Kamila Bubacz

GEOGRAFIA FIZYCZNA MORZA BAŁTYCKIEGO
Bałtyk jest morzem śródlądowym, szelfowym, otoczonym lądem jednego tylko
kontynentu. Należy do najmłodszych mórz Atlantyku. Jest najmłodszym morzem Europy.
Nazwa Bałtyk (Mare Balticum) została przyjęta w XI wieku i pochodzi prawdopodobnie od
starosłowiańskiego słowa blato, oznaczającego wielką, słoną wodę.
Niecka Bałtyku powstawała stopniowo w ciągu całego czwartorzędu, a więc podczas
ostatniego około jednego miliona lat, najintensywniej w połowie tego okresu. Kształtowały ją
lądolody skandynawskie, które rozwijały się na początku i pod koniec zimnych okresów
czwartorzędu. Okresy zimne – glacjalne były rozdzielane w czwartorzędzie przez stosunkowo
krótkotrwałe (ok. 10000 lat) okresy ciepłe – interglacjalne. Bałtyk południowy i południowozachodni rozwijał się i nadal się rozwija na obszarze występowania serii osadowych pokrywy
permo-mezozoicznej. W rejonie Bałtyku południowo-zachodniego pokrywa ta przysłania
głęboko w podłożu geologicznym ukryte struktury fałdowe kalenoidów pomorskich. Tylko
Zatoka Botnicka wraz z rejonem Morza Alandzkiego i Archipelagiem Wysp Alandzkich jest
położona w obrębie tarczy krystalicznej Fennoskandii, natomiast Bałtyk właściwy w swojej
części północnej zajmuje zachodnie peryferia rozległej płyty wschodnio-europejskiej.
Najmłodsza pokrywa osadowa kenozoiku jest reprezentowana w części południowej morza
przez osady czwartorzędowe i skąpe resztki osadów trzeciorzędowych, zachowanych tylko
nie opodal dzisiejszej linii brzegowej morza, gdy w sąsiedztwie, na Pomorzu, miąższości
trzeciorzędu często przekraczają 100 m. Świadczy to o tym, że niecka Bałtyku zawdzięcza
swe powstanie usunięciu stąd przede wszystkim utworów trzeciorzędowych i dopiero
następnie dalszemu egzaracyjnemu niszczeniu skał starszego podłoża geologicznego.
Rozwój Morza Bałtyckiego jest związany z wytapianiem się lodowca w czasie
ostatniego zlodowacenia północnopolskiego (Wisły) oraz z podnoszeniem i obniżaniem się
obszaru północnej Europy (proces izostazji).
Wcześniejsze zlodowacenia – południowopolskie i środkowopolskie zostawiły
niewielki ślad, który możemy dzisiaj zaobserwować – wiele drobnych kamyków na plaży to
skałami magmowe (granitów, gabra, sjenitów). Większe okazy znajdują się na dnie morza,
a ich obecność związana jest z działalnością transportową lodowca.
Pod koniec zlodowacenia północnopolskiego, powstało w pierwszej fazie Bałtyckie
Jezioro Lodowcowe.
1
Utworzyło się około 12 tysięcy lat temu z wód topniejącego
lodowca. Zajmowało obszar dzisiejszego Bałtyku
właściwego, a jego poziom był o ponad 20 m wyższy od
ówczesnego poziomu oceanu. Nadmiar wód słodkich spływał
prawdopodobnie w kierunku północno-wschodnim do Morza
Białego. Przypuszcza się, że również na zachodzie mogło
istnieć wąskie połączenie z Morzem Północnym. Surowy,
arktyczny klimat, zbliżony do klimatu współczesnej
Grenlandii, nie sprzyjał rozwojowi roślin i zwierząt - fauna i
flora wód Jeziora Lodowcowego były bardzo ubogie,
składały się głównie z gatunków słodkowodnych.
