ichtiofauna welu i jego dopływów - Parki Krajobrazowe Warmii i Mazur
advertisement
1 ICHTIOFAUNA WELU I JEGO DOPŁYWÓW Krzysztof Puwalski 41 ... pamięci Krzysztofa Szymańczyka Nowe Miasto Lubawskie 2011 Ichtiofauna Welu i jego dopływów 2 Wstęp...................................................................................................3 Charakterystyka siedliska.....................................................................4 Baza pokarmowa................................................................................13 Charakterystyka zespołów ichtiofauny rzeki Wel...............................15 Przegląd gatunków ryb i minogów...........................................................15 Wyróżnione zgrupowania ryb.................................................................31 Zmiany w strukturze ichtiofauny........................................................34 Gospodarka rybacka................................................................................35 Zarybienia................................................................................................36 Odłowy.....................................................................................................37 Zagrożenia..........................................................................................39 Urządzenia piętrzące: tamy, zapory, jazy...............................................39 Wycinka lasu i zadrzewień nadbrzeżnych..............................................41 Hodowla ryb............................................................................................41 Wędkarstwo, kłusownictwo....................................................................42 Sporty i różne formy czynnego wypoczynku, infrastruktura sportowa i rekreacyjna..............................................................................................43 Zanieczyszczanie wód............................................................................44 Spowodowane przez człowieka zmiany stosunków wodnych, modyfikowanie funkcjonowania wód...............................................................................45 Kształtowanie wodnej lub nadwodnej roślinności dla celów związanych z odwadnianiem......................................................................................45 Eutrofizacja...............................................................................................45 Literatura (wybrane pozycje)..............................................................46 Na mapie najcenniejszych dla Polski siedlisk ichtiofauny system rzeczny Drwęcy zajmuje poczesne miejsce. Jako miejsce naturalnego tarła ryb wędrownych wymieniony został w 1864 r. przez Antoniego Wałeckiego („Systematyczny przegląd ryb krajowych”), a potem w latach 20-tych XX w. przez badaczy niemieckich. Ogromna wartość przyrodnicza tej rzeki i jej potencjał dla zachowania populacji troci wiślanej zostały zauważone natomiast już w połowie lat 50-tych ubiegłego wieku. Miało to związek z obserwowanym systematycznym zmniejszaniem się liczebności niektórych gatunków ryb, szczególnie wędrownych, w całym dorzeczu Wisły. Pod koniec lat 50. przyjęte zostało wspólne stanowisko organów ochrony przyrody i rolnictwa wskazujące, że Drwęca jest jedyną rzeką w rejonie dolnej Wisły, która może ocalić pogłowie łososia i troci w dorzeczu. Istniały już bowiem wówczas plany zabudowy poprzecznej (kaskadyzacji) dolnej Wisły. W 1961 r. utworzony został zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego rezerwat ichtiofaunistyczny (wówczas „rezerwat rybacki”), obejmujący zasięgiem całą rzekę Drwęcę oraz niektóre z jej dopływów, m.in. przyujściowy odcinek Welu (ew. Weli – przyjęta jest również odmiana nazwy rzeki jako rzeczownika rodzaju żeńskiego, niekiedy też w źródłach oficjalnych). Celem ochrony było całe środowisko wodne i bytujące w nim ryby, w szczególności Dolny Wel Ichtiofauna Welu i jego dopływów 3 Wstęp Wstęp Po wybudowaniu stopnia piętrzącego we Włocławku w 1970 r. znaczenie Drwęcy dla ochrony ryb wędrownych, szczególnie łososiowatych, niesłychanie wzrosło. Spełniły się bowiem niestety przewidywania ichtiologów, że tama spowoduje radykalne pogorszenie warunków siedliskowych, a przede wszystkim zaburzy ciągłość biologiczną rzeki. Wybudowana przepławka okazała się nieskuteczna. System rzeczny Drwęcy od tego czasu traktowany jest jako kluczowy w kolejnych programach restytucji gatunków ryb wędrownych w Polsce. W systemie tym Wel ma pełnić rolę potencjalnego ważnego odcinka tarliskowego. Potencjalnego, gdyż poważną przeszkodą jest wciąż nieuregulowany problem poprzecznej zabudowy hydrotechnicznej. Należy dokładać wszelkich starań by tę niekorzystną sytuację wyeliminować lub przynajmniej zminimalizować. Mimo faktu, że ichtiofauna jest zasadniczym walorem, decydującym o przyrodniczej wartości systemu Drwęcy, a w tym i Welu, paradoksalnie właśnie ta grupa organizmów jest chyba najsłabiej poznana i zbadana. Prace naukowe poświęcone ichtiofaunie systemu Drwęcy wydali m.in. Tadeusz Backiel, Ryszard Bartel, Stanisław Sakowicz i Wiesław Wiśniewolski. Jedyne szersze opracowania, poświęcone ichtiofaunie całego dorzecza, uwzględniające zróżnicowanie warunków środowiskowych w skali przestrzennej oraz zróżnicowanie występujących zespołów ryb to praca Sakowicza z 1959 r. oraz późniejsza Backiela, opublikowana w 1964 r. Z uwagi na ogrom przestrzeni i zagadnień były one raczej ogólnikowe, nieprecyzyjne, w wielu miejscach nawet nieścisłe. Wel, największy i najciekawszy faunistycznie dopływ Drwęcy, do dziś pozostaje więc prawie niezbadany. Sporządzono co prawda kilka pionierskich, wyrywkowych opracowań, w dużej mierze niepublikowanych (Puwalski 1999, Kakareko i Puwalski 2000 i 2009, Szymańczyk i Puwalski 2004), ale dane te są dalece niewystarczające do właściwej oceny charakterystyki i dynamiki zespołów ryb. Pozwalają jednak przybliżyć nieco ten niezwykle ciekawy temat. Wraz z zebranymi z różnych źródeł informacjami o warunkach środowiskowych siedliska, występowaniu, liczebności gatunków ryb, ich pokarmie mogą stanowić ciekawą lekturę popularyzującą wiedzę o walorach przyrodniczych dorzecza Welu. Charakterystyka siedliska 4 Rzeka Wel Rzeka Wel jest największym, lewobrzeżnym dopływem Drwęcy o długości 95,8 km. Ogólna powierzchnia zlewni wynosi 810,1 km2. Płynie w całości na obszarze województwa warmińsko-mazurskiego. Jest to nieduża rzeka o charakterze pojeziernym, o unikatowych na Niżu Polskim warunkach hydrologicznych i środowiskowych. Unikatową cechą Przełom Welu Swój początek Wel bierze w okolicy wsi Bartki, leżącej na północ od jeziora Dąbrowa Wielka, na wysokości ok. 230 m n.p.m, na stokach Wzgórz Dylewskich. Umiejscowienie źródeł jest umowne, wymieniane są różne punkty (brak jednoznacznych, ścisłych współrzędnych geograficznych). Przyjmuje się, że źródłowym odcinkiem Welu jest ciek o nazwie Wkra Wielka. Właściwy Wel wypływa z jeziora Dąbrowa Mała. Na trasie swej wędrówki – w górnym odcinku – przepływa przez kilka malowniczych jezior: wspomniana Dąbrowa Mała, Dąbrowa Wielka, Pancer, Rumian, Zarybinek, Tarczyńskie, Grądy, Zakrocz. W okolicach miejscowości Cibórz tworzy ogromne zakole i po zmianie kierunku na północno-zachodni zasila wody Jeziora Lidzbarskiego. Wypływając z tego akwenu wyraźnie zmienia swój charakter – z nizinnego na dość wartki, miejscami wręcz podgórski. Najbardziej bystry, przełomowy, ok. 2-3 km odcinek w okolicy miejscowości Trzcin, zwyczajowo zwany jest Piekłem lub Piekiełkiem. Jest on rezerwatem przyrody. Dość dużą szybkość nurtu Wel zachowuje aż do granicy Welskiego Parku Krajobrazowego w okolicy miejscowości Lorki, gdzie rozdwaja się tworząc lewą odnogę, zwaną Bałwanką, długości 4,08 km (kilometraż 23 + 245). Odnoga ta uchodzi do Jeziora Fabrycznego, po wyjściu z którego łączy się na powrót z głównym korytem. Należy jednak wspomnieć w tym miejscu, że na skutek wieloletniego, niewłaściwego rozdziału wody na młynie/MEW w Lorkach, zlokalizowanym w miejscu rozwidlenia, ciek Bałwanka był zasilany kilkakrotnie większą, niż główne koryto, ilością wód. Skutkiem tego to właśnie Bałwanka nabrała cech koryta głównego, natomiast Wel Ichtiofauna Welu i jego dopływów 5 jest zmienny charakter – przemiennie występują odcinki typowo nizinne i bardzo wartkie. Na odcinkach o największym spadku bystry nurt powoduje, iż Wel nabiera niektórych cech potoków podgórskich. Charakterystyka siedliska, Rzeka Wel pstrąg, troć, łosoś i certa. Dla realizacji tej ochrony kluczowe z kolei znaczenie przypisywano już od dawna systemowi rzeki Wel. Przełom w rezerwacie Piekiełko Rzeka Bałwanka Cechami charakterystycznymi Welu są: duża prędkość prądu wody oraz niewielki przepływ. Średnia szerokość koryta wynosi ok. 12 m. Szybkość nurtu może osiągać 5 m/s. Rzeka odznacza się w miarę wyrównanym przepływem w ciągu roku, co wynika z retencyjnej roli licznych jezior przez które przepływa w górnej części jego zlewni. Średni przepływ w przekroju na wysokości Lidzbarka Welskiego wynosi 3,8 m3/s, na wysokości rozwidlenia w Lorkach 3,99 m3/s, w środkowym biegu, na wysokości miejscowości Kuligi – 5,19 m3/s, a na odcinku przyujściowym ok. 5,50 m3/s. Z zestawień średnich miesięcznych stanów wody Welu w Lidzbarku Welskim wynika, że największe wartości przepływu występują od lutego do kwietnia, najmniejsze zaś w czerwcu i lipcu (dane IMGW). Przeciętne wieloletnie sumy opadów wynoszą w tej okolicy ok. 600 mm. Liczba dni z opadem śnieżnym wynosi dla zlewni Welu 40-50 dni, na odcinku rozdwojenia nierzadko w ogóle pozbawiony był przepływu wody i jego koryto jest obecnie dalece uwstecznione. Kolejny bystry odcinek znajduje się na wysokości Jakubkowa. Wartki nurt i kamienisto-żwirowate dno występują na ok. 2 km biegu rzeki. Przed miejscowością Kaczek, 2-3 km od ujścia, rzeka jeszcze raz przyspiesza. Ponownie pojawiają się cechy potoku, charakterystyczna morfologia dna, krętość i urozmaicony przekrój koryta. Niestety znaczna część przełomu objęta jest obecnie cofką jazu wybudowanej w 1995 r. Małej Elektrowni Wodnej w Kaczku. Wel kończy swój bieg w okolicy miejscowości Bratian – wpadając do Drwęcy na poziomie 84 m n.p.m. (współrzędne geograficzne: λ19º37’00’’; φ53º27’50’’). 