1 - Urząd Gminy Dołhobyczów
advertisement
PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA GMINY DOŁHOBYCZÓW NA LATA 2008-2015 Dołhobyczów, listopad 2007 SPIS TREŚCI SPIS TREŚCI ......................................................................................................................... 2 1. WPROWADZENIE ........................................................................................................... 3 2. CELE I ZASADY POLITYKI EKOLOGICZNEJ PAŃSTWA ........................................ 4 3. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA OBSZARU OBJĘTEGO PROGRAMEM .............. 6 3.1. Położenie administracyjne............................................................................... 6 3.2. Zasoby ludzkie ................................................................................................ 7 3.3. Struktura zatrudnienia ................................................................................... 10 4. CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO ................................ 13 4.1.Budowa geologiczna ...................................................................................... 13 4.2. Ukształtowanie terenu ................................................................................... 14 4.3. Surowce mineralne ........................................................................................ 16 4.4. Gleby ............................................................................................................. 17 4.5. Klimat ............................................................................................................ 18 4.6. Wody powierzchniowe .................................................................................. 21 4.7. Wody podziemne ........................................................................................... 21 4.8. Flora .............................................................................................................. 22 4.9. Fauna ............................................................................................................. 26 4.10. Formy ochrony przyrody występujące w gminie ........................................ 27 5. ISTNIEJĄCA INFRASTRUKTURA WYWIERAJĄCA WPŁYW NA ŚRODOWISKO ........................................................................................... 28 5.1. Systemy kanalizacji sanitarnej i oczyszczalnie ścieków ............................... 28 5.2. Sieci wodociągowe ........................................................................................ 29 5.3. Zaopatrzenie w ciepło ................................................................................... 30 5.4. Sieć komunikacyjna ...................................................................................... 31 5.5. Gospodarka odpadami ................................................................................... 32 6. KIERUNKI OCHRONY ŚRODOWISKA GMINY ........................................................ 32 6.1. Cele i priorytety ekologiczne ........................................................................ 32 6.2. Ochrona powierzchni ziemi i gleb ................................................................ 34 6.3. Ochrona zasobów przyrodniczych ................................................................ 36 6.4. Ochrona powietrza atmosferycznego i poprawa warunków akustycznych... 39 6.5. Ochrona wód ................................................................................................. 40 6.6. Edukacja ekologiczna .................................................................................... 43 7. HARMONOGRAM DZIAŁAŃ EKOLOGICZNYCH ................................................... 45 8. SPOSÓB FINANSOWANIA PRZEDSIĘWZIĘCIA ...................................................... 48 9. MONITORING REALIZACJI PROGRAMU ................................................................. 53 2 1. WPROWADZENIE Celem niniejszego opracowania było stworzenie Programu Ochrony Środowiska Gminy Dołhobyczów, którego realizacja doprowadzi do poprawy stanu środowiska, do efektywnego jego zarządzania oraz zapewni skuteczne mechanizmy chroniące środowisko przed degradacją. Realizacja Programu stworzy także warunki dla wdrożenia obowiązującego w tym zakresie prawa Unii Europejskiej. Program Ochrony Środowiska określa politykę środowiskową, ustala cele i zadania środowiskowe środowiskowego, odnoszące oraz szczegółowe się do programy aspektów zarządzania środowiskowych, usystematyzowanych według priorytetów. Przy tworzeniu Programu przyjęto założenie, iż powinien on spełniać rolę narzędzia pracy przyszłych użytkowników, ułatwiającego i przyśpieszającego rozwiązywanie zagadnień techniczno-ekonomicznych związanych z przyszłymi projektami. Ponadto celami Programu Ochrony Środowiska są: rozpoznanie stanu istniejącego i przedstawienie propozycji zadań niezbędnych do kompleksowego rozwiązania problemów ochrony środowiska (zadania te w większości stanowią zadania własne poszczególnych gmin), wyznaczenie hierarchii ważności poszczególnych inwestycji (ustalenie priorytetów), przedstawienie rozwiązań technicznych, analiz ekonomicznych, formalnoprawnych dla proponowanych działań proekologicznych, wyznaczenie optymalnych harmonogramów realizacji całości zamierzeń inwestycyjnych na poziomie gminy ze wskazaniem źródeł ich finansowania. 3 Programem komplementarnym do Programu Ochrony Środowiska w zakresie gospodarki odpadami jest „Plan Gospodarki Odpadami Gminy Dołhobyczów.” Program wspomaga dążenie do sukcesywnego ograniczania negatywnego wpływu na środowisko źródeł zanieczyszczeń; ochronę i rozwijanie walorów środowiska oraz racjonalne gospodarowanie z uwzględnieniem aspektów ochrony środowiska. Stan docelowy w tym zakresie nakreśla Program Ochrony Środowiska, a dowodów jego osiągania dostarcza ocena efektów działalności środowiskowej, dokonywana okresowo (według ustawy co 2 lata). Niniejszy Program Ochrony Środowiska Gminy Dołhobyczów opracowano zgodnie z ustawą z dnia 27 kwietnia 2001 Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62 poz. 627). Program Ochrony Środowiska Gminy Dołhobyczów został opracowany mając na celu zrównoważony rozwój gminy rozumiany jako rozwój społecznogospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości i nienaruszalności podstawowych procesów przyrodniczych. Niesie to za sobą konsekwencje w postaci rozpatrywania zagadnień ochrony środowiska całościowo w powiązaniu z regionalnymi uwarunkowaniami społecznymi i gospodarczymi oraz perspektywami ich zmian. 2. CELE I ZASADY POLITYKI EKOLOGICZNEJ PAŃSTWA Zaktualizowana Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2006-2020 przyjęta w lipcu 2005 r., definiuje nadrzędną misję regionu oraz określa że najbliższe kilkanaście lat będzie kluczowe dla rozwoju Regionu Lubelskiego. Misją Strategii Rozwoju Województwa Lubelskiego jest: 4 „uruchomienie wielokierunkowych procesów rozwojowych w regionie umożliwiających trwały i zrównoważony rozwój województwa, przyczyniających się do poprawy jakości życia i wzrostu dobrobytu mieszkańców Lubelszczyzny”. Tak więc podstawowymi założeniami strategii są: podniesienie rangi regionu, poprawa warunków życia ludności, zapewnienie wzrostu atrakcyjności inwestycyjnej regionu, przyciągnięcie niezbędnego dla rozwoju kapitału. Dla osiągnięcia długofalowego rozwoju określanego jako rozwój zrównoważony, niezbędnymi działaniami są przedsięwzięcia zmierzające do likwidacji barier i dysproporcji rozwojowych, zgodnie ze Strategią Zrównoważonego Rozwoju Polski do 2025 roku i zapisem Artykułu 5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej określającego, że: „Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swego terytorium, zapewnia wolność i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju". Zrównoważony rozwój rozumiany jest zgodnie z zapisami Agendy 21 – programu działań sformułowanego na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro w 1992r. jako rozwój dążący do zaspokojenia aspiracji rozwojowych obecnej generacji bez ograniczania możliwości zaspokojenia potrzeb rozwojowych następnych pokoleń. Dlatego też, rozwój społeczno - gospodarczy gminy powinien być postrzegany jako proces stałego wzrostu jakości życia społeczeństwa lokalnego oparty na wzajemnie zrównoważonych czynnikach: społecznym, gospodarczym i ekologicznym, przy podstawowym założeniu, że rozwój żadnej z tych dziedzin nie może odbywać się kosztem innej. 5 Tak więc dynamiczny rozwój gospodarczy gminy powinien być czynnikiem sprawczym wszechstronnego rozwoju jego mieszkańców i nie może powodować degradacji i zagrożeń dla środowiska życia człowieka. Zgodnie z tymi zasadami zadaniem Programu Ochrony Środowiska gminy Dołhobyczów jest przede wszystkim stworzenie warunków dla takiego stymulowania procesów rozwoju, aby nie tylko nie zagrażał on środowisku ale stymulował poprawę jego stanu. Na podstawie analizy stanu środowiska oraz zobowiązań wynikających z Prawa ochrony środowiska za podstawowe cele Programu Ochrony Środowiska Gminy Dołhobyczów należy uznać: - ochronę i poprawę stanu ekologicznego lasów i rzek na terenie gminy jako osi rozwoju agroturystyki i turystyki, - uporządkowanie gospodarki wodno - ściekowej. 3. OGÓLNA PROGRAMEM CHARAKTERYSTYKA OBSZARU OBJĘTEGO 3.1. Położenie administracyjne Gmina Dołhobyczów położona jest w południowo-wschodniej części województwa lubelskiego na terenie powiatu hrubieszowskiego i graniczy: - od północy z gminą Mircze; - od zachodu z gminą Telatyn; - od południa z gminą Ulhówek; - od wschodu z Ukrainą. Pod względem fizyczno-geograficznym leży w obrębie czterech regionów: Kotliny Hrubieszowskiej, Grzędy Sokalskiej, Kotliny Pobuża i Roztocza Wschodniego. Rzeźba terenu na przeważającym obszarze jest urozmaicona, ale nie stwarza żadnych ograniczeń dla rozwoju funkcji rolniczych. 6 Siedzibą władz gminnych (samorządu terytorialnego) jest miejscowość Dołhobyczów, połączona dogodnymi szlakami komunikacyjnymi z siedzibą powiatu i większymi ośrodkami miejskimi regionu. Dołhobyczów jest oddalony od miasta wojewódzkiego – Lublina około 160 km, od miasta powiatowego – Hrubieszów około 32 km, od Zamościa około 80 km, od Tomaszowa Lubelskiego około 60 km. Z Ukrainą gmina ma połączenie poprzez pobliskie przejścia graniczne w: - Hrebennem (powiat: Tomaszów Lubelski, gmina: Lubycza Królewska) o znaczeniu międzynarodowym – około 73 km , - Zosinie (powiat: hrubieszowski, gmina: Horodło) o znaczeniu międzypaństwowym około 56 km . Gmina Dołhobyczów zajmuje obszar 214,2 km2. 