Katechetyka - Persona Humana
advertisement
Katechetyka 1 ks. Wojsław Czupryński Olsztyn 2015 KATECHETYKA 1. PODSTAWOWE POJĘCIA Katechetyka Katechetyka jest dziedziną teologii pastoralnej, która podejmuje naukową refleksję nad katechezą. Czyli: „nauka o aktualizowaniu zbawczego spotkania człowieka z Bogiem” (W. Koska); „nauka teologiczno-praktyczna zajmująca się systematycznym przepowiadaniem słowa Bożego poza liturgią dla rozwoju wiary we współczesnym świecie” (M. Majewski). Zadania katechetyki: analizować, oceniać i zmieniać praktykę katechetyczną; opracowywać treści, tworzyć nowe (owocne) koncepcje katechezy. W ramach katechetyki wyróżnia się: a) katechetykę fundamentalną – wypracowuje koncepcje i rozwija teologię katechezy, bada jej cel, naturę, podmiot, a także miejsce w zbawczej działalności Kościoła. b) katechetykę formalną – zajmuje się zagadnieniami związanymi z metodą w katechezie w jej najróżnorodniejszych aspektach na wszystkich szczeblach i poziomach. c) katechetykę materialną – zajmuje się treścią katechezy, np. powiązaniem katechezy z Biblią, liturgią. d) katechetykę szczegółową – zajmuje się określonymi adresatami i formami katechezy, np. katecheza: rodzinna, inicjacyjna, młodzieży, dzieci, dorosłych, specjalna. Katecheza Definicja terminu „katecheza", jest trudniejsza. W nauczaniu Magisterium, jak i w publikacjach naukowych brak jednej, ogólnie przyjmowanej definicji. Przyczyny tego stanu rzeczy można upatrywać w różnym rozumieniu katechezy na przestrzeni wieków istnienia Kościoła. Etymologicznie pojęcie katecheza wywodzi się od czasownika «katechein», (przekazywać coś, komunikować o czymś), Czasownik ten używany jest w Nowym Testamencie, natomiast rzeczowniki pochodne: «katecheza» i «katechumenat», nie występują ani razu. Czasownik «katechein» powstał ze złożenia dwóch terminów greckich «kata» (z góry) i «echeo» (brzmieć, wypowiadać). Zatem katechein znaczyło pierwotnie: wołać z góry, wywoływać echo. Dla rozumienia katechezy to wyjaśnienie jest o tyle ważne, że już sama etymologia terminu wyklucza jednostronny wykład, zakłada natomiast dialog, rozmowę. Katecheza jest pogłębionym przekazem orędzia zbawienia. Zawiera trzy elementy: a) element biblijny - katecheza jest przekazem orędzia zbawienia, b) element teologiczny - katecheza jest przekazem pogłębionym, c) element egzystencjalny - przekaz katechetyczny jest skierowany do człowieka. Katecheza realizuje również trzy funkcje: nauczania wychowania. wtajemniczenia JP II w adhortacji Catechesi tradendae (1979) następująco definiuje katechezę: Katechetyka 2 „Katecheza jest wychowaniem w wierze dzieci, młodzieży i dorosłych, a obejmuje przede wszystkim nauczanie doktryny chrześcijańskiej przekazywane na ogół w sposób systematyczny i całościowy, dla wprowadzenia wierzących w pełnię życia chrześcijańskiego" (CT 18). Definicję tę powtarza Katechizm Kościoła Katolickiego (KKK 5). Definicja ta domaga się komentarza: Nie jest to definicja w sensie ścisłym. Terminy: «przede wszystkim», «na ogół» sugerują, że pewne formy katechetyczne mogą wypełniać zadania, jakie stawia katechezie Kościół, choć nie są systematyczne lub nie są nauczaniem doktryny. Definicja ta wskazuje na adresatów katechezy: dzieci, młodzież i dorosłych. Nie można mówić o katechezie pełnej, jeśli którąkolwiek z grup się pominie. Warunkiem poprawnej katechezy jest zatem jej ciągłość. Nie wolno także zapominać, że adresatami są właśnie wierzący. Jak