Błędy wychowawcze nauczycieli i ich wpływ na osobowość i

Adrianna Paszkiewicz – Gatkowska
Warszawa
Błędy wychowawcze nauczycieli i ich wpływ na osobowość
i zachowanie dziecka
Wychowanie polega na interakcji między wychowankiem, a wychowawcą,
który ma dominującą pozycję ze względu na możliwość wyboru celów i środków
działania. Jeżeli obydwie strony razem ustalają i zgodnie realizują program
wychowania wówczas proces przebiega harmonijnie, jeżeli zaś wychowanek lub
wychowawca traci poczucie kontroli nad wychowaniem, wówczas relacje są
zaburzone, zostaje zachwiana równowaga między stronami i dochodzi do konfliktów,
będących przyczyną powstawania błędów wychowawczych.
Według Guryckiej na proces wychowawczy składają się cztery czynniki
tworzące dynamiczny układ. Są to: cel wychowawczy, sytuacje wychowawcze
organizowane przez nauczyciela, doświadczenia zdobyte przez wychowanka w
procesie wychowawczym oraz zmiany zachodzące w osobowości wychowanka pod
wpływem doświadczeń.
Autorka wyróżnia trzy kategorie oddziaływań wychowawczych ze względu na
ich skutek. Wychowanie skuteczne wtedy, gdy trzy czynniki są ze sobą zbieżne, i w
wyniku zabiegów wychowawczych dziecko zdobyło pożądane doświadczenie, a więc
cel wychowawczy został osiągnięty. Wychowanie nieskuteczne, gdy wychowanek
mimo aranżowanych sytuacji nie zdobył zamierzonego doświadczenia. Wychowanie
błędne wywołujące niekorzystne dla rozwoju dziecka doświadczenia.
(Przykład – wychowawca stwarza sytuację, która ma umożliwić dziecku radzenie sobie z
trudnościami. Wychowanie skuteczne –wychowanek osiągnął zamierzony cel, podjął wyzwanie i
poradził sobie z przezwyciężeniem trudności. Wychowanie nieskuteczne – wychowanek nie
próbował swych sił, a więc nie zdobył żadnego doświadczenia. Wychowanie błędne – wychowanek
nie poradził sobie z zadaniem, czuje się niezaradny, zdobył, więc niekorzystne dla swego rozwoju
doświadczenie.)
Gurycka błąd wychowawczy zdefiniowała jako „takie zachowanie
wychowawcy, które stanowi realną przyczynę (lub ryzyko) powstania szkodliwych
dla rozwoju wychowanka skutków.”1 Zadaniem wychowawcy jest, więc unikanie
sytuacji mogących wywołać niekorzystny wpływ na doświadczenia wychowanka,
niedopuszczanie do zaburzenia bądź zerwania interakcji między wychowawcą a
wychowankiem, bowiem wywołuje to w dziecku poczucie krzywdy,
niesprawiedliwości oraz negatywnie wpływa na dalsze wzajemne relacje nie tylko z
danym wychowawcą, ale może być przeniesione również na innych wychowawców.
Błędem jest także zbytnia uległość wychowawcy, postawa nadmiernie chroniąca
przed trudnościami bądź zgoda na dominację wychowanka.
1.A. Gurycka: Błąd w wychowaniu Warszawa 1990. s. 24
1
Skutki błędu wychowawczego można podzielić na doraźne i odległe w czasie.
Skutki doraźne dotyczą zerwanej lub zaburzonej interakcji oraz negatywnej oceny
zdarzenia przez wychowanka, powodują przeniesienie ocen i zachowań na inne
sytuacje wychowawcze lub życiowe. Skutki odległe w czasie wywołują negatywne
zmiany osobowości oraz jej zaburzenia.
Wychowawca zazwyczaj popełnia błąd nieświadomie. Czynnikami
powodującymi błędy wychowawcze są właściwości osobowościowe (głównie
stosunek do ludzi), postawy wychowawcze i czynniki sytuacyjne (np. brak czasu,
złożoność wykonywanych zadań, kontrola, opór wychowanka).
