Tradycja wedyjska

Hinduizm
Dolina Indusu, obejmująca terytorium obecnego Pakistanu i północno-zachodnią część
dzisiejszej Indii, była siedliskiem wspaniale rozwiniętej, wielkiej kultury mniej więcej
współczesnej kulturze "Żyznego Półksiężyca". Jej ośrodkami były, jak się wydaje, miasta
Mohendźo Daro i Harappa. Od 1600 r. p.n.e., a więc przed podbojem Ariów, kultura ta upada.
Nie miała ona świątyń; miejscem kultu mogły być łaźnie służące do kąpieli rytualnych; miasta
posiadały imponującą sieć wodno-kanalizacyjną. Wydaje się, że w kulcie prywatnym
dominowały posążki przedstawiające jakieś żeńskie bóstwo, podczas gdy kult publiczny
prawdopodobnie przebiegał pod egidą męskich bóstw zwierzęcych. Ityfalliczny bóg otoczony
zwierzętami był uważany za prototyp Śiwy Paśupatiego, hinduistycznego boga prawdopodobnie
pochodzenia prearyjskiego.
Około 1500 r. p.n.e. Ariowie, indoeuropejski lud wędrownych wojowników, przeciwstawiają swą
ideologię zdobywców ideologii osiadłych rolników z doliny Indusu. Literatura aryjska
przedstawia tubylców w sposób mało pochlebny: są to albo czarnoskóre demony, albo dasowie
("niewolnicy"), prymitywni czciciele fallusa. Ariowie są mięsożerni i praktykują ofiary ze zwierząt.
Kapłani wedyjscy przejdą później na wegetarianizm.
Tradycja wedyjska
Tradycja wedyjska, pierwotnie ustna (sruti), obejmuje kilka kategorii pism, które powstawały w
okresie między 1400 a 400 r. p.n.e.
Cztery zbiory (sanhity) Wed, pochodzących z około 1000 r. p.n.e. obejmują Rygwedę,
Samawedę, Jadżurwedę
i Atharwawedę. Rygweda zawiera hymny przeznaczone na użytek kapłana
hotar
, który przewodniczy składaniu ofiar i zwracaniu się o pomoc do bogów. Inne zbiory były
pierwotnie podręcznikami kultu dla asysty:
udgatara
, kapłana kantora, dokonującego transkrypcji treści hymnów w
Samawedzie
,
adhwarju
, kapłana oficjanta, znawcy formuł ofiarniczych zebranych w Jadżurwedzie, i wreszcie bramina,
czuwającego nad pracą trzech pierwszych klas kapłanów, recytującego cicho wersy
Atharwawedy. Czterej kapłani wedyjscy w otoczeniu asysty mają za zadanie szczegółowo i
bezbłędnie sprawować obrzęd, który zaczyna się od ceremonialnego zapalenia trzech ogni na
ołtarzu symbolizującym kosmos, a kończy się ofiarą (
1 / 14
Hinduizm
jadżnia
). W
agnihotrze
, ofierze z ognia, adhwarju poprzestaje na ofiarowaniu mleka Agniemu (Ogniowi). Jest to
najprostsza ofiara spośród całej serii ofiar roślinnych i zwierzęcych; jednym z najważniejszych
tu rytuałów jest ofiara z upajającego soku z rośliny zwanej soma. Obok obrzędów
wymagających obecności wyspecjalizowanych kapłanów głowa rodziny sprawuje na ołtarzu
domowym inne ofiary: związane z porą roku, miesięczne, wotywne, pokutne i przebłagalne.
Szczególną kategorię obrzędów stanowią sanskary, "konsekracje", związane z narodzinami,
nowicjatem (
upanajana, wprowadzeniem
młodzieńca do bramina będącego jego guru), małżeństwem i śmiercią.