6 Rzeka Wel, w oparciu o metodykę szacowania degradacji dolin rzecznych, opracowaną przez Instytut Ochrony Środowiska, spełnia kryteria II klasy naturalności, z odcinkami zaliczanymi do I kategorii naturalności. Obecna morfologia zlewni Welu jest przede wszystkim efektem różnorodnej działalności lądolodu. Bardzo ważną rolę rzeźbotwórczą odegrało w okresie późnoglacjalnym wytopienie się brył martwego lodu, których zniknięcie ujawniło występowanie rynien polodowcowych, zagłębień wytopiskowych oraz doprowadziło do zmiany sieci hydrograficznej. Początkowo wody Welu nie płynęły na odcinku od Lidzbarka Welskiego do obecnego ujścia, lecz Wel odprowadzał wody na południe do Wkry. Później na skutek powiązania różnych fragmentów rynien polodowcowych w jedną całość, umożliwiony został odpływ wód Welu Niskie stany wody w okresie późnego lata zaś liczba dni z opadem wyższym lub równym 0,1 mm zamyka się w granicach 150 do 160 w roku. Miesiącem najbardziej deszczowym, według statystyk, jest lipiec. Duża dynamika wód Welu spowodowana jest znacznym spadkiem terenu, który na trasie przebiegu tej rzeki wynosi średnio 1,24‰, a na kilku odcinkach sięga nawet 4‰, tzn. 4 m na 1 km rzeki. Rozwinięcie rzeki Wel oszacowano współczynnikiem o wartości 1,447. Stan ekologiczny wód Welu można Ichtiofauna Welu i jego dopływów 7 w kierunku północnym do Drwęcy. Dalsze przeobrażenie rzeźby doliny Welu nastąpiło w holocenie. Powstały dolinki erozyjne oraz formy antropogeniczne. ków na dobę. Z oczyszczalni w Dąbrównie rzeka odbiera dalsze 230 m3 oczyszczonych ścieków. Zagrożeniem są ponadto niekontrolowane, liczne punktowe źródła zanieczyszczeń. Obserwując sytuację jakości wód Welu na przestrzeni ostatnich lat można dostrzec pozytywną tendencję systematycznej poprawy czystości wody i stanu ekologicznego rzeki. Temperatura wody w różnych porach roku jest wyrównana w pionie i bardzo zmienna. Z reguły nie przekracza ona 15 °C, nawet latem. Ze względu na szybki prąd, w zimie, nawet przy niskich temperaturach, woda w Welu zwykle nie zamarza. Wysycenie tlenem w ciągu całego roku jest bardzo wysokie i z reguły przekracza 90%, czyli ponad 10 mg/l. Przezroczystość wody poza okresami wezbrań jest wysoka: na odcinkach płytszych sięga zazwyczaj do dna. Zimowy Wel 8 Kamienie pokryte kransorostem Hildenbrandtia rivularis stu Hildenbrandtia rivularis – bioindykatora – wskaźnika czystych wód. Największe zagrożenie jest związane ze sferą gospodarki wodno-ściekowej, zwłaszcza w Lidzbarku Welskim i Rybnie. Oczyszczalnie ścieków w tych miejscowościach wprowadzają odpowiednio 560 i 460 m3 ście- Pod względem warunków środowiskowych Wel poniżej Jeziora Lidzbarskiego, w tym na odcinku rezerwatu „Piekiełko”, jest rzeką zaliczaną do krainy pstrąga i lipienia. W ciekach tego typu prędkość prądu wody na całej szerokości koryta jest bardzo zmienna. Powoduje to ogromne zróżnicowanie siedliskowe. Na przekroju poprzecznym koryta można wyraźnie wyróżnić strefy o szybkim prądzie oraz płytsze, osłonięte od głównego nurtu miejsca, gdzie szybkość wody jest niewielka. W tych ostatnich – zwłaszcza za większymi przeszkodami – mogą tworzyć się duże przestrzenie wypełnione wodą prawie stojącą – tzw. zastoiska, „dołki”. Przy brzegach powstają także zatoki z prądami wstecznymi. Duża dynamika wód silnie kształtuje strukturę dna i brzegów. Dno rzeki tworzą głównie piasek i żwir, niekiedy głazy i kamienie, rzadziej osad mulisty. W partiach rzeki o najszybszym prądzie widoczne są osuwające się strome brzegi - skutek abrazji. Dolina rzeki ma kształt litery V lub U. Linia nurtu jest bardzo kręta. Powoduje to wymywanie brzegów po stronie wklęsłej, a od- Ichtiofauna Welu i jego dopływów 9 określić ogólnie jako dobry lub umiarkowany. Na podstawie badań, wykonanych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie w ramach monitoringu operacyjnego w roku 2007 i 2009 ustalono, że oznaczane parametry fizykochemiczne mieściły się w granicach aktualnych norm II klasy jakości wód. Wel badano w 3 charakterystycznych przekrojach pomiarowo-kontrolnych: Tuczki, Trzcin i Bratian. Wel do jez. Grądy (punkt pomiarowy w Tuczkach, kilometraż ok. 70) prezentuje umiarkowany stan ekologiczny. Wprawdzie większość wskaźników przyjmuje niskie wartości w granicach I klasy, lecz azot Kjeldahla i BZT5 oraz chlorofil „a” są parametrami obniżającymi jakość wód. Od dopływu z Miłostajek do ujścia Mroczanki stan ekologiczny jest dobry. Badane w przekroju Trzcina (20 km) elementy fizykochemiczne wskazują na bardzo dobrą jakość wód (I klasa), tylko azot Kjeldahla nieznacznie przekracza normę I klasy. Odcinek dolny, od ujścia Mroczanki do ujścia Welu do Drwęcy, badany był poprzez analizę próbek pobranych w Bratanie, 0,5 km od ujścia. I tu stan ekologiczny był dobry, analogicznie jak na poprzednim odcinku wśród elementów fizykochemicznych tylko azot Kjeldahla nieznacznie przekracza normę I klasy jakości wód, pozostałe mieszczą się w normach I klasy. O dobrym stanie hydrobiologicznym wody świadczą też elementy biotyczne, chociażby występowanie w tym cieku krasnoro- 10 Dolina Welu objęta jest w całości ochroną przyrodniczą. Znaczną część doliny pokrywa zasięgiem Welski Park Krajobrazowy. Utworzony został on na terenie dawnego województwa ciechanowskiego w 1995 r., a rok później jego granice rozszerzono na tereny w ówczesnym województwie toruńskim. Aktualnie jego działanie reguluje rozporządzenie nr 34 Wojewody Warmińsko-Mazurskiego z dnia 27 września 2005 r. Park obejmuje dolinę rzeki Wel od miejsca jej Piekiełko ujścia do jez. Rumian, w okolicach miejscowości Szczupliny, gmina Rybno w powiecie działdowskim, do krawędzi mostu drogowego w miejscowości Lorki, gm. Grodziczno, powiat nowomiejski, poniżej piętrzenia w Lorkach. Na terenie WPK obowiązują następujące ogólne zasady gospodarowania: ochrona bioróżnorodności, zachowanie naturalnych stosunków wodnych, zachowanie bogactwa szaty roślinnej, ochrona walorów krajobrazowych, ochrona wartości historycznych i kulturowych. W granicach Parku szczególnie cenny, przełomowy odcinek rzeki wraz z 26 ha otaczającego go obszaru leśnego tworzy rezerwat „Piekiełko”. Rezerwat uznany został 21 listopada 2001 r. Jako cele powołania wymienione zostały m.in.: występowanie rzadkich gatunków zwierząt, w tym ryb (pstrąg potokowy, troć wędrowna, lipień) oraz ochrona tarlisk w/w gatunków. Okolice Tablica informacyjna rezerwatu Dopływy Na całej swej długości Wel przyjmuje 10 większych dopływów bezpośrednich. Są to w kolejności od źródeł do ujścia: - Struga Grzybińska (L – lewobrzeżny) Ichtiofauna Welu i jego dopływów 11 górnego Welu leżą w „Dąbrówieńskim Obszarze Chronionego Krajobrazu”. Wyznaczony jest on rozporządzeniem nr 143 Wojewody Warmińsko-Mazurskiego z dnia 12 listopada 2008 r. Środkowy odcinek, przed jez. Rumian, leży w granicach „Obszaru Chronionego Krajobrazu – Grzybiny”, na mocy rozporządzenia nr 24 Wojewody Warmińsko-Mazurskiego z dnia 23 kwietnia 2008 r. Niewielki fragment rzeki, na trasie przez jez. Lidzbarskie, znajduje się w „OChK Otuliny Welskiego Parku Krajobrazowego – Słup”. Dolina rzeki Wel w dół od granicy Welskiego Parku Krajobrazowego objęta jest ochroną krajobrazową jako „Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Rzeki Wel”, na podstawie rozporządzenia nr 144 Wojewody Warmińsko-Mazurskiego z dnia 12 listopada 2008 r. Właściwe dla obszarów chronionego krajobrazu zakazy to m.in.: lokalizowania nowych obiektów zaliczanych do przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko w rozumieniu przepisów o ochronie środowiska, dokonywania zmian stosunków wodnych nie służących ochronie przyrody, racjonalnej gospodarce rolnej i leśnej oraz rybactwu, niszczenia tarlisk i złożonej ikry. Końcowy, 440 m odcinek od jazu młyna Bratian do ujścia do Drwęcy wraz z 5 m pasem przybrzeżnym, włączony jest do rezerwatu przyrody „Rzeka Drwęca”, ustanowionego Zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 27 lipca 1961 r. Regulamin rezerwatu jest dość restrykcyjny: zabrania się zanieczyszczania wód powyżej obowiązujących norm, przegradzania rzek urządzeniami uniemożliwiającymi swobodną migrację ryb, odłowu łososia i troci wszystkimi narzędziami (nie dotyczy amatorskiego połowu), niszczenia, usuwania i eksploatacji jakiejkolwiek roślinności wodnej, wycinania drzew i krzewów. Większa część doliny Welu włączona jest ponadto do Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk sieci Natura 2000, wyznaczonych w ramach Dyrektywy Rady EWG Nr 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. Odcinek środkowy od miejscowości Wądzyń do wsi Koty znajduje się w granicach SOO „Ostoja Welska” PLH 280014. Od Lidzbarka Welskiego do mostu drogowego na trasie Mroczenko-Grodziczno rozciąga się SOO „Przełomowa Dolina Rzeki Wel” o kodzie PLH 280015. Obejmuje ona również część doliny rzeki Bałwanki. Od granic tego obszaru dalsza część rzeki do ujścia należy do SOO „Dolina Rzeki Drwęcy” PLH 280001. Dopływy kładanie osadów po stronie wypukłej koryta. W wyniku tego po stronie wklęsłej powstają najgłębsze partie koryta, tworzące plosa oddzielane od głównego nurtu płytszymi progami. W plosach, poza ruchem postępowym prądu wody, występują także ruchy spiralne (turbulencyjne). Powoduje to tworzenie się wgłębień w dnie rzeki. Nurt decyduje o kształcie podłoża oraz o rozmieszczeniu organizmów żywych. Rynkówka Kjeldahla minimalnie przekracza normy I klasy, stąd stan ekologiczny dobry. Katlewka także prezentuje dobry stan ekologiczny, jednak nie w pełni uporządkowana gospodarka wodno-ściekowa w Grodzicznie jest zauważalna poprzez lekkie podniesienie wartości wskaźników biogennych. Wody Wólki są w dobrym stanie ekologicznym, większość wskaźników mieści się w klasie I. 12 Kamieniste dno Wólki Świniarc - dopływ Wólki (23,34 km długości) i wpada do Welu w dolnym jego biegu, w okolicach miejscowości Kuligi. Jest to niewielki, bystry, śródpolny ciek, o średniej szerokości ok. 2 m i głębokości ok. 0,3 m. Prędkość nurtu wynosi 2–3 m/s. Badanie wysycenia tlenem wykazało bardzo wysokie wartości – średnio 10,4 mg/l. Spadek osiąga 5‰, co jest wartością i tak niższą, niż Rynkówki, na której stwierdzono spadek maksymalny rzędu 7‰. Największy z cieków bezpośrednio uchodzących do Welu, Płośniczanka (15,7 km długości), to dopływ o spokojniejszym charakterze, ze sto- Na podstawie występowania gatunków wskaźnikowych, m. in. ryb z rodzaju Salmo i Cottus oraz krasnorostu hildenbrandtia rzeczna, obserwowanego m.in. w Rynkówce, można potwierdzić, że jakość wód dopływów Welu jest dobra. Jednak ze względu na graniczenie z polami uprawnymi możliwa jest okresowa, zwiększona zawartość związków azotu i fosforu. Niebezpieczne są także punktowe źródła w okolicznych wsiach. Baza pokarmowa Występowanie form bentosowych – głównego pokarmu wielu gatunków ryb – silnie uzależnione jest od charakteru podłoża. Powierzch- Ichtiofauna Welu i jego dopływów 13 sunkowo ubogą i mało zróżnicowaną ichtiofauną. Większe dopływy rzeki Wel są systematycznie kontrolowane pod względem stanu ekologicznego w ramach monitoringu operacyjnego WIOŚ w Olsztynie. W 2009 r. badano Płośniczankę, Mroczankę, Rynkówkę (Kiełpińską Strugę), Katlewkę i Wólkę. Płośniczanka prezentuje stan umiarkowany, ze względu na wysoką zawartość azotu Kjeldahla. Mroczanka wypada bardzo dobrze – wszystkie parametry mieszczą się w I klasie czystości wód. Rynkówka prowadzi wody prawie tak samo czyste – jedynie azot. Baza pokarmowa - Struga Żabińska (L) - Struga Koszelewska (L) - Murawka (L) - Płośniczanka (L) - Martwica (L) - Mroczanka (Wąs) (L) - Rynkówka (Struga Rynek, Kiełpińska Struga) (P – prawobrzeżny) - Katlewka (P) - Wólka (Wulka, Prątnica, Prątniczka) (P). Dopływy Welu, w szczególności takie, jak Wólka, Katlewka, Mroczanka i Rynkówka, mają podobny charakter krętych, dość szybko płynących strumyków o piaszczysto-żwirowatym dnie. Jednym z większych, a jak się obecnie wydaje najbardziej istotnym i ciekawym pod względem ichtiofaunistycznym, jest Wólka. Jest to prawy dopływ, o długości 16,8 km. Poniżej miejscowości Linowiec łączy się ze Świniarcem 14 15 Domki chruścików nie Bacillariophyceae. W oparciu o wyniki badań Bojakowskiej z 1987 r. można ogólnie stwierdzić, że ubogi zooplankton Welu reprezentowany jest głównie przez formy o krótkim okresie rozwoju np. Protozoa. Stwierdzono występowanie w sestonie 36 taksonów, w peryfitonie zaś 27 taksonów. Średnia liczebność sestonu w 1 cm3 wynosiła 835,4 org. Największe wartości – odpowiednio 