych (są oni wszyscy cenobiorcami), łatwość - z uwagi na niskie koszty i brak barier technicznych i administracyjnych - wejścia i wycofania się producentów z rynku oraz produkcja i sprzedaż jednorodnych produktów (np. płody rolne). producentów, których decyzje cenowe są wzajemnie uzależnione. Uzależnienie to przyjmuje najczęściej formę paralelizmu cenowego, gdy decyzje co do ceny podejmuje największe przedsiębiorstwo oligopolu (lider cenowy), a pozostałe je naśladują, bądź mniej lub bardziej formalnych umów, dotyczących wspólnej polityki cenowej (umowa dżentelmeńska, kartel, syndykat itp.). Oligopol jest najczęściej występującym modelem rynku, zarówno w przypadku produktów jednorodnych (np. stal, ropa naftowa, metale kolorowe), jak i zróżnicowanych (np. samochody, papierosy, sprzęt elektroniczny). Wejście nowych firm do oligopolu jest istotnie utrudnione, bądź ze względu na konieczność dysponowania dużym kapitałem, bądź z uwagi na bariery technologiczne lub prawne. W oligopolu dominują pozacenowe formy konkurencji poprzez 10. Duopol i Oligopol. Model Cournota. Duopol jest to forma oligopolu, w której rynek określonego produktu opanowany jest przez dwóch niezależnych producentów, zaopatrujących dużą liczbę odbiorców, przy czym żaden z nich nie jest w stanie opanować całego rynku. Wejście na rynek innych firm jest bardzo trudne ze względu na konieczność poniesienia ogromnych nakładów kapitałowych i sprzeciw dotychczasowych jego uczestników. Oligopol, rynek oligopolistyczny, model rynku, na którym występuje niewielka liczba - od dwóch (duopol) do kilkunastu 8 reklamę, poprawę jakości oraz atrakcyjności produktów oraz wprowadzanie nowych, stosowanie dogodnych dla odbiorców form i warunków sprzedaży. Model Cournota. Zakłada on, że przedsiębiorstwa mają te same koszty krańcowe równe zero, produkują jednakowe dobra, stosują tę samą cenę. Zmienną strategiczną jest wielkość produkcji, przy czym obie firmy uważają się za naśladowców, reagujących na poczynania konkurenta. Według Cournota istnieje równowaga, do której dążą wielkości produkcji obu przedsiębiorstw, nazywana równowagą Cournota - Nasha. Osiąga się ją przy łącznej wielkości produkcji większej niż w monopolu. 11. Monopol pełny. Monopol pełny jest drugą, skrajną w sensie teoretycznym, sytuacją na rynku. Sytuacja ta ma miejsce wówczas, kiedy w danej gałęzi przemysłu istnieje tylko jedno przedsiębiorstwo wytwarzające produkt nie posiadający substytutów. Model monopolu pełnego opiera się na czterech założeniach: - produkty jednorodne lub zróżnicowane model pełny może wytwarzać i sprzedawać produkty jednorodne bądź zróżnicowane. Zakłada się, że rynku nie istnieją bliskie substytuty tych prduktów. - brak możliwości wejścia do działalności opanowanej przez monopol pełny ograniczenia możliwości wejścia innych producentów lub sprzedawców do działalności monopolu pełnego mogą wynikać z uwarunkowań technicznych, ekonomicznych oraz administracyjnoprawnych. Wytwarzanie danego produktu może być objęte ochroną patentową, uniemożliwiającą pojęcie produkcji tego wyrobu przez innych producentów. Niemożność wejścia do danej działalności produkcyjnej czy usługowej innych producentów może być związana z koniecznością poniesienia ogromnych nakładów i kosztów początkowych możliwych do odzyskania w bardzo długim okresie czasu (tzw. monopole naturalne, takie jak usługi publiczne w zakresie elektryczności, gazu, wody). Monopol pełny wynika niekiedy z przepisów administracyjno ustalonych przez państwo w celu kontroli produkcji danego wyrobu i powstających z niej dochodów (monopol spirytusowy, tytoniowy) - jeden sprzedający i wielu kupujących - założenie doskonałej informacji o rynku. partnerzy nie mają możliwości swoimi jednostronnymi zachowaniami narzucić cen lub zasad współpracy. Czynnikiem wpływającym na powstawanie karteli jest istnienie rynku oligopolowego, na którym istnieje niewielka liczba podmiotów gospodarczych. Następuje wówczas łatwa możliwość komunikowania się konkurentów i minimalizowanie ryzyka nieprzewidzianych zachowań klienta, odmiennie niż jest to w warunkach naturalnej rywalizacji. W konsekwencji zawierania karteli obniża się zainteresowanie podnoszeniem efektywności gospodarowania. Negatywne cechy karteli można ująć następująco: 1) nie sprzyjają obniżaniu cen 2) ograniczają konkurencję 3) ograniczają samodzielność uczestników rynku 4) wprowadzają restrykcje w stosunku do podmiotów nie będących partnerami porozumień monopolistycznych 5) stanowią zagrożenie interesu 12. Formy monopoli na rynku oligopolistycznym. Kartel, porozumienie monopolistyczne, rodzaj grupowej praktyki monopolistycznej, której celem jest eliminowanie lub ograniczanie konkurencji. Porozumienia monopolistyczne dochodzą do skutku wówczas, gdy konkurenci bądź 9 publicznego. Wśród podziałów porozumień antymonopolowych najbardziej ogólny rozróżnia dwa rodzaje porozumień ograniczających konkurencję: 1) porozumienia poziome (kartele horyzontalne) charakteryzują się tym, że są zawierane pomiędzy konkurentami, a więc podmiotami funkcjonującymi na tym samym stopniu produkcji lub obrotu. Jako przykłady takich porozumień można wskazać uzgodnienia między konkurentami cen, zasad ich ustalania w stosunkach z osobami trzecimi, podział rynku wg kryteriów terytorialnych, asortymentowych, podmiotowych, a także ustalanie lub ograniczanie wielkości produkcji, sprzedaży lub skupu towarów. 2) porozumienia pionowe (kartele wertykalne) - do tych porozumień należą porozumienia polegające na ustalaniu cen odsprzedaży, porozumienia dyskryminujące niektóre kategorie podmiotów, porozumienia służące wymuszaniu transakcji wiązanych. Do typowych karteli zaliczyć należy: kartele cenowe, kartele podziałowe (dzielące rynek zbytu lub zaopatrzenia), kartele kontyngentowe, kartele ograniczające dostęp do rynku lub zmierzające do eliminacji konkurentów. Trust, forma monopolistycznego związku przedsiębiorstw w ramach oligopolu, powstająca na drodze łączenia się samodzielnych dotąd przedsiębiorstw tej samej branży, w celu uzyskania większego wpływu (dominacji) na rynku określonego towaru i zwiększenia zysków. Przedsiębiorstwa tworzące trust nieodwracalnie tracą swą dotychczasową samodzielność ekonomiczną i prawną, podlegają wspólnemu zarządowi, a ich aktywa stają się udziałami w truście. Ich wartość stanowi podstawę podziału zysków. Koncern, grupa przedsiębiorstw należących do tego samego właściciela, mających jednak odrębną osobowość prawną. Koncern posiada wspólny zarząd, jego struktura polega na istnieniu przedsiębiorstwa dominującego oraz grupy przedsiębiorstw zależnych, poddanych jednolitemu kierownictwu, jeśli idzie o rozstrzyganie najważniejszych kwestii, niezależnych jednak często w swej bieżącej, operatywnej działalności oraz nie tracących swej odrębności organizacyjnej i prawnej. Do jego utworzenia dochodzi przez fuzję lub przez wykup kontrolnego pakietu udziałów, ale również przez zgodę na korzystanie przez przedsiębiorstwo dominujące z patentów, licencji itp. innych członków koncernu. Najczęściej jest to związek spółek. Koncern może mieć charakter struktury pionowej, obejmującej przedsiębiorstwa działające w kolejnych fazach jednego, dużego procesu technologicznego, bądź poziomej, obejmującej jednostki wykorzystujące te same technologie, wspólną bazę surowcową itp. Może mieć również strukturę bardziej luźną, zbliżoną do konglomeratu. Jako uczestnik koncernu występuje często bank, który obsługuje w pierwszym rzędzie przedsiębiorstwa koncernu. Głównym celem koncernu jest zlikwidowanie konkurencji między przedsiębiorstwami oraz utworzenie wspólnoty kapitałowej wzmacniającej podstawy funkcjonowania, co daje możliwości rozszerzenia zakresu działalności gospodarczej, opanowania rynków zbytu oraz poprawy efektywności gospodarowania. Syndykat jest to typ monopolistycznego porozumienia producentów w warunkach rynku oligopolowego, stanowiący wyższą formę umowy kartelowej (kartel). W syndykacie następuje centralizacja zbytu produktów skartelizowanych przedsiębiorstw (wspólne biuro 10 zbytu), co likwiduje możliwe w kartelu odstępstwa od umów dotyczących limitów produkcyjnych i polityki cenowej, zwiększając stopień regulowania podaży. Syndykat, podobnie jak kartel, jest nietrwałą formą monopolizacji, z uwagi na zachowanie przez jego członków odrębności prawnej (w tym własnościowej) pozwalającej na wycofanie się z zawartej umowy. Gentelmen's agreement, układ dżentelmeński, termin międzynarodowy specyficzny typ umowy zawartej nie w formie pisemnej, lecz ustnej. Rozróżnia się jawne układy dżentelmeńskie oraz tajne porozumienia dyplomatyczne. W USA w 1890 wprowadzony został zakaz stosowania tajnego gentelmen's agreement w stosunkach handlu międzynarodowego, ponieważ przez swój charakter tajny układ nie podlega niczyjej kontroli. 13. Popyt rynkowy i czynniki go kształtujące. Prawo popytu rynkowego. Prawo popytu rynkowego - wraz ze wzrostem ceny produktu zmniejsza się, ceteris paribus, popyt na ten produkt, natomiast wraz ze spadkiem ceny popyt wzrasta. Między zmianami ceny i zmianami popytu na dane dobro istnieje zależność odwrotna. W rzeczywistości gospodarczej na popyt wpływają nie tylko ceny ale także inne czynniki takie jak dochód kupujących, ich gusty (upodobania) czy też zjawiska określone mianem efektów naśladowania oraz demonstracji. Zmiany popytu są funkcją równoczesnych zmian wszystkich tych czynników. Należy pamiętać, że: zmiana ceny dobra powoduje zmiany wielkości popytu wzdłuż danej krzywej popytu oraz krzywa popytu rynkowego przesuwa się nie tylko w rezultacie zmian czynników niecenowych (innych a niżeli cena). Czynniki wpływające na rozmiary popytu. Do najważniejszych czynników niecenowych wpływających na zmiany popytu rynkowego zaliczamy: dochody, gusty i preferencje, ceny dóbr substytucyjnych i komplementarnych, przewidywania cen relatywnych, liczbę ludności, efekty naśladowania i demonstracji. Dochody konsumentów zmiany dochodów kupujących przesuwają popyt rynkowy na większość dóbr. Wzrost dochodów przesuwa krzywą popytu w górę. Oznacza to, że przy danej cenie popyt zgłaszany na dane dobro jest większy. Spadek dochodów przesuwa krzywą popytu rynkowego w dół, czyli że przy danej cenie rozmiary popytu na dane dobro są mniejsze. Gusty i preferencje każdy z kupujących posiada własne gusty lub preferencje odnoszące się do kupowanych dóbr. Każdy