się okaże nieco dalej, ma to poważne konsekwencje praktyczne. Definicja wyraźnie wyróżnia trzy funkcje katechezy: wychowanie, nauczanie, wprowadzenie (inicjację) w pełnię życia chrześcijańskiego. Środowisko katechetyczne – inaczej miejsca katechezy to zespół warunków i czynników rzeczowych i osobowych, które przyczyniają się do owocnego rozwijania dzieła katechezy i zaistnienia skutecznego procesu katechizacji. Wśród najważniejszych wymienia się: rodzinę, parafię, szkołę. Katechumen W znaczeniu ścisłym jest to dorosły człowiek przygotowujący się do przyjęcia chrztu. W znaczeniu szerszym katechumenami nazywa się także tych, którzy już przyjęli chrzest i za pomocą katechezy rozwijają wiarę. Jest to więc określenie człowieka, który jest katechizowany, korzysta z katechezy. Od czasów oświecenia, gdy katecheza przeszła do szkół, zamiast terminu „katechumen” używano terminu „uczeń”. Na przełomie XIX/XX wieku, kiedy katecheza była pod wpływem nauk pedagogicznych chętnie używano określenia „wychowanek”. Katechumenat oznacza dokonujące się w Kościele przygotowanie katechumenów do przyjęcia sakramentów wtajemniczenia chrześcijańskiego: chrztu, bierzmowania i Eucharystii. Katechumenatem nazywano cały proces tego przygotowania, obejmujący instytucje, stopnie i obrzędy. Współczesne dokumenty Kościoła mówią o katechumenacie ponownym (CT 44), a sam katechumenat ukazują jako inspirację dla katechezy w Kościele (DOK 91). Nauczanie religii Szkolne nauczanie religii potocznie niekiedy się określa mianem katechezy szkolnej. Takie ujęcie nie jest dokładne, wręcz błędne. Nauczanie religii nie wypełnia wszystkich funkcji katechezy. Lekcja religii oznacza jednostkę w ramach szkolnego nauczania religii. Z powodów powyżej ukazanych nie powinna być nazywana katechezą. Ewangelizacja a) w znaczeniu węższym oznacza pierwsze głoszenie Ewangelii osobom, które o Chrystusie nie słyszały. b) w znaczeniu szerszym ewangelizacja jest głoszeniem Dobrej Nowiny o Jezusie Chrystusie poprzez czyny i słowa. Tak rozumiana ewangelizacja jest świadectwem i posługą słowa, stanowi proces, a nie wydarzenie jednorazowe. Nowa Ewangelizacja Do powyższych dwóch znaczeń dochodzi jeszcze pojęcie „nowej ewangelizacji", czyli głoszenia Ewangelii osobom, których wiara nie jest żywa, a które żyją w środowiskach zachowujących świadomość zetknięcia się z tradycją chrześcijańską i kultywujących przynajmniej niektóre elementy tej tradycji. Katechetyka 3 2. KATECHETYKA JAKO DYSCYPLINA NAUKOWA Katecheza jest ściśle związana z Kościołem, stąd Kościół od samego początku interesował się praktyką katechetyczną i refleksją nad nią (katechetyką). Refleksja ta była bardzo praktyczna, niemniej zawsze ukierunkowana na rozwój katechezy. Katechetykę jako samodzielną dyscyplinę naukową wyodrębniono dopiero w drugiej połowie XVIII wieku (1774 r.) razem z teologią praktyczną na Uniwersytecie Wiedeńskim. Katechetyka jest przede wszystkim dyscypliną teologiczną. Wynika z tego, iż punktem wyjścia dla zbudowania zwartego systemu teorii katechezy nie jest samo pojęcie wychowania (procesu wychowawczego), ale Objawienie Boże, a więc proces zbawczy, dokonywany przez Boga w Chrystusie i Kościele oraz odpowiedź człowieka na Boże wezwanie. Katechetyka z teologii wyprowadza swoją naturę, cel, treści i metody. Równocześnie katechetyka otwarta jest na dyscypliny naukowe zajmujące się człowiekiem, by owocniej trafiać do niego z Bożym orędziem i pomagać mu w osiągnięciu