2508 i 2800 org. notowano w maju i czerwcu, najniższe – 104 i 132, w marcu i listopadzie. Charakterystyka zespołów ichtiofauny rzeki Wel Przegląd gatunków ryb i minogów Ichtiofauna rzeki Wel jest wciąż słabo poznana. Pionierską pracą, prawdopodobnie nawet pierwszym z rejonu północnej Polski zbiorem danych o populacjach ryb w małych rzekach, było jak już wspomniano, opracowanie Backiela „Populacje ryb w systemie rzeki Drwęcy” z 1964 r. W dorzeczu Welu przebadano wtedy również kilka stanowisk. Nie można niestety z zawartych opisów i załączonej mapy ustalić dokładnego ich położenia. Większość późniejszych wzmianek w literaturze na temat ichtiofauny Welu opiera się na w/w pracy. Z tego powodu źródła te zostały pominięte jako podstawa ustalenia zbiorczej listy występujących gatunków. Uwzględniono natomiast wyniki badań Krzysztofa Puwalskiego z 1998 i 1999 r. z pracy „Ichtiofauna Welu i jego dopływów. Pokarm pstrąga potokowego”, opartej na przeprowadzonych własnych elektropołowach. Ichtiofauna Welu i jego dopływów Charakterystyka zespołów ichtiofauny rzeki Wel, Przegląd gatunków ryb i minogów nia osadów mulistych (o znacznej zawartości materii organicznej) w Welu jest znacząca tylko na krótkich, najwolniej płynących odcinkach. Obfitość pelofilnego bentosu jest zatem niewielka. Dominują formy występujące na kamieniach, zatopionych pniach i gałęziach. Zaliczają się do nich larwy Ephemeroptera, Plecoptera, Trichoptera, Zygoptera, Diptera oraz skorupiaki (Crustacea): np. Gammarus spp. i Asellus aqaticus, Gastropoda i Bivalvia. Ogółem w badaniach Joanny Masłowskiej (2003) stwierdzono w Welu na terenie WPK (górny i środkowy bieg Welu) obecność 7 gromad bezkręgowców, w obrębie których wyróżniono 57 rodzin. Były to: Oligochaeta, Hirudinea – 4 rodziny, Crustacea – 2 rodziny, Megaloptera – 1 rodzina, Insecta (w tym: Lepidoptera, Plecoptera - 2 rodziny, Ephemeroptera – 6 rodzin, Trichoptera – 10 rodzin, Coleoptera – 4 rodziny, Heteroptera – 4 rodziny, Odonata – 5 rodzin, Diptera – 9 rodzin), Gastropoda – 6 rodzin, Bivalvia – 4 rodziny. Ponad połowa rodzin należała zatem do Insecta (owady). Odnotowano wysoki indeks bioróżnorodności, co świadczy o bogatej ofercie siedliskowej rzeki, zaś uzyskane w badaniach liczebności makrofauny dowodzą bogatej bazy pokarmowej w rzece. Dominowały taksony charakterystyczne dla wód czystych tj. Ephemeroptera, TriLarwa Simuliidae choptera i Plecoptera. Próby bentosowe pobierała i opisywała w 2003 r. także Justyna Łuba. Stanowiska poboru prób zlokalizowane były w okolicy rozwidlenia, na Welu i na Bałwance. Zidentyfikowano 90 taksonów z 7 gromad. Najbardziej zróżnicowaną ekologicznie grupą były ponownie owady. Średnie zagęszczenie zwierząt bezkręgowych wyniosło 456 osob./m2 w rzece Wel i 250 osob./m2 w Bałwance. Największy udział w liczebności miały Diptera (49,7% - Wel i 47,6% - Bałwanka), a wśród nich larwy Chironomidae stanowiące odpowiednio 36,6% i 24,7% ogółu liczebności bentofauny Welu i Bałwanki. Wśród Trichoptera, podobnie jak w Welu powyżej, zdecydowanie dominowały Hydropsychidae. Podobnie jak w poprzednich badaniach i tu głównie pojawiały się taksony wskaźnikowe wód czystych, a np. Oligochaeta – skąposzczety, charakterystyczne dla zanieczyszczonych środowisk, występowały bardzo nielicznie. Warunki hydrologiczne omawianej rzeki nie sprzyjają rozwojowi planktonu – zwłaszcza zwierzęcego. W rzekach o podobnym charakterze praktycznie nie występują Cladocera, wrażliwe na niesprzyjające warunki rzeczne. W całym planktonie przeważają formy roślinne, głów- 17 Przy sporządzaniu listy występowania gatunków wzięto pod uwagę także dane otrzymane podczas własnych późniejszych wyrywkowych badań kontrolnych, głównie z uwagi na stwierdzenie obecności gatunków dotąd nie notowanych w cytowanych źródłach. Ponadto wykorzystano wiarygodne informacje uzyskane od wędkarzy, użytkowników rybackich itd., jak również wyniki sportowych połowów i obserwacji własnych. W składzie ichtiofauny systemu rzeki Wel odnotowano dotąd występowanie 27 gatunków ryb z 9 rzędów i 11 rodzin. Lista występowania gatunków ryb i minogów wg różnych źródeł Przeprowadzanie elektropołowu plecakowym urządzeniem impulsowym 3. Połowy kontrolne m.in. w Welu 19 i 20 grudnia 2003 r., 21 i 26 czerwca 2009 r. oraz 28 kwietnia 2010 r. oraz na dopływach (1999-2010). 4. Inne: a. własne obserwacje i połowy wędkarskie autora opracowania, b. wiarygodne dane wędkarzy, użytkowników rybackich itd. c. zarybienia ZO PZW Ciechanów i Toruń (rozdz. „Zmiany w strukturze ichtiofauny - zarybienia”). **poziom ochrony lub zagrożenia: Ś C pod ścisłą ochroną, pod częściową ochroną, wg Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. Nr 220, poz. 2237); Bern-3 znajduje się na liście załącznika III chronionych zwierząt w Konwencji Berneńskiej; HD-2 gatunek wymagający ścisłej ochrony, HD-5 gatunek wymagający tworzenia obszarów ochronnych, wg Załącznika II i V Dyrektywy Rady EWG Nr 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory; 16 CR VU NT *źródło danych: 1. Backiel T. 1964. Populacje ryb w systemie rzeki Drwęcy. Roczniki Nauk Rolniczych. Tom 84-B-2: 193-214. 2. Puwalski K. 1999. Ichtiofauna Welu i jego dopływów. Pokarm pstrąga potokowego. UMK Toruń. gatunek skrajnie zagrożony, gatunek narażony na wyginięcie, gatunek bliski zagrożenia, wg Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt (Głowaciński 2001). DD gatunek wymagający lepszego zdiagnozowania i którego stan wymaga monitoringu wg Czerwonej listy zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce (Głowaciński 2002) - obejmuje różne kategorie zagrożenia, w tym kategorie NT i LC (Głowaciński 2001). Ichtiofauna Welu i jego dopływów MINOGOKSZTAŁTNE 18 Minogowate Minóg strumieniowy PETROMYZONTIFORMES Petromyzontidae Lampetra planeri (Bloch) Ś, NT, Bern-3, HD-2 Ciało minoga strumieniowego jest kształtu cylindrycznego, nie pokryte łuskami. Wokół otworu gębowego przyssawka z ząbkami rogowymi. Długość ciała osobnika dorosłego 10-16 cm. Prowadzi osiadły tryb życia. Larwy (ślepice) WĘGORZOKSZTAŁTNE Węgorzowate Węgorz ANGUILLIFORMES Anguillidae Anguilla anguilla (L.) Jedyny w krajowej ichtiofaunie gatunek katadromiczny. Podczas „słodkowodnej” fazy życia, trwającej od 6 do 12 lat, wybiera miejsca o stojącej lub wolno płynącej wodzie i mulistym dnie. Wielkość populacji, wobec niewielkiej liczebności docierającego do nas w sposób naturalny narybku węgorza, uzależniona jest od zarybień. Żeruje w nocy, jego pokarmem są w połowie drobne ryby, w połowie fauna denna. Ani Wel, ani tym bardziej dopływy, nie posiadają zbyt wielu dogodnych dla tego gatunku siedlisk. Występowanie wynika prawdopodobnie z obecności w ciągu górnego biegu rzeki licznych jezior, gdzie prowadzi się zarybienia tym gatunkiem. Pojedyncze węgorze złowiono w rzece Wel w trakcie badań Backiela, a jego udział w ogólnej liczbie wyłowionych ryb określono poniżej 5%. Oprócz czynników środowiskowych prawdopodobne występowanie tego gatunku w rzece Wel limitowane jest sprawnością przepławek, możliwością spłynięcia przez turbiny MEW oraz kłusownictwem. Ochronie podlegają osobniki węgorza poniżej 50 cm długości. Okres ochronny, wprowadzony dopiero niedawno, obowiązuje od 15 czerwca do 15 lipca. Ichtiofauna Welu i jego dopływów 19 żyją w dnie. Odżywiają się drobnymi zwierzętami wodnymi. Larwa po 4 latach przeobraża się w postać dorosłą, która nie odżywia się i niezwłocznie przystępuje do tarła. Po tarle giną. Zasiedla górne odcinki wód płynących. Informację o występowaniu tego przedstawiciela gromady cefalaspidokształtnych (dawniej krągłouste) w rzece Wel i jej dopływach podaje Backiel (1964). Donosi on co prawda o stwierdzeniu w połowach, prowadzonych latem 1958 r. i 1959 r. Lampetra fluviatilis – minoga rzecznego. Można jednak z prawie całkowitą pewnością stwierdzić, iż był to Lampetra planeri – minóg strumieniowy. Pojawiał się on też, choć sporadycznie w elektropołowach w 1999, 2009 i 2010 r. Minóg strumieniowy jest gatunkiem trudnym do pozyskania metodą elektropołowu, wykazuje niską galwanotaksję, a porażone osobniki są trudne do zauważenia i pochwycenia. Jego obecność potwierdzono wielokrotnie podczas obserwacji. Dość liczny w środkowych i dolnych dopływach np. Wólce i Katlewce, gdzie udział w elektropołowach tego gatunku dochodził do 10%. Pod ścisłą ochroną gatunkową. Minóg strumieniowy, Węgorz W wodach Welu i dopływów na przestrzeni kilkudziesięciu lat udokumentowano występowanie 4 gatunków ryb i 1 gatunku minoga znajdujących się (obecnie) pod ochroną ścisłą. Są to: minóg strumieniowy Lampetra planeri (L.), piekielnica Alburnoides bipunctatus (Bloch), koza Cobitis (Cobitis) taenia L., głowacz białopłetwy Cottus gobio L., i śliz Barbatula barbatula (L.). W ostatnich latach potwierdzono ich obecność w liczebności wskazującej niezagrożone utrzymywanie się populacji. Rezerwat „Piekiełko” jest jednym z miejsc najliczniejszego w kraju występowania piekielnicy – gatunku narażonego na wyginięcie (kategoria VU). W kategorii DD tj. gatunków, których pozycja wymaga lepszego zdiagnozowania i monitoringu, można wymienić 7 ryb, których system Welu jest terenem stałego występowania: lipienia, bolenia, miętusa, kozę, głowacza białopłetwego oraz świnkę i brzanę. W obszarze rezerwatowym odnotowano obecność 5 gatunków z listy chronionych zwierząt Konwencji Berneńskiej (minóg strumieniowy, lipień, piekielnica, świnka, koza). Koza, głowacz białopłetwy i minóg są wymienione w Załączniku II Dyrektywy Rady EWG Nr 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory jako gatunki zwierząt będące przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, których ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony (OSO). Do tej listy należy dopisać łososia w czasie jego pobytu poza wodami morskimi. Brzana, łosoś i lipień wg listy Załącznika V Dyrektywy Rady EWG Nr 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. mogą być pozyskiwane ze stanu dzikiego i być poddawane zabiegom gospodarczym (np. sztuczne tarło). Przy charakterystyce gatunków podano niekiedy parametry charakteryzujące występowanie ryb w rzece Wel na badanych odcinkach dla połowów przeprowadzonych przez Krzysztofa Puwalskiego w 1999 r. i w grudniu 2003 r. Podano wartości obliczonego wskaźnika dominacji D i stałości występowania, jak również skróty zastosowane w tabeli, określające poziom ochrony i zagrożenia gatunku. Zestawienie systematyczne (tabela 1, tekst) sporządzono w oparciu o powszechnie obowiązującą klasyfikację. Podane wymiary ochronne są zgodne z Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 12 listopada 2001 r. w sprawie połowu ryb oraz warunków chowu, hodowli i połowu innych organizmów żyjących w wodzie (Dz. U. Nr 138 poz. 1559 ze zm.). Mogą jednak ulec podwyższeniu przez użytkownika wód (podobnie jak dodatkowym obostrzeniom mogą podlegać terminy dozwolonych połowów). Płoć Rutilus rutilus (L.) Cyprinidae Gatunek bardzo plastyczny i odporny na warunki środowiska (temperatura, natlenienie, odczyn, czystość wody). Zasiedla wszystkie typy wód śródlądowych. Bardzo pospolita we wszystkich typach wód stojących i wolno płynących. Płocie notowano przede wszystkim na spokojniejszych odcinkach, w głębszych częściach rzeki na granicy nurtu i spokojnej wody, nad piaszczystymi łachami. Młodzież płoci w okresie letnim występowała „wyspowo” na niewielkich