Mitologia wedyjska jest bardzo złożona i nie sposób jej tutaj szczegółowo omówić. Ponieważ
hymny Rygwedy przypisują te same cechy bóstwom pełniącym skądinąd bardzo odmienne
funkcje, trudno niekiedy ustalić ich pierwotne cechy. Surja, Sawitar i Wisznu to bóstwa solarne,
Waju kojarzony jest z wiatrem, Uszas z zorzą, Agni z ogniem, Soma z napojem o tej samej
nazwie. Waruna i Mitra są gwarantami porządku kosmicznego, którego częścią jest porządek
społeczny i moralny. Rudra-Śiwa to bóg niepokojący, budzący lęk nawet wówczas, kiedy
uzdrawia chorych. Wreszcie Indra to bóg wojny, łączący w sobie wiele cech, jakie inne religie
zastrzegają dla trickstera, postaci nadprzyrodzonej, rubasznego obżartucha, nadpobudliwego
seksualnie i tragicznego niekiedy błazna.
Ewolucja asurów i dewów w Indii przebiega równolegle do ewolucji ahurów i dewów w Iranie,
ale pod przeciwnymi znakami: dewowie są dobrotliwi (jak irańscy ahurowie), zaś asurowie są
demonami (jak irańscy dewowie).
Równie złożone jak mitologia wedyjska są kosmogonie opisywane przez Rygwedę, przede
wszystkim ze względu na ich sprzeczny charakter wynikający z wielości różnych koncepcji,
jakie mieli autorzy poszczególnych hymnów na przestrzeni kilkuset lat. Obok stworzenia z ofiary
pierwotnego anthroposa Puruszy (Puruszasukta, X, 90) występują inne, bardziej abstrakcyjne
ofiary, które przekazują raczej ideę jakiegoś pierwotnego
big bang
(X, 129).
Brahmany, wykładnie rytuałów ułożone przez kapłanów wedyjskich w okresie 1000-800 p.n.e.,
2 / 14
Hinduizm
przekładają kosmogonię Puruszasukty na kategorie biologii. Pradźapati, brahmański
odpowiednik pierwotnego anthroposa Puruszy (Śatapałhabrahmana VI, 1,1,5) stwarza za
pomocą ascetycznego żaru (
tapas
) i rozproszonej emisji (
wisrydź
). Każda pojedyncza ofiara odnosi się do pierwotnego stworzenia i zapewnia ciągłość świata
przez powtarzanie aktu założenia. Ofiara w ujęciu brahmanów ma rozliczne wartości: zasięg
kosmogoniczny, funkcję eschatologiczną, a także uruchamia proces ponownego zespolenia (
samdha, samskr
) Pradźapatiego; składający ofiarę uwewnętrznia ten proces i odnosi go do własnej osoby,
uzyskując w ten sposób zjednoczone ja (
atmana
).
Ów proces uwewnętrznienia, raz rozpoczęty, jest prowadzony dalej w tekstach nazwanych
Aranjakami ("księgami leśnymi"), a przed wszystkim w Upaniszadach, czyli duchowych
pouczeniach mistrzów. Trzynaście upaniszad jest uznanych za śruti ("objawione"); pierwsze z
nich Bryhadaranjaka
(upaniszada czarnego lasu) i
Ćhandogja
- powstały w 700-500 p.n.e. W upaniszadach "zewnętrzna" ofiara wedyjska zostaje całkowicie
zdewaluowana: jest "działaniem" (karmanem), a wszelkie działanie, nawet rytualne, przynosi
negatywne "owoce", gdyż przyczyniające się do uwikłania istoty ludzkiej w cykle
metensomatozy (
sansara
). Tak samo jak w platonizmie, metensomatoza jest rozumiana jako proces dogłębnie zły. Jest
ona owocem niewiedzy (
awidja
), tworzy struktury kosmosu i dynamiki istnienia. Tym, co wyzwala, jest przeciwieństwo
niewiedzy, gnoza (
dźńiana
), która rozplątuje zagmatwany splot naszych egzystencji. Mamy do czynienia z sytuacją, w
której ontologiczny brak ponosi odpowiedzialność za złudne stworzenie, zaś ontologiczna
obfitość (gnoza) wyzwala ze złudzenia niszcząc stworzenie. Koncepcja świata zawarta w
upaniszadach zdaje się powracać w tekstach gnostyckich pierwszych wieków naszej ery. W
obu przypadkach mamy do czynienia z doktrynami akosmicznymi, poszukującymi tożsamości
człowieka w bezkresnych głębinach, z dala od skażonej sfery natury, co oznacza, że
działalność psychiczno-umysłowa, tak jak działalność zewnętrzna, zatraciła całe swe boskie
znaczenie.