Gurycka w oparciu o zachowania wychowawcy skategoryzowała błędy
wychowawcze. Ujęła je w postaci dwubiegunowej:
Ekstremalna emocjonalna akceptacja
dziecka
Nadmierna koncentracja na dziecku
Nadmierna koncentracja na zadaniu
dziecka
Ekstremalne odrzucenie emocjonalne
dziecka
Nadmierna koncentracja na sobie
Niedocenianie zadań dziecka
Pomiędzy skrajnymi reakcjami występują zachowania pośrednie. Reakcje bliższe
środka cechuje umiar, zrównoważenie i właśnie te wydają się być pozbawione
błędów. Wychowawca postępujący w sposób zrównoważony, panujący nad
skrajnymi emocjami, traktujący siebie i wychowanka w równy sposób ma szansę na
uniknięcie błędów, eliminuje ryzyko dostarczenia wychowankowi niekorzystnych
doświadczeń, a tym samym zwiększa swe szanse na odniesienie sukcesu w dążeniu
do wyznaczonego celu.
Te trzy wymiary zachowań wychowawców stanowiły podstawę do klasyfikacji
błędów wychowawczych. Poprzez ich skrzyżowanie wyznaczono dziewięć błędów.
W oparciu o tę typologię możliwe było zestawienie błędnych i właściwych zachowań
wychowawców oraz ich scharakteryzowanie.2
Zachowania błędne
Zachowania „właściwe”
Rygoryzm – bezwzględne egzekwowanie
wykonywania poleceń, sztywność ocen,
stawianie dokładnie określonych wymagań,
brak swobody, ścisłe kontrolowanie
postępowania dziecka (posłuszeństwo)
Agresja – atak słowny, fizyczny lub
symboliczny, zagrażający lub poniżający
dziecko
Hamowanie aktywności – przerywanie,
zakazywanie, aktywności własnej dziecka
poprzez fizyczne lub symboliczne zachowania
własne, zmienianie bez powodu rodzaju
aktywności dziecka
Obojętność – dystans do dziecka i jego
spraw, okazywanie braku zainteresowania dla
jego aktywności
Stawianie realnych wymagań, kontrolowanie
ich spełnienia z prawidłowym systemem
wzmocnień, równowaga kar i nagród lub
przewaga nagród, równoważenie potrzeb
dziecka i wymagań zadania
Rozwiązywanie konfliktów na drodze
racjonalizacji stanowisk, tolerancja
Tworzenie warunków dla rozwijania
aktywności własnej dziecka, ustalanie
(negocjowanie) rodzaju aktywności
zastępczej wobec jego własnej
Tworzenie warunków dla wyrażania
samodzielności dziecka i jego akceptacja
2
Eksponowanie siebie – koncentrowanie
uwagi dziecka na walorach wychowawcy,
potrzebach, odczuciach wtórnych do
aktualnych potrzeb i odczuć dziecka, chęć
imponowania, wyróżniania się, obrażanie się
Uleganie – spełnianie zachcianek dziecka,
rezygnowanie ze stawianych wymagań,
okazywanie bezradności wobec dziecka
Zastępowanie – wyręczanie dziecka w
działaniu, przejmowanie jego zadań bez
oczekiwania na wyniki pracy
Idealizacja – ciągłe zajmowanie się
dzieckiem i jego sprawami, utożsamianie się z
nim jako najwyższym dobrem, chronienie
przed możliwymi niebezpieczeństwami,
zabezpieczanie przed zachowaniem
niezgodnym z idealnym wzorcem
Niekonsekwencja – przemienność zachowań
błędnych należących do różnych kategorii
Demonstrowanie własnych zachowań
zgodnych z wymaganiami stawianymi
dziecku, bycie wzorem, skromność w
traktowaniu własnej osoby, równoważne
traktowanie interesów własnych i dziecka
Uzgadnianie, pertraktacje
Pomoc, współdziałanie z zachowaniem
aktywności dziecka
Pozytywne i adekwatne wzmacnianie
zachowań dziecka, krytycyzm połączony z
akceptacją
Adekwatność zachowań wychowawcy do
zachowań i własności sytuacji
W oparciu o badania przeprowadzone wśród młodzieży wyróżniono dwa typy
nauczycieli: „błądzących”, czyli popełniających błędy oraz „nie błądzących”
prezentujących właściwy styl wychowawczy.