z nas posiada ulubiony kolor i chętniej kupuje tą odzież. Pojawiają się tzw. modne kolory. Wywiera to znaczny wpływ na gusty i preferencje kupujących odzież właśnie w kolorach modnych. W rezultacie popyt rynkowy na modną odzież przesuwa się w górę. Substytuty - dwa dobra są substytutami jeżeli zmiana ceny (wzrost, spadek) na jeden z produktów, przy niezmienionej cenie drugiego, przesuwa popyt konsumentów w kierunku dobra tańszego. Klasycznym przykładem jest masło i margaryna. Dobro komplementarne dwa dobra są komplementarne jeżeli wzrost (spadek) ceny na dane dobro wywołuje spadek (wzrost) popytu na drugie dobro. Wzrost (spadek) ceny mieszkań wpływa na spadek (wzrost) popytu na meble, sprzęt gos. domowego itp. Przewidywanie cen relatywnych kupujący może antycypować (wyprzedzać w czasie) zakupy dóbr przewidując znaczące zmiany ich cen. Antycypacja popytu występuje z niezwykłą ostrożnością w okresach długotrwałej i wysokiej inflacji. Kupujący tracą wtedy możliwości 11 zmian cen relatywnych i o ile tylko posiadają jeszcze pewne zdolności dochodowe starają się kupować możliwie jak najszybciej i w zwiększonych często ilościach. Liczba ludności zmiany liczby ludności przesuwają krzywą popytu wielu produktów. Wzrost liczby ludności przesuwa krzywą w górę, spadek w dół. Efekty naśladownictwa i demonstracji niekiedy ludzie chcą wyróżniać się spośród innych, chcą być podobni do innych, wyposażając swoje mieszkania w podobny sposób. Typowym przykładem naśladownictwa większości jest moda, naśladowanie określonego stylu konsumpcji, np. stylu amerykańskiego, którego symbolami są coca -cola, spodnie tylu jeans oraz hamburger. Innymi zjawiskami wywierającymi na popyt na niektóre produkty są efekty demonstracji, z których najbardziej znane to efekt snobizmu oraz efekt Veblena. Efekt snobizmu występuje wówczas, gdy wielkość popytu na dane dobro zgłaszana przez konsumenta zmienia się w odwrotny sposób w porównaniu do zmian wielkości popytu pozostałych konsumentów. 14. Czynniki kształtujące podaż rynkową towaru. Prawo podaży rynkowej Ilości dóbr oferowane na rynku przez producentów nazywamy podażą. Pomiędzy ilością dostarczanych na rynek produktów i usług a ich cenami istnieje następujące zależność, określana jako prawo podaży: wzrost ceny rynkowej produktu prowadzi, ceteris paribus, do wzrostu oferowanych ilości tego produktu. Przy wyższej cenie staje się bardziej korzystna, co skłania producentów do zwiększania ilości swoich produktów oferowanych na rynku. spadek ceny produktów wywołuje, ceteris paribus, zmniejszenie oferowanych ilości produktu (produkcja staje się mniej opłacalna ze względu na niższą cenę produktu). Czynniki wpływające na rozmiary podaży. Do najważniejszych czynników, które poza ceną danego produktu mają wpływ na kształcenie się wielkości podaży należą: ceny czynników produkcji, technologia, podatki i subsydia, przewidywania cen oraz ilość przedsiębiorstw w gałęzi. Ceny czynników produkcji - Wzrost cen wykorzystywanych do produkcji (wzrost płac, opłat za energię, czynszów, wzrost cen surowców, wzrost procentów od pożyczonego kapitału) powoduje, ceteris paribus, przesuwanie się krzywej podaży w górę. W sytuacji spadku cen czynników produkcji krzywa przesuwa się w dół. W pierwszym przypadku produkcja staje się mniej zyskowna i producenci ograniczają ilość oferowanych produktów. Technologia w ujęciu statycznym (czyli analizując zjawiska gospodarcze w danym momencie czasu) można przyjąć że technologia produkcji jest dana. W ujęciu dynamicznym kiedy do rozważań wprowadzimy czynnik czasu, należy uwzględnić postęp techniczny polegający na stosowaniu do produkcji nowych, bardziej efektywnych technologii. Nowa technologia obniża koszty wytwarzania jednostki produkcji, co przy danej cenie rynkowej zwiększa zyskowność produkcji. Krzywa podaży przesuwa się w dół, co oznacza większe ilości oferowanych produktów przy jakiejkolwiek danej cenie rynkowej. Podatki i subsydia np. podatek od wartości sprzedaży jest traktowany przez producenta jako dodatkowy koszt wytworzenia produktu. Tego rodzaju podatek wpływa niekorzystnie na krzywą podaży przesuwając ją w górę. W podobny sposób, aczkolwiek w przeciwnym kierunku, oddziaływają na podaż subsydia. Subsydia (dopłaty) traktowany jest jako element zmniejszający koszty. 12 Ilość przedsiębiorstw w gałęzi wzrost liczby przedsiębiorstw w gałęzi zwiększa ilość oferowanych produktów - krzywa podaży rynkowej przesuwa się w dół. W przypadku zmniejszania się krzywa przesuwa się w górę. 15. Cenowa elastyczność popytu: Elastyczność łukowa dotyczy odcinka (segmentu) krzywej popytu natomiast elastyczność punktowa odnosi się do minimalnych przyrostów ceny i rozmiarów popytu mierzy ona reakcję popytu w konkretnym punkcie na krzywej popytu. Elastyczność punktowa - istnieje prosta metoda wyznaczania elastyczności w dowolnie wybranym punkcie na krzywej popytu. W tym celu należy postępować w następujący sposób: - do wybranego punktu na krzywej popytu przeprowadzamy linię styczną, - następnie mierzymy, przy pomocy konwencjonalnych jednostek miary, odległość między tym punktem a odciętą oraz odległość między punktem i osią rzędnych, - elastyczność w wybranym punkcie jest stosunkiem odległości punkt odcięta do odległości punkt - rzędna. Elastyczność cenową popytu w punkcie P zapiszemy: Ep = PO/PR = punkt odcięta/ punkt rzędna Współczynniki elastyczności cenowej popytu przyjmują znak ujemny. Wynika to z odwrotnej reakcji zmian wielkości popytu na zmiany ceny (wzrost ceny, spadek popytu, spadek ceny wzrost popytu). Współczynniki elastyczności mieszanej mogą przyjmować wartości dodatnie w przypadku dóbr substytucyjnych. Współczynniki elastyczności popytu oznaczamy jako wartości bezwzględne |E|, pamiętając przy ich interpretacji o rodzaju zależności między zmienną popytu i zmienną czynnika. Elastyczność cenowa popytu jest różna w każdym punkcie krzywej popytu i przybiera wartości od 0 do - . Px oznacza dobra x. 16. Elastyczność mieszana popytu. Na rozmiary popytu na dobro x wpływają także zmiany cen innych dóbr (np. cena dobra y- Py), które w stosunku do dobra x mogą być substytutami, dobrami komplementarnymi lub niezależnymi. Miernikiem reakcji popytu na dobro x na zmianę ceny dobra y jest elastyczność mieszana popytu. Em = %QDx / %Py Ponieważ krzywa podaży posiada nachylenie dodatnie również elastyczność cenowa podaży jest dodatnia. Każda liniowa krzywa podaży przechodząca przez początek układu ma elastyczność jednostkową dla każdej ceny. Każda krzywa podaży przecinająca oś rzędnych posiada współczynnik elastyczności większy od jedności (Es >1) jest to elastyczna krzywa podaży. Każda krzywa podaży przecinająca oś rzędnych jest nieelastyczna. Krzywe podaży w długim okresie czasu są bardziej elastyczne aniżeli krzywe podaży w krótkim okresie czasu. W dłuższym okresie czasu więcej przedsiębiorstw może osiągnąć wzrost produkcji w danej dziedzinie. Równocześnie do nowej działalności produkcyjnej mogą napłynąć nowe zasoby. Długi okres czasu związany jest z inwestycjami. Jeśli przedsiębiorstwo przewiduje krótkotrwały wzrost cen na swoje 17. Elastyczność dochodowa popytu. Jeśli rozpatrujemy wpływ zmian dochodów kupujących na rozmiary popytu na dobro x wtedy miernikiem reakcji popytu jest elastyczność dochodowa. EDP = %Qx / %DP 18. Elastyczność podaży (cenowa). Współczynnik elastyczności podaży ma następującą postać: Es = QSx /QSx / Px /Px = QSx / Px * Px / QSx gdzie QSx oznacza wielkość podaży dobra x, natomiast 13 cenę produkty wówczas będzie zwiększać podaż głównie na drodze lepszego wykorzystania istniejącego aparatu produkcyjnego. W wypadku przewidywania wzrostu cen w dłuższym okresie czasu przedsiębiorstwo może zdecydować się na rozwój potencjału produkcyjnego (zakup nowych maszyn i urządzeń). 19. Typy równowagi rynkowej, model pajęczyny. Równowaga rynkowa, sytuacja na rynku, w której przy określonej cenie, zwanej ceną równowagi rynkowej - wielkość popytu na określony produkt (lub inny przedmiot wymiany) zrównuje się z wielkością jego podaży. Graficznym obrazem stanu równowagi rynkowej jest punkt równowagi rynkowej, tj. punkt przecięcia się krzywej popytu z krzywą podaży. Przy cenach rynkowych wyższych od ceny równowagi pojawia się nadwyżka podaży nad popytem (nadwyżka rynkowa), ceny rynkowe niższe od ceny równowagi powodują powstanie nadwyżki popytu nad podażą (niedobór rynkowy).Wystąpien ie nadwyżki rynkowej, będące rezultatem zwiększenia się podaży lub zmniejszenia popytu pod wpływem innych niż cena czynników, uruchamia procesy dostosowawcze, polegające na obniżaniu ceny przez sprzedawców, w rezultacie czego rozmiary popytu rosną, a zmniejsza się wielkość podaży. Proces ten trwa dotąd, dopóki nie nastąpi ich zrównanie.W przypadku niedoboru rynkowego sprzedawcy podwyższają cenę tak długo, aż zmniejszająca się wielkość popytu i rosnąca wielkość podaży doprowadzą do ustalenia ceny równowagi. Analogiczne zasady kształtowania równowagi rynkowej występują także na rynkach czynników wytwórczych, z tym, że na rynku pracy rolę ceny pełni płaca, na rynku finansowym stopa procentowa, a na rynku ziemi i innych nieruchomości może ją pełnić także renta gruntowa. Analizując zmiany cen oraz zmiany wielkości popytu i podaży w dłuższym okresie czasu stwierdzimy, że charakteryzują się one ruchem cyklicznym, czyli regularnymi wahaniami o przeplatających się okresach wzrostu i spadku. Cykliczny ruch cen produktów oraz rozmiarów produkcji można stwierdzić przy pomocy prostego modelu, który ze względu na swoją postać graficzną nazywamy modelem pajęczyny. Jest to model dynamiczny ponieważ uwzględnia czynnik czasu ze wzajemnych zależnościach między zmianami cen i zmianami wielkości produkcji. Zakładamy że pomiędzy zmianą ceny produktu a zmianą wielkości produkcji upływa pewien okres czasu, np. miesiąc. Reakcja producentów na zmianę ceny zachodzi z opóźnieniem 1 miesiąca. Oznacza to że cena z tego miesiąca (Pł) znajdzie swoje odzwierciedlenie w wielkości produkcji przyszłego miesiąca (Qt+1). Założenie jest bardzo realistyczne, bowiem między zmianą sygnału rynkowego w postaci ceny a odpowiednią reakcją podmiotów gospodarczych upływa zawsze pewien okres czasu. Wielkość produkcji (podaży) w okresie przyszłym jest funkcją ceny okresu bieżącego: QSt+1 = f(Pt) W odróżnieniu od producentów, którzy z racji technicznorganizacyjnych potrzebują dłuższego czasu na zwiększenie lub ograniczenie podaży, konsumenci muszą podjąć decyzje o zmianie swego zapotrzebowania na dany produkt prawie natychmiast. Dlatego możemy przyjąć, że rozmiary popytu w danym okresie są funkcją ceny produktu z tego samego okresu. Zapiszemy to następująco: QDt = f(Pt) Dysponując funkcją podaży i popytu możemy wyznaczyć równanie równowagi rynkowej w okresie t: 14 QSt = QDt Opierając się na powyższych założeniach i równaniach modelu można prześledzić kształtowanie się rozmiarów oferowanych produktów w reakcji na zmiany ceny produktu. 