Duchowość maryjna Kościoła Wschodniego

Duchowość maryjna Kościoła Wschodniego
1. Liturgiczny wymiar kultu maryjnego
Kult maryjny w Kościele prawosławnym i katolickim wschodniej tradycji jest
bardziej zakotwiczony w życiu liturgicznym niż w nauce dogmatycznej. Nabożeństwa w Kościele bizantyjskim, zwłaszcza liturgia eucharystyczna, nieszpory,
jutrznia, mają charakter dramatu, misterium, który przedstawia i uobecnia historię zbawienia oraz dzieło zbawcze Chrystusa. W obrzędach i tekstach liturgii bizantyjskiej zawarte są cenne wątki dydaktyczne i katechetyczne: najistotniejsze
prawdy nauki chrześcijańskiej, całe Credo Kościoła. Przykłady:
1. Centrum życia liturgicznego stanowi Eucharystia. Po słowach przemienienia
Chleba i Wina w Ciało i Krew Chrystusa, celebrans modli się:
Przynosimy Ci *w ofierze+ tę duchową służbę za tych, którzy spoczęli w wierze: praojców,
ojców, patriarchów, proroków, apostołów, kaznodziei, ewangelistów, męczenników, wyznawców, ascetów i za dusze wszystkich sprawiedliwych, którzy zakończyli *życie+ we
wierze. W szczególny sposób *wspominamy+ Najświętszą, Przeczystą, Przebłogosławioną
i pełną chwały Władczynię naszą, Bogurodzicę i zawsze Dziewicę Maryję.
Chór odpowiada:
Godne to i sprawiedliwe błogosławić Cię, Bogurodzico, zawsze błogosławioną i przeczystą, i Matkę naszego Boga. Wysławiamy Ciebie, czcigodniejszą od Cherubinów i sławniejszą bez porównania od Serafinów, która nieskazitelnie rodzisz Boga Słowo i jesteś Bogurodzicą.
Ten liturgiczny hymn ku czci Maryi w centralnym miejscu liturgii, w powiązaniu ze świętymi Kościoła wskazuje, że Maryja zajmuje w Kościele bizantyjskim
szczególne miejsce i to w wymiarze uniwersalnym, w komunii z całym Kościołem
na ziemi i w niebie.
2. W każda prawie litanii (ektenii ) jest wezwanie do Bogurodzicy:
Wspominając Najświętszą, Najczystszą, Przebłogosławioną, Przesławną Panią naszą, Bogurodzicę i zawsze Dziewicę Maryję oraz wszystkich świętych, polecajmy siebie samych,
jedni drugich i całe nasze życie, Chrystusowi Bogu.
3. Matkę Bożą wysławiają liczne krótkie hymny w modlitwach liturgicznych
poświęconych Chrystusowi i świętym. Nazywają się one Θεοτοϰία, Богородичні,
Dogmatykony, gdyż akcentują Boże Macierzyństwo Maryi.
4. Maryjne święta liturgiczne, rozłożone na cały rok kościelny przypominają
poszczególne etapy życia Bogurodzicy oraz Jej miejsce jako Matki Chrystusa i
Matki chrześcijan, która wstawia się za nami u Boga.
2. Ikonografia maryjna
Stary Testament wyraźnie zakazywał malowania obrazów lub sporządzania
rzeźb Boga, ludzi, czy zwierząt (Pwt 4,12.15-18). Zakaz ten miał przede wszystkim na uwadze ochronę monoteizmu, lecz wypływał również z pojęcia Boga. Boga nie można bowiem przedstawić sobie obrazowo, gdyż jego pojęcie przekracza
ludzki sposób myślenia i ludzkie kategorie rozumowania. Boga w myśl poglądów
Starego Testamentu można tylko słyszeć i doświadczać Jego obecności oraz działania. Stary Testament i judaizm ograniczał się zatem wyłącznie do sztuki geometrycznej, która lepiej niż obrazy, czy rzeźby wyrażała nieskończoność Boga. Ten
rodzaj sztuki sakralnej rozwinął się później w islamie.
Zgodnie z tekstem Rdz 1,27 obrazem Boga mógłby być każdy człowiek, gdyż:
„Bóg stworzył człowieka na swój obraz, na obraz Boży go stworzył: mężczyznę i
niewiastę”. Niestety, grzech pierworodny zniekształcił obraz Boży w człowieku.
Sytuacja jednak zmieniła się wraz z Wcieleniem i przyjściem na świat Jezusa
Chrystusa. Kiedy Chrystus objawił się w ludzkim ciele, przybliżył ludziom obraz
Boga w myśl wypowiedzi autora listu do Kolosan: „On stał się obrazem Boga
niewidzialnego”.
Biblijne pojęcie obrazu nie ma nic wspólnego z wiernym podobieństwem; nie
oznacza, że chodzi o portret, lecz wyraża ideę reprezentacji. Chrystus objawił
ludzką postać Boga i ukazał Jego relacje do świata stworzonego. Jest On zatem
podstawową, fundamentalną i jedyną możliwą ikoną Boga. Osoba Jezusa Chrystusa była widzialna, przystępna, uchwytna i realna, jak stwierdza to św. Jan w 1 J
1,1-3a.
Chrystus jest zatem jedyną możliwą do przedstawienia ikoną Boga i w ogóle
jedyną możliwą ikoną. Człowiek może być przedmiotem ikony tylko wówczas,
gdy jest zjednoczony z Chrystusem, gdy w jego życiu odzwierciedla się jak w lustrze obraz Chrystusa, podobnie jak w życiu św. Pawła, który mógł o sobie napisać: „Żyję już nie ja, żyje zaś we mnie Chrystus” (Ga 2,20).
Nie istnieje więc żadna ikona, która nie miałaby odniesienia do Chrystusa. Nie
istnieje żadna ikona Bogurodzicy, na której nie byłoby zaznaczone jej odniesienie
do Chrystusa. Jeżeli nawet ikona Matki Bożej przedstawiona jest bez Dziecięcia
Jezus, to przynajmniej napis na ikonie sygnalizuje, że chodzi o Matkę Boga.
2
3. Chrystologiczne podstawy mariologii prawosławnej
W Kościele bizantyjskim zarówno mariologia, jak i ikonografia mają silne akcenty chrystocentryczne.
Sposób, w jaki chrześcijanie oddają cześć Bogurodzicy może czasem ludziom
spoza Kościoła kojarzyć się z bałwochwalstwem. W rzeczywistości istnieje różnica
pomiędzy czcią oddawaną Bogu a Bogurodzicy i świętym. Kult Bogu ma najwyższą rangę i w języku greckim określa go słowo προσϰύνεσις = adoracja, uwielbienie. Maryję czci się jako Matkę Chrystusa. Jeżeli wierzymy, że Chrystus jest Bogiem, to logicznie przyjmujemy, że Ona jest Bogurodzicą i największą ze świętych.
3