Nauczyciel „błądzący” w opinii uczniów jest średnio mądry i inteligentny, mniej
uprzejmy, niecierpliwy, mało opanowany, niezbyt wyrozumiały, słaby organizator
bez pomysłów, mało sprawiedliwy, skoncentrowany na sobie. Dominują u niego
zachowania agresywne i neurotyczne. Jego zajęcia są spostrzegane jako mało
atrakcyjne i mniej przydatne, zaś atmosfera na lekcjach jest napięta i nieprzyjemna.
Na jego zachowania uczniowie reagują uległością pod presją oraz sprzeciwem.
Wychowawcy ci wywołują u uczniów negatywne doświadczenia, które są
generalizowane na sytuacje szkolne (zadania, kolegów).
Nauczyciel „nie błądzący” ma poczucie humoru, jest mądry, inteligentny, wesoły,
uprzejmy, pomysłowy, opanowany, cierpliwy, życzliwy, wrażliwy, bardziej
sprawiedliwy. Częściej występują zachowania wspierające, nawiązujące kontakt
emocjonalny. Lekcje prowadzone przez niego są atrakcyjne i przyjemne dla uczniów.
Wychowankowie podporządkowują się jemu, akceptują zachowania uznając jego
autorytet.3
Z powyższego zestawienia wynika, iż zachowanie nauczyciela ma wpływa na
całościową ocenę jego osoby, kompetencji oraz rzutuje na stosunek uczniów do
wychowawcy.
2.A. Gurycka: Błąd...Op.cit s. 81, 82
3.Por. M. Przetacznik – Gierowska, Z. Włodarski: Psychologia wychowawcza Warszawa 1994
s.305
3
W literaturze wyróżnia się siedem typów zachowań nauczycieli.4
I.
Zachowania agresywne
II.
Zachowania korygujące i hamujące: nauczyciel ostro formułuje polecenia,
upomina i nadmiernie ingeruje
III. Zachowania wspierające: nauczyciel cierpliwie wyjaśnia, pomaga w
trudnościach, łagodnie perswaduje
IV. Zachowania nawiązujące lub podtrzymujące kontakt emocjonalny:
nauczyciel uśmiecha się, rozmawia z uczniami, respektuje ich prośby i
potrzeby
V.
Zachowania niezaangażowane: nauczyciel sporadycznie pełni rolę
wychowawcy w zależności od potrzeb danej sytuacji
VI. Zachowania neurotyczne: nauczyciel obarcza uczniów winą za własne
niepowodzenia, reaguje nieadekwatnie do sytuacji, jest niekonsekwentny
VII. Zachowania pozorowane: nauczyciel udaje zainteresowanie uczniami, jest
nieszczery i nieautentyczny w relacjach z wychowankami
Prowadząc badania nad reakcjami nauczycieli stworzono Klucz do Identyfikacji
Błędnych Zachowań Wychowawcy oparty na koncepcji dziewięciu błędów
wychowawczych, czyli na jakości interakcji między nauczycielem a dzieckiem.
Osiem zachowań nauczycieli jest dokładnie opisanych, zaś ostatnia postawa jako
trudna do jednoznacznego scharakteryzowania, powstała na podstawie wyników z
przeprowadzonych badań. Analizując zachowania wychowawcy można przewidzieć
ich skutki na osobowość i zachowanie wychowanka.
Rygoryzm
1.Nauczyciel formułuje wymagania, polecenia, zakazy.
2.Sprawdza, drobiazgowo kontroluje wymagania, polecenia, zakazy.
3.Formułuje oceny negatywne.
Dziecko pod wpływem takiej postawy nauczyciela staje się bierne, podporządkowane,
mało spontaniczne, nie potrafi samodzielnie działać, jego aktywność twórcza jest
znacznie ograniczona, ma poczucie, że nie potrafi niczego dobrze wykonać, dlatego
ma niską samoocenę. Rygoryzm wyzwala lęk i opór, dlatego dziecko może reagować
gniewem, wściekłością.