20. Społeczne i prywatne koszty produkcji. Koszty produkcji są istotnym elementem podejmowania racjonalnych decyzji przez producenta. koszty prywatne i społeczne Producent wytwarzający cement ponosi koszty związane z zakupem surowca, maszyn, energii, siły roboczej, itp. Są to prywatne (indywidualne) koszty producenta jeżeli podczas produkcji cementu producent wpływa na zdrowie mieszkańców (muszą iść do lekarza, potrzeba więcej zieleni) - to są to koszty społeczne koszty alternatywne Obok faktycznych kosztów wytwarzania dóbr producent ponosi także koszty alternatywne, związane z utratą korzyści zastosowania danych zasobów w innej działalności gospodarczej. 21. Koszty ekonomiczne i koszty rachunkowe. Wielkość kosztów wynika z pomnożenia ilości kupowanych przez ich cenę wyrażoną w pieniądzu. Tak rozumiane koszty produkcji są zapisywane w rachunkowości przedsiębiorstwa są to koszty rachunkowe. Koszty ekonomiczne to wartość wszystkich zasobów (czynników) użytych do produkcji. Wartość tę wyznacza koszt najlepszego, alternatywnego zastosowania zasobów (nakładów na czynniki) 22. Koszty całkowite, koszty stałe i zmienne. Koszty stałe są niezależne od rozmiarów produkcji. Należą do nich: amortyzacja trwałego majątku produkcyjnego, płace kierownictwa i administracji, koszty konserwacji urządzeń, energia używana do ogrzewania pomieszczeń itp. Zwieszenie lub zmniejszenie produkcji nie wpływa na wielkość tych kosztów. Pojecie kosztów stałych jest związana ściśle z krótkim okresem. Koszty zmienne zmieniają się w zależności od rozmiarów produkcji danego przedsiębiorstwa, są to koszty zużycia materiałów, energii i siły roboczej do bieżącej produkcji(tj. koszty zużycia kapitału obrotowego). Są one funkcją rozmiarów produkcji. Koszty całkowite to suma kosztów stałych i zmiennych poniesione na wytworzenie określonej ilości danego wyrobu. Koszty przeciętne to zmiany w koszcie wyprodukowania jednej jednostki danego dobra. 23. Koszty krańcowe. Kiedy krańcowy produkt pracy wzrasta każdy kolejny pracownik przyczynia się do wzrostu produkcji. Jeżeli dodatkowe koszty zwiększania produkcji obniżają się to krótkookresowe koszty krańcowe SMC maleją do póki wzrasta krańcowy produkt pracy. Kiedy pojawiają się skutki prawa malejących przychodów krańcowy produkt pracy spada a SMC zaczynają ponownie rosnąć. Wytworzenie kolejnej jednostki Produktu wymaga coraz większych Nakładów pracy, tym samym kształt krzywej SMC i STC jest określony przez kształt krzywej krańcowego produktu pracy, a ten z kolei zależy od stanu wiedzy technicznej. Krzywa Krótkookresowych kosztów krańcowych SMC odzwierciedla krańcowy produkt czynnika zmiennego przy założeniu, że pozostałe czynniki nie ulegają zmianie. Na ogół w krótkim okresie praca jest traktowana jako czynnik zmienny a kapitał jako czynnik stały. Kiedy dany zakład zatrudnia zbyt mało pracowników w stosunku do liczby maszyn wydajność pracy jest niska. Rosnące nakłady pracy prowadzą do znacznych przyrostów produkcji w efekcie mają krótkookresowe koszty krańcowe SMC. Jeżeli posiadane maszyny są w pełni 15 wykorzystane to każdy dodatkowo zatrud. W coraz mniejszym stopniu przyczynia się do wzrostu produkcji. Krótko okres. koszty krańcowe zaczynają wzrastać 24. Koszty w długim okresie czasu (koszty a postęp techniczny). W długim okresie zmieniają się koszty stałe i koszty zmienne. Nowe metody wytwarzania zmieniają relacje nakładów i efektów, charakteryzują się tym, że łączne nakłady (Przeciętnych Kosztów Całkowitych) na jednostkę produkcji są niższe od nakładów niezbędnych przy poprzednio stosowanej metodzie. wytwarzania. Analiza kosztów w dł. okr. ma znaczenie w opracowaniu strategii przedsiębiorstwa i przy związanym z tym wyborze nowych zakładów produkcyjnych. W OKRESIE DŁUGIM wszystkie czynniki produkcji mogą się zmieniać. W długim okresie wykreślamy tylko krzywą kosztów całkowitych. Dzieje się tak dlatego, bo koszty stałe w długim okresie są już "w zasadzie zmienne". Kształt krzywych kosztów w okresie krótkim jest wynikiem działania prawa malejących przychodów. Krzywa długookresowych kosztów całkowitych jest również ukształtna, inna jest tu jednak przyczyna tego zjawiska. Kształt krzywej wynika mianowicie ze zmian skali produkcji (zjawiska korzyści i niekorzyści skali). Ponadto, wraz ze wzrostem produkcji, krzywa kosztów zmiennych zbliża się od dołu do krzywej kosztów całkowitych. KORZYŚCI SKALI Korzyści skali (wynikające ze skali produkcji) dzielimy na wewnętrzne i zewnętrzne. WEWNĘTRZNE KORZYŚCI SKALI: techniczne (lepszy podział pracy, wyższa sprawność, lepsze wykorzystanie narzędzi) handlowe (kupno i sprzedaż na korzystniejszych warunkach, zatrudnienie fachowych sił sprzedaży, możliwość szerokiej reklamy) finansowe (dostęp do różnych źródeł kapitału, tańszy kapitał lepsze warunki finansowania) ZEWNĘTRZNE KORZYŚCI SKALI podzielić wewnętrzne zewnętrzne. na i WEWNĘTRZNE NIEKORZYŚCI SKALI: trudności koordynacji zarządzania w alienacja pracowników, będąca skutkiem monotoni PRACA: wyspecjalizowanie rynku pracy w danym regionie (specjalizacja siły roboczej oznacza niższe koszty) ryzyko występowania przerw w pracy (skutek strajków) KOOPERACJA: tworzy się warunki współpracy z lokalnymi podmiotami ZEWNĘTRZNE NIEKORZYŚCI SKALI ROZWÓJ USŁUG: rozwój danego sektora w regionie powoduje specjalizację banków, firm ubezpieczeniowych itd. Ponadto, wraz ze wzrostem produkcji, krzywa kosztów zmiennych zbliża się od dołu do krzywej kosztów całkowitych. NIEKORZYŚCI SKALI Również niekorzyści skali można możliwy wzrost kosztów transportu niedobór wykwalifikowanej siły roboczej niedobór surowców drogie budowlane tereny zwiększone zapotrzebowanie na usługi transportowe Długi okres – wybór wielkości zakładu Długookresową krzywą kosztów przeciętnych wyprowadzamy z krótkookresowych krzywych kosztów przeciętnych, 16 odpowiadających różnym rozmiarom zakładu produkcyjnego. Oznaczając dla każdego wariantu wielkości zakładu minimalny poziom krótkookresowych kosztów jednostkowych, otrzymujemy zbiór punktów, który wyznacza długookresową krzywą kosztów przeciętnych. 25. Preferencje konsumentów i krzywe obojętności konsumenta. Gdy połączymy wszystkie punkty, które konsument ocenia jako jednakowo dobre, otrzymamy krzywą obojętności. Krzywa obojętności obrazuje wszystkie kombinacje dwóch dóbr dające konsumentowi taką samą całkowitą użyteczność. Wzdłuż każdej krzywej obojętności użyteczność dla konsumenta jest stała . Ponieważ woli on więcej a nie mniej każdy punkt położony na wyższej krzywej obojętności jest lepszy od punktów leżących na niższej krzywej. Krzywe obojętności muszą mieć nachylenie ujemne, w przeciwnym razie bowiem konsument mógłby nabywać większą ilość obydwu dóbr i uzyskać większą sumę użyteczności na tej samej krzywej. Zgodnie z prawem malejącej krańcowej stopy substytucji każda krzywa obojętności ulega spłaszczeniu, w miarę jak przesuwamy się w prawo. Krzywe obojętności nie mogą się przecinać ponieważ konsumentowi było by obojętne czy wybierze X czy Y oba te punkty leżą bowiem na tej samej krzywej UU. Wynikało by stąd że X,Y są równie dobre. „Z” daje większą ilość obydwu dóbr w porównaniu z X co prowadzi do sprzeczności z założeniem, że konsument woli więcej niż mniej. Krańcowa stopa substytucji filmów jest to liczba filmów z których musi zrezygnować konsument jeżeli chce zwiększyć i jednostkę liczbę posiłków nie zmieniając łącznej użyteczności. Malejąca krańcowa stopa substytucji występuje wtedy gdy przy stałej sumie użyteczności dodatkowe jednostki jednego dobra można pozyskiwać kosztem coraz mniejszych ilości drugiego dobra. Gusty konsumenta ujawniają malejącą krańcową stopę substytucji, gdy przy stałej sumie użyteczności dodatkowe jednostki jednego dobra można pozyskiwać kosztem coraz mniejszych ilości drugiego dobra. 26. Równowaga konsumenta i linia budżetowa konsumenta. Linia budżetowa zakreśla obszar możliwych kombinacji dóbr przy danym dochodzie konsumenta i stałych cenach dwóch dóbr. Nachylenie linii budżetowej jest negatywne. Maksymalizację zadowolenia z konsumpcji dóbr wyznacza na m punkt równowagi konsumenta, który określany jest przez punkt styczności linii budżetowej z najwyższą możliwą krzywą obojętności. Zmiany dochodu i cen dóbr powodują przesunięcie linii budżetowej. O ile krzywa preferencji wyraża pragnienia i usposobienia konsumenta o tyle linia budżetu określa jego realne możliwości. Dla niego dostępne są tylko te kombinacje które są wyznaczane linią budżetu. Punkt styczności krzywej obojętności z linią budżetu konsumenta wyznacza punkt równowagi. Punkt ten wskazuje, że konsument przy danych dochodach pieniężnych maksymalizuje użyteczność całkowitą płynącą z określonej proporcji spożycia 2 dóbr. 27. Funkcje produkcji. Produkcja polega na kombinowaniu (łączeniu) określonych nakładów (czynników produkcyjnych ) w celu osiągnięcia efektu w postaci wytworzonych produktów lub usług. Zależność między wielkością produkcji a rozmiarem nakładów czynników można przedstawić przy pomocy funkcji produkcji. Ogólna postać funkcji produkcji: Q = f (F1, 17 F2, ... , Fn) Q – wielkość produkcji, F czynniki produkcji. Rodzaje funkcji produkcji: Jednoczynnikowa funkcja produkcji, Q = f1 (L), Q = f2 (K), L – siła robocza, K – kapitał. Wieloczynnikowa funkcja produkcji Q = f3 (L,K). Czynniki produkcji dzieli się na czynniki stałe i czynniki zmienne. Czynniki stałe – nakłady niezmienne ze zmianami rozmiarów produkcji. Czynniki zmienne - nakłady zmienne ze zmianami rozmiarów produkcji. Krótki okres czasu to taki, w którym nie zmienia się technologia produkcji. W długim okresie czasu następują zmiany w technologiach produkcji wynikające z postępu technicznego. 