powierzchniowo rejonach, gdzie nurt był powolniejszy, a głębokość większa. Zimą zajmowała głębsze siedliska. Złowione płocie należały do młodszych klas wiekowych. Płoć jest to drugi najliczniej reprezentowany gatunek ryb karpiowatych w połowach kontrolnych w ostatnich latach. Backiel zakwalifikował płoć do gatunków reprezentowanych w połowach w przedziale od 5 do 20% ogólnej liczby ryb na rzece Wel. Płoć na wielu odcinkach rzeki Wel znajduje dobre warunki bytowania i stałe miejsce w strukturze ichtiofauny. Bez wymiaru i okresu ochronnego. Jelec wym pstrąga i lipienia. Nie ma dużego znaczenia gospodarczego, lecz jest rybą cenioną przez wędkarzy-sportowców. Wymiar ochronny klenia określony został na 25 cm, brak okresu ochronnego. Jaź Leuciscus idus (L.) Występuje głównie w rzekach. Pokrój ciała przypominający płoć. Dorasta do 50 cm i 3 kg masy. Tarło od kwietnia do maja na miejscach piaszczystych lub kamienistych. Pokarm składa się z roślin, larw owadów, mięczaków, skorupiaków. Duże jazie mogą polować na drobne ryby. Od kilku lat prowadzi się intensywne zarybienia narybkiem jazia Drwęcy i dolnego odcinka Welu. Na Drwęcy jest jednym z gatunków dominujących. Jest lokalnie wędrowny: zakres tych wędrówek sięga kilku (do 30) kilometrów. Okresu ochronnego dla jazia ustawodawca nie określił, natomiast wymiar ochronny wynosi 25 cm. Leuciscus leuciscus (L.) Niedużych rozmiarów ryba, występująca w rzekach, głównie w górnym i środkowym biegu o dnie piaszczystym i żwirowatym. Pokarmem jelca są drobne zwierzęta wodne, zbierane z powierzchni wody owady, szczątki roślinne, ikra ryb. Rozród odbywa się od kwietnia do czerwca na podłożu żwirowatym. Notowany pospolicie – występuje na wielu siedliskach i dość licznie. Jelec nie ma znaczenia gospodarczego. Jego wymiar ochronny wynosi 15 cm, okresu ochronnego nie ma. Kleń Leuciscus cephalus (L.) Pospolity gatunek rzeczny, często dominujący pod względem liczebności w górnym i środkowym biegu. Większy od jelca, choć przypominający go pokrojem ciała. Dorasta do 80 cm i 4 kg masy ciała. Kleń jest wszystkożerny: zjada faunę denną, większe osobniki także ryby, poza tym odżywia się pokarmem roślinnym. Na wodach o charakterze podgórskim jest konkurentem pokarmo- 21 CYPRINIFORMES Karpiowate Płoć, Jelec, Kleń, Jaź, Boleń KARPIOKSZTAŁTNE Boleń Aspius aspius (L.) DD Typowym biotopem są płynące wody nizinne. Jest to ryba zdeklarowanie drapieżna, co jest wyjątkiem wśród karpiowatych. Osiąga 100 cm długości i 8 kg masy. Jego liczebność uległa w ubiegłym stuleciu zmniejszeniu, lecz ustabilizowała się obecnie na stałym poziomie. Jest rybą trudną do złowienia, ale atrakcyjną wędkarsko. Nie ma znaczenia gospodarczego. W Welu występuje sporadycznie, w dopływach nie notowany. Wymiar ochronny 40 cm, nie ma dla bolenia okresu ochronnego. Ichtiofauna Welu i jego dopływów Niewielka, dorasta przeciętnie do ok. 10 cm. Barwa strzebli potokowej jest zmienna, najczęściej zgniłozielono-żółta lub złotawo-zielonkawa, z metalicznym połyskiem. Występuje dymorfizm płciowy, objawiający się większymi płetwami piersiowymi samców. Dłuższa jest też u samców płetwa grzbietowa. Typowe siedlisko to wody górskie i podgórskie oraz górne odcinki rzek nizinnych. Rozród strzebli ma miejsce od maja aż do sierpnia, na podłożu żwirowatym. Pokarmem tego gatunku jest w młodszym wieku plankton, później zaś fauna denna, larwy owadów oraz drobne imagines. Gatunek niegdyś pospolity np. występujący powszechnie, choć niejednakowo licznie, w całym dorzeczu Wisły. Obecnie zanikający. Nie ma znaczenia gospodarczego. Jest ważnym składnikiem pokarmu ryb drapieżnych, w wodach w których jest liczny. Na Welu prawdopodobnie zanikły. Oprócz doniesień z 1964 r. w ciągu ostatnich lat wspominają o strzebli jedynie pojedyncze, choć wiarygodne, relacje wędkarzy. Kiełb Gobio gobio (L.) Gatunek stadny głównie rzeczny, lecz niekiedy w dużych ilościach spotykany w wodach stojących. Zwykle przebywa na płyciznach z dala od wartkiego prądu wody. Odżywia się głównie fauną denną. Rozród odbywa porcyjnie, w kwietniu – maju, przy temperaturze wody 13,5-16,5 ºC. Zarówno w połowach wcześniejszych, jak i ostatnich odłowach kontrolnych w maju 2009 r. wśród kiełbi na Welu zdecydowanie dominowały wyrośnięte osobniki, o rozmiarach ciała w okolicy górnej granicy notowanej dla tego gatunku. Ważny i stały element zespołu ryb systemu rzeki Wel. Nie ma wymiaru ani okresu ochronnego. Brzana Barbus barbus (L.) DD, HD-5 Brzana posiada ciało wydłużone, wrzecionowate. Osiąga 80-90 cm długości i 6-7 kg masy ciała. Otwór gębowy z 2 parami wąsików. Składanie jaj od maja do sierpnia. Ikra przykleja się do kamieni. Głównym pożywieniem brzany jest fauna denna, niekiedy przejawia też skłonności do drapieżnictwa. Dorasta do ok. 65 cm długości i 3 kg masy. Gatunek potamodromiczny – wędrujący w górę i dół rzeki do 100 km (wędrówki żerowiskowe i rozrodcze). Doniesienia o występowaniu brzany spotyka się w pracy Backiela, a współcześnie potwierdza je złowienie tego gatunku w połowach badawczych w 2009 r. Niegdyś jednak był on dość liczny w Drwęcy. Należy prowadzić działania w celu wzmocnienia populacji brzany w dorzeczu Drwęcy. Wymiar ochronny wynosi 40 cm, a okres ochronny od 1 stycznia do 30 czerwca. 22 Piekielnica Alburnoides bipunctatus (Bloch) Ś, VU, Bern-3 Niewielka ryba, osiągająca 10-15 cm długości. Typowe siedlisko to dolna kraina pstrąga i górna brzany, z podłożem żwirowym bądź piaszczystym. Kształtem ciała przypomina ukleję, charakterystyczna jest jednak dla niej szeroka, podwójna linia boczna (stąd nazwa łacińska). Odżywia się planktonem, w starszym wieku drobną fauną denną oraz owadami, zjadanymi z powierzchni wody. Występuje stadnie. Stanowi ważny składnik pokarmu drapieżników. Piekielnica jest gatunkiem zanikającym w kraju i z tego powodu objęta ochroną ścisłą. Wel dysponuje prawdopodobnie najliczniejszą w kraju populacją tego gatunku. Udział ilościowy tej ryby w połowach bonitacyjnych wynosił średnio ok. 30%. Na odcinkach nizinnych zdecydowanie mniej liczna. Leszcz Abramis brama (L.) Leszcz należy do najpospolitszych gatunków krajowej ichtiofauny. Zasiedla jeziora, zbiorniki zaporowe, nizinne rzeki oraz przybrzeżne wody słonawe Bałtyku. Rozradza się przy temperaturze wody 17-20 °C. W jego pokarmie dominuje zdecydowanie fauna denna, lecz do osiągnięcia długości 20-25 cm pożera również znaczne ilości zooplanktonu. Pod względem masy jest na śródlądziu drugim, po płoci, co do ważności gatunkiem. W Welu spotykany jest sporadycznie, w zasadzie tylko w najspokojniejszych partiach cieku. Nie znajduje tu bowiem odpowiednich warunków siedliskowych. Odławiane egzemplarze leszczy prawdopodobnie pochodzą z rejonów zalewowych zbiorników zaporowych MEW bądź z jezior w górnym biegu. Leszcz nie ma wymiaru ani okresu ochronnego. Lin Tinca tinca (L.) Gatunek typowo jeziorowy, charakterystyczny dla płytkich, mulistych, zarastających zbiorników. W rzekach sporadycznie. W Welu jego obecność można uznać za przypadkową. Prawdopodobnie schwytany w 1998 r. egzemplarz (okolice Chełst) zawędrował do rzeki z jednego z jezior w górnym biegu lub stawu mającego połączenie z korytem cieku. Wymiar ochronny lina to 25 cm, okresu ochronnego nie ustanowiono. Świnka Chondrostoma nasus (L.) DD Gatunek typowo rzeczny, charakterystyczny dla górnych i środkowych odcinków. Kształt ciała wrzecionowaty, przypominający płoć. Charak- Ichtiofauna Welu i jego dopływów 23 Phoxinus phoxinus (L.) Strzebla potokowa, Kiełb, Brzana, Piekielnica, Leszcz, Lin, Świnka Strzebla potokowa Czebaczek amurski Pseudorasbora parva Naturalnie występuje w Azji Południowo-Wschodniej. Osiąga wielkość ok. 10 cm. Jego pokarmem jest plankton, owady, ikra. Do Polski zawleczony wraz z materiałem zarybieniowym amura i tołpygi. Może się w naszym klimacie rozmnażać. Czebaczka stwierdzono w systemie Welu tylko raz: podczas kontrolnego elektropołowu na Wólce w roku 2000 (Kakareko i Puwalski). Ryby te prze- Cobitidae Cobitis (cobitis) taenia L. Ś, VU, Bern-3, HD-2 Niewielka, dorastająca do ok. 10 cm ryba karpiowata. Ubarwienie kozy jest jasnożółte z rzędowo rozmieszczonymi wzdłuż ciała brunatnymi plamami. Wokół otworu gębowego 3 pary wąsików. Jest krótkowieczna, dożywa do czterech lat. W Polsce spotykana na całym obszarze kraju. Jej typowym siedliskiem są jeziora i wolno płynące rzeki, gdzie wybiera miejsca o dnie piaszczystym graniczące z miejscami zamulonymi pokrytymi roślinnością. Prowadzi przydenny tryb życia. Tarło odbywa od maja do początków lipca, przy temperaturze wody 16÷18 °C. Pokarmem kozy są szczątki roślinne, skorupiaki planktonowe i denne oraz larwy owadów. Nie ma żadnego znaczenia gospodarczego i nie jest atrakcyjna dla wędkarzy, nie podlega również presji kłusowniczej, mimo to jako gatunek zanika. Objęta ścisłą ochroną gatunkową. Populacja kozy w Welu prawdopodobnie nie jest liczna, w elektropołowach odłowiono łącznie tylko kilka osobników, zwykle w strefie zastoiskowej na granicy wolno płynącej wody. Zagrożeniem dla obecności tego gatunku jest eutrofizacja oraz ocieplenie wody. Śliz Barbatula barbatula (L.) Ś Ciało wydłużone, w przedniej części cylindryczne, z tyłu bocznie spłaszczone. Osiąga 10-12 cm długości. 3 pary wąsików. Skóra pokryta grubą warstwą śluzu. Barwa zmienna, przeważnie szarożółta z nieregularnym deseniem. Spotykany zarówno w rzekach, także w górnym biegu, jak też w strefie przybrzeżnej jezior przepływowych. Występowanie uzależnione jest od obecności kryjówek: kamieni, korzeni itp. Przebywa stale w pobliżu dna. Wykazuje aktywność nocną. Odżywia się planktonem, osobniki wyrośnięte larwami i postaciami dorosłymi owadów. Śliz może wykorzystywać przewód pokarmowy jako pomocniczy narząd oddechowy. Nie ma znaczenia gospodarczego. Nigdy nie występuje masowo, choć szeroko rozprzestrzeniony – objęty ochroną ścisłą. dostały się do wód otwartych (struga Świniarc) podczas spuszczania stawów hodowlanych w Montowie. Nie ma informacji o aktualnym stanie populacji tego gatunku w systemie Welu. Można podejrzewać, że występuje on co najwyżej incydentalnie. Jest to gatunek obcy, inwazyjny. Żadnej ochronie nie podlega. SZCZUPAKOKSZTAŁTNE Szczupakowate Szczupak ESOCIFORMES Esocidae Esox lucius L. Gatunek drapieżny występujący w Polsce we wszystkich typach wód śródlądowych i wysłodzonych przybrzeżnych rejonach Morza Bałtyckie- Ichtiofauna Welu i jego dopływów 25 Kozowate Koza Czebaczek amurski, Koza, Śliz, Szczupak terystyczny otwór gębowy otoczony wargami z twardej chrząstki. Dorasta do ok. 0,5 kg i 35-40 cm długości. Odżywia się pokarmem roślinnym. Potamodromiczna – wędrówki do 100 km. Zarybienia świnką prowadzone są systematycznie od kilku lat, a ich efekty są satysfakcjonujące. W połowach na Piekiełku w 2009 r. świnka pojawiała się bardzo licznie i były to okazałe egzemplarze o masie ok. 0,5 kg. Dla świnki wymiar ochronny ustalony został na 25 cm, a okres ochronny od 1 stycznia do 15 maja. Troć wędrowna Pstrąg potokowy szym naturalnym regulatorem liczebności populacji ryb karpiowatych, przeciwdziałając szkodliwemu dla środowiska, nadmiernemu rozrostowi karłowatych populacji leszcza, płoci i krąpia. Tarło odbywa wczesną wiosną, wkrótce po zejściu lodu, w temperaturze wody 6÷14 °C. Tarło naturalne w naszych wodach wspomagane jest materiałem pochodzącym z tarła sztucznego i podchowu narybku. Backiel