(przykład Nauczycielka klasy pierwszej codziennie sprawdza pracę domową. Wychowawczyni nie
stawia ocen pozytywnych za prace domowe sądząc, że nie są one zbyt trudne, ogranicza się do
wpisów: „Brak pracy domowej”, „Pracuj więcej”, „Pomyśl”. Dziecko nie otrzymując informacji
pozytywnych na temat swojej pracy, nabiera przekonania, że pani jest z niego niezadowolona, nie
docenia go, bo jest słabym uczniem.)
Agresja
1.Nauczyciel atakuje słownie, obraża, poniża, kpi, krzyczy, wyraża lekceważenie.
2.Nauczyciel atakuje fizycznie, uderza, bije, szturcha, przymusza do określonej
pozycji (klęczenie).
3.Nauczyciel atakuje symbolicznie poprzez obraźliwe gesty, ironię, ostre kary.
4. A. Gurycka: Błąd...Op.cit s.146
4
Dziecko ma poczucie zagrożenia, krzywdy, wstydu, zostaje obniżona jego samoocena.
Staje się lękliwe, nieśmiałe, zamknięte. Lęk przed wychowawcą może wywołać
niechęć do kolegów, innych nauczycieli oraz szkoły jako instytucji. Częste kary
powodują, iż dziecko przestaje reagować na inne zabiegi wychowawcze.
(przykład Uczeń w czasie lekcji rozmawiał z kolegą, kręcił się. Nauczycielka powiedziała „Ty jak
zwykle bawisz się i mi przeszkadzasz, jesteś niegrzeczny, codziennie zwracam Ci uwagę, a Ty nie
reagujesz na moje upomnienia. Dasz mi dzienniczek, a ponieważ nie lubisz wygodnie siedzieć w
ławce, to będziesz stał w kącie, aż nauczysz się jak należy zachowywać się w szkole. Jeśli i to nie
pomoże, to przygotuję dla Ciebie „oślą ławkę” i przypnę Ci na plecach kartkę z napisem „osioł”.
Klasa śmieje się z ucznia, dziecko czuje się poniżone i przestraszone, nienawidzi nauczycielki, za
to, że ośmieszyła go wobec kolegów, a być może jeszcze przed całą szkołą. Po lekcji przeprasza
panią, mimo, że jest przekonany, że to ona go skrzywdziła.)
Hamowanie aktywności
1.Nauczyciel przerywa aktywność dziecka innymi poleceniami, zadaniami.
2.Nauczyciel włącza się w aktywność dziecka, przeszkadza, odbiera odwagę,
krytykuje, wprowadza modyfikacje bez zgody dziecka, przejmuje czynności dziecka
bez powodu i uzasadnienia.
3.Nauczyciel zakazuje wykonywania przez dziecko aktywności bez uzasadnienia lub
z uzasadnieniem ograniczającym.
Tego typu zachowania mogą wpłynąć na wytworzenie się zależności i rezygnację z
własnego myślenia i działania, powodują zanik inicjatywy, samodzielności,
motywacji i odwagi do podejmowania własnej aktywności. Dziecko traci
zainteresowania, nie stawia pytań, nie zgłasza propozycji i pomysłów – przestaje
rozwijać się, zdaje się na pomysły innych (nauczycieli, rówieśników). Dziecku mogą
towarzyszyć uczucia niezaradności i niższości.
(przykład Dzieci w grupie wykonywały makietę miasta. Nauczycielka uznała, że projekt jest zły i
bez pytania o koncepcję, jaka towarzyszyła realizacji pomysłu, ustawiła budynki według własnego
uznania. Dzieci nie protestowały, ponieważ uznały, że pani ma zawsze rację i wie lepiej.)
Obojętność
1.Nauczyciel nie nawiązuje kontaktu z uczniem, jest obok dziecka, okazuje brak
zainteresowania dzieckiem werbalnie i mimicznie.
2.Nauczyciel nie reaguje na próby nawiązania kontaktu przez dziecko (nie odpowiada
na pytania, nie słucha, zajmuje się czymś innym).
3.Nauczyciel jest bierny wobec próśb i potrzeb dziecka.
Obojętność wychowawcy powoduje niezaspokojenie potrzeby sukcesu, może wpływać
na obniżenie samooceny dziecka w roli ucznia oraz globalnej, w przyszłości może
utrudnić nawiązywanie głębokich kontaktów interpersonalnych. Dziecko staje się
nieufne, czuje się ignorowane, mało wartościowe.