28. Optimum techniczne ekonomiczne. Optimum ekonomiczne optimum techniczne i i Optymalna dla przedsiębiorstwa jest taka skala produkcji, która zapewnia maksymalną wielkość zysku lub minimalną wielkość nieuniknionej straty. należy zmniejszyć produkcję; gdy u’ = k’, wielkość produkcji jest optymalna. Optimum ekonomiczne to taka wielkość produkcji, która zapewnia przedsiębiorstwu najlepszy wynik ekonomiczny (maksymalny zysk lub minimalną stratę): 29. Mierniki makroekonomiczn e: Produkt globalny; Dochód narodowy brutto; PKB; PNB Sposoby liczenia i ujęcia. Zysk jest maksymalny, gdy: u’ = k’. Optimum techniczne to wielkość produkcji zapewniająca przedsiębiorstwu minimalizację kosztu przeciętnego: Koszt przeciętny jest minimalny, gdy: k = min. Optimum ekonomiczne nie musi pokrywać się z optimum technicznym. Decyzje produkcyjne: Gdy u’ > k’, należy zwiększyć produkcję; gdy u’ < k’, PNB jest miernikiem całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca (kraju) świadczenia usług przez czynniki produkcji. PNB jest równy PKB powiększonemu o dochody netto z tytułu własności za granicą. PNN lub inaczej dochód narodowy uzyskujemy odejmując od PNB amortyzację. Dochód narodowy jest to produkt narodowy netto (PNN) w cenach czynników produkcji. Jest to inaczej PNB pomniejszony o zużycie posiadanego zasobu kapitału trwałego w danym okresie. W praktyce w większości ocen sytuacji gospodarczej wykorzystuje się PNB, ponieważ dokładny pomiar wielkości zużycia nie należy do rzeczy łatwych, a ponadto sposób podejścia do tej kategorii różni się zarówno w czasie jak i między krajami. Lub: Dochód narodowy jest to produkt narodowy netto wytworzony w gospodarce. Oblicza, się go przez odjęcie amortyzacji od PNB w cenach czynników produkcji Amortyzacja-— zwanainaczej zużyciem kapitału trwałego, jest miarą szybkości zmniejszania się wartości istniejącego zasobu- kapitału w danym okresie, będącego wynikiem jego fizycznego lub ekonomicznego zużyciaDochód- narodowy jest to ilość pieniędzy jaką dysponuje gospodarka, na. wydatki na dobra, i usługi, po odłożeniu; odpowiedniej ilości pieniędzy wystarczającej do sfinansowania amortyzacji i utrzymania istniejącego zasobu kapitału na. dotychczasowym poziomie18 PNB w ujęciu nominalnym mierzy się w cenach bieżących tj. takich które istniały w okresie, gdy osiągano składające się na PNB dochody Realny PNB lub inaczej PNB w cenach stałych koryguje nominalny PNB o skutki inflacji i wyraża go w cenach istniejących w pewnym okresie, najczęściej określanym jako rok bazowy lub podstawowy. Realny PNB jest prostym miernikiem fizycznych rozmiarów produkcji wytworzonej w gospodarce, a roczna zmiana procentowa jego poziomu informuje o tempie wzrostu gospodarczego. Deflator PNB jest to stosunek nominalny PNB (w cenach bieżących) do PNB w ujęciu realnym (w cenach stałych), wyrażony w postaci wskaźnika. Deflator wskaźnika = nPNB / rPNB Deflator PNB wskaźnik odzwierciedlający zmiany cen wszystkich dóbrsłuży do przejścia z nominalnego do realnego PNB Realny PNB i realny PNB na l mieszkańca są tylko bardzo przybliżonymi i niedoskonałymi miernikami poziomu dobrobytu kraju i poszczególnych jednostek. PNB nie uwzględnia działalności o charakterze nierynkowym, dóbr uciążliwych dla życia (efektów ubocznych), takich jak zanieczyszczenie środowiska, oraz nierynkowej działalności tworzącej wartość, takiej jak w prace w gospodarstwie domowym. Nie uwzględnia on także produkcji i usług nie rejestrowanych w celu uniknięcia podatków, oraz pomija wartość wolnego czasu. 30. Nominalne i realne ujęcie (PKB) mierników makroekonomiczn ych. Makroekonomia to nauka o gospodarce jako całości, mierniki makroekonomiczne to: produkcja i wzrost (czyli inwestycje) Inflacja Bezrobocie PKB Produkt Krajowy Brutto (PKB) jest miarą produkcji wytworzonej na danym terenie przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na terenie danego kraju, niezależnie od tego kto jest ich właścicielem. Z pojęciem PKB wiąże się również temat WARTOŚĆI DODANEJ (przyrost wartości dóbr w wyniku danego procesu produkcji) DOBRA FINALNEGO dobra nabyte przez finalnego użytkownika (konsumpcyjne albo inwestycyjne) a także DOBRA POŚREDNIE (częściowo przetworzone jako nakład bądź składnik w dalszych procesach produkcji) Dodaj do tego również INWESTYCJE (jako zakup nowych dóbr kapitałowych ) oraz OSZCZĘDNOŚĆI (część dochodu która nie została wydana na zakup dóbr i usług) PKB W CENACHRYNKOWYC H jest miara produkcji krajowej łącznie z podatkami pośrednimi na dobra i usługi (VAT, akcyza) PKB W CENACH CZYNNIKÓW WYTWÓRCZYCH jest miara produkcji krajowej z pominięciem podatków pośrednich; dodatkowo EKSPORT (dobra wytworzone w kraju i sprzedane za granice) i IMPORT (dobra produkowane za granica , tam kupione na potrzeby gospodarki krajowej) i jeszcze jedna definicja PRODUKT NARODOWY BRUTTO - PNB - jest miernikiem całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju niezależnie od miejsca świadczenia usług przez czynniki produkcji. PNB jest równy PKB powiększonemu o dochody netto z tytułu własności za granica NOMINALNY PKB mierzy się w cenach bieżących czyli w takich które istniały w danym okresie kiedy produkowano dobra i usługi wchodzące w skład PKB. REALNY PKB (inaczej w cenach stałych) koryguje nominalny PKB o skutki inflacji i wyraża go w cenach istniejących w pewnym okresie, najczęściej określanym jako rok bazowy. tutaj aby porównać PKB realny i nominalny stosuje się tzw. Deflator PKB - czyli stosunek nominalnego PKB (w cenach bieżących) do PKB w ujęciu realnym (cenach stałych) wyrażony w postaci wskaźnika. 19 31. Pojęcie popytu globalnego. Popyt globalny jest to wielkość planowanych wydatków na zakup dóbr i usług, a więc suma która przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe planują wydać na inwestycje i konsumpcje. Ważny tutaj jest również ( jako składnik popytu globalnego) POPYT INWESTYCYJNY (wielkość o jaką przedsiębiorstwa chcą zwiększyć swój kapitał rzeczowy i zapasy) i POPYT KONSUMPCYJNY (dobra i usługi nabywane przeznaczeniem na konsumpcję a nie oszczędności) Z tym tematem wiąże się definicja ROZPORZĄDZALNYC H DOCHODÓW OSOBISTYCH czyli dochody jakie gospodarstwa domowe otrzymują od przedsiębiorstw plus transfery od państwa, minus podatki bezpośrednie płacone państwu. Są to dochody jakie można przeznaczyć na konsumpcje bądź oszczędności. Funkcja konsumpcji, czyli związek między zamierzona konsumpcja a całkowitym dochodem. Pokazuje ona poziom zamierzonej konsumpcji całkowitej przy każdym poziomie rozporządzalnych dochodów osobistych. Jednym z wyznaczników popytu globalnego jest KRAŃCOWA SKŁONNOŚĆ DO KONSUMPCJI to część każdej jednostki dodatkowej rozporządzalnego dochodu osobistego, która gospodarstwa domowe chcą przeznaczyć na wzrost konsumpcji. Jest również KRAŃCOWA SKŁONNOŚĆ DO OSZCZĘDNOŚCI część dodatkowej jednostki rozporządzalnego dochodu osobistego która zostaje zaoszczędzona . Ponieważ dochód może być zaoszczędzony bądź skonsumowany to obie te skłonności sumują się do jednego. Gdy popyt globalny (czyli planowane wydatki) jest równy wytworzonej produkcji to wtedy rynek dóbr jest w równowadze. Gdy popyt globalny przekracza faktyczne rozmiary produkcji pojawia się albo spadek zapasów albo wzrost oszczędności. Wówczas te przesłanki należy wykorzystywać do wzrostu produkcji. I jeszcze jedno pojęcie - PARADOKS ZAPOBIEGLIWOŚCI informuje, że obniżenia skłonności do oszczędzania prowadzi do wzrostu produkcji. Natomiast nie wywołuje ono zmian w rozmiarach planowanych oszczędności, odpowiadających stanowi równowagi, które nadal musza być równe planowanym inwestycjom. Większa produkcja jest potrzebna do skompensowania zmniejszonej potrzeby oszczędzania przy każdym poziomie produkcji. 32. Skłonności do konsumpcji i skłonność do oszczędzania i ich wpływ na procesy rozwoju gospodarczego. Skłonność do oszczędzania, kategoria wprowadzona do teorii ekonomii przez J.M. Keynesa, określająca udział oszczędności w dochodach gospodarstw domowych. Rozróżnia się: 1) przeciętną skłonności do oszczędzania - S/Y, zwaną też stopą oszczędzania lub akumulacji, będącą relacją oszczędności (S) poczynionych przez gospodarstwa domowe w ciągu roku do rocznych ich dochodów (Y), oraz 2) krańcową skłonności do oszczędzania ΔS/ΔY, określającą, jaką część dodatkowego (przyrostu) dochodu gospodarstwa domowe przeznaczają na zwiększenie (przyrost) oszczędności. Obie te kategorie są przydatne w badaniach dotyczących równowagi gospodarczej, procesów inwestowania, w analizie rynku kapitałowego i in. Prawidłowością kształtowania się skłonności do oszczędzania jest jej wzrost w miarę podnoszenia się dochodów społeczeństwa. Skłonność do konsumpcji, kategoria ekonomiczna wprowadzona przez J.M. Keynesa do określenia udziału w dochodach 20 gospodarstw domowych tej ich części, która jest przeznaczona na zaspokojenie bieżących potrzeb konsumpcyjnych (zakupy dóbr i usług konsumpcyjnych). Rozróżnia się: 1) przeciętną skłonnością do konsumpcji, zwaną też czasem stopą konsumpcji (spożycia), która jest stosunkiem części dochodów przeznaczonych, zwykle w skali roku, na konsumpcję (C) do całego dochodu (Y) osiągniętego w tym samym czasie - C/Y; 2) krańcową skłonnością do konsumpcji - ΔC/ΔY, określającą wielkość dodatkowej konsumpcji (jej przyrostu) w stosunku do dodatkowego dochodu (jego przyrostu). Ta pierwsza jest narzędziem analizy podziału produktu społecznego i wzrostu gospodarczego, druga znajduje zastosowanie w badaniach nad popytem globalnym i równowagą na rynku dóbr i usług. Prawidłowością kształtowania się skłonności do konsumpcji jest jej obniżanie się wraz ze wzrostem dochodów społeczeństwa. Kategorią dopełniającą skłonności do konsumpcji stanowi skłonność do oszczędzania. Obie skłonności, wyrażone ułamkami, uzupełniają się do jedności, a wyrażone w procentach - do 100%. Rozwój gospodarczy, długofalowy proces przemian dokonujących się w gospodarce. Obejmuje zarówno zmiany ilościowe, dotyczące wzrostu produkcji, zatrudnienia, inwestycji, rozmiarów funkcjonującego kapitału, dochodów, spożycia i in. wielkości ekonomicznych charakteryzujących gospodarkę od strony ilościowej (wzrost gospodarczy), jak również towarzyszące im zmiany o charakterze jakościowym. Do tych drugich zaliczyć należy przede wszystkim postęp techniczny i technologiczny, doskonalenie systemu powiązań wewnątrzgospodarcz ych i powiązań z gospodarką światową, wzrost poziomu kwalifikacji siły roboczej, zmiany struktury gospodarki zmierzające do jej unowocześnienia, wzrost poziomu efektywności w skali mikroi makroekonomiczne j, pojawianie się nowych produktów i doskonalenie jakości już produkowanych. Możliwy jest wzrost gospodarczy bez rozwoju, rozwój bez wzrostu nie jest możliwy. 