Synteza hinduistyczna
3 / 14
Hinduizm
Synteza hinduistyczna, czyli uporządkowanie podstawowych pojęć, używanych jeszcze dzisiaj,
nastąpiło po zakończeniu okresu upaniszad, od 500 r. p.n.e. po V wiek n.e. W tej epoce
krystalizuje się sześć darsian ("metod poznania"), czyli tradycyjnych szkół filozoficznych,
koncepcja kast (
warna) i sześciu etapów życia (aśramów),
tradycyjne prawo (dharma), różnica między objawieniem (
śruti
) a tradycją (
smryti
) itd.
Już przed powstaniem Księgi Praw Manu (Manawadharmaśastry, II wiek p.n.e.-I wiek n.e.)
korpus literatury
śruti (słowo
to znaczy dosłownie "usłyszana", czyli "ustna", ale technicznie oznacza literaturę świętą lub
"objawioną" mędrcom i świętym - dawnym
ryszi
) był zamknięty. Śruti obejmuje wszystkie dawne teksty hinduistyczne, od
Wedasamhit
po trzynaście upaniszad uznawanych za objawione, zaś wszystko, co powstało później, składa
się na pojęcie
smryti
, "tradycji". Należy do niej sześć "członów Wedy" (
wedanga
: fonetyka, gramatyka, metryka, etymologia, astronomia i procedura rytualna), teksty
legalistyczne jak
Manawadhar-maśastra
itd.
Sześć darsian, tradycyjnych szkół filozoficznych, w rzeczywistości tworzy trzy pary: mimansa/w
edanta, njaja/waiśeszika
, sankhja/joga. Njaja zajmuje się logiką, waiśeszika tworzy atomistyczną teorię kosmologii; te
dwie szkoły pozostają poza obrębem korpusu tradycji wedyjskiej (smriti). Bliżej
smriti
są sankhja i joga. Pierwsza z nich, o niemożliwym do ustalenia czasie powstania, jest filozofią
"emanacjonistyczną"; jej 24 zasady (tattwa) tworzą pionową hierarchię poczynając od
pierwotnej pary Purusza/Prakrti aż po pięć właściwości materialnych (
tanmatra
) i żywioły (
bhuta
). System sankhji jest hinduistyczną odmianą tego, co uczeni nazwali "schematem
aleksandryjskim", a czego punktem kulminacyjnym będą filozofie gnostyckie i neoplatońskie:
świat widzialny, który częściowo jest złudny, wynika z opadania zasad, które coraz bardziej
oddalają się od esencji usytuowanych w górze. Pięć narządów zmysłów (
4 / 14
Hinduizm
dźnanendrija
) łączy się z pięcioma organami działania (
karmendrija
) i materialnymi projekcjami (
tanmatra
), które składają się na świat. Nasze wnętrze zostało utworzone zanim powstała nasza powłoka,
która jest od niego zależna. Poprzez zasady przenikają trzy stany (guna) wszechrzeczy: sattwa
(jasność, lekkość), radź as (uczucie, działanie) i
tamas
(ciemność, bezruch).
Joga stanowi zbiór technik skodyfikowanych po raz pierwszy przez Patańdżalego w nieznanym
czasie (Jogasutra, II wiek p.n.e.-V wiek n.e.), które pozwalają uprawiającemu ją wspiąć się po
szczeblach, po których zeszły w dół zasady. Joga składa się z ośmiu "członów" (
astanga
) czy stadiów: powściągliwość (jama), przestrzeganie (
nijama
), pozycje ciała (asana), techniki oddechowe (
pranajama
), wycofanie zmysłów (
pratjahara
), koncentracja (
dharana
), medytacja (
dhjana
) i kontemplacja zjednoczona (
samadhi
). Celem technik ciała jest w jodze właściwe skanalizowanie energii (
prana
), aby krążyły one w określonym rytmie głównymi kanalikami (
nadi
) organizmu subtelnego, w celu rozbudzienia wspaniałej, pojmowanej jako splot wężowy energii
kundalini
zwiniętej w środku (
ćakra
, "krąg") podstawowym (
muladhara
) i poprowadzenia jej coraz wyżej, poprzez kolejne
ćakry
, aż do "Lotosu o tysiącu płatków" (
sahasrara
) na szczycie czaszki.
