dr Bodzioch_finał

SYNEVO sp. z o.o.
ul. Gdecka 3B
04-137 Warszawa
Tel. 22 495 90 20
Fax 22 612-40-74
MATERIAŁ PRASOWY
Warszawa, 13 marca 2017 r.
Rola badań genetycznych w ocenie predyspozycji do wystąpienia
niektórych chorób
dr n. med. Marek Bodzioch
specjalista genetyki klinicznej, kierownik Zakładu Genetyki Molekularnej Laboratorium Medycznego
Synevo Kraków
Dzięki postępom w badaniach genetycznych dostępnych jest coraz więcej testów
umożliwiających dokładną ocenę predyspozycji genetycznej i podejmowanie na
tej podstawie odpowiednich działań profilaktycznych i leczniczych.
Funkcjonowanie żywego organizmu zależy od ciągłej interakcji wrodzonych czynników genetycznych
zapisanych w postaci unikalnej sekwencji DNA oraz nabytych czynników środowiskowych zależnych
od zmieniających się warunków otoczenia. Czynniki genetyczne i środowiskowe odgrywają również
rolę w powstawaniu chorób, ale względny udział jednej i drugiej kategorii czynników oraz wzajemne
interakcje między nimi różnią się znacząco w zależności od stanu patologicznego.
Najnowsze osiągnięcia w badaniach genetycznych otwierają coraz większe możliwości wykrywania i
oceny składnika genetycznego, umożliwiając diagnozowanie indywidualnej predyspozycji
genetycznej. Znaczenie kliniczne takiej diagnostyki przedstawione zostało poniżej na dwóch
przykładach.
Zakrzepica żylna
Zakrzepica żylna polega na tworzeniu się skrzepów krwi (najczęściej w kończynach dolnych),
hamujących przepływ krwi i powodujących ból, obrzęk oraz ocieplenie kończyny. W niektórych
przypadkach fragment skrzepu może się oderwać i przedostać z krwią do płuc, wywołując zagrażającą
życiu zatorowość płucną. Objawia się ona bólem w klatce piersiowej, gwałtowną dusznością, kaszlem
z krwiopluciem.
1
Zakrzepicy sprzyja wiele czynników, m.in.: zwolnienie przepływu krwi (np. wskutek długotrwałego
przebywania w jednej pozycji, unieruchomienia kończyny w opatrunku gipsowym), zagęszczenie krwi
(np. w przypadku odwodnienia), występowanie we krwi substancji zwiększających jej krzepliwość
(np. antykoagulanta toczniowego w autoimmunologicznym zespole antyfosfolipidowym),
przyjmowanie leków zwiększających krzepliwość krwi (np. doustnych leków antykoncepcyjnych),
uszkodzenie ściany naczynia (np. w czasie operacji ortopedycznej).
Ryzyko zakrzepicy żylnej jest kilka razy większe u osób, które są nosicielami mutacji różnych genów
kodujących białka uczestniczące w procesie krzepnięcia (tzw. czynniki krzepnięcia). Największe
znaczenie kliniczne mają dwie najczęstsze mutacje: tzw. mutacja Leiden czynnika V układu
krzepnięcia oraz mutacja genu protrombiny oznaczana jako c.*97G>A lub, wg starszej nomenklatury,
PT20210G>A. U osób, które są nosicielami jednej z tych mutacji (lub obu), obserwuje się znacznie
zwiększoną skłonność krwi do krzepnięcia. Taka cecha genetyczna samodzielnie nie wystarcza
jeszcze do rozwoju zakrzepicy żylnej, ale znacznie zwiększa prawdopodobieństwo jej wystąpienia po
zadziałaniu dodatkowego czynnika prozakrzepowego, takiego jak długotrwałe przebywanie w jednej
pozycji w samolocie lub przyjmowanie doustnych leków antykoncepcyjnych.
U nosicieli tych mutacji zakrzepica często występuje w młodszym wieku, wykazuje skłonność do
nawrotów i może dotyczyć nie tylko żył kończyn dolnych, ale również żył kończyn górnych,
krezkowych, mózgowych i innych. U młodych kobiet pierwszym objawem mogą być nawracające
poronienia, szczególnie w II trymestrze ciąży, spowodowane zakrzepami w naczyniach łożyska.