oszacował jego liczebność na przedmiotowym odcinku rzeki Wel na poniżej 5% ilości wszystkich pozyskanych w próbach ryb, więc były to pojedyncze sztuki. Obecnie w połowach kontrolnych urządzeniem elektrycznym również notowano nieliczne egzemplarze szczupaka. Poławiane były głównie młodsze osobniki tego gatunku w miejscach o spokojniejszej wodzie lub głębszych dołkach za przeszkodami wodnymi, w pobliżu roślinności przybrzeżnej. Na spokojniejszych odcinkach występuje jednak regularnie. Liczebność szczupaka limitują miejsca tarłowe (nieliczne), możliwości migracji z górnego i dolnego odcinka ograniczone działaniem przepławek i urządzeń MEW w Lorkach, Kurojadach i Trzcinie, a także połowy wędkarskie i kłusownicze. Wymiar ochronny szczupaka wynosi 45 cm, ustawowy okres ochrony w rzekach obowiązuje od 1 stycznia do 30 kwietnia. ŁOSOSIOKSZTAŁTNE 26 Łososiowate Łosoś Salmo trutta m. trutta L. Salmo trutta m. fario L. Ponieważ niemożliwe jest rozróżnienie czy narybek gatunku Salmo trutta jest formą osiadłą – pstrągiem potokowym (S. trutta m. fario) czy też wędrowną – trocią (S. trutta m. trutta), złowione ryby tego gatunku w pierwszym roku życia przedstawione są zwykle łącznie w pozycji „troć/pstrąg”. Przy omawianiu gatunków natomiast wzięto pod uwagę in- SALMONIFORMES Salmonidae Salmo salar L. CR, Bern-3, HD-2/5 Największy w Polsce, oprócz występującej na południu kraju głowacicy, przedstawiciel łososiowatych. Łosoś osiąga masę 25 kg i długość ciała 150 cm. Ryba dwuśrodowiskowa, anadromiczna. Tarło odbywa w górnych partiach rzek. Młodzież przez 1-5 lat pozostaje w wodzie słodkiej, Pstrąg potokowy formacje nie budzące wątpliwości co do przynależności do gatunku troć wędrowna (S. trutta m. trutta), gdyż obejmowały one osobniki od których pobrano materiał do identyfikacji gatunkowej (zdjęcia, łuski). Podobnie Ichtiofauna Welu i jego dopływów 27 po czym wiosną jako tzw. smolty o srebrzystym ubarwieniu, spływa do morza. Tam przez 3-5 lat intensywnie przyrasta i mając masę 3 do 20 kg wstępuje do rzek na tarło, wybierając zawsze jako miejsce tarła rzekę macierzystą. W ramach programu restytucji ryb wędrownych prowadzone były działania wprowadzenia łososia do Welu (20 tys. smoltów wpuścił w 2001 r. w okolicach miejscowości Kaczek ZO PZW w Ciechanowie). Nie ma danych o wcześniejszym występowaniu tego gatunku w rzece Wel, natomiast dość licznie występował kilkadziesiąt lat temu w Drwęcy, gdzie wstępuje również obecnie na skutek udanej akcji restytucji. Nie można na chwilę obecną jasno określić stopnia powodzenia akcji zarybieniowej w odniesieniu do Welu. Wymiar ochronny 35 cm, okres ochronny (w rzece Wel) od 1 października do 31 grudnia. Łosoś, Troć wędrowna, Pstrąg potokowy go. Liczebność szczupaka pomimo zarybień systematycznie spada. Spowodowane jest to między innymi zmianami środowiska (zmniejszenie się powierzchni tarlisk), dużą presją wędkarską i kłusownictwem. Szczupak w naszych wodach, jako obligatoryjny drapieżnik, jest najważniej- Pstrąg tęczowy Oncorhynchus mykkis (Walbaum) Gatunek obcy rodzimej ichtiofaunie (naturalny zasięg występowania: zachodnia część Ameryki Północnej od Alaski po Meksyk). Introdukowany w Polsce w końcu XIX w. W Welu występuje w znikomych ilościach, najprawdopodobniej jako uboczny efekt zarybień pstrągiem potokowym, gdyż narybek handlowy tego gatunku może niekiedy zawierać śladowe domieszki narybku pstrąga tęczowego, jeśli ośrodek hodowlany prowadzi jego chów. Niewykluczone też, że spotykane pojedyncze osobniki są uciekinierami z hodowli pstrąga, zlokalizowanych w górnym biegu rzeki (Koszelewy). Na Welu nie prowadzono nigdy celowych zarybień pstrągiem tęczowym. Obecnie nie zaleca się ochrony tego gatunku w otwartych wodach śródlądowych. Nie przewiduje się jej także w odniesieniu do Welu. Nie posiada jako gatunek obcy wymiaru ani okresu ochronnego. 28 Lipieniowate Lipień Thymallidae Thymallus thymallus (L.) DD, Bern-3, HD-5 Naturalny obszar rozsiedlenia lipienia w Polsce nie obejmuje dorzecza Drwęcy. Dokonano jednak na Welu udanego eksperymentu wsiedlenia tego gatunku. Pierwszą próbę podjęto w latach siedemdziesiątych (1974), jako nieoficjalną, indywidualną inicjatywę grupy wędkarzy. Nie ma danych na temat wielkości zarybienia oraz pochodzenia materiału zarybieniowego. Wpuszczony narybek zaaklimatyzował się i stado pochodzące z niego utrzymywało się jeszcze w końcu lat 80-tych, kiedy zanikło wskutek dużej presji kłusowniczej. Dalszej reintrodukcji dokonał w połowie lat 90. użytkownik rybacki PZW ZO w Toruniu. Narybek (1996 r. – 24 435 szt.) pochodził ze W trzecim roku od zarybienia wędkarze donosili o połowie ponad 30 cm osobników, co świadczy o dobrych warunkach jakie lipień znajduje w Welu, szczególnie niewykorzystywanej dużej bazie pokarmowej. Jest on rybą krótkowieczną, szybkorosnącą. Wobec sukcesów zarybień postanowiono powtarzać je corocznie, aż do wytworzenia silnego lokalnego stada, zapewniającego samoodnawianie się populacji. W chwili obecnej wydaje się, że cel ten został już osiągnięty, tym niemniej wskazane jest ciągłe zasilanie rzeki narybkiem lipienia, z uwagi na ważną i ugruntowaną pozycję tego gatunku w zespole ryb rzeki oraz duże zainteresowanie tym gatunkiem u wędkarzy. Jest objęty wymiarem (30 cm) i okresem (od 1 marca do 31 maja) ochronnym. DORSZOKSZTAŁTNE Dorszowate Miętus GADIFORMES Gadidae Lota lota (L.) DD Jedyny słodkowodny przedstawiciel dorszowatych w Polsce. Pokrój ciała przypominający dorsza, ubarwienie zmienne, tworzące marmurkowy oliwkowo-brunatny deseń. Rozmiary: dorasta do 2 kg i 60 cm długości, choć z pewnością nie w małych ciekach. Rozprzestrzeniony we wszystkich typach wód śródlądowych, ze wskazaniem na rzeki. Dogodne warunki znajduje w miejscach o podłożu kamienistym, z licznymi kryjówkami. Lubi wodę dobrze natlenioną. Nie ma znaczenia gospodarczego. Miętus jest uważany za gatunek niepożądany, z uwagi na szkody które może powodować na tarliskach. Jaja ryb są jednym z preferowanych rodzajów pokarmu miętusa. Niewskazana jest jego nadmierna liczebność na odcinkach Welu, użytkowanymi jako kraina pstrąga i lipienia. Ichtiofauna Welu i jego dopływów 29 Słowacji, gdyż żaden z polskich producentów nie miał w tym czasie narybku lipienia w asortymencie. W 1997 r. zarybiono 15 tys. szt. narybku, pochodzącego już z hodowli krajowej. Wsiedlenie także było udane. Pstrąg tęczowy, Lipień, Miętus w wypadku informacji dotyczącej występowania pstrąga potokowego (S. trutta m. fario). Analizowano przypadki dotyczące pstrągów starszych niż 1 rok życia o wymiarach przekraczających 30 cm i dłuższych pozyskanych w rzece Wel o wyraźnie wyróżnialnych cechach formy osiadłej nie podlegającej smoltyfikacji (wysrebrzeniu), które cechuje formę wędrowną. Ciało tego gatunku jest wydłużone, wrzecionowate. Ubarwienie zmienne, formę osiadłą cechują czerwone kropki w jasnych obwódkach po bokach ciała. Odżywia się fauną denną, dryftującymi larwami oraz imagines owadów, zbieranymi z powierzchni wody. Starsze osobniki do składu diety włączają również ryby. Okresowo wykazuje dużą wybiórczość pokarmową, np. w prowadzonych wiosną w roku 1999 badaniach pokarmu pstrąga stwierdzono ponad 90% wagowy udział płazów. Ilościowy udział pstrąga w ichtiofaunie Welu można ocenić na ok. 20% dla odcinków bystrych, a 2-5% dla pozostałych, co sprawia że jest on jednym z najważniejszych gatunków. Wymiary i okresy ochronne: pstrąg potokowy 30 cm i okres ochronny od 1 września do 31 grudnia, troć wędrowna, tak jak łosoś, ma wymiar ochronny 35 cm i okres ochronny od 1 października do 31 grudnia. CIERNIKOKSZTAŁTNE Ciernikowate Ciernik GASTEROSTEIFORMES Gasterosteidae Gasterosteus aculeatus L. Ryba o niewielkich, kilkucentymetrowych rozmiarach, bez żadnego znaczenia gospodarczego i wędkarskiego, unikają jej także drapieżniki. Jest z pewnością liczniejszy, niż wskazują dane literaturowe. W próbach pozyskiwanych najczęściej przy pomocy elektropołowu trafia się rzadko, co spowodowane jest małymi rozmiarami i będącą także ich konsekwencją niewielką reakcją na pobudzenie. W 1999 r. stanowił w połowach kontrolnych 1,23% ilości ryb, w 2003 r. nie było osobników tego gatunku w próbie. Później notowany systematycznie. Nie ma wymiaru ani okresu ochronnego. SKORPENOKSZTAŁTNE Głowaczowate Głowacz białopłetwy SCORPANEIFORMES Cottidae Cottus gobio L. Ś, DD, HD-2 Ciało głowacza białopłetwego jest walcowate, stopniowo zwężające się ku ogonowi. Głowa duża (stąd nazwa), stanowiąca do 30% długości ciała. Płetwy piersiowe bardzo duże, wachlarzowate. Barwa brunatna, brzuch jasny. Rozród głównie w marcu i kwietniu. Jest rybą litofilną: ikrę składa na podłożu piaszczystym, żwirowatym lub kamienistym. Buduje gniazda, które ochrania. Odżywia się drobną fauną denną. Uważany niegdyś za szkodnika z powodu rzekomego wyjadania jaj łososiowatych. Obecnie pogląd ten jest powszechnie kwestionowany. Z uwagi na duże rozmiary jaj ryb łososiowatych i bardzo małe rozmiary żołądka głowacza, nie może on być posądzany o powodowanie dużych zniszczeń na tarliskach. Nie jest konkurentem pokarmowym innych gatunków ryb, gdyż interesuje się organizmami żyjącymi pod kamieniami, a np. pstrągi – fauną na powierzchni kamieni lub dryftującą. Backiel w pionierskiej pracy z 1964 r. podaje występowanie zarówno Cottus gobio, jak i Cottus poecilopus H. (głowacza pręgopłetwego). Osobniki w/w gatunków w próbie liczone były łącznie. Wysnuto stąd, mylny jak się obecnie wydaje, wniosek o koegzystencji jednego i drugiego gatunku. Takie informacje, za Backielem można znaleźć u innych autorów, np. Brylińskiej. Tymczasem, oprócz cytowanej pracy z 1964 r. żadne źródło nie potwierdza obecności głowacza pręgopłetwego w Welu. Obecne dane o występowaniu tylko głowacza białopłetwego odpowiadają raczej stanowi faktycznemu. Głowacz białopłetwy jest objęty ścisłą ochroną gatunkową. Okoniowate Okoń PERCIFORMES Percidae Perca fluviatilis L. Jeden z najpospolitszych gatunków ryb krajowych, występujący we wszystkich typach wód, z wyjątkiem górskich. Mniejsze osobniki (do 10-15 cm długości) odżywiają się początkowo zooplanktonem, potem bentosem, większe prowadzą na ogół drapieżny tryb życia. Udział okonia w ichtiofaunie krajowej w ostatnich latach systematycznie spada. Spada zwłaszcza udział osobników starszych klas wiekowych, a okoń jest rybą wolno rosnącą. Rozradza się od połowy kwietnia do końca maja w szerokim zakresie temperatur wody, jednak temperatura optymalna do rozrodu i inkubacji ikry tego gatunku wynosi 12-16 °C. W Welu nie ma dogodnych warunków do wzrostu, choć jego liczebność jest duża, zwłaszcza na wolniejszych odcinkach. Dominują osobniki małe, poniżej 15 cm długości ciała. Wskaźnik dominacji określony w 2003 r. wynosił 15,5. Nie ma ustawowego wymiaru ani okresu ochronnego. Wyróżnione zgrupowania ryb W ichtiofaunie systemu rzeki Wel obligatoryjnymi drapieżnikami są dorosłe trocie, starsze osobniki pstrąga potokowego i tęczowego, szczupak i boleń; fakultatywnymi - węgorz (obecnie nie reprezentowany w połowach), miętus, starsze osobniki okonia oraz kleń i jaź. Większość gatunków ryb zasiedlających te wody posiada bardzo szerokie spektrum pokarmowe. Są wśród nich bento-, lub planktonofagi (koza, śliz, jaź, kiełb, głowacz). Dietę większości gatunków reofilnych stanowi seston i różne formy owadów (pobieranych przez ryby również znad powierzchni wody) (lipień, troć, pstrągi, piekielnica, jelec, kleń). Świnka jest autochtonicznym gatunkiem roślinożernym, odżywiającym się peryfitonem. Lista gatunków ryb swoistych dla środowisk lotycznych (reofilnych) obejmuje najczęściej (wg różnych autorów) poza rodzajem Salmo: Phoxinus phoxinus, Cottus sp., Barbatula barbatula, Leuciscus leuciscus, Leuciscus cephalus, Barbus barbus, Chondrostoma nasus, Aspius aspius. Wymieniany jest niekiedy łącznie z rybami również przedstawiciel cefalaspidokształtnych Lampetra plane- Ichtiofauna Welu i jego dopływów 31 OKONIOKSZTAŁTNE Ciernik, Głowacz białopłetwy, Okoń, Wyróznione zgrupowania ryb Brak jest nowszych danych na temat występowania i liczebności tego gatunku na Welu. Posiada wymiar ochronny 25 cm, okres ochronny dla tego gatunku obowiązuje od 1 grudnia do końca lutego. 