3.2. Zasoby ludzkie Na terenie gminy Dołhobyczów zamieszkuje 6.640 osób (stan na koniec czerwca 2007r.). Na podstawie posiadanych danych ze zbiorów ewidencji ludności wynika, że liczba ludność gminy Dołhobyczów systematycznie zmniejsza się. Polska jest jednym wśród nielicznych krajów, z których więcej osób wyjeżdża niż do nich przyjeżdża. Zjawisko to również występuje na terenie gminy Dołhobyczów. Jednym z głównych czynników wpływających na niż demograficzny gminy jest obawa o przyszłość. Brak perspektyw życiowych /brak miejsc pracy/powoduje dużą migrację młodych ludzi do większych ośrodków miejskich. Saldo migracji na wsi wynosi -167. Wiele młodych małżeństw odkłada decyzję o potomstwie bojąc się, że stracą pracę i nie utrzymają rodziny. Stąd się bierze aktualność stwierdzenia „Jeżeli Polki nadal będą miały mało dzieci, to kryzys demograficzny może się okazać zjawiskiem trwałym”. Liczba ludności w Dołhobyczowie w 1992 r. wynosiła 1669 osób, w 2001 roku -1648 osób, w 2006 r.-1574 osoby. 7 Liczba mieszkańców w sołectwach gminy jest zróżnicowana. Ludność koncentruje się głównie w północnej i południowej części gminy w miejscowościach: Dołhobyczów, Witków, Gołębie, Horoszczyce, Żabcze, Oszczów, Przewodów, Chłopiatyn, Żniatyn i Hulcze. Pozostałe to miejscowości małe i bardzo małe. Miejscowości o największym biologicznym i migracyjnym ubytku liczby ludności w ciągu ostatnich lat to: Wyżłów, Kościaszyn, Dłużniów i Podhajczyki. Gmina Dołhobyczów należy do grupy średnich (wg klas wielkości od 5 do 10 tys. mieszkańców). Gmina Dołhobyczów należy do najsłabiej zaludnionych obszarów powiatu hrubieszowskiego. Przeciętna gęstość zaludnienia wynosi 31 osób/km2 i jest niższa od średniej dla powiatu hrubieszowskiego (58 osób/km2 ). Tabela 1. Powierzchnia i ludność powiatu hrubieszowskiego i poszczególnych gmin Powierzchnia Liczba Liczba Ludność Ludność na Nazwa gminy 2 gminy- km sołectw miejscowości ogółem km2 Miasto 32,8 1 19.924 608 Hrubieszów Hrubieszów 259,2 35 49 11.502 44 Mircze 233,8 29 33 8.168 35 Dołhobyczów 214,2 25 32/30 6.565 31 Werbkowice 188,3 28 32 10.923 58 Horodło 130,3 15 23 6.022 46 Uchanie 120,8 27 32 5.434 45 Trzeszczany 90,2 14 14 5.063 56 Tabela 2. Struktura ludności wg płci i wieku w latach 2000 – 2006 Lata Mężczyźni % Kobiety % 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 3.537 3.532 3.439 3.387 3.342 3.270 3.310 49,5 49,6 48,9 48,6 48,2 47,9 49,7 3.607 3.588 3.592 3.582 3.579 3.549 3.346 50,5 50,4 51,1 51,4 51,8 52,1 50,5 8 Na 100 mężczyzn przypada kobiet 101 101 104 105 107 108 101 Struktura ludności wg płci jest typowa dla obszarów wiejskich. Tabela 3. Ludność wg ekonomicznych grup wieku w latach 2000 – 2006 (w %) Wiek Lata Wiek produkcyjny Wiek poprodukcyjny przedprodukcyjny 2000 24,6 57,2 18,2 2001 23,9 56,7 19,4 2002 24,0 56,9 19,1 2003 23,6 57,5 18,9 2004 21,0 59,3 19,7 2005 21,3 59,7 19,0 2006 20,1 62,9 17,0 Monofunkcyjny charakter gospodarki gminy przy równoczesnym długotrwałym, selektywnym procesie migracyjnym powoduje utratę znacznych zasobów ludzi młodych, lepiej wykształconych, a w konsekwencji deformację struktur demograficznych. W gminie brak jest odpowiedniej ilości specjalistów, między innymi w zakresie nowoczesnych metod zarządzania, przetwórstwa rolno-spożywczego, marketingu itp. Z kolei powroty na wieś ludzi zwolnionych z zakładów pracy oraz mających trudności ze znalezieniem pracy (z powodu niskich kwalifikacji) umocniły niekorzystną strukturę ludności według poziomu wykształcenia. Tabela 4. Liczba mieszkańców w wieku 15 lat i więcej wg poziomu wykształcenia Poziom wykształcenia Ilość osób Wyższe 190 Policealne 89 Średnie zawodowe 985 Średnie ogólnokształcące 201 Zasadnicze zawodowe 1108 Podstawowe ukończone 2292 Podstawowe nieukończone 412 Razem 5277 Wykształcenie ogólne mieszkańców gminy jest zdecydowanie za niskie. Edukacja jest koniecznym warunkiem poprawy sytuacji społecznej i ekonomicznej na wsi. Na obszarze gminy rynek pracy jest bardzo ubogi, co odzwierciedlają dane zawarte w poniższej tabeli. 9 Tabela 5. Struktura zatrudnienia wg sekcji i sektorów własności Wyszczególnienie Liczba osób Rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo Przemysł i budownictwo Usługi z tego: rynkowe nierynkowe Ogółem w tym kobiety 41 23 238 73 165 302 171 3.3. Struktura zatrudnienia Bardzo ważnym problemem społecznym jest bezrobocie. Bezrobocie w gminie jest skutkiem, przede wszystkim likwidacji PGR-ów. Od tego czasu nie powstały żadne zakłady produkcyjne. Najważniejsze zmiany zaistniały na rynku od początku lat 90-tych, ujawniły się poprzez znaczny spadek liczby pracujących, zmniejszoną aktywność zawodową ludności, istotne przekształcenia w strukturze ludności pracującej wg sektorów własności, rodzajów działalności, statusu zatrudnienia a w szczególności poprzez masowe bezrobocie. Zjawisko bezrobocia postrzegane jest jako problem społeczny o silnie negatywnej ocenie. Najbardziej negatywny wymiar ma masowość bezrobocia, zwłaszcza wśród ludzi młodych. Sytuację dodatkowo skomplikowało wejście na rynek pracy w latach 2000 – 2005 roczników wyżu demograficznego. Liczbę bezrobotnych i dynamikę (przyrost lub spadek) w ciągu minionych lat przedstawiają dane zamieszczone w poniższej tabeli. 10 Tabela 6. Poziom bezrobocia w gminie Dołhobyczów w latach 2000 – 2005 Powiatowy Urząd Pracy Lata Liczba bezrobotnych w gminie Hrubieszów 2000 742 6455 2001 750 6916 2002 744 6894 2003 761 6752 2004 746 6435 2005 655 5960 Barierami ograniczającymi tempo zmniejszania się bezrobocia są: niskie tempo przyrostu nowych podmiotów gospodarczych, niska dochodowość ludności, niskie kwalifikacje bezrobotnych, brak koordynacji kształcenia zawodowego z potrzebami rynku pracy. Stopa bezrobocia w powiecie hrubieszowskim wynosiła w 2005 r. 18.9%, była wyższa od poziomu województwa -17.0%. W 2006 r. liczba bezrobotnych w gminie wynosiła 648 osób, z tego kobiet było 318. Liczba osób z prawem do zasiłku dla bezrobotnych wynosiła 30 (z tego 4 kobiety). Osób długotrwale bezrobotnych było 302 (zarejestrowanych powyżej 24 miesięcy), 82 osoby (zarejestrowane pomiędzy 12 m-cy a 24 m-ce). Bardzo wysoki, niekorzystny wskaźnik świadczy o braku rynku pracy i trudnościach ze znalezieniem pracy. Największą grupę stanowiły osoby w wieku 18 – 24 lat. Wysoki udział ludzi młodych wynikał głównie z trudności w uzyskaniu pierwszej pracy. Bezrobocie dotyka przede wszystkim ludzi z wykształceniem zasadniczym i podstawowym. Duża liczba bezrobotnych, przeważnie o bardzo niskich kwalifikacjach, nie zapowiada szybkiego rozwiązania problemu bez wypracowania odpowiedniego systemu przekwalifikowania i weryfikacji kierunków kształcenia zawodowego. Kolejną niekorzystną cechą rynku pracy jest bardzo wysoki udział bezrobotnych pozbawionych prawa do zasiłku z Funduszu Pracy. W gminie stanowi to 95 % ogółu bezrobotnych. Grupa ta oczekuje pomocy z innych źródeł 11 (m.in. ze świadczeń pomocy społecznej). Bardzo negatywnym zjawiskiem jest długotrwałe bezrobocie, poszukujący pracy dłużej niż 12 miesięcy stanowią aż 59 % ogółu bezrobotnych. Długotrwałe bezrobocie dotyczy przede wszystkim osób z niskimi kwalifikacjami zawodowymi. Malejący udział zarejestrowanych osób z prawem do zasiłku ma negatywny wpływ na sytuację ludności (poszerzanie się strefy ubóstwa). Rolniczy charakter gminy wymaga szczególnego potraktowania bezrobocia na wsi. W gminach typowo rolniczych o bardzo dużym udziale zawodowo czynnych w rolnictwie indywidualnym oraz bardzo ubogim rynku pracy w swej pozarolniczej przestrzeni, ogólna stopa bezrobocia jest trudna do oszacowania. Skala problemu jest tym większa, że w gminie występuje wysokie bezrobocie ukryte oraz towarzyszące mu następujące negatywne zjawiska: - utrzymywanie niekorzystnej struktury gospodarstw indywidualnych, - autonomizacja gospodarki wiejskiej i znaczne ograniczenie wyjazdów do innych rejonów w celu poszukiwania pracy, - utrwalenie niekorzystnej tendencji nadmiernego zatrudnienia w rolnictwie, - zwiększenie liczby ludzi młodych, absolwentów szkół dotychczas nigdzie nie pracujących, - wysoki poziom obciążenia ekonomicznego osób pracujących i korzystających z niezarobkowych źródeł utrzymania (renty, emerytury, zasiłki społeczne) osobami pozostającymi bez pracy. Duża skala bezrobocia w Polsce, nie zapowiada w gminie szybkiego rozwiązania tego problemu bez wypracowania odpowiedniego systemu przekwalifikowania i powstania nowych miejsc pracy. Na wsi problem bezrobocia przyjął inny jakościowo wymiar i charakter niż w mieście. Również sytuacja na rynku pracy mieszkańców wsi okazała się diametralnie różna od sytuacji ludności miejskiej, przede wszystkim ze względu na niewielką liczbę podmiotów gospodarczych tworzących 12 rynek pracy, zubożenie wsi ograniczające zakres działalności gospodarczej i handlowej oraz niski poziom wykształcenia i kwalifikacji zawodowych ludności wiejskiej. Czynniki te spowodowały, że bezrobocie na wsi jest zjawiskiem bardziej trwałym i zarazem trudniejszym do ograniczenia. Osoby długotrwale bezrobotne charakteryzuje niskie poczucie wartości, negatywne wizje własnej osoby, agresywność, konfliktowość, podejrzliwość, brak zaufania, nihilizm i zwątpienie. Skutkiem bezrobocia jest ubóstwo. Ubóstwo jest głównym powodem korzystania z pomocy społecznej. Obszary biedy dotyczą głównie środowisk popegeerowskich. Jednakże w przypadku znacznej części rodzin fakt pozostawania bez pracy wynika z innych przyczyn. Osoby i rodziny pozostające w ubóstwie nie tylko ograniczają konsumpcję, ale rezygnują z wielu życiowych aspiracji. Pogłębiająca się bieda staje się jeszcze bardziej dotkliwa w nawiązaniu do narastających dysproporcji w poziomie życia rodzin. Rodziny stają się nie tylko niewydolne ekonomicznie ale i dysfunkcjonalne. Ubóstwo staje się dziedziczne. Dzieci pochodzące ze środowisk ubogich nie mają szans normalnego rozwoju. Sami ludzie w tym stanie rzeczy, nie mogą rozwiązać swoich problemów. Konieczna jest interwencja państwa i samorządów. Interwencja powinna mieć głównie charakter uzupełniający, pomocniczy względem inicjatyw oddolnych. Głównymi podmiotami powinny być: rodzina, wspólnoty lokalne, kościół, organizacje charytatywne. 4. CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 4.1. Budowa geologiczna Obszar gminy pod względem tektonicznym położony jest w brzeżnej strefie platformy wschodnioeuropejskiej, w obrębie tzw. obniżenia terebińskosokalskiego, na skłonie masywu ukraińskiego. Obniżenie wypełnia kompleks zróżnicowany litologicznie osadów 13 paleozoicznych (głównie morskich) - piaskowców, mułowców i wapieni. Główna część tego kompleksu stanowi karbońska seria węglonośna, której strop występuje na głębokości 350 - 4000 m. Na serii karbońskiej zalegają skały węglanowe wieku kredowego; w części spągowej wykształcone jako wapienie, a w części stropowej jako margle, opoki margliste i kreda pisząca. Górnokredowa seria margli, opok marglistych i kredy piszącej odsłania się spod osadów czwartorzędu w obszarze całej gminy. W części południowej skały górnokredowe porozcinane są dolinami pokrywającymi się z uskokami tektonicznymi, występują tu duże deniwelacje. W części północnej odsłaniają się na znacznej powierzchni skały dolnego mastrychtu - margle z przewarstwieniami kredy piszącej. Osady trzeciorzędowe, zniszczone na skutek procesów erozji w czwartorzędzie, występują sporadycznie; stwierdzono je w Kol. Zaręka i Gołębiu w postaci żwirów trzeciorzędowych. Na powierzchni dominują osady czwartorzędowe; na południu są to lessy eoliczne (Grzęda Sokalska ), o zróżnicowanej miąższości, w części gminy położonej w kotlinie Hrubieszowskiej przeważają utwory piaszczysto - gliniaste oraz piaski i mułki rzeczne o miąższości kilku, rzadziej kilkunastu metrów. W dnach dolin występują powszechnie osady holoceńskie: mady zajmujące wąski obszar wzdłuż koryta Bugu oraz namuły (piaski, mułki, torfy) wypełniające mniejsze doliny rzeczne. Dna suchych dolin na Grzędzie Sokalskiej wypełniają pylaste deluwia o miąższości kilku, rzadziej kilkunastu metrów utworzone w wyniku współczesnych procesów erozji gleb. 4.2. Ukształtowanie terenu Na przeważającym obszarze gminy (Grzęda Sokalska) występuje typ rzeźby wyżyn średnich, o charakterze niższych garbów, zdenudowanych z resztkami powierzchni zrównań wierzchowinowych oraz fragmentami erozyjnoakumulacyjnych powierzchni podstokowych. Przeważające formy to również 14 stoki i zbocza o zróżnicowanych nachyleniach. Eoliczna pokrywa lessowa nadbudowuje wcześniejsze zróżnicowania wierzchowinowe i zbocza dolin. Falista wierzchowina położona jest na wysokości 230 - 236 m n.p.m., dna dolin leżą na wysokości 200 - 220 m n.p.m. Grzędę Sokalską ograniczają krawędzie denudacyjne; szczególnie wyraźna jest krawędź południowa licząca około 50 m wysokości, krawędź północna na odcinku gminy jest niezbyt wyraźna (10 - 15 metrów wysokości) i rozcięta dolinami erozyjnymidenudacyjnymi. Garby wierzchowinowe mają kierunek równoleżnikowy związany ze strukturą podłoża, taki kierunek mają również oddzielające je doliny subsekwentne o płaskich dnach. Garby przecinające doliny południowe (dolina Warężanki), które wraz z dolinami równoleżnikami tworzą sieć w układzie kratowym. Doliny południkowe są asymetryczne; mają wyższe i bardziej strome zbocza wschodnie, w wielu miejscach odsłania się w nich podłoże kredowe. Stoki garbów rozcinają doliny erozyjno - denudacyjne o długości 0,5 - 2 km, głębokości 15 - 30 m i nachyleniu stoków 6 - 15°. Powierzchnie wierzchowin urozmaicają niecki denudacyjne i nieliczne zagłębienia bezodpływowe (wymoki). Brak jest natomiast na tym terenie wąwozów, co związane jest z warunkami litologicznymi i hydroklimatycznymi tutejsze lessy o większej zawartości węglanu wapnia są bardziej odporne na procesy erozji; erozję ograniczają także niższe niż w sąsiednich obszarach opady i znacznie mniejszy spływ jednostkowy. W obszarze Kotliny Hrubieszowskiej (północna część gminy) występuje typ rzeźby wyżyn niskich o charakterze den kotlin, zdenudowanych, prawie płaskich, pokrytych warstwą lessów, urozmaiconych występowaniem drobnych form krasowych (zagłębień suchych i wilgotnych). Na północnym i południowym krańcu gminy występuje rzeźba typowa dla den dolin rzecznych, o powierzchni płaskiej, z pokrywami lessów. Południowy skrawek znajduje się w granicach terasy nadzalewowej dopływu Sołokiji Rzeczycy w Kotlinie Pobuża. Północnowschodni skrawek gminy w rejonie 15 Gołębia obejmuje fragment dna doliny Bugu, mało przekształcony z terasami zalewową i nadzalewową (do kilkuset metrów szerokości). Koryto Bugu posiada tu charakter naturalny, rzeka meandruje. W rzeźbie obszaru widoczne są formy antropogeniczne, występujące w postaci: skarp uprawowych (produktów erozji gleb) na granicy pól i łąk, dróg gruntowych i miedz w terenach o własności indywidualnej. Na zboczu niektórych dolin utworzyły się tereny rolne i wąwozy drogowe, które występują głównie w rejonie wsi Żabcze, Liski, Hulcze, Żniatyn, Chłopiatyn i Dłużniów. Do form antropogenicznych zalicza się groble i baseny stawów hodowlanych oraz rowy melioracyjne. 4.3. Surowce mineralne Z budową geologiczną związane jest występowanie surowców mineralnych, z których w obszarze gminy znajdują się surowce energetyczne oraz surowce do produkcji materiałów budowlanych. Z surowców energetycznych występuje węgiel kamienny oraz torfy. - Złoża węgla kamiennego stanowią przedłużenie Zagłębia LwowskoWołyńskiego na Ukrainie; na terenie gminy zalegają stosunkowo płytko (400 700 metrów), są słabo rozpoznane, podobnie jak złoża ropy naftowej i gazu ziemnego, mogące występować w wapieniach dewońskich. Eksploatacja złóż węgla nie jest wskazana z uwagi na możliwość zaburzenia równowagi hydrologicznej głównego zbiornika wód podziemnych, jak i ochroną bardzo dobrych gleb. - Złoża torfów występują w kilku stanowiskach w dnach dolin Warężanki, Kryniczek, wód podziemnych Kamionki, cieku koło Honiatyna, są to niewielkie złoża (średnia miąższość 1- 2 m) o powierzchni całkowitej ponad 500 ha i zasobach ocenianych na 7,5 mln m3. Z powodów ekologicznych surowce te nie powinny być eksploatowane. Surowce do produkcji materiałów budowlanych: 16 - Surowce skalne - margle, opoki margliste, kreda pisząca maja znaczne rozprzestrzenienie na terenie gminy, występując głównie pod pokrywą czwartorzędową. Nadają się do produkcji cementu, ale podobnie jak przy złożach węgla eksploatacja ich nie jest wskazana. - Lessy - mają największe rozprzestrzenienie, ale z uwagi na swój skład ( mało części ilastych za dużo węglanu wapnia) nie są najlepszym surowcem do produkcji cegły. Obecnie nie ma czynnych cegielni na obszarze gminy. - Żwiry – eksploatowane w przeszłości w Honiatynie i Żniatynie. - Piaski - licznie występują w Kotlinie Hrubieszowskiej, są to złoża o małej miąższości (2- 3m). Eksploatowane są na potrzeby lokalne „na dziko”. 4.4. Gleby W gminie występują gleby lessowe, spośród których przeważają czarnoziemy o wysokiej wartości użytkowo-rolniczej. Są to gleby o pyłowym, wyjątkowo wyrównanym składzie granulometrycznym, wykształcone z utworów lessowych pod roślinnością leśno-stepową, łąkową i stepową. Poziom próchnicy jest wysoki, o miąższości najcięższej 40 - 60 cm, a jej średnia zawartość wynosi 2,0 - 3,5 % . Dobre właściwości fizyko-chemiczne tych gleb sprzyjają osiąganiu na nich wysokich plonów bez dużych nakładów. Czarnoziemy bonitowane są bardzo wysoko, ich wartość obniża erozja . Mniejsze powierzchnie zajmują gleby brunatnoziemne (płowe i brunatne). Gleby te należą do średnio próchnicznych, posiadają bardzo wyrównany skład chemiczny, z głównym składnikiem SiO2 ze względu na domieszkę kwarcu. Odczyn w glebach uprawianych waha się od kwaśnego do obojętnego, co jest po części efektem antropogenicznym, głównie zabiegów wapnowania . Gleby podatne są na erozje; obniżenie zawartości i zasobów związków próchnicznych następuje przy przekroczeniu spadku 6 %, ale również w terenach o niższych spadkach występuje znaczna zmienność zawartości próchnicy. Brunatnoziemy bonitowane są wysoko, ograniczeniem tej bonitacji 17 są stwierdzone zniszczenia erozyjne. Według oceny JUNG w Puławach Dołhobyczów należy do gmin średnio degradowanych erozją wodną powierzchniową, na jej gruntach erozja średnia, silna i bardzo silna występuje na powierzchni do 10% ogółu gruntów ornych, wąwozy prawie nie występują. W dolinach rzek wytworzyły się gleby mułowo-torfowe oraz mady. Gleby mułowo-torfowe występują głównie w szerszych dolinach, użytkowane są jako łąki. Są to gleby żyzne i urodzajne, ale z uwagi na okresową stagnację wód i stany nadmiernego nawilgotnienia, trudne w użytkowaniu. Mady posiadają warstwową budowę profilu glebowego i w zależności od występowania poziomu wody gruntowej i uwilgotnienia użytkowane są jako grunty orne lub użytki zielone. Mady są glebami żyznymi i urodzajnymi, o dobrej strukturze, optymalnym uwilgotnieniu i dużej czynności biologicznej. Gleby w gminie wykazują się wysoka bonitacją ~95 % stanowią gleby kl. I - III, tworząc kompleksy przydatności rolniczej głównie: - pszenny bardzo dobry - 58,4 % - pszenny dobry - 31,8 % - pszenny wadliwy- 4,1 % 4.5. Klimat Według podziału klimatycznego Lubelszczyzny obszar gminy znajduje się na płd. - wsch. skraju lubelsko-chełmskiej dzielnicy klimatycznej. Dzielnica charakteryzuje się przewagą wpływów kontynentalnych, co ma wyraz w stosunkach termiczno-opadowych. Charakterystyczne cechy klimatu gminy przedstawiają się następująco: a) Cyrkulacja powietrzna Warunki klimatyczne kształtowane są pod wpływem mas powietrza polarnomorskiego (z maksimum napływów w ciągu lata) oraz polarno-kontynentalnego (z maksimum napływów z końcem zimy i na początku wiosny), które stanowią łącznie 90% częstości występowania wszystkich rodzajów mas powietrza. 18 Powietrze arktyczne dopływa rzadko (ok. 6% przypadków w roku), powietrze zwrotnikowe napływa najrzadziej. b) Stosunki termiczne Warunki termiczne obszaru są charakterystyczne dla rejonów wyniesionych ale nie wyżynnych. Dane z okresu wielolecia (1951-1990) zebrane dla obszaru gminy przedstawiają się następująco: Tabela 7. Średnia miesięczna temperatura powietrza w l. 1951 –1990 I II III IV V VI VII VIII IX X XI -4,3 -3,4 0,7 7,5 13,2 16,5 17,7 16,9 12,7 7,7 2,5 XII -1,5 ROK 7,2 Średnia data ostatnich wiosennych przymrozków przypada na 15 maja, średnia data pierwszych - około 20 września. Okres wegetacyjny (IV-X) ze średnią temperaturą dobową powyżej 5°C wynosi przeciętnie 207 dni (w zach. części kraju - 220 dni, w płn.-wsch.-190 dni). Temperatura powietrza, szczególnie w okresie zimowym, jest niższa niż w pozostałej części trwania pór roku - jest to rejon występowania najdłuższych zim - średnio 84 dni. c) Opady Średnia roczna suma opadów jest typowa dla obszarów nadbużańskich i wynosi około 550 mm. Maksimum opadów występuje w okresie letnim (VI-VIII), kiedy spada około 220mm opadu (głównie w czerwcu i lipcu). Wysokie opady w czerwcu (porównywalne z lipcowymi) świadczą o znacznych wpływach kontynentalnych. Tabela 8. Średnie miesięczne i roczna suma opadów w stacji Szychowice (reprezentatywne dla obszaru gminy) w 1.1951 - 1990 w mm. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII ROK 27 30 29 36 57 77 82 60 44 36 38 35 551 Ważnym elementem klimatu z punktu widzenia rolnictwa, jest czas zalegania i grubość pokrywy śnieżnej. Zwykle tworzy się ona w ostatniej dekadzie listopada i z przerwami występuje do 10-20 marca. Przeciętnie notuje się 40 dni z opadem śniegu, długość trwania pokrywy wynosi średnio 80 - 90 19 dni. d)Wiatry Przeważają wiatry z zachodniej połówki horyzontu - W, SW, NW, które stanowią prawie 50% sumy wszystkich wiatrów. Najmniej pojawiają się wiatry północne i północno-wschodnie nie przekraczające razem 15 % . e) Zachmurzenie Obszar gminy, podobnie jak całej południowej Lubelszczyzny, charakteryzuje się jednym z najniższych w Polsce zachmurzeniem oraz najwyższym usłonecznieniem. W skali roku najmniejsze zachmurzenie notuje się od IV do IX, z minimum we wrześniu oraz drugim minimum w czerwcu. Średnie roczne zachmurzenie wynosi 6,3 do 6,6 w 11- stopniowej skali pokrycia nieba. Najlepsze warunki pod względem usłonecznienia występują na rozległych obszarach wyniesionych gminy. f) Zróżnicowanie warunków topo- i mikroklimatycznych Rzeźba terenu i jego pokrycie wpływa na zróżnicowanie warunków topoi mikroklimatu. W gminie wyróżnić można obszary : - o najlepszych warunkach, które cechują obszary wierzchowinowe z przewagą terenów dobrze nasłonecznionych, dobrze przewietrzonych, o małej częstotliwości występowania mgieł, - o najbardziej niekorzystnych warunkach, które występują w dolinach i obniżeniach dolinnych ze zwiększoną częstotliwością występowania mgieł z tendencją do stagnacji, podwyższoną wilgotnością powietrza i występowaniem zjawiska inwersji termicznej, - obszary leśne o swoistych warunkach bioklimatycznych cechujących się dużą zacisznością, dużym zaciemnieniem, łagodnym przebiegiem dobowych elementów meteorologicznych, - obszary położone w sąsiedztwie kompleksów leśnych, które cechuje okresowe 20 zacienienie i duża zaciszność, co sprzyja utrzymaniu się wilgoci w glebie. 4.6. Wody powierzchniowe Obszar gminy Dołhobyczów znajduje się w dorzeczu Bugu. Między poszczególnymi dopływami tej rzeki przebiega przez gminę dział wodny IV rzędu. Bug płynie przez obszar gminy na krótkim odcinku 3,5 km w płn-wsch. części, jego średni przepływ wynosi tu około 35m3/s. Główną rzeką gminy jest Warężanka - dopływ Bugu, która odwadnia 2/3 obszaru gminy. Rzeka bierze początek z połączenia kilku małych cieków z rejonu Chłopiatyna i Mycowa, następnie płynie na północ odcinkami na przemian równoległymi i prostopadłymi do garbów wierzchowiny. Zasilają ją lewostronne dopływyKryniczki i dwa bezimienne cieki. Warężanka wpada do Bugu poza terytorium Polski. Północno-zachodnia część gminy odwadniana jest przez rzekę Bukowa, południowo-zachodnia przez rzekę Kamionkę, która za pośrednictwem Kmiczynki wpada do Huczwy. Południowe krańce gminy należą do zlewni Rzeczycy, która stanowi dopływ Sołokiji. Poza Bugiem pozostałe rzeki gminy są niewielkie, szacunkowo oceniono ich przepływy. Warężanka przed przejęciem dopływów prowadzi 200 l/s wody, natomiast Kryniczka do 150 l/s, pozostałe cieki: ciek spod Honiatyna powyżej 100 l/s, Bukowa 80 l/s, Kamionka 50 l/s. Sztuczne zbiorniki wodne - stawy znajdują się prawie we wszystkich wsiach położonych w dolinach Grzędy Sokalskiej, największe z nich występują w Kościaszynie, Kadłubiskach, Setnikach i Mycowie. W lasach gminy znajdują się bagna z okresowymi oczkami wodnymi. 4.7. Wody podziemne Gmina Dołhobyczów znajduje się w regionie III - wyżyn wołyńskich, gdzie sieć wodna posiada większą gęstość niż na Wyżynie Lubelskiej. Główne zwierciadło wód podziemnych nachylone jest w kierunku północnowschodnim, co związane jest z obniżeniem się powierzchni terenu w tym 21 kierunku i z drenażem przez rozcięcia dolinne Bugu i Warężanki. W części obszaru w granicach Grzędy Sokalskiej zwierciadło wody występuje na głębokości powyżej 20m, w Kotlinie Hrubieszowskiej na głębokości kilku metrów. Wody podziemne na terenie gminy Dołhobyczów odznaczają się małym zmineralizowaniem. 4.8. Flora a) Szata roślinna Według podziału geobotanicznego Matuszkiewicza (1993 r.) obszar gminy znajduje się w Dziale Wołyńskim, w Krainie Zachodniowołyńskiej, w Okręgu Grzędy Sokalskiej, w Podregionach - Mirczańskim na północy i Ulhówskim na południu. Roślinność tego obszaru charakteryzuje najwyższy udział gatunków pontyjskich w skali kraju. Zróżnicowanie zbiorowisk roślinnych w obszarze gminy umożliwia wyodrębnienie stref roślinności: - strefa północna - o przewadze zbiorowisk leśnych, z udziałem wodnych, szuwarowych i łąkowych w dolinie Bugu, - strefa środkowa - prawie w całości zajęta przez zbiorowisko synantropijne pól uprawnych i roślinności towarzyszącej zabudowie, z minimalnym udziałem zbiorowisk leśnych i łąkowych, - strefa południowa - z przewagą pól uprawnych i zagospodarowanych łąk w dolinach cieków wodnych, z niewielkim udziałem zbiorowisk leśnych b) Zbiorowiska leśne Udział powierzchni leśnych w gminie jest niewielki i wynosi około15%, do czego przyczyniła się żyzność gleb użytkowanych rolniczo. Lasy gminy posiadają wysoką jakość gospodarczą i przyrodniczą, zajmując bardzo żyzne siedliska. Dominuje tu zdecydowanie siedlisko lasu świeżego, minimalny jest udział lasu mieszanego świeżego i olsu jesionowego. 22 Stan zachowania zbiorowisk leśnych należy uznać za dobry, mimo prowadzenia niewłaściwej gospodarki - nasadzeń jednogatunkowych głównie sosny. Wśród lasów gminy zdecydowanie dominują zbiorowiska grądowe: Tilio Carpinetum - grąd subkontynentalny w odmianie wołyńskiej. Drzewostan tworzą w nich gatunki liściaste - dąb szypułkowy i grab zwyczajny; w domieszce występuje brzoza brodawkowata, lipa drobnolistna, osika oraz sztucznie wprowadzona sosna. Charakterystyczny jest duży udział czereśni ptasiej i jawora. W warstwie krzewów dominuje zdecydowanie leszczyna pospolita, mniejszy udział mają dereń świdwa, kruszyna, trzmielina brodawkowata, kalina koralowa, czeremcha pospolita, wawrzynek wilczełyko. W runie występują najczęściej gwiazdnica wielkokwiatowa, gajowiec żółty, prosownica rozpierzchła, zawilec gajowy, kopytnik pospolity, dąbrówka rozłogowa, przylaszczka pospolita. Specyfiką lasów grądowych obszaru gminy jest częsta obecność gatunków uznawanych często za rzadkie do których należą: barwinek pospolity, jaskier kaszubski, turzyca orzęsiona, a także duży udział gatunków ciepło- i sucholubnych jak: pięciornik biały, powojnik prosty, pluskwica europejska, okrzyn szerokolistny, wrotycz baldachogroniasty, gorysz siny. Wilgotniejsze partie lasu zajmuje grąd niski z dominującym w drzewostanie jesionem, który charakteryzuje się bardzo dobrą jakością, a jego najcenniejsze fragmenty uznane zostały za drzewostany nasienne. Na uboższych siedliskach występują niewielkie fragmenty świetlistych dąbrów. Łęg jesionowo - olszowy - występuje wąskim na kilka metrów pasem wzdłuż cieków wodnych. Jest to drzewostan jesionowy z nielicznym udziałem olszy czarnej, brzozy omszonej oraz w podszyciu kruszyny i czeremchy zwyczajnej. Zbiorowisko jest bardzo rzadkie. c) Zespoły zaroślowe i leśne z grupy olsów Na terenie gminy nie stwierdzono występowania olsów. Na śródleśnych bagienkach oraz fragmentach nieużytków występuje zbiorowiska - zaroślowe z 23 zespołu saliceum pentandro-cinereae. Zespoły łęgów nadrzecznych - łęg wiklinowy występuje na piaszczysto ilastych madach terasy zalewowej, wzdłuż koryta rzeki. Dominują w nim wierzby: trójpręcikowa, wiciowa purpurowa, a w domieszce występuje olsza czarna, kruszyna pospolita, czeremcha zwyczajna, a z roślinności zielnej znajduje się pokrzywa zwyczajna, nawłoć późna, kanianka wielka. Łęg wierzbowo - topolowy - wykształca się na terasie zalewowej Bugu i jej krawędzi; panuje w nim wierzba biała, topola biała i czarna, a warstwę krzewów budują wierzby purpurowa, wiciowa i krucha oraz rzadziej dereń świdwa i szakłak pospolity. Na lewym brzegu Bugu zbiorowisko tego łęgu zachowało się w formie szczątkowe, niekiedy są to tylko pojedyncze drzewa. W gminie znaczne powierzchnie zajmują plantacje topolowe, wśród których występują zbiorowiska z dużym udziałem jeżyn i nawłoci późnej. d) Zbiorowiska roślinności wodnej Występują w gminie w stawach, sadzawkach, rowach i starorzeczach Bugu. Roślinność wodną pływającą reprezentują zbiorowiska rzęs, wśród roślinności zanurzonej w wodzie i przytwierdzonej do dna występuje moczarka kanadyjska, rogatek sztywny, rdestnica połyskująca. W stawach i większych kanałach spotyka się zespół "lilii wodnych" z grążelem żółtym i grzybieniem białym. e) Zbiorowiska szuwarowe Występują na brzegach stawów, śródpolnych i śródleśnych bagienkach oraz starorzeczach Bugu. Występuje w nich pałka szerokolistna, trzcina pospolita, kropidło i rzepicha ziemnowodna. Szuwary wielkoturzycowe występują na niewielkich powierzchniach z dominującym kościerzem żółtym, turzycą błotną i turzycą zaostrzoną. f) Zbiorowiska łąkowe Występują głównie w dolinie Bugu. Największą powierzchnię zajmuje tu zbiorowisko wykazujące bardzo duże zróżnicowanie składu gatunkowego roślin. 24 Różnicuje je najbardziej stopień nawilgocenia oraz odczyn gleby. Najbardziej wilgotne podłoże zajmują łąki z dominacją wyczyńca łąkowego, nieco suchsze z dominacją wartościowych traw i roślin motylkowatych. Na siedliskach stosunkowo mało przekształconych uprawą i nawożeniem występują siedliska traw użytkowych z udziałem wiązówki błotnej, ostrożenia warzywnego, sitowia leśnego i innych. Do najcenniejszych pod względem florystycznym należą łąki z panującą trzęślicą modrą, wiązówką błotną i bodziszkiem błotnym. W zespołach łąkowych stwierdzono stanowiska rzadkich i objętych ochroną gatunków, jak pełnik europejski, ciemiężyca zielona, storczyk szerokolistny. Na madach nad Bugiem, zbudowanych z piasków słabogliniastych występuje zespół z murawą zwartą z gatunkami jak zaciąg polny i goździk kropkowany. g) Zbiorowiska kserotermiczne Zachowały się w gminie jedynie niewielkie fragmenty tego ekosystemu na zboczu wzgórza na wschód od Liwcza, na stromych zboczach kompleksów leśnych Winniki, na zboczach doliny Bugu koło wsi Gołębie i na pastwiskach wsi Horodyszcze. Na zboczach występują zespoły muraw; koło Liwcza z gatunkami jak: zawilec wielkokwiatowy, aster gawędka, turzyca wczesna, przetacznik austriacki, dzwonek syberyjski, lebioda pospolita, marzanka barwiarska, dzwonek skupiony, chaber drakiew, szałwia łąkowa, ożanka właściwa; na zboczach kompleksów leśnych Winniki oraz na pastwisku koło Horodyszcza rosną ożanka właściwa, szałwia łąkowa, leniec pospolity, zaraza, prosownica pierzasta. Ze zbiorowiskami kserotermicznymi związane są tzw. Zarośla ciepłolubne, zajmujące górne partie zbocza koło Liwcza, wśród których dominuje leszczyna, dereń świdwa, szakłak zwyczajny i rosną rzadkie gatunki: obuwik pospolity, pluskwica europejska, lilia złotogłów i wawrzynek wilczełyko. Wśród zbiorowisk roślinnych gminy występują zbiorowiska synantropijne, obejmujące roślinność siedlisk przekształconych przez człowieka pośrednio lub bezpośrednio. Różnicuje się je na dwie grupy: ruderalną 25 towarzyszącą zwłaszcza przychaciom, przydrożom, zrębom leśnym oraz segetalną - występującą wśród upraw polowych. 