33. Czynniki wzrostu dochodu narodowego. Najpierw zdefiniujemy produkcję potencjalną. Produkcja potencjalna jest to wielkość produkcji, którą wytworzyłaby gospodarka, gdyby wszystkie czynniki produkcji zostały w pełni wykorzystane. W dalszej analizie zakładamy, że gospodarka zawsze wytwarza produkcję na poziomie potencjalnym, czyli przy pełnym zatrudnieniu i równowadze na wszystkich rynkach. Abstrahujemy też od różnic między dochodem narodowym, PKB i PNB, będących rezultatem amortyzacji oraz dopływu netto dochodów z tytułu własności za granicą. Wspomniana powyżej produkcja potencjalna ma tendencję do równomiernego wzrostu w miarę zwiększania zasobu czynników wytwórczych w gospodarce. Wzrost liczby ludności zwiększa zasób siły roboczej. Nakłady na wykształcenie, szkolenie zawodowe i nowe maszyny stopniowo zwiększają zasób kapitału ludzkiego i rzeczowego. Postęp techniczny pozwala wytwarzać większą produkcję za pomocą danego zasobu czynników produkcji. Tak więc do czynników wzrostu gospodarczego zaliczyć możemy: Zwiększan ie nakładów czynników produkcji(ziemi, pracy, kapitału, surowców) Postęp techniczny umożliwiający zwiększanie produkcyjności 21 czynników wytwórczych. Podstawowym czynnikiem pobudzającym wzrost gospodarczy w krótkim okresie jest popyt konsumpcyjny i inwestycyjny, krajowy i zagraniczny. W długim okresie – dostateczna podaż i efektywność czynników wytwórczych. Dynamicznym czynnikiem wzrostu staje się również handel zagraniczny, przełamujący bariery wynikające z ograniczeń rynku wew. (potażowych i popytowych). Mnożnik, w makroekonomii współczynnik określający zmianę (wzrost lub spadek) dochodu narodowego pod wpływem zmiany autonomicznych lub egzogenicznych (zewnętrznych) wydatków podmiotów gospodarczych. Jest relacją przyrostu dochodu narodowego do początkowej zmiany czynników, które ten przyrost wywołały. Jest zawsze większy od jedności - zmiana wydatków o określoną wartość powoduje zawsze zmianę dochodu narodowego o wielokrotność tej wartości. Najpopularniejszym mnożnikiem jest mnożnik inwestycyjny (ΔY/ΔI), który informuje, o ile wzrośnie (spadnie) dochód narodowy, jeśli wydatki inwestycyjne wzrosną (zmniejszą się) o jedną jednostkę pieniężną (przy założeniu, że jedyną przyczyną zmiany dochodu narodowego są inwestycje). Ponieważ w gospodarce zmiany dochodu narodowego są wypadkową równoczesnego działania wielu czynników, jedne z nich powodują podwyższenie poziomu mnożnika (np. wzrost inwestycji, wzrost rządowych wydatków na zakup dóbr i usług, wzrost eksportu), inne go obniżają (m.in. zmniejszenie wydatków na inwestycje, wzrost podatków, wzrost importu). 34. Pochodzenie pieniądza. Pieniądz wyłonił się spośród wielu towarów jako towar szczególny, ułatwiający wymianę; najczęściej były to skóry, futra, kawałki tkanin lub metalu (również współcześnie w warunkach dużej destabilizacji stosunków pieniężnych, np. podczas hiperinflacji, pewne towary, najczęściej tytoń, spirytus lub złoto, pełnią funkcję pieniądza), tego typu surogaty pieniądza są niekiedy określane mianem płacideł. W poł. III tysiącl. p.n.e. w starożytnym Egipcie zaczęto używać pieniądz w formie metalowych sztab, w razie potrzeby ciętych na mniejsze części, wkrótce pieniądz w podobnej postaci pojawił się w Chinach a najstarsze okrągłe metalowe monety są znane z Sardes w Lidii (Azja Mniejsza) z ok. 650 p.n.e. Starożytne systemy monetarne były oparte na złocie, srebrze i miedzi, a wartość monet była równa wartości zawartego w nich metalu. Zmiany wzajemnych relacji cen tych metali oraz "psucie monety" przez władców powodowały stopniową deprecjację pieniądza. Po upadku Rzymu nastąpił w Europie okres chaosu pieniężnego, któremu kres położyła reforma Karola Wielkiego (ok. 800), wprowadzająca system waluty srebrnej, tzw. system denarowy (1 funt = 20 solidów = 240 denarów). Stopniowe psucie monet przez władców doprowadziło do powstawania tzw. brakteatów, czyli monet tak cienkich, że wybicie wzoru było możliwe tylko na jednej stronie. Na przełomie XII i XIII w. doszło do reformy groszowej, która polegała na wprowadzeniu "grubej", solidnej monety srebrnej (w Polsce grosze czeskie lub praskie ok. 1300). W 2 poł. XIII w. pojawiły się monety złote (1252 -floren we Florencji, 1284 -dukat w Wenecji), co doprowadziło do powstania systemu bimetalicznego, opartego równocześnie na złocie i srebrze (w Polsce wprowadzony 22 dopiero 1528). W XVI w. napływ srebra do Europy z Ameryki spowodował deprecjację srebra w stosunku do złota. Złoty polski pojawił się jako jednostka rozrachunkowa (równowartość 30 gr) w połowie XV w., a jako realna moneta -- 1564. Powstanie banków publicznych u progu czasów nowożytnych przyniosło rozwój pieniądza rozrachunkowego. W XVII w. powstały pierwsze banki emisyjne (Sveriges Riksbank 1668, Bank of England 1694) i pojawiły się w Europie pieniądze papierowe, wcześniej, już w IX w., pieniądz papierowy był znany w Chinach. W 2 poł. XVIII w. oraz w okresie wojen napoleońskich dość powszechnie finansowano wojny niewymienialnym na kruszec pieniądzem papierowym, pierwszej polskiej emisji pieniądza papierowego dokonano 1794. W XIX w. niektóre państwa (np. W. Brytania) zdecydowały się na system waluty złotej (Gold Standard), inne (USA oraz państwa zrzeszone w Łac. Unii Monetarnej) -- na bimetalizm, niedogodności bimetalizmu powodowały stopniowe rozszerzenie systemu Gold Standard. System waluty kruszcowej w XIX w. oznaczał, że w obiegu były banknoty, wymienialne na życzenie przez bank centr. na kruszec. I wojna świat. przyniosła powszechne odejście od tej wymienialności, po zakończeniu wojny w większości krajów w niej uczestniczących doszło do inflacji (w Polsce 1920-pocz. 1924 i 1925-pocz. 1926) niekiedy przeradzającej się w hiperinflację(np. w Niemczech). Stabilizacje walutowe w latach 20. (w Polsce 1927) polegały na powrocie do wymienialności banknotów na kruszec, ale w ograniczony sposób: w systemie Gold Bullion Standard, oznaczającym wymienialność nie na monety, ale na sztaby, bądź w systemie Gold Exchange Standard, oznaczającym wymienialność na złoto lub inne waluty wymienialne na złoto. Wielki kryzys gosp. 1929-33 przyniósł odejście od systemu waluty kruszcowej. W 1944 podczas konferencji w Bretton Woods (USA) postanowiono powołać do życia Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF), który stawiał sobie za cel stabilizację międzynar. stosunków walutowych. System z Bretton Woods (zw. też Dollar Standard) polegał na dążeniu do wzajemnej wymienialności walut wg sztywnych kursów (tolerancja 1%), IMF wymagał określenia parytetu waluty w złocie, ale nie wynikał z tego obowiązek wymiany na złoto, większość walut zachodnioeuropejski ch osiągnęła wymienialność 1958. Na początku lat 70. system z Bretton Woods uległ destabilizacji, co spowodowało przejście IMF na system płynnych kursów. W 1976 postanowiono zaniechać określania parytetów walut w złocie (demonetaryzacja złota). Słabnąca pozycja dolara USA skłoniła IMF do utworzenia 1967 własnego pieniądza rozrachunkowego (SDR), w 1978 kraje Europy Zachodniej utworzyły odrębną jednostkę rozrachunkową (ECU). Waluty państw komunistycznych były pieniądzem wewnętrznym, niewymienialnym, w ramach RWPG funkcjonowała 1964-91 jednostka rozrachunkowa (rubel transferowy). Dla krajów słabszych gospodarczo charakterystyczny był system wielu kursów walutowych, zastosowany po raz pierwszy w niektórych państwach Ameryki Łacińskiej w okresie międzywojennym. W okresie powojennym pojawiła się nowa forma pieniądza -karta kredytowa. 35. Pieniądz kruszcowy, papierowy zapisowy. i Pieniądz kruszcowy jest to forma pieniądza towarowego, powstała wskutek wyparcia przez kruszce, zwłaszcza szlachetne, innych pełniących wcześniej funkcje pieniądza 23 towarów. Szczególna rola kruszców w historii pieniądza wynikała z ich cech, wybitnie predestynujących je do roli materiału pieniężnego: w niewielkiej objętości i wadze reprezentowały dużą wartość, były trwałe, nie ulegały zniszczeniu nawet w długim okresie użytkowania, można je było dzielić na dowolne jednostki, przy czym nie traciły swojej wartości, nie wymagały szczególnych warunków transportu i przechowywania. Początkowo pieniądz kruszcowy funkcjonował w postaci nieregularnych bryłek, co stwarzało konieczność każdorazowego ich ważenia. Później złotnicy zaczęli nadawać im kształt płytek, sztabek, krążków bądź wieloboków, zaświadczając swoją pieczęcią ich wagę i próbę. Z czasem prawo do emisji pieniądza kruszcowego zostało przejęte przez panujących, pojawiły się monety zdobione wizerunkami i pieczęciami władców, później godłami państwowymi. Dla zabezpieczenia przed kradzieżą posiadacze dużych ilości pieniądza kruszcowego oddawali go na przechowanie posiadającym skarbce złotnikom (których część przekształciła się później w bankierów) w zamian za banknoty stanowiące poświadczenie złożenia depozytu. Ich rozpowszechnienie się, jako środka wymiany zastępującego pełnowartościowe monety kruszcowe, oraz stopniowa utrata pełnego pokrycia w kruszcu dały początek pieniądzowi papierowemu. Pieniądz papierowy, niewymienialna na złoto postać pieniądza, którego wartość nominalna nie zależy od wartości materiału (papieru - stąd jego nazwa), z którego został zrobiony. W procesie ewolucji jest kolejną - po pieniądzu towarowym postacią pieniądza. Wywodzi się od banknotu, będącego w przeszłości zobowiązaniem złotnika (później bankiera) do wypłaty jego oddawcy określonej kwoty w złocie lub srebrze. Banknot był początkowo potwierdzeniem depozytu złotych lub srebrnych monet, złożonego u złotnika (bankiera) w celu zabezpieczenia ich przed rabunkiem, zniszczeniem itp., miał pełne pokrycie w kruszcu. Kiedy powszechnie zaczęto posługiwać się banknotami zamiast monetami, bankierzy zaczęli udzielać kredytów, emitując banknoty nie mające już pokrycia w kruszcu. Nadmierna ich emisja doprowadziła do bankructwa wielu banków, co pociągnęło za sobą działania rządów ograniczające liczbę banków upoważnionych do emisji banknotów, ustalające limity ich emisji, a w końcu zawieszające ich wymienialność na złoto. W ten sposób pieniądz kruszcowy został zastąpiony niepełnowartościowy m pieniądzem papierowym, którego