5 / 14
Hinduizm
Spośród sześciu darsian tylko mimansa i wedanta ("Koniec Wedy") są smriti, gdyż są skupione
na Wedach. Wedanta w szczególny sposób wiąże się z mądrością upaniszad. Jej założycielem
jest Badarajana (ok. 300-100 p.n.e.), autor
Brahmasutry
i
Wedantasutry
.
Teoria kast (warna) została sformułowana w korpusie prawnym smriti. W społeczeństwie
hinduskim istnieją cztery odgrodzone od siebie poziomy: bramini, wojownicy (
kszatrija
), kupcy-bankierzy (
wajsja
) i niewolnicy (
śudra
). Mężczyźni z trzech pierwszych kast są
dwija
, "podwójnie urodzeni", gdyż otrzymali
upanajanę
(inicjację). Mają możność przejścia przez cztery stadia egzystencji hinduisty, ale zazwyczaj
zatrzymują się na drugim:
brahmaczarin
oddaje się studiom,
gryhastha
zostaje głową rodziny,
wanaprastha
oddaje się kontemplacji w lesie, sannjasin wyrzeka się świata. Inny ciąg złożony z czterech
członów określa cele (
artha
), do których warto dążyć w życiu. Trzy pierwsze (
triwarga
) są celami ludzkimi (
artha
czyli dobra materialne,
kama
czyli eros i dharma czyli prawo), czwartym zaś jest wyzwolenie (
moksza
). Triwarga przeciwstawia się mokszy, tak jak trzy pierwsze aśramy przeciwstawiają się
sannjasinom
, a trzy kasty "podwójnie urodzonych" przeciwstawiają się
śudrom
.
6 / 14
Hinduizm
Literatura epicka
Literatura epicka pojawia się w epoce, w której zaczynają krystalizować się nurty hinduistyczne:
wisznuizm, śiwaizm oraz kult bogini. Powstawanie epopei Mahabharata (V wiek p.n.e.-IV wiek
n.e.) i
Ramajana (IV-III
wiek p.n.e.) częściowo nakłada się na powstawanie innych tekstów, jak Hariwanśa (genealogia
Kryszny, IV wiek n.e.) i purany (300-1200 n.e.).
Ramajana (Wyczyny Ramy) Walmikiego prawdopodobnie sięga czasu, kiedy Rama nie był
jeszcze przewidziany jako wcielenie czy awatara Wisznu. Nie sposób jednak określić czasu
powstawania kolejnych warstw tekstu, jaki znamy dzisiaj. Najdawniejszy rękopis pochodzi
jedynie z 1020 r. n.e. Opowieść ukazuje tysiąc i jedną przygodę Ramy, który z pomocą
boga-małpy Hanumana uwalnia swą żonę Sitę z Lanki, królestwa rządzonego przez demona
Rawanę, który ją uprowadził.
Mahabharata (juddha) czyli "wielka wojna Bharatów" (potomków Bharaty, przodka książąt z
północnych Indii) to poemat epicki liczący sto tysięcy śloka (dwu- lub czterowierszy), osiem razy
dłuższy niż Iliada i Odyseja razem wzięte. Opowiada on o straszliwej walce, jaka rozgorzała
między pięcioma braćmi Pandawami i ich krewnymi, stu Kaurawami, o królestwo Bharaty.
Kryszna, awatara boga Wisznu, staje po stronie Pandawów i udziela jednemu z nich, Ardżunie,
lekcji filozoficznej uchodzącej za jeden z najważniejszych tekstów religijnych ludzkości: "Pieśń
Błogosławionego",
Bhagawadgita, poemat z II wieku n.e., wpisany w
strukturę Mahabharaty (VI, 25-42). Hinduski Hamlet, Ardżuna, nie chce wszczynać walki z
ludźmi należącymi do jego rodu. Chcąc przełamać jego opór, Kryszna ukazuje mu trzy gałęzie
jogi: jogę działania (
karmajoga), jogę
gnozy (
dźńianajoga
) oraz jogę pobożności (
bhaktijoga
). Droga karmajogi, to znaczy działania oderwanego od swych skutków, które nie wymaga już
samotności i wyrzeczenia (
sannjasa
), zrobiła wielkie wrażenie na Zachodzie, przywykłym do protestanckiego, a szczególnie
kalwińskiego ascetyzmu światowego.