W wyniku cofania się lodowca, na obszarze południowej
Szwecji stopniowo wyłaniał się pomost lądowy, oddzielający
Bałtyk od oceanu. Około 10 tysięcy lat temu został on
przełamany i rwąca rzeka wód bałtyckich ruszyła na zachód,
aż do wyrównania poziomu z oceanem. Następnie przez
otwarte połączenie z Morzem Północnym zaczęła napływać
słona woda oceaniczna. Jezioro stopniowo przekształcało się
w zbiornik morski, który nazwano Morzem Yoldiowym od
dominującego w nim małża Yoldia (Portlandia) arctica.
Przypuszcza się, że w okresie tym istniało jeszcze połączenie
z Morzem Białym i tą drogą napływały do ówczesnego
morza gatunki arktyczne, z których część przetrwała w
Bałtyku do dziś.
Około 9 tysięcy lat temu lodowiec niemal całkowicie
stopniał
i uwolniony od ogromnego ciężaru ląd obecnej Skandynawii
zaczął się podnosić. W efekcie nastąpiło odcięcie Bałtyku od
wód oceanicznych i przekształcenie Morza Yoldiowego
w ogromne wysłodzone jezioro, zasilane wodami rzek
i strumieni spływających z resztek lodowca. Zasiedliła je
typowa fauna słodkowodna, gatunki morskie niemal
całkowicie wyginęły. Szczególnie licznie występował ślimak
przytulik - Ancylus fluviatilis, od którego nazwano powstały
zbiornik Jeziorem Ancylusowym. Nastąpiło znaczne
2
ocieplenie klimatu.
Wskutek podniesienia się poziomu oceanu, około 7 tysięcy
lat temu, nastąpiło połączenie Jeziora Ancylusowego
z Morzem Północnym przez cieśniny duńskie. Napływ wód
oceanicznych spowodował wzrost zasolenia i kolejne
przekształcenie Bałtyku w zbiornik słonawowodny,
w którym zasolenie było o 5-6 ‰ wyższe niż obecnie. Wraz
z wodami oceanicznymi dostała się tu fauna i flora borealna,
występująca w Bałtyku do dziś. Dominującym gatunkiem był
ślimak pobrzeżek Littorina littorea. Nastąpiło dalsze
ocieplenie klimatu, temperatura u południowych brzegów
Bałtyku była 2-3°C wyższa od dzisiejszej.
Bałtyk współczesny
Z końcem okresu litorynowego (ok.3 tys. lat temu) nastąpiło
ponowne podniesienie się dna w cieśninach duńskich.
Spowodowało to słabszy dopływ wód oceanicznych z Morza
Północnego i obniżenie zasolenia Bałtyku. Powstało typowe
morze słonawe, jakie znamy dzisiaj.
Morze Yoldiowe
Jezioro
Ancylusowe
Morze Litorynowe
Yoldia arctica
Ancylus fluviatilis
Litto
Gatunki przewodnie
poszczególnych faz rozwoju
Bałtyku
Współczesny Bałtyk uformował się 2 tys. lat temu. Topografia współczesnego Bałtyku
jest wynikiem działań kilku działających, bądź kolejno zmieniających się, czynników jak
najściślej jednak związanych z procesem zlodowacenia. Czynniki te to:
• Cofanie się lądolodu - stopniowe topnienie lodowca skandynawskiego. W związku z tym
wyzwalały się ogromne ilości wód spływających rzekami po przedpolu lodowca w kierunku
pd. lub ku zach., wody te wypełniały zagłębienia terenowe.
• Żłobiąca rola lodowca - potężny nacisk lodowca spowodował pogrążanie się skorupy
ziemskiej w bardziej plastyczne podłoże. Następstwem tego ruchu pionowego było
wtargnięcie wód z otwartego morza od zachodu. Gdy lądolód znów topniał i obszar
Skandynawii znalazł się pod mniejszym ciśnieniem, równowaga izostatyczna została
zakłócona i zaznaczył się ruch powolny i stopniowy w przeciwnym kierunku, który trwa do
dziś.
3
• Topnienie lodów na obszarze półkuli północnej i wyzwolenie ogromnej ilości wody
spowodowało transgresję morza w lądowe zagłębienia i niziny.
Obecnie powierzchnia naszego morza wynosi łącznie z cieśninami duńskimi 415,266 km2
(bez cieśnin 385 000 km2), natomiast objętość 22 mln km3.