4.9. Fauna W gminie Dołhobyczów wśród fauny dominują gatunki środkowoeuropejskie, pospolite w całej Polsce, ale spotkać można również osobliwości. Stwierdzono dotychczas występowanie 39 gatunków ssaków, a wśród nich, sarny, jelenia, dzika, gronostaja, łasicy, nornicy, borsuka, jenota, orzesznicy, ryjówki. Osobliwością jest występowanie gatunków z "Polskiej czerwonej księgi zwierząt" - bobra europejskiego, susła perełkowanego, tchórza stepowego i smużki . W gminie licznie reprezentowane są ptaki, w tym gatunki najcenniejsze. Bogatą faunę ptaków posiadają żyzne lasy - występuje tu myszołów, orlik krzykliwy, jastrząb, puszczyk, muchołówka białoszyja, bocian czarny. W krajobrazie rolniczym dominują: przepiórka kląskawka, potrzeszcz i ortolan; charakterystycznym gatunkiem jest bocian biały, którego najwięcej gniazd stwierdzono we wsi Gołębie. W przydrożnych skarpach i stromych brzegach Bugu gniazdują brzegówki i występuje rzadki, charakterystyczny dla południowo - wschodniej Polski ptak - żołna. W sadach, parkach, przydrożnych drzewach gnieździ się dzięcioł białoszyi. Na stawach, starorzeczach Bugu i zaroślach nadrzecznych występują ptaki wodno - błotne, a wśród nich najcenniejsze: perkozek, bąk, łabędź niemy, błotniak stawowy, błotniak łąkowy, derkacz, kokoszka. Stanowisko lęgowe ptaków wodnych proponowane są do objęcia ochroną w formie użytków ekologicznych. Spośród pozostałych przedstawicieli fauny w gminie występuje jaszczurka zwinka, chronione gatunki płazów - kumak nizinny, żaba moczarowa, ropucha szara, grzebieniuszka ziemna, rzekotka drzewna. W Bugu występuje około 44 gatunki ryb, m.in. trawianka która dotarła 26 tu z dorzecza Dniepru. Stwierdzono też występowanie 54 gatunków motyli dziennych, wśród nich gatunki rzadkie: pazia królowej, mieniaka strużnika, czerwończyka nieparka oraz szlaczkonia szafrańca. 4.10. Formy ochrony przyrody występujące w gminie Obszary o cennych walorach przyrodniczych i krajobrazowych objęto ochroną, tworząc w 1996r. Dołhobyczowski Obszar Chronionego Krajobrazu, obejmujący 1.826 ha lasów i 2.649 ha użytków rolnych. Obszar ten został utworzony w celu zapewnienia równowagi ekologicznej. Chroni interesujące krajobrazowo ekosystemy leśne, łąkowe, wodne oraz pól uprawnych zasiedlonych bogactwem gatunkowym roślin i zwierząt. Lasy nadbużańskie oraz doliny rzeczne są miejscem rozrodu i bytowania licznych gatunków ptaków oraz zwierzyny. W dolinie Bugu w obrębie Dołhobyczowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu znajduje się obszar wpisany do rejestru ,,NATURA 2000”. Europejska Sieć Ekologiczna „NATURA 2000” to sieć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczenia tych obszarów jest ochrona cennych, pod względem przyrodniczym i zagrożonych składników różnorodności biologicznej. W gminie Dołhobyczów znajduje się również utworzony w 1995 roku rezerwat faunistyczny ,,Suśle Wzgórze” w obrębie miejscowości Chochłów. Został on utworzony w celu zachowania koloni susła perełkowanego. Jest to jedna z siedmiu kolonii zwartych susła perełkowanego w Polsce. 27 Tabela 9. Pomniki przyrody L.p. Nr Rok Rodzaj pomnika Wymiary ewidencyjny utworzenia (obwód – cm) 1 141 1988 modrzew polski 270 2 142 1988 buk zwyczajny, 386 forma czerwonolistna 3 143 1988 trzy jesiony 426, 434, wyniosłe 429 4 149 1988 lipa 400 drobnolistna Lokalizacja Dołhobyczów – park podworski Dołhobyczów – park podworski Dołhobyczów – park podworski Oszczów – park podworski 5. ISTNIEJĄCA INFRASTRUKTURA WYWIERAJĄCA WPŁYW NA ŚRODOWISKO 5.1. Systemy kanalizacji sanitarnej i oczyszczalnie ścieków Na terenie gminy gospodarka ściekowa jest prowadzona w dwojaki sposób. Sektory mieszkaniowe byłych PGR i część Chłopiatyna są wyposażone w sieć kanalizacyjną /oraz nowoczesne oczyszczalnie ścieków/. Natomiast ścieki z terenów wiejskich głównie gromadzone są w zbiornikach bezodpływowych, czyli szambach. Opróżnianie szamb następuje przy użyciu taboru asenizacyjnego i transporcie ścieków do wyznaczonych punktów zrzutu przy oczyszczalni ścieków. Tabela 10. Stan skanalizowania obszaru gminy Ilość Odprowadzone podłączonych Typ oczyszczalni ścieki w 2005r budynków w m3 mieszkalnych MOS-40 3.600 15 (wielorodz.) Lp. Nazwa oczyszczalni ścieków Długość sieci kanalizacyjnej w mb 1. Hulcze – osiedle 1.200 2. Kościaszyn – osiedle 1.000 MOS-25 2.400 16 (wielorodz.) 3. Liwcze – osiedle 800 MOS-20 1.500 14 (wielorodz.) 4. Przewodów – osiedle 2.300 MOS-80 5.300 25 (wielorodz.) 5. 6. 7. 8. Białystok – osiedle Lipina – osiedle Setniki Uśmierz 3.300 2.100 1.100 1.100 Przepompownia Przepompownia BIOKLER-25 MOS-25 2.000 1.100 2.700 2.600 12 (wielorodz.) 11 (wielorodz.) 12 (wielorodz.) 18 (wielorodz.) 28 9. Gołębie – osiedle 900 BIOKLER-24 2.700 19 (wielorodz.) 10. Wólka Poturzyńska 700 MOS-25 2.500 11. Dołhobyczów – osiedle i część wsi 3.600 13 (wielorodz.) 30 (wielo- i jednorodzinne, usługowe) 12. Chłopiatyn (część wsi) 4.300 BIOKLER-30 - - 13. Myców 2.000 Przepompownia - - 14. Majdan 2.100 Przepompownia - - (BIOBLOK) 24.700 Na terenie gminy Dołhobyczów nie istnieje działająca kanalizacja deszczowa.. 5.2. Sieci wodociągowe Na koniec 2006 roku długość czynnej sieci wodociągowej rozdzielczej (bez przyłączy) wynosiła 91,7 km. Dobowa zdolność produkcyjna czynnych ujęć wody wynosi 3187 m3/d. Straty ogólne wody na sieci szacuje się na poziomie ok. 15-20%, jednak w tej ilości ujęte są zarówno awarie na sieci, jak i płukanie sieci oraz woda zużywana do celów p. pożarowych. Właścicielem i administratorem sieci wodociągowej jest Gminny Zakład Usług Komunalnych w Dołhobyczowie. Sieć wodociągowa zasilana jest z własnych ujęć wód głębinowych. Ujęcia wody wraz ze stacjami uzdatniania wody zlokalizowane są w siedmiu miejscowościach. Woda odżelaziana jest w Stacjach Uzdatniania Wody i regularnie badana przez Powiatową Stacją Sanitarno – Epidemiologiczną w Hrubieszowie. Woda uzdatniana spełnia wymagania podane w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z 19 listopada 2002 r. w sprawie wymagań dotyczących jakości wody przeznaczonej do spożycia. Poza zbiorowym zaopatrzeniem w wodę pitną pozostają miejscowości: Podhajczyki, Zaręka, Kolonia Dołhobyczów (Mołczany), Siekierzyńce, Horoszczyce, Sulimów, Horodyszcze, Liwcze – wieś, Wyżłów, Gołębie – wieś. 29 Tabela 11. Stan wodociągów na terenie gminy Dołhobyczów Lp. Nazwa wodociągu 1. Dołhobyczów 2. Żabcze 3. Hulcze 4. Majdan 5. Przewodów 6. 7. Uśmierz Gołębie Wólka Poturzyńska 8. Zasilane miejscowości Dołhobyczów, Dołhobyczów Kolonia, Honiatyn, Kadłubiska Witków, część Horoszczyc Żabcze, Oszczów Oszczów Kolonia Hulcze, Chochłów Dłużniów, Żniatyn, Liwcze, Kościaszyn Majdan, Chłopiatyn Myców Lipina, Białystok, Liski Przewodów, Setniki Uśmierz Gołębie Wólka Poturzyńska Ilość Wydajność Długość w odbiorców eksploatacyjna mb gospodarstw w m3/h domowych 30.500 81 556 16.300 37 157 17.100 40 270 6.200 12 109 15.100 38 325 2.300 1.200 5 1 37 45 2.200 1 41 5.3. Zaopatrzenie w ciepło Gmina nie posiada centralnego źródła ciepła oraz sieci ciepłowniczej. W lokalne kotłownie olejowe z automatycznym sterowaniem wyposażony jest budynek Urzędu Gminy, Ośrodek Zdrowia z Aptekami w Dołhobyczowie, Bank Spółdzielczy w Dołhobyczowie, Zespół Szkół w Hulczu i Zespół Szkół w Przewodowie, Dom Nauczyciela w Dołhobyczowie. Lokalne kotłownie węglowe ogrzewają: - 17 budynków Spółdzielni Mieszkaniowej w Dołhobyczowie, - 6 budynków sektora mieszkaniowego i 2 użyteczności publicznej w Przewodowie. 30 5.4. Sieć komunikacyjna Układ podstawowy dróg, zapewniający połączenia komunikacyjne gminy z miastem powiatowym, sąsiednimi gminami oraz sołectwami wewnątrz gminy, stanowią: - droga wojewódzka Nr 844 relacji Hrubieszów – Dołhobyczów – granica państwa. Długość odcinka na obszarze gminy – 11.100 mb; stanowiące połączenie miejscowości gminnej z miastem powiatowym. - droga wojewódzka Nr 852 Józefówka – Nowosiółki – Witków, Długość odcinka na obszarze gminy -2.500 mb; - drogi powiatowe o liczbie 13 odcinków, łącznej długości 93,55 km, w tym utwardzonych 83,78 km. - drogi gminne stanowią wewnętrzne połączenia, łączna ich długość wynosi ok.74 km. Drogi wymagają remontu, mają nieuporządkowane pobocza, oraz nieodpowiednie odwodnienie jezdni, co powoduje ich dalszą degradację. Drogi wymagają doinwestowania poprzez poprawę nośności nawierzchni, utwardzenie poboczy a na odcinkach zwartej zabudowy realizację ciągów pieszych i rowerowych. Drogi powiatowe na wielu odcinkach nie posiadają wymaganych przepisami pasów drogowych oraz przekrojów poprzecznych. Marszruta komunikacji drogowej oparta jest na szkielecie dróg układu podstawowego i zapewnia elementarną obsługę. Brak urządzeń towarzyszących jak zatoki i zadaszenia powodują, że autobus zatrzymujący się na przystanku blokuje ruch na drodze, a wsiadanie na nie urządzonym przystanku jest utrudnione w szczególności dla dojeżdżających do szkół dzieci i młodzieży. Stan techniczny w większości nawierzchni dróg powiatowych i gminnych jest zły. Należy dążyć do szybkiej modernizacji istniejących dróg o utwardzonej nawierzchni oraz stopniowego ulepszania dróg gruntowych. 31 Jednym z bardzo trudnych problemów gminy jest brak odpowiednich dróg dojazdowych do pojedynczych zabudowań .Niektóre gospodarstwa domowe odizolowane są przez okres zimy i jesieni ”od świata”. 5.5. Gospodarka odpadami Gmina, w miejscowości Hulcze, posiada zmodernizowane składowisko odpadów o pojemności wysypiska 15.000 m3. Ogólna powierzchnia wysypiska wynosi 0,60 ha. Gospodarka odpadami jest częściowo zorganizowana. Realizację ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminie wykonuje Gminny Zakład Usług Komunalnych w Dołhobyczowie, który zaopatrzył mieszkańców w pojemniki i zawarł umowy na odbiór nieczystości stałych i płynnych. GZUK nie ma odpowiedniego samochodu do wywozu śmieci. Na terenie gminy występuje niebezpieczny odpad jakim jest azbest, który wchodzi w skład eternitu, pospolitego materiału do krycia dachów zarówno budynków mieszkalnych jak i gospodarczych. Usuwanie i utylizacja wyrobów azbestowych należy do ważniejszych problemów ekologicznych, wymagających dużego zaangażowania środków finansowych. 