Wczesne rozpoznanie takiego stanu podatności genetycznej ma duże znaczenie, ponieważ zakrzepicy
można skutecznie zapobiegać, wprowadzając modyfikacje stylu życia (odpowiednia aktywność
ruchowa, prawidłowe nawodnienie), unikanie leków zwiększających krzepliwość oraz stosowanie
leków przeciwkrzepliwych (np. heparyny w czasie ciąży).
Genetycznie uwarunkowana skłonność do zakrzepicy jest wciąż niedoceniana, a może występować
znacznie częściej niż się tego spodziewamy. Ocenia się, że nosicielami mutacji Leiden jest 3-8%, a
mutacji genu protrombiny 2-5% osób w populacji europejskiej. Warto podkreślić, że lekarze często
traktują badania w kierunku genetycznej skłonności do zakrzepicy podobnie jak inne badania
diagnostyczne, nie zastanawiając się, że wyniki testów genetycznych mają konsekwencje dla innych
członków rodziny. Potwierdzenie mutacji Leiden lub mutacji genu protrombiny u pacjenta oznacza, że
ryzyko nosicielstwa tej samej mutacji u krewnych I stopnia może wynosić 50%. Członkowie rodziny
wymagają zatem specjalistycznej konsultacji lekarskiej, nawet jeżeli nie wykazują żadnych objawów
klinicznych.
Dziedziczny rak piersi i jajnika
Mechanizmy rozwoju różnych typów nowotworów są bardzo złożone i dzieli nas jeszcze długa droga
od ich dokładnego poznania. Najogólniej można jednak powiedzieć, że przyczyną transformacji
nowotworowej, czyli przemiany zdrowej komórki w komórkę nowotworu, jest uszkodzenie materiału
genetycznego tej komórki, sprawiające, że zaczyna się ona dzielić w niekontrolowany sposób. Takim
uszkodzeniom materiału genetycznego sprzyjają różne niekorzystne czynniki środowiskowe,
kumulujące się wraz z wiekiem i powodujące, że częstość występowania chorób nowotworowych
również zwiększa się z wiekiem. Komórki wyposażone są jednak w różne mechanizmy obronne,
obejmujące m.in. białka, których zadaniem jest naprawa uszkodzonego materiału genetycznego.
Wydolność tych mechanizmów również zmniejsza się z wiekiem, ale u niektórych osób zawodzą one
w znacznie młodszym wieku, niż u większości ludzi. Dlaczego tak się dzieje? Wyjaśnijmy to na
przykładzie białek BRCA1 i BRCA2.
2
Oba białka uczestniczą w procesach naprawy DNA i regulacji cyklu komórkowego. Kodowane są
przez geny BRCA1 i BRCA2. Każdy z nich, podobnie jak większość innych genów, występuje w
dwóch kopiach – jedną z nich dziedziczymy od matki, drugą od ojca. Problem pojawia się, kiedy w tej
samej komórce uszkodzeniu ulegają równocześnie obie kopie genu BRCA1 lub obie kopie genu
BRCA2. Taka komórka traci zdolność właściwej naprawy swojego materiału genetycznego i wskutek
powstających uszkodzeń DNA może ulec transformacji nowotworowej.
Ryzyko uszkodzenia obu kopii genu BRCA1 lub BRCA2 w tej samej komórce jest wielokrotnie
większe u osoby, która odziedziczyła już jedną uszkodzoną kopię genu od matki lub ojca. Dopóki
druga kopia genu działa prawidłowo, wszystko jest w porządku, ale jeśli i ona zostanie uszkodzona,
może dojść do transformacji nowotworowej. Ten mechanizm tzw. dwóch uderzeń (ang. two hits)
tłumaczy, dlaczego u nosicielek wrodzonej (germinalnej) mutacji jednej kopii genu BRCA1 lub genu
BRCA2 rak piersi lub jajnika rozwija się znacznie częściej i w znacznie młodszym wieku, niż w
ogólnej populacji.
Ryzyko rozwoju raka piersi u nosicielki mutacji patogennej genu BRCA1 wynosi ok. 13% do 40. roku
życia, 31% do 50. r.ż., 49% do 60. r.ż. i 67% do 80. r.ż. Tymczasem w ogólnej populacji kobiet
ryzyko wystąpienia raka piersi w ciągu całego życia wynosi ok. 12%. Ryzyko rozwoju raka jajnika u
nosicielki mutacji patogennej genu BRCA1 wynosi ok. 2% do 40. roku życia, 11% do 50. r.ż., 22% do
60. r.ż. i 45% do 80. r.ż. Tymczasem w ogólnej populacji kobiet ryzyko wystąpienia raka jajnika w
ciągu całego życia wynosi ok. 1-2%.