Teoria awatar Wisznu została wyłożona w epopejach, w osiemnastu wielkich i osiemnastu
7 / 14
Hinduizm
małych puranach, pismach encyklopedycznych powstałych w wiekach 300-1200 n.e., oraz w Ha
riwanśie
, czyli genealogii Wisznu (IV wiek n.e.). Dziesięć powszechnie przyjmowanych awatar to matsja
(ryba), kurma (żółw), waraha (dzik), Narasinha (człowiek-lew), Wamana (karzeł), Paraśurama
(Rama z toporem), Rama, Kryszna, Budda i awatara Kalkin, który nadejdzie u kresu czasów. W
puranach i w wielu innych zbiorach filozoficznych, jak
Jogawisitha
(X-XII wiek n.e.), wypracowane zostają złożone teorie cyklów kosmicznych. Wendy Doniger
poddał analizie ich zadziwiające implikacje w pięknych książkach
Dreams, Illusions and Other Realities
(1985 r.) i
Other Peoples'Myths
(1988 r.). Tradycyjnie, cykl kosmiczny (
mahajuga
) obejmuje cztery wieki (
Katurjuga
):
krta, treta, dwapara i kalijuga
, co mniej więcej odpowiada "złotemu wiekowi" i kolejnym okresom aż po "wiek żelaza", w
którym dziś żyjemy. Tysiąc mahajuga tworzy okres kosmiczny (
kalpa
), zwany "dniem Brahmy". Bóg Brahma z kolei żyje sto lat składających się z trzystu
sześćdziesięciu kosmicznych dni i nocy, czyli ponad trzysta miliardów lat ziemskich (jeden
mahakalpa
), a jego życie nie trwa dłużej niż mrugnięcie oka najwyższego boga Wisznu. Koniec życia
Brahmy oznacza rozwiązanie wszechświata (
mahapralaja
).
Dzięki geniuszowi Śankary (VIII wiek n.e.), komentatora Brahmasutry Badarajany, dziewięciu
upaniszad i
Bhagawadgity,
wedanta zostaje odmłodzona w kontakcie z systemem sa.nk.hji. Filozofia Śankary jest
nazywana "nie-dualistyczną" (
adwaitawada
), gdyż zakłada całkowity monizm bezosobowej zasady
brahmana
i złudny (
maja
) charakter świata stworzonego przez niewiedzę (
awidja
) transcendentalną.
8 / 14
Hinduizm
Innym przedstawicielem nie-dualizmu jest Ramanudża (zm. 1137 r.), należący do wisznuickiego
ruchu pobożnościowego (bhakti). W przeciwieństwie do Śankary, który uznaje podstawową
prostotę
brahmana, Ramanudża wierzy w wewnętrzną wielość (
wiśiszta
) tej zasady. Ramanudża doprowadził do pełniejszej integracji sankhji z wedantą.
Ukształtowany w szkole Śankary, Madhwa (1199-1278) wcześnie przeciwstawia jej własną
dualistyczną (dwaita) wizję świata. Poszerzając wyłom w monizmie, uczyniony przez
Ramanudżę (którego dzieła chyba zresztą nie znał), Madhwa neguje jedność człowieka,
kosmosu i bóstwa.
Hinduizm pobożnościowy
Hinduizm pobożnościowy (bhakti) sięga korzeniami w odległą przeszłość. Niezależnie od tego,
czy pobożność kieruje się do Wisznu, Śiwy czy bogini, tworzy on własny kult
pudża,
który zastępuje wedyjskie ofiary (jadżnia) oraz własne teksty, jak
agamy
i
tantry
.
Przedstawiona już w Bhagawadgicie jako jedna z trzech dróg wiodących do wyzwolenia, bhaktij
oga
znajduje się w centrum niezwykle obszernego utworu wisznuickiego liczącego 18000
śloka
,
Bhagawata-purana,
według którego Wisznu-Kryszna "miłuje tylko czysty
bhakti
, a cała reszta jest zbędna (
anjad widambanam
)" (VII, 7, 52). Jedna z najważniejszych opowieści o pobożności wisznuickiej dotyczy miłości,
jaką młody Kryszna budzi w
gopi
("cow-girls", pasterkach), i
rasa-lila
, miłosnego tańca, jaki z nimi odbywa rozmnażając się w taki sposób, że każda
gopi
tańczy z nim i może pieścić własnego Krysznę. Ten symboliczny epizod
9 / 14
Hinduizm
Bhagawata-purany
utworzył największe święto wisznuickie.