32 Przynależność poszczególnych gatunków do grup ekologicznych. Grupa rozrodcza Litofilna Indyferentna Fitofilna Psammofilna Pelagofilna Specjalna Gatunek minóg strumieniowy troć wędrowna /pstrąg potokowy pstrąg tęczowy łosoś lipień głowacz białopłetwy strzebla potokowa kleń brzana świnka boleń piekielnica jelec jaź okoń czebaczek amurski szczupak leszcz płoć ukleja lin koza ciernik śliz kiełb miętus węgorz Przy założeniu poprawy lub przynajmniej zachowania istniejących warunków migracji dwuśrodowiskowych ryb wędrownych (troć wędrowna, łosoś) Wel na odcinkach podgórskich jest potencjalnym miejscem odbywania tarła tych gatunków. W opracowaniu „Program planu ochrony rybackiej rezerwatu Rzeka Drwęca” na 7,0 ha oszacowano sumaryczną powierzchnię tarlisk troci w dorzeczu, przy czym jako powierzchnię tarlisk przyjęto powierzchnię odcinka rzeki, na którym tarło może się odbywać, a nie powierzchnię gniazd ani miejsc, w których gniazda są obecnie kopane. Szacunkami objęto również odcinki dopływów Drwęcy nie leżących w rezerwacie „Rzeka Drwęca”. Na Welu (w szczególności w okolicach rezerwatu „Piekiełko” i nieco powyżej - Chełsty) wyodrębniono powierzchnię aż 2,2 ha, (czyli 31,4%) jako potencjalne tarliska troci. Rezerwatowy odcinek rzeki Wel i jego sąsiednie fragmenty, położone między piętrzeniami w Kurojadach i Trzcinie, reprezentują pełną gamę środowisk dla występujących/odnotowanych tu gatunków. Przełom rzeki objęty rezerwatem jest najcenniejszym miejscem tarliskowym dla gatunków ryb reofilnych całej rzeki Wel i ma kluczowe znaczenie dla Rezerwat Piekiełko innych powiązanych z rzeką ekosystemów wodnych. Znaczenie gospodarcze mają troć/pstrąg, lipień, szczupak i węgorz, choć ich pozyskanie w wodach płynących (za wyjątkiem węgorza schodzącego) jest trudne, wymagające znacznych nakładów, a przez to nieefektywne i generalnie niepraktykowane. Występują tu wysoko cenione wędkarsko gatunki – troć, pstrąg potokowy, lipień. Obecność w wodach płynących tych ryb stanowi podstawę wyznaczenia wód krainy pstrąga i lipienia, z obowiązującymi szczególnymi metodami, terminami i zasadami połowów amatorskich, określo- Ichtiofauna Welu i jego dopływów 33 ri. Na przeważającej długości Welu stwierdzany skład gatunkowy obejmuje wyżej wskazane, co pozwala sklasyfikować zespół ryb jako typowo reofilny zwłaszcza, że większość pozostałych odnotowanych taksonów to gatunki eurytopowe. Spośród 27 występujących i potencjalnie występujących w systemie rzeki Wel gatunków ryb, 14 wykorzystuje najcięższe frakcje dna jako substrat tarłowy. Są to jednocześnie gatunki troficznie związane z fragmentami rzeki o największym przepływie i naturalnym charakterze. Na szczególne podkreślenie zasługuje fakt występowania dogodnych miejsc tarłowych dla troci, pstrąga potokowego, lipienia, brzany i wszystkich występujących tu gatunków ryb objętych ochroną (kategorie Ś, C, DH-2, Bern-3 z tabeli gatunków) oraz krytycznie zagrożonych (symbol CE, VU, NT, DD j.w.). 34 Zmiany w strukturze ichtiofauny Zmiany w strukturze ichtiofauny na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat są wyraźne. Wyniki badań Backiela są odzwierciedleniem efektów połowów przeprowadzonych w latach 1958 i 1959. W rzece Wel panowały wtedy odmienne od dzisiejszych warunki, wynikające głównie z braku hydrotechnicznej zabudowy rzeki w środkowym biegu. Nie funkcjonowały, zbudowane w 1995 r. w Kaczku, 1996 w Kurojadach i 1998 w Trzcinie, Małe Elektrownie Wodne (MEW). Ograniczenia w migracji od strony Mała elektrownia wodna w Kaczku wody górnej stwarzała jedynie zabudowa hydrotechniczna w Lidzbarku Welskim i próg piętrzący w Chełstach, który przy stosunkowo niewysokiej rzędnej piętrzenia (ok. 1,57 m) i okresowym tylko wykorzystaniu wody dla potrzeb zlokalizowanego tam młyna, dawał możliwość migracji. Od strony wody dolnej istotną barierę stanowił młyn w miejscowości Bratian, bez przepławki. Kolejną przeszkodą był młyn w m. Lorki, którego piętrzenie przed równoczesnym uruchomieniem na tym obiekcie w 1992 r. MEW i budową drugiego jazu, także było jednak nieznaczne (ok. 1 m). Dawało to rybom większe możliwości migracji i sprawiało że ok. 20 km rzeki głównej (jak też jej dopływów) pozbawione było istotnych dla ichtiofauny barier hydrotechnicznych. Wyżej opisana sytuacja owocowała zarówno szerszym spektrum gatunków ryb, jak też większą możliwością migracji gatunków z obrębu dorzecza. Zachowane były też główne obszary tarliskowe. Obecnie podzielony na zestopniowane fragmenty Wel z kilkoma 2-3 km odcinkami cofek, o zupełnie odmiennej od naturalnej charakterystyce, staje się mniej atrakcyjnym środowiskiem dla wielu gatunków np. brzany, która jest jeszcze notowana w dolnej Drwęcy, świnki czy pstrąga. Zjawisko zmniejszania się zasięgu występowania i pogarszania się stanu populacji ryb typowo reofilnych jest ogólnopolskie. Energetyczne wykorzystanie cieków skutkuje także zwiększonymi wahaniami przepływów, eutrofizacją wody, Jako główne czynniki, oddziaływujące na skład ichtiofauny Welu, poza zmianami środowiskowymi, uznać trzeba również elementy gospodarki rybackiej, w tym głównie zarybianie i odłowy (zarówno oficjalne – wędkarskie, jak i nielegalne - kłusownicze) – selektywne pozyskiwanie ryb. Gospodarka rybacka Wel, wraz z jeziorami przez które przepływa, podzielony jest na 10 obwodów rybackich. Sama rzeka wchodzi w skład 5 obwodów. Ich użytkownikami rybackimi są aktualnie Okręg Polskiego Związku Wędkarskiego w Ciechanowie (Wel nr 2,5,7,9) oraz Okręg Polskiego Związku WędWel w okolicy Kulig karskiego w Toruniu (Wel nr 10 – od jazu w Chełstach do ujścia z Katlewką i Wólką). Prowadzą oni gospodarkę w oparciu o umowę cywilno-prawną z podmiotem działającym w imieniu Skarbu Państwa (obecnie Regionalny Zarząd Gospodarki Ichtiofauna Welu i jego dopływów 35 ociepleniem temperatury wód wpływającymi na warunki bytowania i rozrodu ryb. Wahania poziomu wody w okresie tarła stały się zapewne przyczyną spadku liczebności głowacza, eutrofizacja i podniesienie się temperatury wody rzeki niekorzystnie wpłynęła na liczebność głowacza, śliza i strzebli. MEW w Trzcinie została posadowiona w miejMała elektrownia wodna w Trzcinie scu jednego z głównych obszarów tarliskowych ryb łososiowatych na Welu. Cofka piętrzenia zniszczyła całkowicie 2 km tarlisk. Podobnie MEW w Kaczku została wybudowana na pięknym, przełomowym odcinku. Obecnie charakter tego fragmentu rzeki jest całkowicie zmieniony. Szczegółowo wpływ zabudowy poprzecznej na zespoły ryb w ciekach podobnych do Welu omówiony zostanie w rozdziale Zagrożenia. Zmiany w strukturze ichtiofauny, Gospodarka rybacka nymi przez PZW w „Regulaminie amatorskiego połowu ryb” i przepisach wewnętrznych. Inne, cenione sportowo gatunki ryb to z karpiowatych: kleń, brzana, jaź i płoć, a z pozostałych szczupak i węgorz, mniej, z uwagi na niewielkie rozmiary które osiąga, okoń. Pozostałe występujące gatunki ryb nie mają znaczenia wędkarskiego. Zarybienia Przy pomocy właściwej polityki zarybieniowej można kształtować zmiany struktury ichtiofauny w pożądanym kierunku. Sztuczne zasilanie narybkiem (czasem także innymi formami rozwojowymi, np. tarlakami) ma na celu z reguły utrzymanie na stałym poziomie populacji gatunków poddanych największej presji lub zagrożonych w środowisku z innych przyczyn. Zarybianie, jako jeden z podstawowych instrumentów gospodarowania w obwodzie rybackim należy przede wszystkim do jego użytkownika. W zakresie gatunków restytuowanych lub wymagających szczególnej ochrony może być wspomagana środkami publicznymi. Strukturę zarybień, realizowanych okresie w ostatnich 5 lat (2006-2010), przestawiono w niżej zamieszczonych tabelach. Zarybienia coroczne Okręgu PZW w Ciechanowie w obwodach rzeki Wel nr 2,5,7,9, zgodnie z operatami rybackimi Zarybienia coroczne Okręgu PZW w Toruniu w obwodzie rzeki Wel nr 10, zgodnie z operatem rybackim 36 Jak widać z powyższych tabel, zarybienia realizowane na terenie rzeki Wel, są ukierunkowane przede wszystkim na ryby atrakcyjne wędkarsko, będące głównym przedmiotem amatorskiego połowu. W latach wcześniejszych zarybienia dotyczyły też gatunków wędrownych (troć, łosoś), w ramach realizacji krajowego programu ich restytucji. Prowadzone zarybienia dotyczą głównie ryb reofilnych i są zgodne z przyjętymi zasadami gospodarowania na wodach krainy pstrąga i lipienia. Szczupaka i miętusa wprowadzano na odcinki, będące fragmentami spokojniejszymi, lenitycznymi w okolicy jezior, mającymi charakter przejściowy między tymi siedliskami. Można przyjąć, że bez sztucznego zasilania narybkiem pstrąga potokowego populacja tego gatunku na Welu byłaby zagrożona i zanikłaby w ciągu Jak wspomniano, na rzece Wel, w przyujściowych fragmentach, realizowana jest część krajowego programu restytucji ryb wędrownych, głównie w odniesieniu do łososia. Spodziewanym efektem jego kontynuacji będzie wstępowanie ryb wędrownych do rzeki Wel do wysokości jego rezerwatowej części i odbycie tam udanego tarła naturalnego, spływ smoltów i powrót na tarliska dorosłych ryb tam Zarybianie narybkiem wiosennym wychowanych. Ten rezultat uwarunkowany jest jednak likwidacją istniejących barier hydrotechnicznych i rozwiązaniem problemów, o których mowa w rozdziale „Zagrożenia”. Rozważane są też możliwości restytucji populacji brzany w oparciu o materiał z dolnej Drwęcy. Analizowane są także propozycje odtworzenia zanikłej populacji strzebli potokowej. Zgodnie z planami programu restytucji jesiotra bałtyckiego (Acipenser oxyrhynchus), opracowanymi przez prof. Ryszarda Kolmana z Instytutu Rybactwa Śródlądowego im. S. Sakowicza, Wel jest przyjmowany za jedno z potencjalnych tarlisk tej ryby i ważne miejsce dla realizacji założeń programu. Dotychczasowe zarybienia prowadzone były materiałem spoza dorzecza. Należy dołożyć wszelkich starań aby dla zachowania endemicznej puli genowej stworzyć w przyszłości możliwość produkcji narybku z tarlaków pozyskanych w dorzeczu Welu. Odłowy Populacje ryb i ich strukturę wiekową kształtują w dużym stopniu odłowy wędkarskie i kłusownicze. Wobec niepełnej ewidencji pierwszych, jak i z oczywistych powodów drugich, oszacowanie wpływów tych rodzajów oddziaływania jest utrudnione. Występowanie na Welu gatunków reofilnych atrakcyjnych wędkarsko i stosowane dla ich pozyskania techniki połowu na przynętę sztuczną (spinning, sztuczna mucha) powodują zwiększoną, selektywną presję Ichtiofauna Welu i jego dopływów 37 kilku – kilkunastu lat, zakładając obecny poziom presji wędkarskiej i kłusowniczej. Przykładem zasadniczego wpływu