Od północy Morze Bałtyckie ograniczone jest Półwyspem Skandynawskim, a z Morzem
Północnym łączy się przez Cieśniny Duńskie: Wielki Bełt, Mały Bełt, Sund, Kattegat
i Skagerrak.
Granice morza wyznacza linia poprowadzona od północnego cypla Półwyspu
Jutlandzkiego (przylądek Grenen) do wyspy Tjörn (Szwecja).
Nad Morzem Bałtyckim leżą następujące państwa: Dania, Szwecja, Finlandia, Estonia,
Litwa, Łotwa, Rosja, Polska, Niemcy, a do jego zlewiska należą ponadto: Norwegia, Czechy
i Słowacja.
Dzieląc Bałtyk na regiony możemy wyodrębnić oddzielne trzy akweny (lub wg
innego podziału na siedem regionów): południowy - Basen Bornholmski, środkowy - Basen
Gotlandzki i północny - Basen Botnicki. W Basenie Bornholmskim pierwsza z kolei - Głębia
Arkońska, ok.50 m głębokości sięga po wyspę Bornholm, druga rozleglejsza i głębsza Głębia Bornholmska (105 m), znajduje się na wschód od wyspy. Od północy łączy je Rynna
Bornholmska, położona między Bornholmem a wybrzeżem szwedzkim. Basen Gotlandzki,
najrozleglejszy i najgłębszy, o południkowym przebiegu, sięga po rejon Wysp Alandzkich
i szkier fiński, który oddziela go od Basenu Botnickiego. Rozległa Głębia Gotlandzka (250
m), leży na wschód od wyspy Gotlandii, nieco na północny-zachód od niej, między Gotlandią
a Sztokholmem znajduje się najgłębsze miejsce na Bałtyku - Głębia Landsort (459 m).
W południowym rejonie Basenu Gotlandzkiego leży Głębia Gdańska (113 m), połączona
z Głębią Bornholmską Rynną Słupską. Basen Botnicki jest wielką zatoką, przedzieloną
wyniosłością dna (wynoszącą się na 30-50 m pod powierzchnię wody) na dwa rejony:
południowy tzw. Morze Botnickie i północny - właściwą Zatokę Botnicką, o największym
zagłębieniu 140 m.
Zatoki Morza Bałtyckiego również mają dno urozmaicone. W Zatoce Fińskiej, wzdłuż
jej osi ciągnie się głęboka rynna (średnia głębokość 100 m, maksymalna 123 m). Zatoka
Ryska jest akwenem płytkim ze średnią głębokością 23 m i maksymalnymi głębokościami w
środku akwenu do 62 m. W Południowym Bałtyku można wyróżnić jeszcze dwie mniejsze
zatoki: Pomorską (głębokość maksymalna 15 m) i Gdańską (116 m) mające dość szerokie
połączenie z Bałtykiem oraz typowe zalewy przybałtyckie - płytkie (głębokość rzędu kilku
metrów), o stosunkowo dużej powierzchni i wąskim połączeniu z morzem: Zalew Szczeciński
(powierzchnia 678 km2), Zalew Wiślany (838 km2) oraz Zalew Kuroński (1613 km2).
Na dnie można wyróżnić płycizny ( Słupska, Odrzańska, Środkowa) oraz głębie.
Trzeba przyznać, że Morze Bałtyckie ma urozmaiconą linię brzegową. Składają się na nią:
 zatoki - Botnicka, Fińska, Ryska, Gdańska, Pomorska
 zalewy – Kuroński, Wiślany
4




wyspy – Gotlandia, Sarema, Bornholm, Fionia, Alandzkie, Duńskie
półwyspy – Skania, Hel
mierzeje – helska, wiślana, łebska
cieśniny – Wielki i Mały Bełt, Sund
Główny podział Morza
Bałtyckiego
Jak widać po największych głębokościach (maksymalna 459 m Głębia Landsort),
Bałtyk jest morzem płytkim o średniej głębokości 52,3 m. Około 80% jego powierzchni leży
na głębokości między 50 a 100 m. Tylko 2% leży poniżej 200 m.