zbawienia. Nauki pomocnicze katechetyki: antropologia – dyscyplina filozoficzna zajmująca się człowiekiem w perspektywie jego przeszłości, przyszłości i teraźniejszości; odpowiada m.in. na pytania: kim jest człowiek? kim może być? jakie są możliwości i ograniczenia jego rozwoju? psychologia – nauka zajmująca się powstawaniem i przebiegiem procesów psychicznych, cechami psychicznymi człowieka i regulacją jego stosunków z otoczeniem. psychologia rozwojowa – bada rozwój procesów poznawczych, emocjonalnych, motywacji i zainteresowań w zależności od poszczególnych faz rozwojowych człowieka. psychologia wychowawcza – bada psychologiczne zagadnienia nauczania, nabywania pojęć, zainteresowań, przekonań i postaw. psychologia religii – zajmuje się badaniem charakterystycznych cech religijności na odpowiednich etapach rozwoju. pedagogika – nauka o kierowanym oddziaływaniu na człowieka w celu ukształtowania określonej wiedzy, zainteresowań, systemów wartości, postaw i przekonań. dydaktyka – podejmuje zagadnienia związane z procesem nauczania-uczenia się. metodyka – część pedagogiki i dydaktyki dotycząca wykorzystania i skuteczności poszczególnych metod wychowania i nauczania. socjologia – nauka o społeczeństwie, o procesach i prawidłach zjawisk społecznych. socjologia religii – bada metodami socjologicznymi zjawiska religijności. socjologia wychowawcza – bada stosunki społeczne, które występują w procesach wychowania i nauczania, m.in. środowisko wychowawcze, grupy, instytucje wychowawcze, organizacje. Ponieważ cała teologia służy doprowadzeniu do zbawienia i wychowaniu wiary, stąd w pewnym sensie poszczególne dyscypliny teologiczne można zaliczyć także do nauk pomocniczych katechetyki. Wynika z tego, że dobry katecheta jest równocześnie dobrym teologiem, antropologiem, socjologiem, psychologiem, pedagogiem, dydaktykiem i metodykiem. Mankamenty w wiedzy i umiejętnościach katechety przekładają się na nieskuteczność katechezy, którą prowadzi. Dobry katecheta jest równocześnie katechetykiem, a więc reflektuje nad swą pracą, stara się ją krytycznie ocenić i ulepszyć. Katechetyka 4 3. DZIEJE KATECHEZY A. JEZUS PIERWSZY KATECHETA 1. Nauczanie jako jedno z głównych zadań Jezusa Chrystusa Posłany, by „głosić słowo Boże” (Łk 4,43). „Duch Pański nade mną; dlatego mnie namaścił, abym głosił Ewangelię ubogim” (Łk 4,18; Iz 61,1). Sam nazywa siebie Nauczycielem (J 13,13-14). 2. Najważniejsza treść: Orędzie Dobrej Nowiny o zbawieniu. 3. Adresaci: Każdy, kto otworzy się na miłosierdzie Boże i podejmie wysiłek nawrócenia; nauczał Dwunastu, tłumy, swoich wrogów; brał pod uwagę różne potrzeby, problemy, możliwości odbioru słuchaczy; przemawiał tylko do dorosłych, choć cieszył się przychodzącymi dziećmi. 4. Czas i miejsce Nauczał w każdym czasie i na każdym miejscu 5. Nauczyciel i świadek Wielkość i siła przekonująca Jego nauki płynie stąd, że Jego słowa nie dają się nigdy oddzielić od Jego życia. Życie Chrystusa (Jego milczenie, cuda, modlitwa, miłość, troska, krzyż) były nieustannym nauczaniem. („Uczcie się ode Mnie, bo jestem cichy i pokorny sercem” – Mt 11,29) 6. Formator katechetów Zapraszał do współpracy: („Idźcie więc i nauczajcie wszystkie narody, udzielając im chrztu w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. Uczcie je zachowywać wszystko, co wam przykazałem. A oto Ja jestem z wami przez wszystkie dni, aż do skończenia świata” (Mt 28,19-20). wyjaśniał, ukazywał w pogłębiony