Dane te oznaczają, że nosicielka mutacji genu BRCA1 już w wieku ok. 40 lat osiąga takie ryzyko
rozwoju raka piersi lub jajnika jak inne kobiety (nie-nosicielki) ponoszą przez całe swoje życie. U
nosicielek mutacji genu BRCA2 częstość występowania raka piersi jest podobna, nieco rzadziej
natomiast zdarza się rak jajnika (dane te pochodzą z artykułu opublikowanego przez L.C. Hartmann i
N.M. Lindor w The New England Journal Medicine z 2016 r.). U nosicielki mutacji genu BRCA1 lub
BRCA2 zwiększone jest również ryzyko niektórych innych nowotworów, szczególnie raka trzustki
oraz wystąpienia raka w drugiej piersi.
Powszechnie dostępne testy genetyczne wykrywają zazwyczaj kilka najczęstszych mutacji genów
BRCA1 i BRCA2, odpowiedzialnych za ok. 60-80% przypadków dziedzicznego raka piersi i jajnika w
populacji polskiej. Mutacje te są przyczyną ok. 5% przypadków raka piersi. Nosicielem jednej z tych
mutacji jest 1 na 400-500 osób w ogólnej populacji. Prawidłowy wynik takiego testu nie wyklucza
zatem rzadszych mutacji.
Od niedawna dostępne są rozszerzone badania tych genów, umożliwiające znacznie dokładniejszą
analizę i wykrywające >95% mutacji. Te nowe badania wykonuje się z zastosowaniem m.in.
nowoczesnej metody sekwencjonowania nowej generacji (NGS), która umożliwia również zbadanie
innych genów związanych ze skłonnością do wystąpienia raka piersi i jajnika, a także innych
nowotworów, ponieważ nie tylko mutacje genów BRCA1 i BRCA2 wiążą się ze zwiększonym
ryzykiem raka piersi i/lub jajnika.
Rozszerzone badania genetyczne należy rozważyć szczególnie u kobiet z rakiem piersi lub jajnika w
młodym wieku (przed 50. r.ż.), z dodatnim wywiadem rodzinnym (inne przypadki nowotworów w
rodzinie) i/lub niezależnymi ogniskami raka w obu piersiach. Przed wykonaniem takiego badania
najlepiej jest zasięgnąć porady specjalisty onkologa lub genetyka klinicznego, którzy pomogą w
ocenie predyspozycji genetycznej i wyborze najodpowiedniejszego dla danej pacjentki testu.
Wykrycie mutacji jednego z genów (BRCA1 lub BRCA2) nie jest wyrokiem, ale wymaga podjęcia
energicznych działań zapobiegawczych. Konieczne jest zastosowanie odpowiedniego programu badań
profilaktycznych, który rozpoczynany jest wcześniej i prowadzony ze znacznie większą
3
intensywnością, niż w przypadku standardowej profilaktyki raka piersi i jajnika. Niestety, nawet
częste wykonywanie badań profilaktycznych może okazać się niewystarczające. Rak piersi, zwłaszcza
związany z mutacjami genu BRCA1, cechuje się często szybką dynamiką rozwoju i dużą złośliwością.
Oznacza to, że może się rozwinąć w zaawansowanym stopniu w okresie między kolejnymi badaniami
profilaktycznymi. Dlatego jedyną metodą o jednoznacznie potwierdzonej skuteczności w
zapobieganiu rakowi piersi i jajnika u kobiet nosicielek mutacji patogennych genów BRCA1 i BRCA2
jest chirurgiczne usunięcie narządów, w których nowotwór może się rozwinąć.
Badania genetyczne mają również znaczenie w leczeniu pacjentek, u których nowotwór już się
rozwinął. Jednym z leków stosowanych w leczeniu raka jajnika jest olaparib, który wykazuje
korzystny efekt jedynie u pacjentek z mutacjami genu BRCA1 lub BRCA2.
W razie wykrycia mutacji u jednego członka rodziny należy wykonać badania na nosicielstwo u jego
krewnych (także u mężczyzn i osób bez nowotworu). Osoby te obarczone są bowiem wysokim, nawet
50-procentowym ryzykiem nosicielstwa tej samej mutacji.
Dodatkowe informacje:
Maja Marklowska-Dzierżak
Deadline Factory
tel. +48 602 294 816, e-mail: [email protected]
4