Bałtyk należy do mórz chłodnych. Jego temperatura zależy od szerokości georaficznej,
a także od zasolenia (słabiej zasolona woda łatwiej zamarza). Temperatura wód
powierzchniowych odznacza się dużymi wahaniami w ciągu roku. Średni jej przebieg
kształtuje się od 1*C w lutym do 17-19*C w lipcu i sierpniu na pd. i pd-wsch. i 12-13*C
w pn. części Morza B ; wartości średnie roczne wahają się w granicach 8-9*C.W Zatoce
Botnickiej i wschodniej części Zatoki Ryskiej zlodzenie morza występuje od listopada do
maja, w pd.części Bałtyku jest ono na ogół niewielkie.
Na polskim wybrzeżu zjawiska lodowe pojawiają się zazwyczaj w drugiej połowie
stycznia i utrzymują się do początku marca, z wyjątkiem zalewów Szczecińskiego
i Wiślanego, gdzie występują już w połowie grudnia. W czasie surowych zim pokrywa
lodowa zajmuje ponad 250 tys. km2 morza stwarzając ciężkie warunki dla żeglugi na
płytszych wodach Bałtyku – lód osiąga wtedy grubość 50-70cm.
Morze Bałtyckie jest największym na świecie morzem słonawym. Przeciętne zasolenie
jego wód powierzchniowych wynosi: 7-8‰ w Bałtyku Właściwym i 2-3‰ w Zat.Fińskiej.
Zasolenie wód morza zwiększa się wyraźniej wraz z głębokością. I tak zasolenie wód
dennych w Głębi Bornholmskiej wynosi 15‰, w głębiach Gdańskiej i Gotlandzkiej 13-14‰,
5
Głębi Landsorckiej 11‰, Głębi Alandzkiej już tylko 7-8‰, Botniku Południowym 6-7‰
i Botniku Północnym zaledwie 4-5‰. Pod względem temperatury i zasolenia wody Morza
bałtyckiego charakteryzuje struktura wielowarstwowa, najwyraźniejsze są jednak dwie
warstwy: górna izohalinowa warstwa wód wysłodzonych pochodzących z rzek i opadów,
charakteryzująca się mniejszą gęstością oraz dolna izotermiczna warstwa wód słonych
pochodzenia oceanicznego (wlewy z Morza Północnego).
Zasolenie oprócz od głębokości zależy od:
- wód wpadających - rzeki wprowadzające wodę obniżają zasolenie
- opadów – obniżają one zasolenie
- utrudnionej wymiany wody z Atlantykiem - obniża to zasolenie
- parowania wody - podwyższa to zasolenie
Zasolenie Bałtyku
Oprócz zasolenia i temperatury ważna jest przezroczystość Bałtyku która waha się od
6-15 m w Zatoce Gdańskiej do 19 m w okolicach Bornholmu.
Na Bałtyku występują lokalne prądy morskie:
 powierzchniowy prąd wody słodkiej (opadowej), płynący na zachód;
 głębinowy prąd wody słonej, przynoszący słone wody z Morza Północnego;
 dryfy, powodujące potok rumowiska skalnego, szczególnie piasku i tworzenie
mierzei (przy wybrzeżach południowych)
6
Ogólna cyrkulacja wód w Morzu Bałtyckim ma charakter cyklonalny, przeciwny
ruchowi wskazówek zegara. Wzdłuż polskiego brzegu morskiego płynie z zachodu na
wschód, prąd powierzchniowy o prędkości kilku do kilkunastu cm/s, wywołany wiatrem
zachodnim. Główny jednakże prąd, płynie ze wschodu na zachód wzdłuż wybrzeży Szwecji,
wyprowadza on nadmiar wód bałtyckich przez cieśniny duńskie do Morza Północnego.
Pośrodku morza tworzą się odrębne zawirowania; zwłaszcza w czasie silnych sztormów
powstają liczne wiry, powodujące intensywne pionowe mieszanie wody. Mimo śródlądowego
charakteru, Bałtyk odznacza się dużym falowaniem wiatrowym – należy on do mórz
burzliwych. Fale są krótkie i strome. Podczas przeciętnego sztormu powstaje fala wysokości
4-5 m i długości 60-90 m; największe wysokości fal wiatrowych osiągają 9m. Podczas
sztormów powstają znaczne podpiętrzenia względnie obniżenia poziomu wody u wybrzeży.