sposób to, co głosił tłumom, wprowadzał do modlitwy, („kiedy się modlicie, mówcie...” – Łk 11,2) wysyłał na praktykę misyjną („wysłał ich po dwóch...” – Łk 10,1) 7. Dydaktyk wykorzystywał wszystkie bogactwa komunikacji międzyosobowej: słowo, milczenie, metafora, obraz, przykład. posługiwał się przykładami, obrazami i porównaniami bliskimi dla słuchaczy; nie przekazywał wiadomości, ale zapraszał do nawrócenia; nie zamykał się w sztywnych formach; prowokował, konfrontował, doprowadzał do pytań zasadniczych B. KATECHEZA CZASÓW APOSTOLSKICH 1. Nauczanie jako jedno z głównych zadań Liczne teksty Dziejów Apostolskich ukazują, że posługę nauczania apostołowie uważali za jedną z najważniejszych form swej działalności. Wykorzystywali każdą porę dnia, zarówno miejsca prywatne, jak i publiczne: Nie przestawali też co dzień nauczać w świątyni i po domach i głosić Dobrą Nowinę o Jezusie Chrystusie (Dz 5,42) Wybór diakonów także był podyktowany troską, by nie zaniedbać posługi głoszenia: Nie jest rzeczą słuszną, abyśmy zaniedbywali słowo Boże, a obsługiwali stoły (Dz 6,2) Katechetyka 5 Posługa nauczania była ściśle powiązana ze sprawowaniem chrztu. Katecheza była przygotowaniem do chrztu i dalszym umacnianiem w wierze. Zauważamy też bardzo szybkie udzielanie chrztu. 2. Pierwsze „podręczniki” katechetyczne Katechezę apostolską dokumentują księgi Nowego Testamentu (Dzieje Apostolskie i listy). Ewangelie, zanim zostały spisane, stanowiły pewną całość nauki, przekazywaną ustnie i mającą już strukturę katechetyczną. „Ewangelią katechety” nazywano przekaz według św. Mateusza, a „Ewangelią katechumena” według św. Marka (CT 11). 3. Głoszenie = ewangelizacja Głoszenie Ewangelii utożsamiało się z kazaniem misyjnym, z ewangelizacją. Katecheza apostolska skierowana była do dorosłych i wymagała dojrzałej decyzji. Zmierzała do opowiedzenia się za Chrystusem i do nawrócenia słuchaczy. 4. Zróżnicowana w zależności od adresata W treści i formie była zróżnicowana: a) skierowana do tłumów i do pojedynczych osób, b) inaczej głoszono ją do Żydów, inaczej do pogan. Żydów, przygotowanych przez wiarę Starego Testamentu, wzywano do uznania Chrystusa jako zapowiedzianego i oczekiwanego Mesjasza. Po wyznaniu wiary mogli natychmiast przyjąć chrzest (por. Dz 2,14-41). Głosząc Ewangelię poganom (krąg myśli greckiej i rzymskiej), trzeba było wpierw doprowadzić ich do uznania jedynego Boga, przyjęcia prawdy o bóstwie Chrystusa oraz pouczyć o chrześcijańskim prawie moralnym. 5. Droga do chrztu W oparciu o teksty biblijne NT można poznać, przynajmniej w ogólnym zarysie – elementy wyznaczające drogę, jaką musieli przebyć ci, którzy chcieli zostać chrześcijanami. Przygotowanie dalsze – poprzez znajomość Starego Testamentu (Żydzi). Przygotowanie bliższe: Nawrócenie – wezwanie do nawrócenia występuje we wszystkich mowach misyjnych; Poręczenie, np. w przypadku Szawła Korneliusz, (Dz 9,17-18); Wyznanie wiary, np. Dworzanin Etiopski (Dz 8,37); Wprowadzenie do wspólnoty (Paweł w Damaszku); 6. Katecheza jest dziełem całej wspólnoty Apostołowie dzielili się z innymi posługą apostolatu. Nie tylko diakoni (np. Szczepan), lecz także zwykli chrześcijanie rozproszeni na skutek prześladowania „przechodzili z miejsca na miejsce głosząc słowo” (Dz 8,4). C. KATECHUMENAT, ZŁOTY WIEK KATECHEZY (II-IV w.) Źródła Katechezę czasów patrystycznych dokumentują liczne pisma, m.in.: Didache, Apologia św. Justyna, De baptismo Tertuliana, Traditio