6. KIERUNKI OCHRONY ŚRODOWISKA GMINY 6.1. Cele i priorytety ekologiczne Podstawowymi dokumentami, w które "wpisują się" cele ochrony środowiska gminy Dołhobyczów są przede wszystkim: „Polityka ekologiczna państwa na lata 2003-2006 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2007 – 2010”, „Program ochrony środowiska województwa lubelskiego”, „Plan zagospodarowania przestrzennego województwa lubelskiego” oraz „Program ochrony środowiska dla powiatu hrubieszowskiego”. Cele ekologiczne stanowią rozwinięcie i uszczegółowienie celów w zakresie ochrony środowiska i rozwoju infrastruktury służącej ochronie 32 środowiska sformułowanych w „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dołhobyczów”. Jako podstawowy cel ekologiczny na obszarze gminy Dołhobyczów do 2012 r. przyjęto „Zachowanie wysokich walorów przyrodniczo-krajobrazowych obszaru gminy oraz rozwój infrastruktury służącej ochronie środowiska w celu poprawy jakości życia mieszkańców i zaktywizowania rozwoju gospodarczego gminy, w tym turystyki i rekreacji”. Realizacja celu głównego jest możliwa pod warunkiem przyjęcia jako powszechnie obowiązującej, w tym w rozwoju gospodarczym i planowaniu przestrzennym, zasady zrównoważonego rozwoju, identyfikacji określonych priorytetów ochrony środowiska oraz realizacji celów cząstkowych. Ocena aktualnego stanu środowiska na obszarze gminy i identyfikacja najważniejszych problemów ekologicznych upoważniają do stwierdzenia, że celami tymi są: -ochrona jakości wód powierzchniowych przez rozbudowę systemów kanalizacji sanitarnej, -ograniczanie spływu do wód zanieczyszczeń ze źródeł obszarowych, -zachowanie jakości wód podziemnych i ich ochrona przed degradacją, -ochrona gruntów przed erozją i przeciwdziałanie degradacji gleb, -zachowanie i kształtowanie różnorodności biologicznej, -zwiększenie lesistości gminy, -wdrożenie nowoczesnego systemu gospodarki odpadami, -ochrona walorów przyrodniczych i krajobrazowych doliny Bugu, -dalsza poprawa jakości powietrza atmosferycznego. Podstawowymi priorytetami ekologicznymi na obszarze gminy Dołhobyczów są: -pełne uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej poprzez rozbudowę sieci kanalizacji sanitarnej, -budowa indywidualnych lub grupowych oczyszczalni przyzagrodowych na terenach nieprzewidzianych do skanalizowania, 33 -uzupełnienie sieci i przyłączy wodociągowych, -bieżące utrzymanie ujęć wody i sieci wodociągowej, -modernizacja ujęcia wody i stacji wodociągowej w Dołhobyczowie, -ograniczanie spływu zanieczyszczeń obszarowych, -wdrożenie systemu selektywnej zbiórki odpadów, -eliminacja źródeł zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego poprzez modernizacje kotłowni w szkołach w Przewodowie i Dołhobyczowie, -ograniczanie i eliminacja źródeł hałasu komunikacyjnego i przemysłowego, -wzbogacanie walorów estetycznych krajobrazu rolniczego terenów wiejskich, -rekultywacja wyrobisk poeksploatacyjnych, -edukacja ekologiczna społeczności gminy. 6.2. Ochrona powierzchni ziemi i gleb Główne czynniki degradujące związane są z erozją powierzchniową, eksploatacją kopalin, przebiegiem tras komunikacyjnych, niewłaściwym użytkowaniem rolniczym. Erozja powierzchniowa wodna w stopniu średnim, silnym i bardzo silnym występuje na powierzchni do 10% gruntów ornych (obszar Grzędy Sokalskiej); gmina należy do słabo degradowanych, gdzie lokalnie pilne jest podjęcie zabiegów przeciwerozyjnych. Eksploatacja kopalin na skalę przemysłową nie występuje, znajdują się natomiast punktowe obiekty eksploatacji „na dziko”, których oddziaływanie jest lokalne. W gminie nie przeprowadzono dotychczas szczegółowych badań nad stanem zanieczyszczenia gleb; w oparciu o wyniki dla analogicznych terenów można przyjąć, że gleby nie są zanieczyszczone naturalnymi zawartościami metali ciężkich. Podstawowym kierunkiem działań w zakresie ochrony zasobów glebowych jest ochrona gruntów o najlepszej przydatności rolniczej przed przeznaczaniem na cele nierolnicze. Kompetencje w tym zakresie posiada Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi, który wydaje zgodę na przeznaczenie nierolnicze gruntów klas bonitacyjnej I-III. W odniesieniu do gruntów klasy IV 34 stosowną zgodę wydaje wojewoda. Przy przekazywaniu gleb chronionych na cele nierolnicze wskazane jest zdjęcie i zagospodarowanie wierzchniej próchnicznej warstwy gleby. Bardzo ważnym kierunkiem działań w zakresie ochrony zasobów glebowych jest zapobieganie procesom degradacji gleb. Na terenach o urozmaiconej rzeźbie terenu istnieje duże zagrożenie erozją wodną powierzchniową i wąwozową. Głównym sposobem przeciwdziałania tym procesom jest stosowanie orki wzdłuż a nie w poprzek stoku, preferowanie na stromych stokach trwałych użytków zielonych w miejsce gruntów ornych wprowadzanie zadrzewień i zakrzewień. W zakresie przeciwdziałania procesom erozji wietrznej występującej głównie na odkrytych powierzchniach wysoczyznowych, a objawiającej się wywiewaniem cząstek próchnicznych należy wprowadzać na tereny użytkowane rolniczo różnopostaciowe formy zieleni (kępowe, szpalerowe). Bardzo ważnym kierunkiem działań jest racjonalne stosowanie nawozów sztucznych i środków ochrony roślin, które oprócz zanieczyszczenia wód powierzchniowych i podziemnych powodują „zmęczenie” gleby. Preferować należy stosowanie nawozów naturalnych - obornika. Utrzymanie odpowiednich warunków wodnych w glebie zapewniają systemy melioracyjne. Należy prowadzić odpowiednią konserwację rowów i kanałów melioracyjnych przede wszystkim w celu zapewnienia ich drożności. Wadliwie funkcjonujące systemy melioracyjne (np. tylko odwadniające teren) należy sukcesywnie modernizować. Podstawowe kierunki działań w zakresie ochrony zasobów glebowych stanowią: - ochrona gleb o wysokiej przydatności rolniczej przed zmianą sposobu użytkowania na cele nierolnicze, - utrzymanie, odbudowa i modernizacja systemów melioracyjnych, - wprowadzanie zieleni na tereny użytkowane rolniczo, - zapobieganie degradacji gleb i ich ochrona gleb przed zanieczyszczeniem, - racjonalne nawożenie gleby i stosowanie środków ochrony roślin, 35 - wspieranie i promowanie ekologicznych sposobów produkcji rolnej, - opracowanie i wdrażanie „Programu usuwania azbestu”. 6.3. Ochrona zasobów przyrodniczych Głównym celem ochrony zasobów przyrodniczych na terenie gminy Dołhobyczów jest zachowanie, właściwe wykorzystanie oraz odnawianie i przewracanie do stanu właściwego jej składników, w szczególności ekosystemów zachowanych w stanie naturalnym lub zbliżonym do naturalnego. Ochrona najcenniejszych przyrodniczo ekosystemów i siedlisk powinna być realizowana poprzez obejmowanie ich ochroną prawną m.in. jako użytki ekologiczne, rezerwaty przyrody, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, pomniki przyrody. Ochronie zasobów przyrodniczych gminy Dołhobyczów służą wprowadzone zakazy: - prowadzenia działalności wzmagającej procesy erozyjne, - wypalania roślinności, - stosowania zrębów zupełnych w lasach, - zmiana stosunków wodnych naruszających równowagę ekologiczną ekosystemów, regulacji rzek i potoków, - składowania, wysypywania, zakopywania i wylewania odpadów lub innych nieczystości, innego zanieczyszczania wód i gleby, - stosowanie w gospodarce rolnej i leśnej środków chemicznych I i II klasy toksyczności, - niszczenie lub uszkadzanie drzew i innej roślinności, - chwytania, płoszenia i zabijania dziko żyjących zwierząt, niszczenia nor i legowisk zwierzęcych, gniazd ptasich i wybierania jaj. Wyżej wymienione zakazy nie dotyczą działań wynikających z racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej, rybackiej i łowieckiej. Na terenie gminy, znajduje się objęty systemem „NATURA 2000” 36 rezerwat faunistyczny „Suśle Wzgórza”, na którego terenie prowadzi się działania ochronne polegające na regularnym koszeniu pastwisk oraz usuwaniu krzewów głogu i róż. Planowane jest utworzenie, położonego w leśnictwie Dołhobyczów, rezerwatu „Dołhodęby” o powierzchni 53,46 ha. Dominuje tam dojrzały drzewostan dębowy z typowym dla dąbrowy świetlistym runem, bogaty w roślinność chronioną i rzadką. Dotychczas na terenie gminy Dołhobyczów nie utworzono żadnych użytków ekologicznych . W trakcie penetracji terenu gminy natrafiono na kilka obiektów zasługujących na zabezpieczenie ich tą formą ochrony: - pastwiska koło wsi Horodyszcze, występują chronione i rzadkie gatunki motyli, - stawy hodowlane w Kościaszynie, znajdują się stanowiska lęgowe ptactwa wodnego, - śródpolny staw na zachód o Białystoku, miejsce gniazdowania rzadkich gatunków ptaków, - turzycowisko z luźną trzciną w dolinie Warężanki koło Mycowa, miejsce gniazdowania ptaków wróblowatych, śródleśne bagna na terenie leśnictwa Dołhobyczów. W trakcie rozpoznania walorów przyrodniczych zlokalizowano kilka obiektów zasługujących na uznanie ich za pomniki przyrody. Zestawiono je w poniższej tabeli. 37 Tabela 12. Projektowane pomniki przyrody Wymiary (obwód – L.p. Rodzaj pomnika cm) 1 jesion wyniosły 361 2 jesion wyniosły 351 3 jesion wyniosły 407 4 jesion wyniosły 382 5 jesion wyniosły 518 6 7 8 cztery buki zwyczajne 326, 310, 283, 303 jesion wyniosły 377 płat roślinności: około 1 ha zawilec wielkokwiatowy, pluskwica europejska, wawrzynek wilczełyko, aster gawędka, lilia złotogłów, obuwik pospolity Lokalizacja Dołhobyczów – park podworski – obok pomnika Dołhobyczów – park podworski – obok pomnika Dołhobyczów – park podworski – obok ujęcia wody Dołhobyczów – park podworski – pomiędzy pałacem a ujęciem wody Dołhobyczów – park podworski – przy bloku mieszkalnym Leśnictwo Dołhobyczów – oddział 164a Leśnictwo Witków – oddział 227b Liwcze – zbocza na wschód od miejscowości Dotychczas na terenie gminy Dołhobyczów nie utworzono żadnych użytków ekologicznych . W trakcie penetracji terenu gminy natrafiono na kilka obiektów zasługujących na zabezpieczenie ich tą formą ochrony: - pastwiska koło wsi Horodyszcze, występują chronione i rzadkie gatunki motyli, - stawy hodowlane w Kościaszynie, znajdują się stanowiska lęgowe ptactwa wodnego, - śródpolny staw na zachód o Białystoku, miejsce gniazdowania rzadkich gatunków ptaków, - turzycowisko z luźną trzciną w dolinie Warężanki koło Mycowa, miejsce gniazdowania ptaków wróblowatych, - śródleśne bagna na terenie leśnictwa Dołhobyczów. 38 6.4. Ochrona akustycznych powietrza atmosferycznego i poprawa warunków Powietrze atmosferyczne jest jednym z podstawowych komponentów środowiska przyrodniczego, a jego stan ma istotny wpływ na zdrowie człowieka, klimat, glebę, wodę, szatę roślinną oraz zwierzęta. Działalność człowieka oraz procesy naturalne powodują przedostawanie się do powietrza substancji o bardzo zróżnicowanym oddziaływaniu, które mogą powodować zanieczyszczenie atmosfery. Głównymi składnikami zanieczyszczenia powietrza są substancje gazowe: dwutlenek węgla (CO 2), dwutlenek siarki (SO2), tlenek azotu (NO), tlenek węgla (CO), amoniak oraz substancje pyłowe i aerozole. Stan zanieczyszczenia powietrza podlega kontroli w ramach monitoringu środowiska prowadzonego przez właściwe terytorialnie Inspekcję Ochrony Środowiska i Stację Sanitarno – Epidemiologiczną w oparciu o wyznaczone punkty pomiaru, których na terenie gminy Dołhobyczów nie ma. Na podstawie badań przeprowadzonych w niedużej odległości od terenów gminy można stwierdzić, że zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego jest niskie porównaniu z dopuszczalnymi normami. Podstawowe kierunki działań w zakresie ochrony powietrza atmosferycznego dotyczą: - zmiany systemów ogrzewania tradycyjnych (węglowych) na bardziej przyjazne środowisku (olejowe, trociny, drewno), - termomodernizacja obiektów ogrzewanych, prowadząca do oszczędności energii i zmniejszenia emisji spalin do atmosfery, - modernizacja kotłowni węglowych, - edukacja w zakresie spalaniu odpadów zabronionych prawem w paleniskach domowych. Ważnym działaniem w zakresie poprawy stanu powietrza atmosferycznego jest również modernizacja dróg gminnych. Niezbędna jest modernizacja 39 nawierzchni dróg, z których tylko na niewielkiej części została wykonana nawierzchnia bitumiczna. Należy unikać utwardzania dróg żużlem wielkopiecowym, czego efektem jest pylenie, zwłaszcza uciążliwe podczas pogody bezopadowej. Sugeruje się oprócz nawierzchni bitumicznej, która niestety jest kosztowna, modernizację dróg tłuczniem (kamieniem łamanym i płytami betonowymi). Pożądanym działaniem jest wprowadzenie sieci gazu przewodowego na terenie gminy. Gazyfikacja na terenie gminy powinna objąć przede wszystkim obszary najsilniej zurbanizowane. Głównym źródłem zakłóceń środowiska akustycznego na terenie gminy Dołhobyczów jest hałas drogowy. Poziom hałasu komunikacyjnego zależy zarówno od czynników, takich jak natężenie ruchu, prędkość pojazdów, ich stan techniczny czy rodzaj i stan nawierzchni, po której poruszają się owe pojazdy, jak i od rodzaju otaczającej zabudowy. Brak badań akustycznych uniemożliwia ocenę emisji hałasu do środowiska. W celu poprawienia warunków akustycznych, należy wprowadzić na obrzeżach dróg pasy zieleni. 