(przykład Uczennica podeszła do biurka i zaczęła opowiadać o nowo narodzonym braciszku.
Nauczycielka nie zwracała uwagi na dziewczynkę, pisała w dzienniku. Dziecko czując brak
zainteresowania nią i tak ważnym wydarzeniem odeszło. Uczennica miała żal, było jej przykro,
uważała, że pani jej nie lubi, bo nie wykazuje zainteresowania, zraziła się do nauczycielki,
zamknęła w sobie, więcej nie próbowała nawiązywać kontaktów.)
5
Eksponowanie siebie
1.Nauczyciel absorbuje dziecko swoimi sprawami i problemami w nieadekwatnych
sytuacjach, demonstruje humory, urazy obraża się.
2.Chwali się swoimi sukcesami, wywyższa się.
3.Domaga się względów, egzekwuje swoje prawa.
Dziecko może czuć się zmęczone takim zachowaniem, chce przypodobać się
nauczycielowi, aby sprostać jego ideałowi, nie jest, więc autentyczne, lecz odgrywa
rolę. Nie uczy się trafnego odczuwania, lecz przystosowuje się do sytuacji, blokowane
są jego doznania.
(przykład Nauczycielka często chwali swoje dziecko i stawia je za wzór uczniom. Jedni uczniowie
przestają słuchać „opowieści”, wyśmiewają się z prezentowanego ideału, dochodzą do wniosku, że
nie mają szans na dorównanie, inni chcą go naśladować, aby zadowolić panią i uzyskać jej
aprobatę.)
Uległość
1.Nauczyciel spełnia zachcianki dziecka.
2.Obniża a nawet rezygnuje z wymagań stawianych dziecku wobec jego nalegań,
napotkanych trudności.
3.Demonstruje bezradność wobec dziecka werbalnie lub fizycznie (skarży się,
płacze).
Dziecko przyzwyczaja się do bycia traktowanym w specjalny sposób, co powoduje
zanik krytycyzmu. Może wykorzystywać tę sytuację i domagać się coraz większej
uległości, nie tylko od wychowawcy, ale również od kolegów, poprzez wymuszanie
pewnych zachowań (płaczem, straszeniem rodzicami). Dziecko postępując w ten
sposób traci przyjaciół, lub pozyskuje ich poprzez „szantaż”. Uczeń w wyniku
obniżania wymagań nie poznaje swoich możliwości, a napotkane sytuacje trudne,
będą go przerastały wywołując gniew, frustrację.
(przykład Nauczycielka w świetlicy poleca dzieciom, aby przez 15 minut czytały czasopisma,
(w celu doskonalenia umiejętności czytania ze zrozumieniem). Uczeń buntuje się i mówi, że to jest
nudne i nie będzie tego robił. Nauczycielka nie zachęca go, lecz proponuje, aby zajął się cichą pracą
i nie przeszkadzał innym. Dziecko bawi się klockami. Odmowa wykonania polecenia okazała się
atrakcyjniejsza (nagrodą), w opinii innych dzieci, część z nich zrezygnowała z czytania i dołączyła
do kolegi. Następnym razem propozycje nauczycielki są „bojkotowane” przez grupę, traci ona
autorytet, a uczniowie nabierają przekonania, że nie trzeba słuchać pani.)
Zastępowanie
1.Wychowawca wykonuje zadania za dziecko (wyręcza je)
2.Pozbawia dziecko możliwości decydowania o podjęciu działań własnych tłumacząc
to zmęczeniem, trudnością zadania, słabością dziecka, jego dobrem.
3.Proponuje dziecku zastępowanie go w różnych czynnościach, motywując to jego
dobrem, czasem na zabawę i naukę.
Dziecko traci kontrolę nad sobą, staje się niezaradne i mało samodzielne. Nie potrafi
radzić sobie w różnych sytuacjach, nie jest w stanie ponosić konsekwencji własnego
postępowania, (nieodpowiedzialne), nie umie decydować o sobie i dokonywać
samodzielnego wyboru. Ciągłe wyręczanie powoduje, że dziecko czuje się nieudolne,
6
niepewne swoich możliwości, w końcu staje się bierne, oczekujące pomocy i
zainteresowania ze strony innych.