apostolica Hipolita Rzymskiego, Nauki dla katechumenów i Katechezy mistagogiczne Cyryla Jerozolimskiego, Pedagog Klemensa Aleksandryjskiego, De catechizandis rudibus Augustyna. Na ich podstawie dowiadujemy się o katechecie (właściwym był biskup, później ustanowiono urząd „katechety”, który pełnili kapłani i świeccy), o katechizowanych (dorośli – katechumeni), o treści (katecheza misyjna – prawdy wiary, nauka moralna), o metodzie (forma podająca, opowiadanie i wykład, przykłady z Pisma świętego, sprawdzenie w formie pytającej), Katechetyka 6 o szkołach (Aleksandria, Cezarea, Antiochia, Rzym, Kartagina i inne) oraz o środowiskach katechetycznego nauczania. Katechumenat W Kościele pod koniec II wieku powstają zorganizowane formy przygotowania do przyjęcia chrześcijaństwa zwane katechumenatem. „Katechumenat był instytucją wychowawczą starochrześcijańskiego Kościoła, w której przez systematyczną naukę i wychowanie przygotowywano wszystkich, którzy przez przyjęcie chrztu św. pragnęli stać się członkami Kościoła”. Przygotowanie było dłuższe, kilkuetapowe. Odpowiednim etapom odpowiadały określone rodzaje katechez. Miały charakter zbiorowego nauczania, prowadzącego do zbiorowo udzielanego chrztu. Katechumenat stał się szkołą katechetyczną i obejmował następujące etapy: 1. Przyjęcie do katechumenatu: kandydat zgłaszał się z poręczycielem, który zapewniał o dobrych intencjach zgłaszającego się i wyrażał gotowość opieki nad kandydatem, nauczyciel robiąc egzamin wstępny badał czystość intencji kandydata (motywy) i jego zdolność do słuchania słowa Bożego, informował o zakazie wykonywania niektórych zawodów. (Były zawody, których wykonywanie eliminowało możliwość przyjęcia tego sakramentu, np. właściciel domu publicznego, stróż pogańskiej świątyni). Następnie odbywało się pierwsze pouczenie. kandydata naznaczano znakiem krzyża, podawano poświęconą sól, nakładano ręce. Przyjętych nazywano „accedentes” (przystępujący, kandydaci); 2. Przygotowanie dalsze – zwykle 3 lata: spotkania odbywały się najczęściej raz w tygodniu przed zgromadzeniem wiernych na liturgii (brali udział w liturgii Słowa, dawniej nazywanej „mszą katechumenów”), formacja wieloaspektowa: nauczanie prawd wiary, inicjacja liturgiczna, biblijna i modlitewna, poznawanie zasad życia chrześcijańskiego. Każda katecheza kończyła się modlitwą – egzorcyzmem i nakładaniem rąk, ten etap kończył się egzaminem tzw. „osądzeniem”, sprawdzeniem dotychczasowego życia katechumena. Jeżeli jego codzienne życie było zgodne z nauką Chrystusa i zdołał wyzbyć się starych nawyków, to mógł wkroczyć w ostatni etap przygotowania. Badanie kandydata było bardzo dokładne. Musiał przedstawić dowody, że nie żyje jak poganin i zachowuje przykazania („wpierw żyć po chrześcijańsku, a potem dopiero chrzest” – Tertulian). 3. Przygotowanie bliższe (czas Wielkiego Postu): jeżeli egzamin był pozytywny, to sam biskup wpisywał imię przyszłego ochrzczonego do księgi i od tej chwili nazywał się „electus” (wybrany) lub „illuminatus” (oświecony – na Wschodzie) codziennie nakładano na niego ręce (umocnienie w walce z szatanem), omawiano szczegółowo zagadnienie grzechu, chrztu i symbolu wiary, w Wielkim Tygodniu: Czwartek – kąpiel liturgiczna, Piątek – post przedchrzcielny, Sobota – intensywna modlitwa i obrzędy pełne nadprzyrodzonej symboliki (nakładanie rąk przez biskupa, dmuchanie w twarz, znaczenie czoła, uszu i nosa krzyżmem, nocne czuwanie, słuchanie słowa Bożego, pouczenie