wartość oparta jest na umowie społecznej przybierającej postać odpowiedniego aktu prawnego (ustawy). Pieniądz papierowy jest więc pieniądzem symbolicznym. Początkowo wartość pieniądza papierowego była ustalana w oparciu o parytet złota, obecnie w większości krajów nie ma ona już żadnego powiązania z kruszcem. Wymiana banknotów na złoto została całkowicie zlikwidowana w obrotach wewnętrznych wszystkich krajów świata na początku lat 30., a w obrotach międzynarodowych w 1971. Pieniądz zapisowy pieniądz bezgotówkowy, pieniądz bankowy, pieniądz żyrowy, forma pieniądza występująca wyłącznie w postaci zapisów na bankowych rachunkach depozytowych, płatnych na żądanie, dokumentujących otrzymywanie należności lub regulowanie zobowiązań przez właścicieli tych rachunków. Uruchomienie pieniądza bezgotówowego następuje za pomocą przelewu bankowego, czeku rozrachunkowego, 24 akredytywy lub karty kredytowej i polega na bezpośrednim przenoszeniu płatności z rachunku jednego klienta na rachunek drugiego w tym samym lub innym banku. Podstawą funkcjonowania pieniądza bezgotówowego może być depozyt pierwotny, pochodzący z własnych środków właściciela rachunku, lub depozyt wtórny, utworzony w wyniku udzielenia przez bank kredytu. Pieniądz bezgotówkowy, kreowany w wyniku akcji kredytowej banków komercyjnych, powiększa ilość pieniądza w obiegu i podlega kontroli ze strony banku centralnego, ze względu na groźbę wywołania lub pogłębienia inflacji. Wraz ze wzrostem poziomu rozwoju gospodarczego i systemu bankowego pieniądz bezgotówkowy wypiera pieniądz gotówkowy, przyczyniając się do obniżki społecznych kosztów wymiany i obiegu pieniądza. 36. Funkcje pieniądza. 1. Miernik wartości - na rynku wymiany pieniądz ujawnia się w postaci ceny, której miarą są narodowe (obecnie i międzynarodowe np. ecu) jednostki pieniężne. Jako środek( narzędzie) wymiany występował początkowo w formie pieniądza przedmiotowego (towaru), następnie monety, banknotuJest pewnym narzędziem pomiaru wartości towaru i usług. Cena informuje odbiorcę ile jednostek pieniężnych trzeba zapłacić za nabycie określonego towaru lub świadczonej usługi. 2. Środek cyrkulacji (środek obiegowy) zarówno towary jak i pieniądze są w ciągłym ruchu. Pieniądz jako środek obiegu ułatwia wymianę towaru. 3. Środek nagromadzenia (tezauryzacji) służy do gromadzenia i przechowywania wartości (bogactwa) w postaci pieniężnej lub kruszcowej (złoto). Pieniądz jest czasowo wycofywany z obiegu przez tych którzy go posiadają i tworzą się tzw. Oszczędności. W skali ogólnokrajowej środki te występują w postaci rezerw. 4. Środek płatniczy (środek odroczonej płatności) ta funkcja pieniądza wiąże się z jego zdolnością do regulowania różnych zobowiązań z tytułu zaciągniętego kredytu, płacenia należnego podatku, składki ZUS lub kary pieniężnej itp. Środkiem płatniczym staje się pieniądz z chwilą, gdy władza państwowa nada mu moc zwalniania z ekonomicznych zobowiązań. Jako środek płatniczy pieniądz rozwinął się w wielu nowych formach o charakterze bezgotówkowym np. weksli czeków, a obecnie często w formie zapisów dokonywanych przez bank na- kontach uczestników procesu likwidacji zobowiązań (pieniądz bankowy) w wyniku ich poleceń np, przelewy dyspozycyjne, 5. Pieniądz światowy pieniądz niektórych wysoko rozwiniętych krajów może być również pieniądzem światowym (międzynarodowym) , co oznacza wypełnianie przez niego wymienionych wcześniej funkcji w odniesieniu do transakcji i rozliczeń pomiędzy krajami (np. dolar amerykański).. 37. Mierniki masy pieniężnej (M1, M2, M3). Współcześnie pieniądz to nie tylko gotówka, ale także depozyty złożone w instytucjach finansowych . Poszczególne aktywa różnią się między sobą stopniem płynności. Płynność jest to łatwość z jaką jedna pozycja aktywów może być zamieniona na inną, łatwo wydatkowaną z nieznaczną lub żadną stratą wartości. Płynność wiąże się z łatwością oferowania na rynku, stabilnością wartości oraz niskim poziomem kosztów konwersji (zamiany). Zasoby pieniądza jest to suma wszystkich zidentyfikowanych form pieniądza posiadanych przez ludność w danym momencie czasu. W zależności od stopnia płynności poszczególne 25 składniki zasobu pieniądza zaliczane są do jednej z miar pieniądza. M1 gotówki, depozyty płatne na żądanie lub na podstawie czeków. M2 M1 plus, depozyty oszczędnościowe, małe depozyty terminowe. M3 M2 + plus, Duże depozyty terminowe. L M3 + plus, obligacje skarbowe, dokumenty handlowe (weksle), akcepty bankowe, waluta bankowa. W Polsce wg zasad NBP wyróżnia się tylko 2 miary: M1 pieniądz gotówkowy w obiegu, depozyty złotowe na żądanie oszczędnościowe gospodarstw domowych oraz na żądanie przedsiębiorstw. M2 – M1 + plus depozyty terminowe gospodarstw domowych i przedsiębiorstw. M1 i M2 nie obejmują rachunków walutowych. 38. Ilość pieniądza w obiegu i kreacja pieniądza. Obieg pieniądza, proces przemieszczania się pieniądza pomiędzy podmiotami gospodarczymi w obrębie lub także poza granicami kraju emisji (jeśli jest on stosowany w operacjach międzynarodowych) w związku z realizacją transakcji kupnasprzedaży dóbr i usług lub regulowaniem zobowiązań. Obieg pieniądza może mieć charakter gotówkowy, realizowany przy pomocy znaków pieniężnych, lub bezgotówkowy, realizowany poprzez przenoszenie depozytów z rachunku bankowego jednego podmiotu gospodarczego na rachunek innego. Pieniądz spełnia w obiegu funkcję środka cyrkulacji, obsługując transakcje wymiany z warunkiem natychmiastowej zapłaty, oraz środka płatniczego w transakcjach z zapłatą odroczoną lub w płatnościach transferowych. Wyróżnia się obieg pieniądza transakcyjny, związany z pośrednictwem pieniądza w transakcjach wymiany towarowej, i obieg pieniądza dochodowy, przesuwający pieniądz pomiędzy podmiotami gospodarczymi i tworzący ich dochody redystrybucyjne. Szybkość obiegu pieniądza, uzależniona m.in. od stopy inflacji i poziomu stóp procentowych, wpływa na relację pomiędzy zasobami pieniądza a nominalnym dochodem narodowym - im jest ona większa (im więcej transakcji kupna-sprzedaży obsłuży pieniądz np. w ciągu roku), tym zasób pieniądza przy danym dochodzie narodowym może być mniejszy, tym niższe będą społeczne koszty obiegu pieniądza. Kreacja pieniądza, wprowadzanie do obiegu przez banki komercyjne dodatkowych (ponad wartość bazy monetarnej) ilości pieniądza, w wyniku operacji kredytowych, których podstawą są depozyty bankowe. Ten dodatkowy pieniądz ma charakter bezgotówkowy. Dla zapewnienia bezpieczeństwa depozytariuszy i niedopuszczenia do inflacji bank centralny reguluje rozmiary kreacji pieniądza kredytowego poprzez ustalanie stopy rezerw obowiązkowych i stóp oprocentowania kredytów udzielanych bankom komercyjnym. Wielkość kreacji pieniądza uzależniona jest w ten sposób nie tylko od rozmiarów depozytów, ale także od odwrotności stopy rezerw obowiązkowych. Kreacja pieniądza może następować także w wyniku skupu walut obcych i dewiz przez banki komercyjne lub udzielania przez bank centralny pożyczek państwu na sfinansowanie 26 deficytu budżetowego. 39. Funkcje banku Centralnego. Bank Centralny zwany jest bankiem banków. Centralny Bank jest instrumentem realizującym rządowe funkcje dotyczące kontroli systemu kredytowego .Ponadto Bank Centralny może kontrolować rozmiary emisji nowych banknotów, udziela pożyczek bankom komercyjnym ,kieruje strukturą i wysokością stawek oprocentowania kredytów, pożyczek. Przeprowadza operacje transferu pieniądza, złota i innych walorów do centralnych banków innych krajów. W Anglii bank centralny będący odpowiednikiem NBP podlega ministrowi skarbu. W niektórych krajach ( głównie w EWG) banki centralne są niezależne od rządu i odpowiadają za politykę pieniężną i nadzór bankowy . W całym systemie bankowym naczelnym bankiem jest bank centralny, który spełnia w gospodarce 5 funkcji: 1.emitowanie banknotów dlatego bank centralny nazywany jest także bankiem emisyjnym. Reguluje on w ten sposób ilość pieniądza w obiegu rynkowym. 2.pełnienie przez niego roli banku banków - oznacza to , że prowadzi on rachunki innych banków i udziela im pożyczek. 3.obsługa Skarbu Państwa - polega na prowadzeniu rachunków rządowych i przeprowadzaniu w imieniu rządu operacji finansowych w kraju i za granica, a także na udzielaniu rządowi pożyczek, oczywiście na określonych warunkach. 4.pełnienie roli centrum walutowego kraju -z tego względu decyduje on o zapasach złota, walut zagranicznych , czyli pieniędzy innych krajów, a ponadto przeprowadza operacje interwencyjne w obronie kursu waluty krajowej. 5.wykonywanie pewnych czynności administracyjnych takich jak np. kontrola banków w określonych sytuacjach. 40. Operacje otwartego rynku. Operacje otwartego rynku, działania banku centralnego, polegające na kupowaniu lub sprzedawaniu rządowych papierów wartościowych, głównie weksli skarbowych, w celu regulowania podaży pieniądza kredytowego w gospodarce, poprzez ograniczanie lub rozszerzanie zdolności kredytowej banków komercyjnych. Jeśli w ocenie banku centralnego wartość udzielonych przez banki komercyjne kredytów jest nadmierna, co może wywołać (lub wywołuje) tendencje inflacyjne, podejmuje on decyzję o sprzedaży bankom komercyjnym rządowych papierów wartościowych. Zachętą do ich zakupu jest obniżona w stosunku do wartości rynkowej cena, co zwiększa zyski banków. Zakup tych papierów zmusza banki komercyjne do ograniczenia działalności kredytowej na rzecz innych podmiotów gospodarczych (przedsiębiorstw i gospodarstw domowych), a to wpływa na zmniejszenie podaży pieniądza i zmniejszenie presji inflacyjnej. Natomiast w sytuacji niedostatecznej podaży pieniądza, w celu pobudzenia gospodarki bank centralny skupuje od banków komercyjnych rządowe papiery wartościowe, oferując cenę wyższą od wartości rynkowej. Zwiększa to dopływ pieniądza gotówkowego do banków komercyjnych i tym samym rozszerza ich zdolność kredytową. Operacje otwartego rynku są jednym z instrumentów polityki pieniężnej państwa, zmierzającej do stabilizacji gospodarki, przeciwdziałania inflacji i pobudzania wzrostu gospodarki, charakteryzującym się relatywnie wysokim stopniem skuteczności. 41. Podatki bezpośrednie pośrednie. 