Pobożność skierowana do Wisznu ma swoich herosów i świętych. Poeta Kabir, urodzony, jak
głosi tradycja, w XV wieku w Banaras, w domu muzułmanina skromnej kondycji, jest
przedmiotem czci hinduistów i muzułmanów. W rzeczywistości, jeśli Kabir miał na celu jedność
religii, to dążył do niej odrzucając zarówno hinduizm jak islam, zarówno nauki panditów jak
multów. Kabir, nie będący ani sufim, ani joginem, wypowiada się osobistym i zarazem
ponadczasowym językiem wielkich mistyków.
Ćaitanja, urodzony jako Wiśwambhara Miśra w muzułmańskim Bengalu (1486-1533), w wieku
dwudziestu dwóch lat zostaje ogarnięty pobożnością, przechodzi inicjację u mędrca Keśawa
Bharati, potem osiada w Puri (stan Orissa), gdzie często wpada w ekstazę i kształci swych
uczniów w zamysłach Kryszny co do kalijugi. W rzeczywistości gnoza nie jest konieczna do
osiągnięcia wyzwolenia z
awidja (niewiedzy),
wystarczy miłość. Ćaitanja zaleca każdemu wybranie jednej postaci z legendy o Krysznie i
doświadczenie na sobie szczególnej formy miłości, jaką ta postać żywi do Kryszny. On sam
odczuwa do Kryszny tę samą miłość, jak jego kochanka Radha. Jego uczniowie uważają go
więc za wcielenie obojga boskich małżonków jednocześnie. Ćaitanja pisał bardzo mało, ale
po-budzał innych do pisania. Jego wpływ w Bengalu był bardzo duży. W XX wieku kult
Kryszny-Ćaitanji stał się przedmiotem kultu "revival", który stał się ruchem międzynarodowym
pod nazwą
Świado
mość Kryszny
(1966 r.).
Czciciel Ramy, poeta Tulsidas (ok. 1532-1623) przerabia Ramajanę na poemat bhakti; dzieło to
zyskuje znaczną popularność.
Kult Śiwy-Paśupati jest stwierdzony już w Mahabharacie. Zapoczątkował go Lakuliśa (II wiek
n.e.), a w VII wieku nabrał on dużego znaczenia na południu Indii. Istnieje wiele sekt śiwaickich,
wiele z nich wyznaje doktryny i praktyki jogiczne i tantryczne. Kalamukhowie i kapalikowie
doskonalili się w ascezie antynomistycznej. Począwszy od VII wieku rozwija się literatura
śiwaicka, która uznaje dwadzieścia osiem ortodoksyjnych agam i około dwustu pomocniczych
traktatów (upagam). Poza śiwaizmem doktrynalnym istnieje śiwaizm pobożnościowy i poetycki,
najsilniej rozwinięty w rodzie sześćdziesięciu trzech najanmarów, mistyków z Tamilnadu.
10 / 14
Hinduizm
Trzecim bóstwem będącym przedmiotem pobożności jest bogini (dewi), często nazywana
Wielką Boginią (mahadewi) lub Śakti. Boginie Durga i Kali, których istnienie zostało
potwierdzone w VI wieku n.e., mają przerażający wygląd i niekiedy odbierają krwawe kulty.
Śakti
zajmuje centralną pozycję w tantryzmie.
Tantryzm hinduistyczny prawdopodobnie poprzedza tantryzm buddyjski; w VII wieku n.e.
zakorzenił się głęboko w Indiach i rozkwitł w następnym okresie, między IX a XIV wiekiem. Jego
bóstwa przyswoił hinduizm ludowy.