6.5. Ochrona wód Na terenie gminy Dołhobyczów, jedynie rzeka Bug objęta jest stałym monitoringiem jakości wód. Na całej długości prowadzi wody nie mieszczące się w obowiązujących normach czystości . Przejawem trwałości zanieczyszczenia wód Bugu jest bardzo wysokie, pozaklasowe stężenie charakterystyczne chlorofilu „a”, zarejestrowane we wszystkich przekrojach pomiarowych. Punkty krajowej sieci pomiarowej jakości wód podziemnych, znajdują się poza terenem gminy. Pomiary w najbliższym sąsiedztwie gminy tj. w Gozdowie, Poturzynie oraz Hrubieszowie stwierdziły wody o jakości średniej (II klasa) i niskiej (III klasa). Ochrona wód polega na racjonalnym gospodarowaniu ich zasobami, 40 zapobieganiu lub przeciwdziałaniu naruszania równowagi przyrodniczej i wywoływania w wodach zmian powodujących ich nieprzydatność dla ludzi, świata roślinnego i zwierzęcego. Podstawowym rodzajem użytkowania zasobów wodnych , najsilniej oddziaływującym na ich stan ilościowy i jakościowy jest pobór wody na cele gospodarcze i wykorzystywanie wód jako odbiorników ścieków. Punktowe i obszarowe źródła zanieczyszczeń wód: zrzuty ścieków z jednostek wiejskich, gdzie budowa wodociągów wyprzedziła budowę sieci kanalizacyjnych i oczyszczalni ścieków, ścieki deszczowe spływające z terenów komunikacyjnych, placów utwardzonych i stacji paliw; spływy z terenów rolniczych (stosowane w nadmiarze nawozy sztuczne, środki ochrony roślin, nawozy naturalne – obornik, gnojowica), nieszczelne zbiorniki bezodpływowe na nieczystości płynne, nielegalne wykorzystywanie nie eksploatowanych studni jako szamb powodujące bezpośrednie zanieczyszczenie całych poziomów wodonośnych, występujące sporadycznie „dzikie” wysypiska śmieci Podstawowe kierunki działań w zakresie ochrony wód dotyczą: budowę ujęć wody i sieci wodociągowych w miejscowościach do tej pory niezwodociągowanych t. j.: Zaręka, Kolonia Dołhobyczów (Mołczany), Siekierzyńce, Horoszczyce, Sulimów, Horodyszcze, Liwcze - wieś, Gołębie wieś. budowę sieci wodociągowej pod inwestycje i dla potrzeb terenów rekreacyjnych, modernizację i utrzymanie istniejących stacji uzdatniania wody, podstawową formą dla terenów o zabudowie zwartej będzie kanalizacja grawitacyjna, 41 dla ominięcia lokalnych przeszkód terenowych lub uniknięcia dużych zagłębień kanałów (powyżej 5m) będą stosowane przepompownie ścieków, dla pojedynczych budynków w zabudowie rozproszonej może być stosowana kanalizacja ciśnieniowa tj. małe pompownie wyposażone w pompy rozdrabniające współpracujące z rurociągami tłocznymi o małych średnicach. Techniczne rozwiązanie powyższego powinno być dokonane na etapie sporządzania projektu technicznego przykanalików (podłączeń poszczególnych budynków), w określonych warunkach mogą być również stosowane przydomowe oczyszczalnie ścieków (np. dla pojedynczych posesji położonych z dala od skupisk zabudowy), zbiorniki bezodpływowe i dowóz ścieków do punktu zlewnego na najbliższej oczyszczalni mogą być stosowane wyjątkowo dla pojedynczych budynków oddalonych od istniejącej zabudowy i to jako rozwiązania tymczasowe, w miarę możliwości planuje się wykorzystanie istniejących oczyszczalni ścieków dla przyłączenia nowych dostawców, edukacja w zakresie racjonalnego wykorzystania wody i wpływu człowieka na jej czystość. Na terenie gminy Dołhobyczów sporadycznie występują powodzie. Występowanie ich jest uwarunkowane okresowym, ale bardzo silnym, zwiększeniem zasilania rzek opadami atmosferycznymi lub wodą roztopową. Zagrożenie powodzią zależy także od hipsometrii zlewni i stopnia jej zalesienia oraz od możliwości retencjonowania wody w dużych i małych zbiornikach wodnych, starorzeczach, kanałach i rowach. Wyróżnia się generalnie dwa rodzaje wezbrań: – powodzie roztopowe, – powodzie opadowo-rozlewowe. Powodzie roztopowe, mające miejsce głównie w marcu i kwietniu, 42 spowodowane są tajaniem pokrywy śnieżnej i powstawaniem zatorów (stany wysokie rzek). Powodzie typu opadoworozlewowego, występujące głównie w lipcu i sierpniu, związane są z deszczami o dużej intensywności lub o charakterze nawalnym. Działaniem zmniejszającym deficyt wód oraz zmniejszającym zagrożenia powodziowe jest retencja wód. Pozwala bowiem regulować obieg wody w środowisku prowadząc do zwiększenia zasobów wodnych poprzez okresowe zmagazynowanie wód nadmiarowych i powodziowych oraz ich sukcesywne przekazywanie do systemu hydrologicznego w okresach niedoboru wód na skutek zmniejszającego zasilania (przez opady atmosferyczne i roztopy śniegu). Dla polepszenia stanu bezpieczeństwa i uregulowania rzek należy rozpatrzeć budowę zbiornika retencyjnego. 6.6. Edukacja ekologiczna Znaczenie edukacji ekologicznej, jako istotnego elementu ochrony środowiska, będzie coraz większe. Zadania z tego zakresu realizowane będą zarówno na różnych poziomach administracji, za pośrednictwem szkolnictwa publicznego, jak i przez organizacje pozarządowe i inne struktury. Realizowane powinny być założenia i cele zawarte w Narodowej Strategii Edukacji Ekologicznej, m.in.: • upowszechnianie idei ekorozwoju we wszystkich sferach życia, • wdrożenie edukacji ekologicznej jako edukacji interdyscyplinarnej na wszystkich stopniach edukacji formalnej i nieformalnej, • tworzenie wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów edukacji ekologicznej, • promowanie dobrych doświadczeń z zakresu metodyki edukacji ekologicznej. Główne cele edukacji ekologicznej na terenie gminy Dołhobyczów: - kształtowanie postaw i zachowań zgodnych z zasadami ekorozwoju, 43 - wykorzystanie wiedzy ekologicznej jako ważnego czynnika w procesie zarządzania, - tworzenie ekologicznych podstaw kształtowania tożsamości regionalnej i lokalnej, - wykształcenie w społeczeństwie nawyków kultury ekologicznej oraz poczucia odpowiedzialności za stan i ochronę środowiska. Powyższe cele będą osiągane poprzez: - prowadzenie działań na rzecz proekologicznej edukacji radnych i pracowników samorządowych oraz lokalnych społeczności, - wspieranie stowarzyszeń działających na rzecz ochrony środowiska i krajobrazu kulturowego, - prowadzenie organizacji szkolnych i konkursów o tematyce ekologicznej, organizację wyjazdów dzieci i młodzieży do tzw. „zielonych szkół”, - tworzenie szlaków turystycznych promujących walory przyrodnicze. Edukacja ekologiczna powinna być prowadzona na wszystkich szczeblach szkolnictwa. Należy również prowadzić wśród społeczeństwa różnego rodzaju akcje edukacyjne. Edukacja ekologiczna jest jednym z podstawowych instrumentów polityki ochrony środowiska mający na celu przekazanie informacji o istniejących w środowisku problemach i ich konsekwencjach oraz możliwych rozwiązań służących poprawie jakości środowiska życia. W trakcie realizowania zadań edukacji ekologicznej można wykorzystać potencjał pozarządowych organizacji ekologicznych. 44 7. HARMONOGRAM DZIAŁAŃ EKOLOGICZNYCH DZIAŁANIE Ograniczenie przeznaczania na cele nierolnicze gruntów o wysokich walorach ekologicznych i produkcyjnych Przeciwdziałanie erozji wodnej i wietrznej gleb Utrzymanie, modernizacja i odbudowa systemów melioracyjnych LATA REALIZACJI NAKŁADY FINANSOWE 2008-2011 2012-2015 Ochrona powierzchni ziemi i gleb ŻRÓDŁA FINANSOWANIA Zadanie ciągłe - - Zadanie ciągłe - - Zadanie ciągłe 10 tys. zł./rok Właściciele gruntów, fundusze ochrony środowiska Zadanie ciągłe 2 tys. zł./rok Fundusze ochrony środowiska, budżet gminy, Fundusz Ochrony Gruntów Rolnych Zakup śmieciarki 300 tys. zł. Fundusze strukturalne UE, budżet gminy Wprowadzenie segregacji śmieci – zakup zbiorników 20 tys. zł. Fundusze strukturalne UE, budżet gminy Opracowanie i wdrażanie „Programu usuwania azbestu” - - Rekultywacja i likwidacja „dzikich” kopalni Ochrona zasobów przyrodniczych Objęcie ochroną prawną kolejnych pomników przyrody Utworzenie użytków ekologicznych Poprawa różnorodności Zadanie ciągłe 45 - - - - - - biologicznej i krajobrazowej Wprowadzenie zadrzewień i rozwój terenów zielonych Zadanie ciągłe 20 tys. zł./rok Rewaloryzacja i pielęgnacja parków podworskich Zadanie ciągłe 20 tys. zł./rok Pielęgnacja cmentarzy nieczynnych Zadanie ciągłe 2 tys. zł./rok Zadanie ciągłe 2 tys. zł./rok Zadanie ciągłe - Ochrona i pielęgnacja pomników przyrody Ochrona walorów obszaru chronionego krajobrazu i rezerwatu Termomodernizacja szkół w Przewodowie i Dołhobyczowie Modernizacja systemów grzewczych na proekologiczne Poprawienie stanu nawierzchni dróg Wprowadzenie pasów zieleni na obrzeżach dróg Wprowadzenie odnawialnych źródeł energii Zarządcy dróg, fundusze pomocowe, budżet gminy, WFOŚiGW Właściciele parków, Wojewódzki Konserwator Zabytków, fundusze ochrony środowiska Budżet gminy , Wojewódzki Konserwator Zabytków, fundusze ochrony środowiska Budżet gminy, Wojewódzki Konserwator Zabytków - Ochrona powietrza atmosferycznego i poprawa warunków akustycznych Budżet gminy, fundusze ochrony 3 000 tys. zł. środowiska lub fundusze strukturalne UE Właściciele kotłowni, fundusze Zadanie ciągłe Zgodnie z potrzebami ochrony środowiska Zarządcy dróg, fundusze Zadanie ciągłe Zgodnie z potrzebami strukturalne UE Zarządcy dróg, fundusze ochrony Zadanie ciągłe Zgodnie z potrzebami środowiska Zadanie ciągłe Zgodnie z potrzebami Fundusze strukturalne UE, budżet gminy, fundusze ochrony środowiska Ochrona wód Wykonanie sieci wodociągowej Sulimów – Horodyszcze 1 500 tys. zł. 46 Budżet gminy, fundusze strukturalne UE Wykonanie kanalizacji sanitarnej w miejscowości Dołhobyczów Modernizacja hydroforni w Dołhobyczowie Bieżące naprawy i remonty ujęć wody i sieci wodociągowych Likwidacja „dzikich” wysypisk śmieci Bieżące naprawy i remonty oczyszczalni i sieci kanalizacyjnych Zwiększanie stopnia skanalizowania gminy Zwiększanie stopnia zwodociągowania gminy 4 500 tys. zł. 900 tys. zł. Budżet gminy, fundusze strukturalne UE Budżet gminy, fundusze strukturalne UE Zadanie ciągłe Zgodnie z potrzebami Budżet gminy Zadanie ciągłe 15 tys. zł./rok Budżet gminy, fundusze ochrony środowiska Zadanie ciągłe Zgodnie z potrzebami Budżet gminy Zadanie ciągłe Zgodnie z potrzebami Budżet gminy, fundusze strukturalne UE, fundusze ochrony środowiska Zadanie ciągłe Zgodnie z potrzebami Budżet gminy, fundusze strukturalne UE, fundusze ochrony środowiska Edukacja ekologiczna Opracowanie i wdrażanie gminnego programu edukacji ekologicznej Publikacje promujące walory przyrodnicze gminy Wyznaczenie tras turystycznych Organizacja konkursów przyrodniczych Organizacja akcji edukacyjnych w zakresie ekologii 5 tys. zł. Zadanie ciągłe 2 tys. zł./rok Zadanie ciągłe 10 tys. zł./rok Zadanie ciągłe 3 tys. zł./rok Zadanie ciągłe 3 tys. zł./rok 47 Budżet gminy, fundusze ochrony środowiska Budżet gminy, fundusze ochrony środowiska Budżet gminy, fundusze ochrony środowiska Budżet gminy, fundusze ochrony środowiska Budżet gminy, fundusze ochrony środowiska 47 8. SPOSÓB FINANSOWANIA PRZEDSIĘWZIĘCIA Nakłady finansowe wymagane na realizację zadań inwestycyjnych w zakresie ochrony środowiska przewyższają możliwości finansowe jednostek samorządu terytorialnego. W związku z tym powstaje konieczność pozyskania zewnętrznych źródeł finansowania planowanych inwestycji. Środki na finansowanie zadań, związanych z ochroną środowiska, mogą pochodzić z następujących źródeł: 1. fundusze europejskie, w tym: a. Funduszu Spójności (FS) b. Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) c. Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) d. Europejski Fundusz Rybacki (EFR) 2. instrumenty finansowe, wspierające politykę ochrony środowiska Wspólnoty, w tym: a. Program Life+, 3. europejskie mechanizmy finansowe, w tym: a. Norweski Mechanizm Finansowy i Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego 4. krajowe fundusze ekologiczne, w tym: a. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej b. Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej c. powiatowe i gminne fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej d. Fundacja EkoFundusz 48 5. kredyty bankowe 6. instrumenty rynkowe, w tym: a. środki pochodzące z handlu uprawnieniami do emisji 7. środki JST 8. budżet państwa 9. środki własne inwestorów Specyfiką systemu finansowania ochrony środowiska w Polsce jest to, że udział środków z budżetu państwa jest niewielki. Stopniowo, coraz większą rolę zaczynają odgrywać środki z funduszy europejskich, co wiąże się ze systematyczną poprawą ich pozyskiwania przez potencjalnych beneficjentów. Ich absorpcja jest również priorytetem dla krajowych funduszy ekologicznych, które za najważniejszy cel stawiają sobie wsparcie finansowe przedsięwzięć, których realizacja wynika z konieczności wypełnienia zobowiązań Polski wobec Unii Europejskiej w obszarze „środowisko”. Cel strategiczny Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia 2007-2013 (NSRO) oraz cele horyzontalne realizowane będą za pomocą programów operacyjnych (krajowych) realizowanych w ramach Celu Konwergencja oraz programów regionalnych realizowanych w ramach Celu Konwergencja i Celu Europejska Współpraca Terytorialna polityki spójności. Do Programów realizowanych na poziomie krajowym należą: 1. Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko (PO IiŚ) – finansowany ze środków EFRR oraz Funduszu Spójności, 2. Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (PO IG) – finansowany ze środków EFRR 49 3. Program Operacyjny Kapitał Ludzki (PO KL) – finansowany ze środków EFS, 4. Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej (PO RPW) – finansowany ze środków EFRR. Programy realizowane na poziomie regionalnym, w głównej mierze będą realizować cele horyzontalne NSRO. Do programów realizowanych na poziomie regionalnym, są zaliczane Regionalne Programy Operacyjne (RPO) oraz Programy Europejskiej Współpracy Terytorialnej (PO EWT), finansowane ze środków EFRR. W województwie lubelskim Zarząd Województwa opracował Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego na lata 2007-2013. W sposób komplementarny z ww. Programami, zadania ekologiczne będą mogły być wpierane w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Poniżej przybliżono kilka najważniejszych Programów Operacyjnych. 1. Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko Głównym celem Programu jest podniesienie atrakcyjności inwestycyjnej Polski i jej regionów poprzez rozwój infrastruktury technicznej przy równoczesnej ochronie i poprawie stanu środowiska, zdrowia, zachowaniu tożsamości kulturowej i rozwijaniu spójności terytorialnej. Program obejmie wsparciem takie dziedziny jak: transport, środowisko, energetykę, kulturę i dziedzictwo kulturowe, szkolnictwo wyższe, a także ochronę zdrowia. dofinansowanie dla W zakresie dużych ochrony inwestycji środowiska komunalnych, przewidziano inwestycji ekologicznych w przedsiębiorstwach, projektów ochrony przyrody i bezpieczeństwa ekologicznego, a także edukacji ekologicznej. Wsparcie z Programu przeznaczone jest zarówno dla JST, przedsiębiorców, jak również dla organizacji pozarządowych czy Lasów Państwowych. 50 Środowiskowe priorytety w projekcie Programu: Oś priorytetowa 1 Gospodarka wodno-ściekowa (m.in. zredukowanie ilości zanieczyszczeń odprowadzanych ze ściekami do wód i ziemi), Oś priorytetowa 2 Gospodarka odpadami i ochrona powierzchni ziemi (m.in. zmniejszenie udziału odpadów komunalnych składowanych i rekultywację terenów zdegradowanych), Oś priorytetowa 3 Zarządzanie zasobami i przeciwdziałanie zagrożeniom środowiska (m.in. ograniczenie ryzyka zagrożeń ekologicznych poprzez inwestycje i system monitorowania), Oś priorytetowa 4 Przedsięwzięcia dostosowujące przedsiębiorców do wymogów ochrony środowiska (m.in. ograniczanie wpływu istniejącej działalności przemysłowej na środowisko), Oś priorytetowa 5 Ochrona przyrody i kształtowanie postaw ekologicznych (m.in. ograniczenie strat zasobów różnorodności biologicznej, w tym działania z zakresu edukacji ekologicznej), Oś priorytetowa 10 Infrastruktura energetyczna przyjazna środowisku (m.in. wsparcie będzie udzielane na podwyższenie sprawności wytwarzania, przesyłania, dystrybucji i użytkowania energii, w tym wzrost wykorzystania energii odnawialnej i biopaliw). 2. Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego na lata 20072013. 51 W ramach RPO WL zadania z zakresu ochrony środowiska przewidywane są do dofinansowania w ramach następujących priorytetów: Priorytet I Przedsiębiorczość i innowacje, Priorytet IV Środowisko przyrodnicze. 3. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich W ramach PROW zagadnienia środowiskowe realizowane będą w ramach następujących działań: wsparcie gospodarstw na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), płatności dla obszarów Natura 2000 oraz związanych z wdrożeniem Ramowej Dyrektywy Wodnej, program rolnośrodowiskowy (płatności rolnośrodowiskowe), zalesienie gruntów rolnych oraz zalesienie gruntów innych niż rolne, odtwarzanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego przez katastrofy i wprowadzenie instrumentów zapobiegawczych, różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej, podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej: gospodarka wodno-ściekowa w szczególności zaopatrzenie w wodę, odprowadzanie i oczyszczanie ścieków, w tym systemów kanalizacji sieciowej lub kanalizacji zagrodowej, tworzenie systemu zbioru, segregacji, wywozu odpadów komunalnych, wytwarzanie lub dystrybucja energii ze źródeł odnawialnych, w szczególności wiatru, wody, energii geotermalnej, słońca, biogazu albo biomasy, 52 poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa (scalanie gruntów, gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi). 9. MONITORING REALIZACJI PROGRAMU Przyjęcie Programu przez Radę Gminy rozpoczyna formalnie proces wdrożenia. Efektywne wdrożenie Programu wymaga spełnienia minimalnych warunków wyjściowych takich jak: Kontynuacja działania zespołu koordynującego przygotowanie Programu – tym razem w celu wspomagania wdrożenia poprzez: - Przygotowywanie projektów i przetargów; - Aktywne poszukiwanie źródeł finansowania działań w tym szczególnie źródeł unijnych (fundusze strukturalne i fundusz spójności); - Koordynacja działań instytucji odpowiedzialnych za wdrożenie; - Koordynacja Programu Ochrony Środowiska ze strategiami sektorowymi; - Umieszczenie potrzeb finansowych Programu w budżecie gminy oraz w wieloletnim programie inwestycyjnym; - Aktualizacja Programu itp. - Kontynuacja działania grupy roboczej – minimum jedno spotkanie rocznie i wgląd w bieżące działania grupy koordynującej. - Rzeczywiste i aktywne uczestnictwo instytucji odpowiedzialnych za wdrożenie poszczególnych działań. - Coroczna ocena wdrożenia Programu przez niezależną organizację np. przedstawicieli grupy roboczej lub ekspertów zewnętrznych. - Informowanie zainteresowanych stron i społeczności lokalnej o rezultatach wdrożenia Programu poprzez artykuły prasowe i radiowe, biuletyny, Internet, spotkania publiczne. 53 Wdrożenie Programu powinno się opierać na wskaźnikach postępu. Następujące wskaźniki zostały przyjęte dla corocznej oceny postępu wdrożenia Gminnego Programu Ochrony Środowiska dla gminy Dołhobyczów: Czy przyjęte działania są wdrażane zgodnie z harmonogramem? Czy roczne rzeczywiste nakłady finansowe odpowiadają nakładom finansowym przewidzianym w planie finansowym Programu? Czy zadania na kolejny rok wdrożeniowy zostały zawarte w budżecie gminy? Czy krótkoterminowe zadania Programu zostały włączone do wieloletniego planu inwestycyjnego? Czy cele mierzalne przyjęte w Programie zostały osiągnięte zgodnie z planem? Czy nastąpiło zmniejszenie emisji zanieczyszczeń i poprawa stanu środowiska w odniesieniu do powietrza, wód powierzchniowych, wody pitnej, hałasu oraz walorów przyrodniczych? Czy podniósł się poziom zadowolenie mieszkańców z poziomu usług mierzonym poprzez ilość skarg i wniosków lub ankietę? Czy odbyło się w minionym roku przynajmniej jedno spotkanie grupy roboczej? Ocena wdrożenia Programu powinna odbywać się regularnie co najmniej raz w roku tak aby wychwycić odpowiednio wcześnie główne przeszkody we wprowadzeniu Programu w życie i podjąć środki zaradcze. Ocena tak powinna być przeprowadzona przez niezależną organizację lub eksperta a jej wyniki powinny zostać przesłane wszystkim zainteresowanym stronom. Następnie grupa robocza powinna spotkać się aby przedyskutować wyniki oceny i zaproponować Radzie Gminy środki zaradcze. Doświadczenie we wdrażaniu Programu będzie pogłębiać się z każdym rokiem i prowadzić do drobnych bieżących modyfikacji. Uaktualnienie Programu powinno nastąpić to 2-3 latach doświadczenia ze wdrożeniem. Uaktualnienie wymaga znacznie mniej nakładu pracy niż stworzenie Programu. 54 Zwykle problemy i cele wymagają dostosowania do zmieniającej się rzeczywistości i wymagań prawnych. W konsekwencji część działań powinna ulec rewizji (włączając te, których wdrożenie napotkało największe problemy) a w związku z tym również plan działania i plan finansowy. 55