(przykład Uczeń o niskim poziomie sprawności manualnej, mający duże trudności w wycinaniu jest
często wyręczany przez nauczycielkę. Po kilku sytuacjach „nadmiernej pomocy”, uczeń
przyzwyczaja się, że pani wykonana za niego pracę, bo on tego nie potrafi. Dziecko nie nabywa
umiejętności wycinania, jego poziom manualny na tle klasy jest coraz niższy, ponieważ nie
doskonali sprawności. Uczeń nabiera przekonania, że samodzielnie nie jest w stanie wykonać takich
zadań. Konsekwencją może być niechęć do wycinania, unikanie prac wymagających tej
umiejętności.)
Idealizacja dziecka
1.Wychowaca podkreśla słowem i zachowaniem szczególne walory i możliwości
dziecka.
2.Wnika w narzucający się sposób w szczegóły poczynań dziecka, jego sytuację.
3.Sprawy dziecka wyzwalają nadmierną aktywność wychowawcy (niesienie pomocy,
troska, uwypuklanie ważności spraw dziecka).
Dziecko może czuć się faworyzowane, zwłaszcza, gdy traci kolegów – wówczas
wywołuje to wrogość. Jeśli zaś zyskuje przyjaciół, zdobywa bezkrytyczne przekonane
o swej wyjątkowości, powoduje to zaburzenie kontaktów z rówieśnikami, wywyższanie
się. U takiego dziecka brak pochwały jest równoznaczny z karą.
(przykład Nauczycielka znaczące role w przedstawieniach powierza pewnemu uczniowi, ponieważ
ma on doskonałą pamięć i dykcję. Uczeń przyzwyczaja się do odgrywania ról pierwszoplanowych,
szczyci się tym przed innymi. Kiedy nauczycielka chce dać szansę innym dzieciom i postanawia
inaczej niż zwykle przydzielić role, uczeń czuje się ukarany, poniżony, ma poczucie utraty
dotychczasowej „funkcji”, ma żal do nauczycielki i kolegów, że odebrali mu ważną pozycję)
Niekonsekwencja
1.Wychowca ma zmienne wymagania i zachowania wobec dziecka, w podobnych
sytuacjach stawia dziecku różne wymagania i inaczej je ocenia.
2.Nauczyciel jest niekonsekwentny w formułowaniu poleceń (zmienia je), w kontroli
nad wykonaniem zadań (szczegółowo, doraźnie, wcale), w ocenianiu ucznia (brak
jednolitego systemu)
Uczeń traci poczucie kontrolowania sytuacji, odczuwa lęk i niepewność wobec
trudności, zaburzenia własnej perspektywy, ma zniekształcony obraz świata.
Nieregularność wzmocnień oraz zmienność wymagań opóźnia i utrudnia przebieg
uczenia się, a zarazem wytwarza poczucie winy i zagrożenia spowodowane brakiem
orientacji i niemożnością ukształtowania się właściwych oczekiwań. Taka sytuacja
niekorzystnie wpływa na rozwój dziecka, na stopień i przebieg przyswajania norm
społecznych i moralnych.
(przykład Nauczycielka poinformowała uczniów, że za pracę dodatkową będzie stawiała plusy i
weźmie to pod uwagę przy ocenie opisowej. Dziecko zbierało materiały, wykonywało zadania dla
chętnych. Nauczycielka nie sprawdzała regularnie prac dodatkowych. Zdarzało się, że kiedy uczeń
nie wykonał zadania, pani wtedy je sprawdzała. Uczeń zniechęcił się, bo nie widział nagrody za
wykonaną pracę i zaprzestał odrabiania prac dodatkowych.)
7
Bibliografia
1.Gurycka A.: Błąd w wychowaniu Warszawa WSiP 1990
2.Piwowarski R. (red) Dziecko – Nauczyciel - Rodzice Konteksty Edukacyjne
Białystok Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku 2003
3.Przetacznik – Gierowska M., Makiełło –Jarża G.: Psychologia rozwojowa i
wychowawcza wieku dziecięcego Warszawa WSiP 1992
4.Przetacznik – Gierowska M., Włodarski Z. Psychologia wychowawcza
Warszawa PWN 1994
8