27 i PODATKI - to przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenie pieniężne przekazane przez podatnika na rzecz budżetu państwa, miasta lub gminy. Podstawą pobierania podatku są obowiązujące przepisy prawa, a podatnikiem może być osoba fizyczna lub prawna. Podatki bezpośrednie płacone są od dochodów przedsiębiorstw i dochodów indywidualnych ludności. Podatki pośrednie płacone są za pośrednictwem cen przy nabywaniu dóbr i usług. Podatek bezpośredni od dochodów przedsiębiorstw ma charakter liniowy, tzn. skala podatku dochodowego płaconego od zysku brutto jest jednakowa dla wszystkich producentów niezależnie od wysokości osiąganego dochodu. Podatek bezpośredni od dochodów indywidualnych zbudowany jest na zasadzie progresji podatkowej, tzn. najniższa skala podatkowa płacona jest od dochodów najniższych, stopniowo wzrasta, aż osiąga górną granicę sięgającą nawet 40% od dochodów najwyższych. Kryterium stosunku przedmiotu opodatkowania do źródła podatku (relacja: kto jest obciążony podatkiem, a kto go uiszcza) 1. Podatki bezpośrednie – opodatkowaniu podlegają dochody podatnika oraz posiadany przez niego majątek np.: a) podatki przychodowe b) podatki dochodowe c) podatek majątkowy od posiadania majątku oraz przyrostu majątku 2. Podatki pośrednie – są jednym ze składników cen produktów i są płacone w momencie dokonywania zakupów. a) podatki od obrotu majątkiem i wydatków, b) pozostałe podatki 42. Dług publiczny i deficyt budżetowy. Deficyt budżetowy jest to nadwyżka wydatków państwa nad jego dochodami. Dług publiczny - suma pozostałych do spłacenia pożyczek państwowych. Jeżeli w budżecie państwa występuje deficyt, to znaczy, że wydatkuje ono więcej, niż otrzymuje. Państwo finansuje swój deficyt, zapożyczając się u społeczeństwa poprzez sprzedaż obligacji, które zawierają zobowiązanie do zapłacenia w przyszłości określonej kwoty odsetek. Rezultatem pożyczki jest zwiększenie zadłużenia państwa wobec społeczeństwa. 43. Polityka fiskalna Państwa. Polityka fiskalna, polityka budżetowa, budżetowa polityka, ogół decyzji rządu dotyczących wydatków i podatków. Jest częścią polityki finansowej państwa. Podstawowymi zadaniami polityki fiskalnej są: 1) redystrybucja dochodów 2) stabilizacja gospodarki wykorzystywanie dochodów i wydatków budżetu państwa do pobudzania lub hamowania aktywności gospodarki odpowiednio do potrzeb wynikających z przebiegu cyklu gospodarczego. Aktywna (dyskrecjonalna) polityka fiskalna może mieć charakter ekspansywny państwo poprzez zwiększenie własnych wydatków, obniżenie kwot płaconych podatków lub jedno i drugie równocześnie pobudza niedostateczny popyt globalny, co wpływa na uaktywnienie procesów gospodarczych i wzrost dochodu narodowego, albo restrykcyjny nadmierny popyt globalny jest ograniczany przez zmniejszenie wydatków budżetowych, podwyższenie podatków lub obydwa te instrumenty. 28 W wykorzystaniu aktywnej polityki fiskalnej pojawiają się pewne trudności, związane m.in. z opóźnieniem czasowym i niepewnością jej skutków, a w odniesieniu do ekspansywnej polityki fiskalnej dodatkowym ograniczeniem może być także deficyt budżetowy. Podstawową częścią składową polityki fiskalnej jest polityka podatkowa, określająca cele poboru podatków oraz sposoby ich realizacji. 44. Pojęcie i rodzaje inflacji: Inflacja – (poch. łac. Inflacio – rozdęcie) podlega mu rynek pieniężny. Mamy do czynienia z nadmiarem pieniądza w obiegu. Inflacja (w podejściu od strony objawów) to proces ciągłego wzrostu ogólnego poziomu cen rynkowych w danym okresie czasu (dekady kwartalne, typowym okresem jest rok), najczęściej spowodowany tym, że globalny popyty w gospodarce przewyższa podaż. Inflację należy mierzyć przeciętną stopą wzrostu cen. Dlaczego występuje inflacja? Odpowiedź sprowadza się do odpowiedzi, dlaczego rosną ceny towarów i usług konsumpcyjnych. Przyczyny inflacji: 1) Rosnące koszty produkcji – koszty spowodowane rosnącymi cenami materiałów, podatków, odsetek – inflacja kosztowa (podażowa) – przyczyny po stronie producenta. 2) Po stronie popytu – jest nadmierny popyt – ludzie mają za dużo pieniędzy, zbyt szybki wzrost płac (np. dzięki związkom zawodowym), szybszy niż produkcja – wynik wzrostu zagregowanego popytu. 3) Nadmierna ilość pieniądza w obiegu Równanie FISHERA: M x V = P x Q (T) M – ilość pieniądza w obiegu V – szybkość obiegu pieniądza (mierzona ilością transakcji obsłużonych przez jednostkę pieniądza w ciągu roku) P – poziom cen (średnia cena danego produktu) Q – liczba produktów (usług) w jednostkach fizycznych P.Q – wartość wszystkich dóbr i usług – ilustruje podaż M.V – ilustruje popyt 4) W budżecie państwa (plan wydatków i dochodów państwa) Wydatki są większe od dochodu (musimy pożyczać pieniądze. Powstają wydatki nieplanowane – pojawia się problem komu nie dokładać (wojsku, szkolnictwie, służbie zdrowia, itp.), z czym z kolei wiążą się strajki, demonstracje. 5) Nadmierny popyt inwestorów również powoduje inflację – wzrasta cena maszyn, urządzeń, rosną ceny usług budowlanych 6) Wzrost eksportu – zmniejsza się podaż co powoduje wzrost ceny – inflację Rozróżniamy następujące typy inflacji: Inflacja podażowa (kosztowa) – rosną koszty produkcji. Przyczyny: wzrost cen surowców i materiałów – kiedy zmniejsza się ich podaż wzrost cen surowców i materiałów (na rynkach światowych) jest czynnikiem zewnętrznym wzrost oprocentowania kredytów wzrost cła podatki charakter polityczny: częste zmiany rządu,, skłonność polityków do ulegania naciskom społecznym na wzrost wydatków Inflacja strukturalna – kiedy się zmienia struktura produkcji np.: ziemniaki zastępujemy frytkami lub chipsami. Inflacja dochodowa – źródłem jest walka o podział dochodów między różne grupy społeczne, które są uprzywilejowane, chciałyby umocnić swoją pozycję kosztem innych, każda grupa chroni swoją pozycję. Inflacja ukryta – trwała nadwyżka popytu nad ograniczoną podażą dóbr i usług przy względnie stałym i administracyjnie regulowanym poziomie cen rynkowych.(występo wała głównie w krajach komunistycznych) Skutki tej inflacji to głęboka 29 nierównowaga na rynku, upokarzające kolejki, kupowanie na zapas, spekulacja, nieuprzejma obsługa, przekupstwo nadmierne zużycia energii, materiałów, paliwa; nielegalne zaopatrzenia W zależności od tempa wzrostu cen możemy rozróżnić: a) inflację pełzającą – nie rodzącą zbyt negatywnych skutków b) inflację kroczącą – wzrost cen sięga kilkunastu % w skali rocznej (taki ruch cen daje się przewidzieć i uwzględnić w podejmowanych decyzjach) c) inflację galopującą – wzrost cen od kilkudziesięciu do 100% w skali rocznej d) hiperinflacj ę – wzrost cen o więcej niż 50% w skali miesiąca działa ona już destrukcyjnie na gospodarkę i destabilizuje stosunki społecznopolityczne, osłabi wiarygodność finansową u wierzycieli 45. Ekonomiczne skutki inflacji. Skutki, konsekwencje inflacji: powoduje redystrybucję dochodu narodowego na rzecz grup bogatszych kosztem ludzi biedniejszych: rencistów, emerytów (ludzi otrzymujących stałe dochody), powoduje spadek wartości pieniądza, czyli jego deprecjację, zniechęca do oszczędzania, obniża ciężar spłaconych kredytów, niszczy rachunek ekonomiczny (nikt nie wie jakich żądać cen), powoduje duże zamieszanie w kalkulacji kosztów produkcji, rodzi niepewność co do oczekiwanych zysków przez co zniechęca do podejmowania ryzykownych inwestycji powoduje wzrost stopy oprocentowania kredytów na działalność inwestycyjną (zwłaszcza kredytów długoterminowych – co odbija się niekorzystnie na budownictwie mieszkaniowym, postępie innowacyjnym i wzroście produkcyjności pracy) osłabia eksport (waluta krajowa stopniowo traci na wartości w stosunku do innych walut wymienialnych w krajach o niższej inflacji) prowadzi do dewaluacji waluty krajowej, która wzmacnia pozycje eksporterów, ale osłabia pozycje importerów co stanowi z kolei przyczynę dalszego wzrostu cen wprowadza zamieszanie na rynku papierów wartościowych, przez co zakłóca system finansowy kraju pogłębia niepewność jutra i prowadzi do obniżenia realnych dochodów ludności Kto traci na inflacji: grupy społeczne, które mają stałe dochody ci, którzy pożyczają komuś pieniądze z jednej strony inflacja sprzyja zaciąganiu kredytu, ale z drugiej strony jest czynnikiem zniechęcającym do oszczędzania, inwestor – nie wie kiedy, w jakim czasie nakłady się zwrócą. Każda inflacja prowadząca do wzrostu cen bez wzrostu produkcji jest zjawiskiem niepożądanym zarówno przez przedsiębiorców jak i konsumentów. Jest ona jednak nieunikniona. Inflacja jest konsekwencją toczącej się między różnymi grupami społecznymi walki o podział dochodu narodowego, które wymuszają decyzje o konsekwencjach inflacyjnych, na czym traci większość społeczeństwa. 46. Inflacja deflacja. a Deflacja, zjawisko przeciwstawne do inflacji, polegające na obniżaniu się ogólnego poziomu cen dóbr i usług, a także produkcji i zatrudnienia w wyniku ograniczenia dopływu pieniądza do gospodarki. Występowało w fazie kryzysu w cyklu gospodarczym i związane było z nadwyżką globalnej podaży nad globalnym popytem (luka deflacyjna). Współcześnie prawie nie występuje. 30 Inflacja, proces wzrostu poziomu cen, powodujący niekontrolowane i nieakceptowane społecznie zmiany proporcji podziału dochodu narodowego. We współczesnej gospodarce światowej występuje ona powszechnie, choć z różnym nasileniem w poszczególnych krajach. Stopień nasilenia inflacji określa stopa inflacji, wyrażająca w procentach wzrost poziomu cen w okresie badanym w stosunku do okresu przyjętego przez ustawę. W zależności od poziomu stopy inflacji rozróżniamy: 1) inflację pełzającą; 2) inflację kroczącą; 3) inflację galopującą; 4) hiperinflację. Proces inflacji jest niezwykle złożony ze względu na mnogość jej przyczyn, przejawów i skutków. Z punktu widzenia przyczyn wyróżnia się inflację popytową (ciągnioną przez popyt) i kosztową (pchaną przez koszty). Inflacja popytowa jest wynikiem nadmiernej ilości pieniądza w obiegu. Nazywa się ją także inflacją pieniężną. Jej źródłem mogą być nadmierne wydatki państwa, nie znajdujące pokrycia w dochodach (inflacja budżetowa), nadmierna kreacja pieniądza kredytowego (inflacja kredytowa) lub nadmierny w stosunku do wzrostu produkcji wzrost płac (inflacja płacowa). Inflacja kosztowa związana jest ze wzrostem kosztów produkcji. Zazwyczaj obydwa rodzaje inflacji występują równocześnie. Mechanizm inflacji przejawia się w występowaniu tzw. spirali inflacyjnej, polegającej na wzajemnym wspomaganiu się ruchów cen, dochodów i kosztów, z których jedne są raz przyczyną, a innym razem skutkiem zmian pozostałych. Wśród wielu płaszczyzn spirali inflacyjnej wymienia się konkurencyjne ceny - płace, płace płace (wzrost płac w jednych dziedzinach gospodarki staje się przyczyną nacisków na wzrost płac w innych dziedzinach), płace świadczenia społeczne (żądania waloryzacji świadczeń społecznych w ślad za wzrostem płac), ceny - ceny (wzrost jednych towarów skłania producentów innych towarów do podwyżek cen w celu zachowania ukształtowanych wcześniej proporcji cenowych), ceny stopa procentowa itp. (polityka fiskalna), kontroli emisji pieniądza przez bank centralny i kreacji pieniądza kredytowego przez banki komercyjne (polityka monetarna). Początkowo procesy inflacyjne występowały tylko w okresach ożywienia koniunktury gospodarczej. Współcześnie towarzyszą one każdej fazie cyklu gospodarczego. Pojawiły się w związku z tym nowe pojęcia: stagflacja i slumpflacja. 