zarybień na strukturę ichtiofauny jest sztuczne wprowadzenie gatunków nowych. W odniesieniu do Welu taka sytuacja miała miejsce w przypadku lipienia. Gatunek ten zaaklimatyzował się i zajął stałe miejsce w zespole ryb. Zarybienia, Odłowy Wodnej w Gdańsku), zgodnie z zatwierdzonymi przez uprawnioną jednostkę naukową tzw. operatami rybackimi, tj. dokumentacjami określającymi wykonywanie zabiegów rybackich. Od 1 stycznia 2003 r. użytkownicy rybaccy obwodów rzeki Wel wprowadzili obowiązek ewidencji połowów. Wędkarz musi wpisać w formularz rejestru datę połowu, numer łowiska oraz symbol gatunku złowionej ryby i jej masę). Analiza dostępnych opracowań (wykonane przez IRŚ Olsztyn na zlecenie Okręgu PZW w Toruniu statystyki na podstawie zdanych rejestrów połowów w sezonie 2005 i 2008) wskazują, że głównym celem połowów wędkarskich jest pstrąg potokowy. Obok niego wędkarze wykazywali złowienie szczupaków i płoci, jak też lipieni, kleni, okoni i troci. Ogólna wykazana w rejestrach z badanych lat masa odłowionych w ciągu roku ryb wynosiła kilkanaście kilkadziesiąt kg. Kleń złowiony na błystkę 38 Wyniki połowów wędkarskich na łowisku Wel (nr 192) w okręgu toruńskim w 2008 r., na podstawie zdanych rejestrów połowów. Liczba wędkarzy: 21 Presja (dni wędkowania): 76 Kg ryb na wędkarza rocznie: 3,06 Dni na wędkarza: 3,62 39 Oczywiście do wyników anonimowo składanych rejestrów wędkarskich należy podchodzić z dużą ostrożnością. Z tego powodu z rezerwą należy odnieść się do stosunkowo dużego udziału karasia srebrzystego. Prawdopodobnie zostały one złowione na pograniczu rzeki i jeziora. Nie są to dane wystarczająco wiarygodne, by wprowadzić karasia srebrzystego do listy gatunków występujących w systemie rzeki. Okresowe zgrupowania tarłowe (szczególnie łososiowatych) i ich większa podatność na złowienie różnymi metodami, stwarza istotne zagrożenie ze strony kłusowników. Szczególnie dotyczy to stosowanych przez nich coraz powszechniej nieatestowanych urządzeń do elektrycznego połowu ryb, stwarzających zagrożenie dla wszystkich gatunków ryb. Powodzenie realizacji programów ochronnych i restytucji w dużym stopniu uzależnione jest od ograniczenia nasilenia kłusownictwa w czasie i na drodze migracji tarłowych ryb i w miejscach ich skupień przy budowlach hydrotechnicznych, przegradzających koryto rzeki. W ostatnich latach znacznie usprawniła się kontrola przestrzegania przepisów ustawy o rybactwie śródlądowym. Powołane do tego służby: Państwowa Straż Rybacka oraz współpracująca z nią Społeczna Straż Rybacka w znacznym stopniu ograniczają proceder kłusowniczy. Zagrożenia Urządzenia piętrzące: tamy, zapory, jazy Można przyjąć, że jest to jedno z najistotniejszych zagrożeń: zarówno poprzez fundamentalny wpływ na warunki siedliskowe oraz możliwość migracji organizmów, jak też z uwagi na aktualne występowanie i prawdopodobieństwo dalszego utrzymywania się, a nawet zwiększenia skali oddziaływania w systemie Welu. Przegrodzenie koryta rzeki tamą powoduje powstanie na pewnym odcinku rzeki cofki – strefy o zwiększonej głębokości i spowolnionym przepły- Ichtiofauna Welu i jego dopływów Zagrożenia, Urządzenia piętrzące: tamy, zapory, jazy na ryby łososiowate (pstrąga potokowego) i lipienia, ale też klenia i w mniejszym stopniu jazia. W ciągu kilkunastu ostatnich lat dał się zauważyć silny wzrost presji wędkarskiej. Połowy wędkarskie skierowane są wybiórczo na odłów gatunków sportowych, przede wszystkim drapieżników. Wobec stosowanych obecnie technik wędkarskich i zmian w etyce wędkarskiej (np. coraz częstsze przyjmowanie zasady „złów i wypuść”, przestrzeganie regulaminów i ograniczeń) można uznać, że wędkarstwo wywiera nieznaczny wpływ na stan populacji ryb chronionych, nie jest też czynnikiem kluczowym kształtującym ogólnie zespoły ryb, choć jednak ważnym. Wędkarz z okazałym pstrągiem potokowym 40 Przy istnieniu kilku zapór poniżej tarliska dotarcie do ujścia jest wyjątkiem. Przyjmuje się, że turbiny konstrukcji Kaplana są dla ryb mniej szkodliwe, niż starszy typ, Francisa. W turbiny typu Kaplan wyposażonych jest większość MEW na Welu. * wnioski w oparciu o opinie różnych autorów Przy obecności jednak 4 zapór (MEW) poniżej głównych tarlisk (Trzcin - Chełsty) spłynięcie smoltów łososia i troci jest poważnie ograniczane. Najwłaściwszym rozwiązaniem byłaby budowa (Lorki, Chełsty) lub przebudowa (pozostałe piętrzenia) przejść dla ryb w formie bystrotoków. Cechują się najwyższą skutecznością, a ponadto mają formę harmonizującą z krajobrazem. Wycinka lasu i zadrzewień nadbrzeżnych Powoduje odcienienie koryta rzeki, a w konsekwencji zarastanie. Pogarszają się warunki siedliskowe łososiowatych, które są fotofobami. Zwiększone nasłonecznienie odkrytego nurtu podwyższa temperaturę wody. Zagrożenie w mniejszej skali dotyczy terenów leśnych, jak Piekiełko, ale jest poważne i realne na terenach łąkowych. Hodowla ryb Duży ośrodek hodowli pstrąga i karpia istnieje w miejscowości Koszelewy, gm. Rybno. Chów i hodowla na szerszą skalę prowadzona jest także na obiekcie w Rakowcach. Oprócz dużego ładunku biogenów w ściekach, obecność obiektów tego typu powoduje przedostawanie się do wód otwartych niepo- Ichtiofauna Welu i jego dopływów 41 Spis piętrzeń na rzece Wel wraz z urządzeniami umożliwiającymi migrację organizmów wodnych. Wycinka lasu i zadrzewień nadbrzeżnych, Hodowla ryb wie. Charakterystyczne cechy obszaru cofki, odróżniające go od swobodnie płynącej rzeki to ponadto: mniejsze wysycenie tlenem, większa szybkość sedymentacji powodująca zwiększoną powierzchnię pokrytą osadami mulistymi, wyższa temperatura wody. Wszystkie wymienione czynniki są zdecydowanie niekorzystne dla reofilnego zespołu ryb. Powodują one ustępowanie ryb prądolubnych na rzecz eurytopowych. Rzeczywiście ma wtedy miejsce zwiększenie bioróżnorodności, poruszane przez zwolenników kaskadyzacji, lecz pojawienie się większej liczby gatunków pospolitych odbywa się kosztem niewielkiej grupy gatunków rzadkich i chronionych. Przegrodzenie całej szerokości koryta powoduje powstanie bariery ekologicznej, hamującej migrację organizmów wodnych wzdłuż cieku. Stosuje się co prawda obecnie urządzenia udrożniające, głównie przepławki, lecz ich rzeczywista skuteczność jest niewielka. Stanowią one półśrodek, warty stosowania w odniesieniu do już istniejących zapór, lecz na pewno nie dający uprawnienia do stwarzania nowych barier. Ich działanie jest raczej jednostronne, szczególnie w odniesieniu do ryb. Umożliwiają w pewnym stopniu wędrówkę tarłową pod prąd. Jeżeli prąd wabiący przepławki jest dość duży, migrujące ryby nie mogąc sforsować zapory wchodzą do komór przepławki i płynąc pod prąd wody przedostają się przez nią. Prawie niemożliwe jest natomiast odnalezienie wlotu do przepławki smoltom spływającym do morza i innym rybom migrującym w dół. W piętrzeniach przy MEW i młynach wpadają one na turbiny, gdzie ulegają okaleczeniom, bądź giną. Odsetek ryb poszkodowanych rośnie wraz z długością ich ciała. Badania dla smoltów troci o długości ciała od 13 do 23 cm wskazały, że po przejściu przez turbinę elektrowni u 46% ryb wystąpiły uszkodzenia ciała nie dające im szans na przeżycie. Węgorze o długości ok. 90 cm i masie kilograma były niszczone mechanicznie przez wirniki w niemal 100%, wyjąwszy skrajnie nieliczne Przepławka komorowa w Trzcinie egzemplarze. 42 Wędkarstwo, kłusownictwo Selektywny odłów powoduje zmiany w strukturze ichtiofauny. Kłusownictwo może powodować, poprzez stosowane metody, np. rażenie prądem, odłów na tarliskach, znacznie większe straty w rybostanie. Nasilenie kłusownictwa w ostatnich latach wzrasta. Obserwowane są nawet działania w zorganizowanych i wyspecjalizowanych grupach, kłusownicy tacy stanowią poważne zagrożenie dla trwałości naturalnego zespołu ryb. Skalę tego zjawiska trudno ograniczyć ogólnie stosowanymi metodami (działalność operacyjna i prewencyjna Państwowej Staży Rybackiej, Straży Leśnej, Policji i in.). Należy stworzyć atmosferę naganności nielegalnych działań i społeczną ich dezaprobatę (co nie jest oczywiste). Oprócz działalności służb Welskiego Parku Krajobrazowego i Lasów Państwowych upatruje się tu rolę organizacji społecznych, a szczególną obecnego użytkownika rybackiego - PZW, w tym terenowych kół i kierunkowych zrzeszeń wędkarzy. Pozytywne przykłady działań i ich skutków w odniesieniu do przyrody w/w rodzajów aktywności odnotowano w odniesieniu do wędkarskiego Klubu Miłośników Rzeki Pasłęki „Passaria”, działającego na terenie rezerwatu przyrody „Ostoja bobrów na rzece Pasłęce”. Działalność wędkarzy i aktywna ochrona tarlisk w dużym stopniu ograniczyła nielegalne i szkodliwe dla wartości przyrodniczych poczynania. Na niektórych odcinkach (np. rezerwat Piekiełko) można rozważyć ograniczenia wędkowania od końca sierpnia (początek okresu tarłowego pstrąga potokowego) do końca maja (koniec okresu ochronnego lipienia), z zakazem brodzenia w wodzie. W tym czasie większość gatunków chronionych i o rożnych kategoriach ochronnych zakończy fazę życia związaną z rozrodem. Alternatywnie rozważyć też należy udostępnianie li- Sporty i różne formy czynnego wypoczynku, infrastruktura sportowa i rekreacyjna Chodzi tu głównie o uprawianie kajakarstwa. Rzeka Wel jest bardzo atrakcyjnym szlakiem kajakowym, popularnym w całej Polsce. Fragment rezerwatowy cieszy się szczególnym uznaniem i zainteresowaniem kajakarzy. Ciągła penetracja w sezonie płoszy ryby. Podczas spływów często zdarzają się wywrotki, powodowane obecnością licznych zwalonych pni, głazów itp. Dochodzi więc do przypadków usuwania przez uczestników spływów tych przeszkód, będących kryjówkami wielu gatunków ryb. Ponadto występuje stała pokusa uwolnienia rzeki od naturalnie przegradzających koryto zwalonych drzew lub co najmniej utorowanie/wycięcie swobodnego przepływu. Ten rodzaj zagrożenia może być minimalizowany ograniczeniami ruchu turystycznego kajakowego. Ograniczeniom podlegać powinna ilość przepływających jednostek, np. wg kryterium doświadczeń wodniackich. Ograniczany może być też czas/okres spływów, limitowany składem i strukturą populacji tarłowych ryb i czasem wylęgu. Jako bezpieczny wydaje się okres od końca maja do końca Ichtiofauna Welu i jego dopływów 43 mitowanej ograniczonej ilości zezwoleń imiennych lub na okaziciela dla wędkarzy z zakazem brodzenia w wodzie i ograniczeniami czasu i technik połowu, wynikającymi z regulaminu sportowego połowu ryb na wodach krainy pstrąga i lipienia. To rozwiązanie ma tę zaletę, że silniej wiąże określoną grupę ludzi z miejscem oraz kształtuje postawy i działania aktywnie ochroniarskie wobec naruszeń stanu przyrody. Identyfikowalna grupa etycznych wędkarzy jest pożądanym partnerem społecznym dla ochrony wszystkich przedmiotów ochrony w rezerwacie i może być wykonawcą części zadań ochrony czynnej (w tym głównie ochrony tarlisk). Wędkarstwo, kłusownictwo, Sporty i różne formy czynnego wypoczynku, inf. sportowa i rekreacyjna żądanych gatunków obcych rodzimej ichtiofaunie: przede wszystkim pstrąga tęczowego, lecz także np. czebaczka amurskiego (Pseudorasbora parva). Ten ostatni gatunek stwierdzony został w Wólce, skąd zawleczony został poprzez strugę Świniarc ze zbiorników stawowych w Montowie. Zjawisku przeciwdziałać należy stosując sprawniejsze zabezpieczenia, co leży również w interesie hodowców. Konieczne są kontrole weterynaryjne