Jakkolwiek istnieje tantryzm wisznuicki, to Śiwa oraz jej śakti (żeńska energia) lub po prostu Śa
kti,
są głównymi bogami tantrycznymi. Rozmaite doktryny pism tantrycznych zwanych
agamami, tantrami lub sanhitami
nie są oryginalne. Wiele elementów zapożyczają z sankhja/jogi. Praktyki tantryczne są
szczegółowo wypracowane i opierają się na subtelnej fizjologii mniej lub bardziej zbliżonej do
fizjologii jogi, ale wyrażającej się zawsze w "podwójnej mowie" zawierającej odniesienia
seksualne. Podkreślają medytację opartą na mantrach przekazywanych uczniowi podczas
inicjacji (
diksza
), symboliczne gesty (mudra) i obrazy (mandale, jedną z najprostszych i najbardziej
rozpowszechnionych jest
jantra
), złożone obrzędy (pudża) i wreszcie techniki seksualne, które zresztą nie zawsze wymagają
rytualnego stosunku płciowego, ani zatrzymania nasienia.
Sikhowie
Sikhowie. Słowo sikh pochodzi od palijskiego sikkha (sanskr. siszja), "uczniowie". Sikhizm
można uznawać za nurt mistyki typu bhakti.
Baba Nanak (1469-1538), założyciel sikhizmu, wcześnie przejawiał powołanie religijne. Syn
kszatrijów z Lahore (Pendżab, dziś w Pakistanie), powziął plan połączenia hinduizmu z islamem
i nauczał śpiewając, a muzułmański muzyk akompaniował mu na rababie (instrumencie
strunowym pochodzenia arabskiego). Po doświadczeniu mistycznym, jakie przeżył w wieku
dwudziestu dziewięciu lat, Nanak oświadczył: "Nie ma hinduistów, nie ma muzułmanów".
11 / 14
Hinduizm
Jego doktrynę można uznać za reformę hinduizmu, zwłaszcza w kwestii politeizmu, sztywnego
podziału na kasty i ascetyzmu mającego zapewniać życie religijne. Miał uczniów zarówno wśród
hinduistów, jak muzułmanów.
Wbrew politeizmowi Nanak proponuje bezkompromisowy monoteizm, który usilnie podkreślając
niemożność wcielenia Boga czerpie inspirację z islamu. Jednakże ekstatyczne zjednoczenie z
Bogiem jest możliwe i sikhijscy guru dostąpili go. Z hinduizmu sikhowie przejmują doktryny maja
(stwórczej mocy złudzenia), reinkarnacji i nirwany, oznaczającej ustanie uciążliwego cyklu
transmigracji. Brahma, Wisznu i Śiwa to boska trójca stworzona przez maja. Aby osiągnąć
zbawienie trzeba mieć guru, powtarzać w myśli boskie Imię, śpiewać hymny, łączyć się ze
świętymi mężami. Kobiety korzystają z nauk guru na równi z mężczyznami; jeśli nawet niektórzy
guru uprawiają poligamię, to nie jest ona regułą. Ascetyzm i umartwienia są sprzeczne z
duchem sikhizmu. Przed Bogiem wszyscy są równi i niepotrzebne są kasty.
Guru Nanak miał dziewięciu następców, guru, przywódców religijnych; począwszy od drugiego
godność ta stała się dziedziczna. Są to: Angad (1538-1552), Amar Das (1532-1574), Ram Das
(1574-1581), Ardżan (1581-1606), Har Gowind (1606-1644), Har Raj (1644-1661), Har Kriszan
(1661-1664), Teg Bahadur (1664-1675), Gowind Singh (1675-1708). Angad opracował święty
alfabet sikhów z liter pendżabskich. Ardżan rozpoczął budowę Har Mandar, Złotej Świątyni, na
środku jeziora w Amritsarze i ustanowił Granth Sahib czyli Szlachetną Księgę Sikhów (później A
di Granth
czyli
Praksięgę
), święte pismo zawierające hymny Ardżana, Dżapdżi, to jest świętą modlitwę ułożoną przez
Nanaka, pieśni pierwszych guru i piętnastu poprzedników, hinduistycznych lub muzułmańskich
mistyków, w tym Kabira (1380-1460), świętego z Benares, którego można uważać za
bezpośredniego prekursora Nanaka. Prześladowany przez muzułmańskich władców
mongolskich, którzy podbili północ Indii (dynastia Wielkich Mogołów, 1526-1658), Ardżan
namawia swego syna Har Gowinda, aby chwycił za broń. Wrogo nastawieni do napojów
alkoholowych, tytoniu i umartwień cielesnych, sikhowie pielęg-nowali cnoty wojskowe, które
uczyniły z nich prawdziwą potęgę zbrojną, zwłaszcza od czasu egzekucji guru Tega Bahadura
w 1675 r. Jego syn, Gowind Raj, zwany Singh (Lew) po swym chrzcie bojowym ustanowił
Chanda-di-Pahul czyli chrzest miecza, który z adeptów składających przysięgę czyni lwy na
resztę życia. Ustanowił również reguły społeczności sikhów, mających nosić na sobie pięć K:
kes
(długie włosy),
kangha
(grzebień),
kripan
(sztylet),
kach
(krótkie kalesony),
12 / 14
Hinduizm
kara
(stalową bransoletę). Zniósłszy wszelkie znaki rozpoznawcze kast Gowind Singh stał się
wodzem potężnego wojska pariasów przemienionych w lwy. Przed śmiercią zniósł instytucję
guru. Na jego cześć utworzono nowy
Granth
, znany pod nazwą
Granth Dziesiątego Guru
i zawierający Dżapdżi Gowinda Singha, "Chwałę Stwórcy" (Akal Ustat), hymny ku czci świętego
miecza, symbolu dobroczynnej mocy Boga oraz "Cudowny Dramat", wierszowaną historię
dziesięciu guru.