Pływy na Morzu Bałtyckim są niewielkie, półdobowe, zmniejszające się w kierunku
wschodnim. Docierająca z Morza Północnego fala pływowa zanika szybko już w cieśninach
duńskich; w Kattegacie fale pływowe osiągają wysokość od 30-40cm, w Zat.Kilońskiej –
do10cm, na Bałtyku Właściwym - 1-3 cm, w północnej części Zat. Botnickiej – około 0,5cm,
na wschodnich krańcach Zat.Fińskiej –około 10cm.
Mówiąc o geografii fizycznej morza trzeba również wspomnieć o brzegach. Brzegi
Bałtyku kształtowały się pod wpływem ruchu wody morskiej, zależnie od swojej budowy
geologicznej. Wybrzeża Bałtyku możemy podzielić na:
- mierzejowe – płaskie wybrzeże z zatokami zamykanymi przez piaszczyste, wąskie
półwyspy (mierzeje, kosy) – częste są przybrzeżne jeziora oraz zalewy połączone
z morzem wąskim przemykiem - południowe Wybrzeża (np. Mierzeja Wiślana,
Półwysep Helski). Powstają w miejscach, gdzie długie wybrzeża nagle skręca
w stronę zatoki, prądy przybrzeżne usypują wąskie półwyspy (mierzeje), które
odcinają od morza zalewy i jeziora przybrzeżne
- zalewowo-mierzejowe (plaża) – budowane przez morze, tereny nisko położone są
zalewane
- klifowe – są to wysokie wybrzeża opadające ku morzu stromą ścianą zwaną klifem:
u podnóża klifu niekiedy występuje wąska plaża. Powstaje w ten sposób, że fale
uderzające z wielką siłą w wysoki brzeg przecinają go, powodując jego obrywanie się
i cofanie; u podnóóża klifu tworzy się lekko nachylona ku morzu platforma abrazyjna.
-
-
(wyspa Wolin, Gdynia-Orłowo)
fierdowe – wybrzeże z zatokami o ścianach dość stromych, ale niezbyt wysokich (3050 m). Powstaje przez zalanie morzem niezbyt głębokich dolin lodowcowych na
obszarach wyżynnych
szkierowe (skierowe) – wybrzeże z bardzo dużą ilością małych pagórkowatych
wysepek, ledwo wynurzających się nad powierzchnię. Wyspy – szkiery są
wygładzonymi przez lodowiec i fale morskie pagórkami granitowymi (zalane morzem
obszary z licznymi mutonami i drumlinami (wybrzeża Szwecji i Finlandii)
7
lobowe – rozległa, jęzorowa zatoka o dość regularnej linii brzegowej. Powstały przez
zalanie morzem rozległych zagłębień końcowych lodowca (Zatoka Gdańska)
- ferdowe – liczne rozległe i głębokie rynny ciągnące się z lodu lądu i wpadające do
morza. Powstaje przez zalanie morzem obszarów akumulacji polodowcowej,
ponacinanych rynnami subglacjalnymi (wsch. wybrzeża Danii).
Zlewisko Bałtyku ma powierzchnię ok. 1721 233 km2, co stanowi około 17%
obszaru Europy. Ogółem wpada do Bałtyku 250 rzek (w kolejności wprowadzonej ilości
wody: Newa, Wisła, Kemi, Gota, Niemen, Odra, Lule, Angerman, Dźwina). Wprowadzają
one do niego w ciągu roku łącznie 470 km3 wody. Tylko 32 rzeki doprowadzają więcej niż 50
m3 /s każda.
-
Literatura:
1. Choiński A., Kaniecki A., Wielka encyklopedia geografii świata, tom IV „Wody
Ziemi”, Kurpisz, Poznań 1996;
2. Mizerski W., „Tablice geograficzne”, Adamantan, Warszawa 1998;
3. Majewski A. „Oceany i morza”, PWN, Warszawa 1992.
8