importowanych partii materiału do hodowli. W zlewni rzek, w zależności od usytuowania ośrodka, wydawanie zezwoleń na hodowlę ryb obcych gatunków powinno być poddane skrupulatnej analizie. Dotyczy to w pełnej rozciągłości rzeki Wel. Hodowla ryb w dorzeczu może generować, oprócz w/w rodzaju zagrożenia, przeniesienie epizoocji na tereny o charakterze naturalnym. Zagrożeniem dla rybostanu rzeki i powodzenia działań restytucyjnych jest wpływanie ryb dziko żyjących w dopływy ośrodków hodowlanych na różnym etapie ich życia. W ośrodkach położonych na trasie ryb wędrownych ujęcia wody do stawów powinny być zabezpieczone kratami o rozstawie zapewniającym nie przedostawanie się smoltów ryb gatunków wędrownych na tereny hodowlane. Z drugiej strony istnienie ośrodków wylęgarniczych i podchowowych stwarza seanse ich wykorzystania jako bazy narybkowej dla materiału przeznaczanego na wzmocnienie tarła naturalnego gatunków ryb stanowiący ich autochtoniczny/ zaadaptowany (lipień) składnik. Warunkiem takich działań będzie jednak korzystanie z materiału genetycznego zlewni rzek Welu lub Drwęcy i możliwość kontroli warunków procesu produkcji (głównie pod kątem nie mieszania poszczególnych partii pochodzących z innych źródeł). Zanieczyszczanie wód Najważniejszym źródłem dopływu biogenów do rzek są w kraju źródła obszarowe, zwłaszcza tereny zlewni intensywnie wykorzystywane rolniczo. W odniesieniu do górnego biegu rzeki Wel jest to źródło mniej istotne. Główne źródła punktowe to: komunalna oczyszczalnia ścieków w Lidzbarku Welskim – ok. 560 m3/d ścieków, oczyszczalnia ścieków w Rybnie – ok. 460 m3/d ścieków, oczyszczalnia ścieków w Dąbrównie – ok. 230 m3/d ścieków. W przeszłości obserwowane były masowe śnięcia ryb, powodowane zrzutem ścieków z gorzelni w Chełstach. Punktowe rozproszone źródła zanieczyszczeń to niestety wciąż aktualny problem. Szczególnie duży wpływ tego czynnika obserwowany jest na wysokości wsi Kaczek i Bratian, na odcinku przyujściowym, gdzie niekiedy stwierdzano ponadnormatywne stężenie biogenów i bakterii Coli. Gatunkami najbardziej wrażliwymi na jakość wody są łososiowate, stosunkowo odporne natomiast niektóre karpiowate: kleń, jelec i płoć. Kontrolę zanieczyszczeń i postępowanie w sprawie naruszeń norm prowadzą uprawnione jednostki Wojewódzkich Inspektoratów Ochrony Środowiska, Urzędów Gmin, Starostw Powiatowych oraz administratora wód. 44 Spowodowane przez człowieka zmiany stosunków wodnych, modyfikowanie funkcjonowania wód Na przestrzeni ostatnich lat najbardziej istotną zmianę stosunków wodnych przyniosła lokalizacja w rozwidleniu rzeki w miejscowości Lorki młyna wodnego. Woda pobierana z głównego koryta zrzucana jest do cieku Bałwanka, będącego hydrologicznie naturalnym lewym ramieniem Welu. Ilość zrzucanej wody wzrastała, szczególnie po uruchomieniu na stopniu również MEW, 45 Cichy Wel Bałwanka nawet do wielkości praktycznie całego przepływu. Główne formalnie koryto pozostawało wówczas bez zapewnienia nawet biologicznego przepływu nienaruszalnego. Migracja ryb wędrownych odbywać się mogła tylko ciekiem Bałwanka. Różnica poziomów na jazie zlokalizowanym na Bałwance to ponad 2 m, co wobec metrowego jazu na starym korycie było dużym pogorszeniem drożności. Sytuację komplikuje fakt, że Bałwanka i leżące na jej trasie jezioro Fabryczne wciąż mają nie do końca uregulowany stan formalno-prawny i własnościowy. Uregulowania wymagają oba w/w zagrożenia. Przewiduje się sprawdzenie warunków rozdziału wody, ewentualną rewizję pozwoleń wodnoprawnych i uporządkowanie stosunków własnościowych. Stworzy to podstawy do realizacji projektów renaturalizacji koryta rzeki Wel i budowy urządzeń umożliwiających migracje ryb ciekiem Bałwanka. Kształtowanie wodnej lub nadwodnej roślinności dla celów związanych z odwadnianiem Jest to zagrożenie, mogące się ujawnić przy konserwacji odcinków położonych przy MEW, których utrzymanie spoczywa na użytkowniku, np. teren cofki. Dotyczy również prac w obrębie niewielkich naturalnych strumyków, uchodzących do Welu. Są one niejednokrotnie traktowane jak rowy melioracyjne. Minimalizacja niekorzystnych skutków polegać będzie na zaproponowaniu najmniej inwazyjnych dla przyrody sposobów prowadzenia koniecznych prac, a także czasu ich realizacji oraz kontroli warunków wykonania robót. Eutrofizacja Identyfikuje się to zagrożenie jako efekt sposobu gospodarowania w zlewni. Na takim też terenie mogą być podejmowane sprawdzone i skuteczne działania systemowe. Choć eutrofizacja dotyczy głównie jezior, to wpływ procesu Ichtiofauna Welu i jego dopływów Zanieczyszczanie wód, Spowodowane przez człowieka zmiany stosunków wodnych, modyfikowanie funkcjonowania wód, Kształtowanie wodnej lub nadwodnej roślinności dla celów związanych z odwadnianiem, Eutrofizacja września, oczywiście przy zachowaniu także wcześniej wymienionych ograniczeń wielkości spływów. Dużą atrakcję może stanowić możliwość obserwacji dużych ryb łososiowatych na tarlisku (łosoś, troć wędrowna, duże pstrągi potokowe). Zainteresowanie nimi może niewątpliwie pełnić rolę edukacyjną, powinno odbywać się jednak w sposób kontrolowany bez niepokojenia ryb przez ciekawych obserwatorów. Przewiduje się ograniczenia ruchu turystycznego w partiach najbardziej zbliżonych do wody w okresie tarła. Kontrolę realizacji ograniczeń będą prowadzić jednostki państwowe w ramach obowiązków ochrony miejsc tarła i współpracujące z nimi nadzorujące, zarządzające i użytkujące teren rezerwatu, a także służby Welskiego Parku Krajobrazowego i organizacje społeczne statutowo związane z ochroną przyrody. Na obszarze rezerwatu możliwe jest też wykorzystanie instrumentu opłat za wstęp. Warto także rozważyć podniesienie rangi niektórych terenów chronionych. Dotyczy to w szczególności powiększenia terenu rezerwatu „Piekiełko”. Zasadne byłoby ustanowienie, wzorem Drwęcy, ochrony rezerwatowej z ichtiofauną jako głównym przedmiotem ochrony, na całej rzece Wel od jazu w miejscowości Kurojady do ujścia wraz z 5 m pasem przybrzeżnym oraz niektórymi dopływami (Wólka i Rynkówka do jazu w m. Rynek). Literatura (wybrane pozycje): Kostecki R., 1994. Zestawienie nazw wybranych cieków z terenu Powiśla, Warmii i Mazur. Pasłęk, niepubl. Podgórski Z., 2007. Wykorzystanie energii wody w dorzeczu Drwęcy od początku XIX wieku do lat 30. XX wieku, na tle Pomorza Nadwiślańskiego. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń. Program biologicznego udrażniania rzek w województwie warmińskomazurskim, 2007. Zarząd Województwa Warmińsko-Mazurskiego. Bartel R., Skóra M., Bernaś R., 2007. Further effects of salmon restoration (Salmo salar L.) in the Drwęca river. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń. Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Nowomiejskiego na lata 20102013 z perspektywą na lata 2014-2017, Zarząd Powiatu w Nowym Mieście Lubawskim, 2010. Błachuta J. i in., 2010. Ocena potrzeb i priorytetów udrożnienia ciągłości morfologicznej rzek w kontekście osiągnięcia dobrego stanu i potencjału części wód w Polsce. Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, Warszawa. Puwalski K. Ichtiofauna Welu i jego dopływów. Pokarm pstrąga potokowego Salmo trutta morpha fario L., 1999. Praca magisterska. UMK, Toruń. Brylińska M. [red.], 1991. Ryby słodkowodne Polski. PWN, Warszawa. Cyzman W. i in., 2008. Rezerwat Przyrody „Rzeka Drwęca”. Plan ochrony na okres od 1.01.2009 do 31.12. 2028. Biuro Usług Ekologicznych i Leśnych „Quercus”, Toruń. Czarnecka H. i in., 2005. Atlas podziału hydrograficznego Polski cz. II Zestawienia zlewni. Warszawa Dębowski P., 1990. Ichtiofauna dorzecza górnej Pasłęki. Roczn. Nauk. PZW, 3: s. 115-133 Puwalski K., 2007. Przyroda powiatu nowomiejskiego. Wyd. II. Polskie Wydawnictwa Reklamowe, Toruń. Szczerbowski J., 2008. Rybactwo śródlądowe. Wydawnictwo IRS, Olsztyn. Szymańczyk K., Puwalski K., 2004. Ichtiofauna rezerwatu „Piekiełko” nad rzeką Wel, niepubl. Wiśniewolski W. i in.., 2001. Ichtiofauna dolnej i środkowej Wisły - stan i zagrożenia. Rocz. Nauk. PZW. 14 (Suppl.): s. 137-156. Wiśniewolski W., 2002. Czynniki sprzyjające i szkodliwe dla rozwoju i utrzymania populacji ryb w wodach płynących. Supplementa ad Acta Hydrobiologica, 3. 1-28. Głowacińki, 2001. Polska Czerwona Księga Zwierząt. PWRiL Warszawa. Wiśniewolski W. i in.., 2004. Możliwości odtworzenia populacji jesiotra, łososia, troci i certy w polskich rzekach. WWF Polska, Warszawa. Głowacińki, 2002. Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. (suppl.) IOP PAN. Kraków 2002 Wołos A. i in., 2007. Połowy wędkarskie w wodach toruńskiego Okręgu Polskiego Związku Wędkarskiego w 2005 r. SPW Edycja, Olsztyn. Hesse T., Witkowski A. 2002. Regionalna ochrona gatunkowa ryb, stan zagrożenia, kierunki ochrony. Rocz. Nauk. PZW, 14 (suppl.): s. 1-360. Wołos A. i in., 2010. Wyniki rejestracji połowów wędkarskich w wodach toruńskiego okręgu Polskiego Związku Wędkarskiego w 2008 roku. SPW Edycja, Olsztyn. Hołdyński C., Krupa M. [red.], 2009. Obszary Natura 2000 w województwie warmińsko-mazurskim. Wydawnictwo Mantys, Olsztyn. Inspekcja Ochrony Środowiska Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie, 2010. Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2009 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Olsztyn. 47 Kakareko T., Puwalski K., 2000. Niepublikowane wyniki połowów w zlewni rzeki Wel. Backiel T., 1964. Populacje ryb w systemie rzeki Drwęcy. Roczniki Nauk Rolniczych, B,84: s. 193-194. Bojakowska i in., 1987. Hydrobiologiczne badania rzeki Wel. Ośrodek Badań i Kontroli Środowiska, Toruń. 46 Kajak Z., 1998. Hydrobiologia – Limnologia. Ekosystemy wód śródlądowych. PWN, Warszawa. Zalewski M., 1986. Regulacja zespołów ryb w rzekach przez kontinuum czynników abiotycznych i biotycznych. Uniwersytet Łódzki, Łódź. Załuski i in. [red] 2005. Welski Park Krajobrazowy – przewodnik przyrodniczy. Wydanie II. Wydawnictwo Urbański, Toruń. Instytut Ochrony Środowiska, 2005. Plan Ochrony Welskiego Parku Krajobrazowego, Warszawa. Ichtiofauna Welu i jego dopływów Literatura (wybrane pozycje): na warunki i skład ichtiofauny łączących je cieków jest oczywisty. Ograniczanie dopływu biogenów do wód musi być prowadzone konsekwentnie w całym dorzeczu. Wyeliminowanie lub poważne ograniczenie w/w zagrożeń powinno w perspektywie skutkować zachowaniem obecnej, wartościowej i interesującej ichtiofauny systemu rzeki Wel, a nawet przy poprawie warunków środowiskowych dać możliwości przywrócenia struktury zespołów ryb do bliskiego stabilnego stanu naturalnego. JUXSD Wydawca: VEGA Studio Adv., Tomasz Müller 82-500 Kwidzyn, ul. Grudziądzka 22/3A www.grupavega.pl, e-mail: [email protected] Wydano na zlecenie: Welskiego Parku Krajobrazowego 13-230 Lidzbark, Jeleń 84, tel./fax (23) 698 10 36 www.welskipark.pl, e-mail: [email protected] Tekst: Krzysztof Puwalski Zdjęcia: Krzysztof Puwalski, Piet Spaans, archiwum Welskiego Parku Krajobrazowego Opracowanie graficzne i przygotowanie do druku: Remigiusz Dalecki Wydano dzięki pomocy finansowej: Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Olsztynie i Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. 48 VEGA Studio Adv. Wszelkie prawa zastrzeżone / All rights reserved Printed in Poland – Kwidzyn 2011 Przedruk i powielanie w jakiejkolwiek formie jest zabronione ISBN 978-83-89855-96-1 Ichtiofauna Welu i jego dopływów
