(3): płeć kulturowa

Dr Andrzej Bukowski
Kurs: Socjologia kultury
Porównawcze studia cywilizacji
Podstawowe wymiary zróżnicowania kulturowego (3): płeć kulturowa
1. Płeć biologiczna i płeć kulturowa: podstawowe problemy:
a. Naturalne, psychiczne i kulturowe wyznaczniki różnic rodzajowych – problem
stopnia wyuczenia ról i konwencjonalności tożsamości rodzajowych.
i. Nie znaleziono dowodów na istnienie związku pomiędzy czynnikami
biologicznymi a społeczno-kulturowymi zachowaniami mężczyzn i
kobiet
ii. Zaproponowano jednakże pewne teorie wiążące predyspozycje
biologiczne z różnicami w zakresie płci kulturowej (teorie Zygmunta
Freuda - kobiecość jako efekt symbolicznej zazdrości o penisa i
poczucia niższości; Nancy Chodorow – męskość jako zaprzepaszczenie
trwałej bliskości z matką i aktywność jako sposób na przekroczenie tej
tęsknoty)
iii. Zakwestionowano istnienie płci biologicznej jako konstruktu zupełnie
pozbawionego kulturowego znaczenia: różnice biologiczne są także
społecznie interpretowane (ciało męskie i ciało kobiece uzyskują
jakości i filtry kulturowe)
b. Płeć a życie społeczne – problem równości, dyskryminacji, dominacji.
c. Czynniki konserwujące zróżnicowanie rodzajowe (tradycja – religijna,
obyczajowa, inercja i bezwładność wzorów)
d. Socjalizacja jako proces utrwalania i legitymizowania istniejących wzorców
płci poprzez przygotowywanie dziewcząt i chłopców do dorosłych ról
społecznych.
2. Współczesne, socjologiczne teorie płci
a. Wspólne podstawy: (a) uniwersalny charakter zróżnicowania wg płci; (b)
istotność tego podziału w różnych wymiarach życia społecznego; (c)
odmienność konceptualna płci biologicznej i rodzaju (gender) jako podstawy
kulturowego zróżnicowania mężczyzn i kobiet; (d) odmienność perspektywy
socjologicznej od koncepcji feministycznych: w stronę uwarunkowanych
rodzajowo struktur społecznych; (d) uniwersalny charakter nierówności płci w
postaci patriarchalizmu; (e) patriarchalizm jako forma osadzona religijnie,
symbolicznie i językowo, wzmacniająca społeczne nierówności pomiędzy
płciami.
b. Wybrane podejścia teoretyczne: perspektywa biologiczno –
strukturalistyczna – kondycja biologiczna (uwarunkowania fizjologiczne
słabsza budowa organizmu, konieczność opieki nad potomstwem) wyznacza
społeczno-kulturową rolę kobiet; perspektywa psychoanalitycznostrukturalistyczna: nie tyle zazdrość o penisa uzależnia kobiety od mężczyzn,
jak chciał Freud, ile nieświadome przyswajanie w procesie socjalizacji
wzorców opiekuństwa i odpowiedzialności, oraz relacyjne uzależnienie kobiet
od mężczyzn w życiu społecznym (Chodorow); perspektywa marskistowskostrukturalistyczna – posiadanie pracy przez mężczyzn uprzywilejowuje ich
względem kobiet, a to uprzywilejowanie w społecznym podziale pracy jest
reprodukowane i podtrzymuje dominującą pozycję mężczyzn; perspektywa
konstrukcjonistyczna – pozycja w społecznym podziale pracy jest
wypadkową umiejętności i szans, jeśli natomiast chodzi o szanse
organizacyjne, w przypadku kobiet są one wyraźnie mniejsze, gdyż kobiety
zajmują takie stanowiska organizacyjne, które ograniczają wykazanie się
umiejętnościami (np. sekretarki, a nie menadżera).
2. Feminizm jako ruch społeczno-intelektualny.
a. Ujęcie historyczne: od emancypacji do feminizmu: Wczesne ruchy
emancypacyjne i problem praw obywatelskich. Art. 1124 Kodeksu
Napoleona: „Osobami, którym nie przysługują prawa sądowe są; nieletni,
zamężne kobiety, kryminaliści i debile umysłowi”. Od drugiej połowy XIX
wieku do drugiej połowy XX wieku w USA i Europie trwa proces
stopniowego uzyskiwania przez kobiety praw politycznych i społecznych.
1972 rok – pełne zrównanie praw kobiet i mężczyzn w USA (Equal Rights
Amendments – ostatecznie nie ratyfikowany). Efekt: mamy prawa i co z tego,
skoro obyczaje i kultura wciąż skazują kobiety na rolę drugorzędną?