47. Inflacja a tempo wzrostu gospodarczego. Wzrost gospodarczy, powiększanie się zdolności danego kraju do produkcji dóbr i usług zaspokajających potrzeby. Głównymi czynnikami wzrostu gospodarczego są: inwestycje (powiększanie kapitału rzeczowego), postęp techniczny i doskonalenie umiejętności ludzkich. Syntetycznym miernikiem wzrostu gospodarczego jest poziom i tempo wzrostu produktu narodowego brutto przypadającego na 1 mieszkańca. Ograniczenie inflacji lub przeciwdziałanie jej wystąpieniu wymaga odpowiedniej polityki państwa w zakresie kształtowania dochodów społeczeństwa, ograniczania deficytu budżetowego Inflacja, proces wzrostu poziomu cen, powodujący niekontrolowane i nieakceptowane społecznie zmiany proporcji podziału dochodu narodowego. We współczesnej gospodarce światowej występuje ona powszechnie, 31 choć z różnym nasileniem w poszczególnych krajach. Stopień nasilenia inflacji określa stopa inflacji, wyrażająca w procentach wzrost poziomu cen w okresie badanym w stosunku do okresu przyjętego przez ustawę. W zależności od poziomu stopy inflacji rozróżniamy:1) inflację pełzającą (do kilku procent w skali rocznej), nie powodującą zakłóceń w przebiegu procesów gospodarczych, poddającą się kontroli. 2) inflację kroczącą (z reguły do kilkunastu procent rocznie), gdy oczekiwania inflacyjne wywołują określone zachowania podmiotów gospodarczych wzmagające ten proces, przy czym zaczyna się ona wymykać kontroli. 3) inflację galopującą (powyżej 20%), powodującą narastające zakłócenia w przebiegu procesów gospodarczych, osłabienie systemów motywacyjnych, a w rezultacie zahamowanie wzrostu gospodarczego. 4) hiperinflację, gdy natężenie procesów inflacyjnych uniemożliwia racjonalne gospodarowanie z powodu niemożności prowadzenia rachunku ekonomicznego, planowania działań gospodarczych, nieskuteczności systemów motywacyjnych, co prowadzi do anarchizacji życia społecznego. Proces inflacji jest niezwykle złożony ze względu na mnogość jej przyczyn, przejawów i skutków. Z punktu widzenia przyczyn wyróżnia się inflację popytową (ciągnioną przez popyt) i kosztową (pchaną przez koszty). Inflacja popytowa jest wynikiem nadmiernej ilości pieniądza w obiegu. Nazywa się ją także inflacją pieniężną. Jej źródłem mogą być nadmierne wydatki państwa, nie znajdujące pokrycia w dochodach (inflacja budżetowa), nadmierna kreacja pieniądza kredytowego (inflacja kredytowa) lub nadmierny w stosunku do wzrostu produkcji wzrost płac (inflacja płacowa). Inflacja kosztowa związana jest ze wzrostem kosztów produkcji. Zazwyczaj obydwa rodzaje inflacji występują równocześnie. Mechanizm inflacji przejawia się w występowaniu tzw. spirali inflacyjnej, polegającej na wzajemnym wspomaganiu się ruchów cen, dochodów i kosztów, z których jedne są raz przyczyną, a innym razem skutkiem zmian pozostałych. Wśród wielu płaszczyzn spirali inflacyjnej wymienia się konkurencyjne ceny - płace, płace płace (wzrost płac w jednych dziedzinach gospodarki staje się przyczyną nacisków na wzrost płac w innych dziedzinach), płace świadczenia społeczne (żądania waloryzacji świadczeń społecznych w ślad za wzrostem płac), ceny - ceny (wzrost jednych towarów skłania producentów innych towarów do podwyżek cen w celu zachowania ukształtowanych wcześniej proporcji cenowych), ceny stopa procentowa itp. Początkowo procesy inflacyjne występowały tylko w okresach ożywienia koniunktury gospodarczej. Współcześnie towarzyszą one każdej fazie cyklu gospodarczego. Pojawiły się w związku z tym nowe pojęcia: stagflacja i slumpflacja. Ograniczenie inflacji lub przeciwdziałanie jej wystąpieniu wymaga odpowiedniej polityki państwa w zakresie kształtowania dochodów społeczeństwa, ograniczania deficytu budżetowego (polityka fiskalna), kontroli emisji pieniądza przez bank centralny i kreacji pieniądza kredytowego przez banki komercyjne (polityka monetarna). 48. Inflacja a bezrobocie. Podstawowym celem polityki gospodarczej państwa powinno być pełne 32 zatrudnienie a z drugiej strony stabilizacja cen. Doświadczenie gospodarcze pokazuje jednak iż jednocześnie cele te trudno osiągnąć. Cele te są bowiem względem siebie konkurencyjne. W literaturze pisze się wprost o tzw. wymienności pomiędzy stopą wzrostu cen (stopą inflacji) a stopą bezrobocia. Jeżeli państwo np. pragnie zlikwidować bezrobocie musi zwiększyć wydatki (z budżetu państwa) musi złagodzić restrykcje finansowe ułatwić dostęp do taniego pieniądza i w ten sposób skłaniać do inwestowania pozwalającego stworzyć nowe miejsca pracy. Działania te napędzają inflacje. Chcąc z kolei ograniczyć inflację państwo musi: zwiększyć dyscypliny wydatków budżetowych, wprowadzić restrykcyjną politykę pieniężną, ograniczać ilość pieniądza w gospodarce. Te posunięcia prowadzą do recesji gospodarczej i do wzrostu bezrobocia typu koniunkturalnego. Zależność między stopą inflacji i stopą bezrobocia pierwszy zaobserwował i uogólnił PHILIPS. Uogólnienie to określone jest w ekonomii jako krzywa Philipsa. Krzywa Phillipsa Z ogólnego kształtu krzywej Philips’a wynika że przesunięcie z punktu A do B może powodować pewien spadek bezrobocia ale tylko za cenę silniejszego wzrostu inflacji. Natomiast przesunięcie z punktu A do C oznaczałoby pełne zredukowanie inflacji, ale pociągnęłoby za sobą wzrost bezrobocia. Przedstawiona teoria potwierdzała się do końca lat 60. W latach 70 pojawiły się różne wątpliwości. Stwierdzono bowiem iż zjawisko wymienności nie ma miejsca. Równolegle wzrostowi ulegało bezrobocie i inflacja. Wyjaśniono iż klasyczny kształt krzywej Philips’a odnosi się do inflacji ciągnionej poprzez popyt. Inflacja pchana przez koszty występująca szczególnie w latach 70 i spowodowana dynamicznym wzrostem cen ropy naftowej powodowała przesunięcie krzywej Philips’a na prawo od początku układu współrzędnych w kierunku punktu D. Ilustruje on zarówno wyższą stopę inflacji jaki i wzrost stopy bezrobocia w porównaniu z punktem A. Środki zastosowane dla przeciwdziałania bezrobociu niestety nakręcają inflacje, przyczyniając się do wzrostu popytu. Związek pomiędzy tymi zjawiskami nie jest jednoznacznie postrzegany w teorii ekonomii. Ekonomiści spierający się o krzywą Phillipsa wykazują wysoki stopień zależności między tymi wielkościami: niskiej stopie inflacji towarzyszy wysoka stopa bezrobocia. przy wysokiej stopie inflacji występuje niska stopa bezrobocia. Krzywa Phillipsa ma nachylenie ujemne, z jej przebiegu wynika, że początkowo ograniczenie stopy bezrobocia (przesunięcie z A do B) wiąże się z niewielkim wzrostem inflacji, każde dalsze ograniczenie bezrobocia powoduje jednak coraz to szybszy wzrost inflacji, przesunięcie z B do C jest nieopłacalne ponieważ, niewielkiemu spadkowi bezrobocia (z Ub do Uc) towarzyszy znacznie poważniejszy wzrost inflacji. Wybrane rozwiązanie znajduje się na krzywej pomiędzy A i C, muszą one zapewnić optymalne warunki rozwoju. Będą się różnić w poszczególnych krajach i okresach w zależności od przyjętej funkcji ceny. w krajach o bardzo wysokim bezrobociu będą to rozwiązania idące od A do B w krajach o wysokiej inflacji będą to rozwiązania od C do B Nowe niekorzystne zjawiska gospodarcze postawią znak ? co do teorii Phillipsa. Bardzo szybkiemu wzrostowi stopy inflacji nie towarzyszy już niestety spadek bezrobocia. Ów ten podwójny problem wysokiego bezrobocia i wysokiej inflacji 33 określany jest mianem STAGFLACJI Stagflacja jest żargonowym określeniem powstałym z połączenia fragmentów słów stagnacja i inflacja. Jest to jednoczesne występowanie trwałych wysokich stóp bezrobocia i inflacji 49. Pojecie i rodzaje renty gruntowej. Renta gruntowa, forma dochodu uzyskiwanego przez właściciela ziemi wykorzystywanej do celów produkcyjnych. Wysokość renty gruntowej zależna jest od ceny użytkowania ziemi (najmu, dzierżawy), kształtującej się na rynku pod wpływem popytu i podaży, oraz od jej powierzchni. Cena użytkowania może być uzależniona od położenia (lokalizacji) działki, jej urodzajności, otoczenia, wyposażenia (uzbrojenia), a także cen produktów (dóbr lub usług), które dzięki niej mogą powstać. Renta gruntowa pojawiła się już u schyłku starożytności, ale znaczenie jej wzrosło dopiero w gospodarce feudalnej. Występowała wtedy w trzech postaciach: renty naturalnej, renty odrobkowej (pańszczyzna) i renty pieniężnej w tej postaci przetrwała do czasów współczesnych. Rodzaje renty gruntowej: - ze względu na przeznaczenie: rolna ,hodowlana, budowlana - ze względu na przynosząca korzyści w okresie: stała, długo okresowa, krótko okresowa, - własności ziemi: z tytułu posiadania, dzierżawy, uprawy. 50. Cena ziemi. Cena, ilość pieniędzy, jaką należy zapłacić za nabycie jednostki określonego towaru, dobra lub usługi. Ceny są podstawowym instrumentem mechanizmu rynkowego kształtującego równowagę rynkową. Spełniają dwie podstawowe funkcje: informacyjną i motywacyjną (bodźcową). Informują one wszystkie podmioty gospodarcze o aktualnych warunkach zawierania transakcji kupna sprzedaży, o relacji pomiędzy popytem i podażą. Ich poziom i zmiany są podstawą podejmowania przez podmioty gospodarcze decyzji o kontynuacji lub zmianie swojego zachowania w procesie gospodarowania, przystosowaniu do zmieniających się warunków rynkowych. Czynniki jakie mogą wpływać na cenę ziemi: oczywiście generalnie - popyt i podaż, zasoby przyrodnicze (klasa ziemi, powierzchnia na danym terenie, klimat), struktura w gospodarce (uprzemysłowiona , rolnicza), walory turystyczne, urbanistyczne (w atrakcyjnym rejonie -las, jeziora morze, centrum miasta, blisko atrakcji turystycznej, komunikacja). 34