Neohinduizm
Neohinduizm to hinduski ruch narodowy dążący do integracji wartości zachodnich i
uprzystępnienia Zachodowi hinduskiej mądrości. Bengalski reformator Ram Mohan Roy
(1774-1833) jest zwolennikiem okcydentalizacji Indii i w tym celu zakłada w 1828 r.
stowarzyszenie Brahma Samadź. Idee Brahma Samadź kontunuują jego dwaj kolejni
przywódcy, Debendranath Tagore (1817-1905) i Keszab Chandra Sen (1838-1884). W 1875 r.
swami Dajananda Saraswati (1824-1883) zakłada Arja Samadź, organizację mającą na celu
zachowanie religijnych tradycji Indii, ale także rozpowszechnienie ich na całym świecie.
Spotkanie o kluczowym znaczeniu między Keszab Chandra Senem i bengalskim mistykiem
Ramakryszną (1836-1886) przynosi syntezę neowedyiską, która staje się obliczem tradycyjnych
Indii na Zachodzie, przedstawianych przez ucznia Ramakryszny, Wiwekanandę (1863-1902) od
1893 r., kiedy odwiedził on światowy parlament religijny w Chicago.
W tym właśnie klimacie religijnym ukształtowali się przywódca polityczny Mahatma Gandhi
(1869-1948) oraz mistyk i jogin Aurobindo Ghose (1872-1950) z Pondichery.
Hinduizm ludowy
Hinduizm ludowy obchodzi wiele świąt, związanych z porami roku lub dotyczących
najważniejszych wydarzeń w życiu. Najważniejsze święta bogów są związane z Indrą
(Rakhi-Bandhana), Kryszną (Kryszna-Jayante), Ganeśą (Ganeśa Caturthi), boginią
(Nawaratra), Siwą (Mahaśiwaratri) itd. Wśród mniej lub bardziej rozpowszechnionych praktyk
religijnych trzeba uwzględnić pielgrzymki do świętych miejsc (tirtha), jakimi są źródła wielkich
rzek, święte miasta, jak Waranasi, Wrndawan czy Allahabad, wielkie święta religijne, jak święto
Dżagannathy w Puri itd.
13 / 14
Hinduizm
Domowy kult religijny zmienia się zależnie od kasty, miejsca, ewolucji wierzeń. Na ogół bramin
winien pozdrawiać wschód słońca recytując gajatri mantra, sprawować poranną ofiarę i libacje
na cześć bogów i przodków oraz odprawić
dewa-pudżana,
czyli adorację podobizn bogów przechowywanych w specjalnym pomieszczeniu,
iszta-dewata,
czyli "wybranego bóstwa".
Ważne wydarzenia życia uświetniają specjalne ceremonie (sanskary): saisawa sanskara związa
ne z narodzinami,
upanajana
(religijna inicjacja chłopca),
wiwaha
(obrzędy zaślubin) i
śraddha
(obrzęd żałobny).
Źródło: M. Eliade, P. Couliano, Słownik religii, Warszawa 1994.
14 / 14