Propozycje „rekompensaty” tej sytuacji: dowartościowanie tradycyjnego
stereotypu kobiecości; mężczyznom nie ma czego zazdrościć, tylko w życiu
rodzinnym kobieta może się spełnić (Lundberg, Jung, Mead). Druga fala
feminizmu – lata 60-te. Wyścig zbrojeń a sprawa kobiet (w kontekście
przegrywanego z ZSRR wyścigu zbrojeń raport Kennedy’ego stwierdza
ogromny nie wykorzystany rezerwuar społeczny w postaci żeńskiej części
amerykańskiej populacji). Women’s Liberation Movement, Kate Millet „The
sexual politics” – radykalna zmiana społeczeństwa i kultury. Betty Friedan
„Mistyka kobiecości”: wmawianie kobietom „mistyki kobiecości’ zamiast
spodziewanej radości i spełnienia przyniosło: brak radości życia, brak poczucia
sensu, depresje czy infantylizm w wychowywaniu dzieci (problem bez nazwy).
Zapomniano, ze kobieta, podobnie jak mężczyzna ma prawo do własnego,
twórczego rozwoju, aktywności zawodowej i społecznej. Tak naprawdę
różnice płci sprowadzają się do spraw genitalno-fizjologicznych. Nowsze
badania nie potwierdziły tej wersji. Feminizm współczesny i jego nurty:
liberalny (prawa kobiet do nieskrępowanego decydowania o swoich rolach
kulturowych – Simone de Beauvoir „Druga płeć”), radykalny – związany z
ruchami studenckimi lat 60-tych, walczy o pełne prawa społeczne i polityczne
dla kobiet, wprowadza pojęcia seksizmu (kulturowej przemocy wobec kobiet)
do świadomości potocznej, kulturowy (postmodernistyczny) – elitarny,
zajmuje się sferą uczuciową, psychiczną i kulturową kobiety jako odmienną od
domeny męskiej („Wysokie obcasy”), siły – ta odmiana pojawiła się w latach
90-tych w USA i Wielkiej Brytanii, skupia kobiety robiące karierę w biznesie,
mass-mediach i polityce – walczy o zrównanie szans zawodowych kobiet i
mężczyzn (metafora szklanego sufitu).
b. Epistemologia feministyczna. Pojęcie gender (płeć kulturowa – rodzaj) jako
kluczowe narzędzie analityczne. Nauka zgenderyzowana – ostre
rozgraniczenie poznania typu męskiego (szowinistycznego oraz
jednostronnego) i kobiecego, oraz próba dowartościowania poznania typu
kobiecego (zwrócenie uwagi na kobiecy obszar kulturowy (feminine- kobiecy
w odróżnieniu od female - żeński). Epistemologie feministyczne: podejście
słabsze – oba sposoby poznania: męskie i kobiece są wobec siebie
komplementarne (uzupełnienie poznania typu męskiego: obiektywnego,
logicznego, ekstrawertycznego, realistycznego, świadomego,
racjonalistycznego o kobiecy styl reagowania na doświadczenie: subiektywny,
intuicyjny, introwertyczny, marzycielski, podświadomy, emocjonalny;
podejście mocniejsze – kobiece poznanie jest lepsze od męskiego,
charakteryzuje go: wrażliwość, współczulność, odpowiedzialność i intuicja.
2. Typy kobiecości, typy męskości i kulturowe relacje płci
a. Od lat 80-tych obserwuje się wyrównanie proporcji, jeśli chodzi o badania nad
płcią kulturową na rzecz coraz większego zainteresowania męskością,
doświadczania bycia mężczyznami oraz kształtowaniu męskości. Stąd
zwracanie uwagi nie tyle na konstruowanie samych wzorców płci, ile na
kulturowe relacje płci, a więc społeczne wzory interakcji pomiędzy
mężczyznami i kobietami.
b. Kulturowy porządek płci – hierarchia płci (Robert W. Connell) – w jaki sposób
władza posiadana przez mężczyzn tworzy i podtrzymuje kulturowe
nierówności płci. Wzory relacji pomiędzy kobietami a mężczyznami kształtują
się w trzech zasadniczych domenach; pracy, władzy i cathexis (relacje osobiste
/ seksualne).
c. Kryzys męskości. Bezrobocie – załamanie się wzorca męskości związanego z
pracą poza domem, z domeną publiczną. Zniknęły źródła czerpania przez
mężczyzn społecznego szacunku, związanego z rolami zawodowymi.
Przestępczość ma związek ze zmianą roli mężczyzn w społeczeństwach
nowoczesnych. Nawet w najuboższych dzielnicach wielkich miast dominował
wzór mężczyzny oparty o rolę żywiciela rodziny. Kryzys znaczeń. Role męskie
– w kościele, polityce, organizacjach społecznych tracą wyrazistość. Pod
wpływem wszechogarniających wzorców kultury konsumpcyjnej – mężczyźni
nie mogą się odnaleźć i tracą poczucie własnej wartości
d. Krytyka patriarchalizmu z męskiego punktu widzenia. Patriarchalizm
upośledza mężczyzn w najbardziej podstawowych prawach: do (długiego
życia) i zdrowia. Mężczyźni żyją znacząco krócej niż kobiety i cieszą się
gorszym zdrowiem. Ponadto pracują w zawodach mniej atrakcyjnych, pracują
znacznie dłużej, poddawani są kulturowym presjom rywalizacji i
utrzymywania rodziny, co skraca ich życie.
e. Nowe wzorce męskości (Steve Biddulph).