biskupa), Niedziela – chrzest, bierzmowanie i Eucharystia. Najwybitniejszym katechetą świeckim tego okresu był Orygenes, a duchownym św. Augustyn. Ważnym świadectwem katechezy patrystycznej jest dzieło De catechizandis rudibus św. Augustyna. Katechetyka 7 De catechizandis rudibus – św. Augustyna. Św. Augustyn pisząc do diakona Deogratiasa przedstawia metodę katechezy, trudności i zasady porządkujące jej treść: pierwszy podręcznik katechetyki, opis katechumenatu, prezentujący metodyczną stronę katechez dla różnego rodzaju słuchaczy. składa się z trzech części. 1. Podstawowe instrukcje katechetyczne (dydaktyka). 2. Relacje wychowawcy i ucznia (psychologia). 3. Ukazane dwa przykłady wzorcowej katechezy (część praktyczna). Główne myśli: pytać katechizowanych o ich intencje; stosować indywidualizację nauczania, nauczanie powinno być radosne i optymistyczne W obliczu następujących trudności św. Augustyn zaleca m.in.: a) Kiedy katecheta się boi, potrzeba modlitwy, zaufania i postawy pokory. b) Kiedy w katechecie odzywa się znudzenie powtarzaniem tych samych treści, zachęca, by wczuwać się w postawę słuchacza, by odkrywać te treści na nowo, zadziwić się nimi, przeżywać je wraz ze słuchaczem. c) Kiedy katechecie przeszkadza brak zaangażowania ze strony słuchaczy, ich obojętność, wówczas winien on prawdę głębiej uzasadnić. d) Kiedy doskwiera katechecie zniechęcenie i ogrom pracy, wówczas trzeba sobie przypomnieć, że głoszenie katechezy jest sprawą najważniejszą. e) Przy zdenerwowaniu jakąś sprawą, warto uświadomić sobie Bożą pomoc, przykład Jezusowego działania (spokój, opanowanie). Miłość, z jaką katecheta przemawia, powinna przełamać wszystkie trudności i stworzyć możliwości skutecznego przekazu. Podsumowanie – cechy wczesnochrześcijańskiej katechezy: publiczna, wspólnotowa i uroczysta, wychowująca (solidna wiedza kształtująca życie), inicjacyjna, ściśle związana z liturgią, z chrztem (w ramach liturgii), biblijna (przypominająca zbawcze wydarzenia), kościelna i rodzinna (dzieci były katechizowane przez rodziców). D. KATECHEZA ŚREDNIOWIECZA Osłabienie instytucji katechumenatu (przełom IV i V w.) znaczna liczba kandydatów (potrzeba uproszczenia rytu), surowa dyscyplina pokutna, która powstrzymywała wielu przed przystąpieniem do chrztu. rozpowszechnia się także praktyka chrztu dzieci. świat grecko-rzymski był już chrześcijański i chrzty dorosłych raczej się nie zdarzały. W nielicznych wypadkach udzielano pogłębionych nauk już po chrzcie. katecheza nie służyła już jako przygotowanie katechumenów do chrztu, lecz stała się pouczeniem dla ochrzczonych i wprowadzeniem ich w życie chrześcijańskie. główny ciężar wychowania spoczywał na rodzicach, mieli obowiązek przygotowywać dzieci do życia religijnego, uczyć modlitwy, podstawowych prawd wiary. powstały podręczniki dla rodziców zawierające wskazówki, jak uczyć pacierza, prawd wiary, uczestnictwa w obrzędach liturgicznych, jak upominać i karać. Przy spowiedzi rodzice byli rozliczani z tego obowiązku i dodatkowo pouczani. Katechetyka 8 Szkolnictwo kościelne Powstaje wiele szkól klasztornych, parafialnych, katedralnych, kolegiackich głównie dla kształcenia śpiewaków i przyszłych duchownych do stanu kapłańskiego we wszystkich typach szkół nauka była prowadzona na 2 poziomach: trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka), po którym absolwent umiał czytać, pisać i posługiwać się łaciną, quadrivium (arytmetyka, muzyka, astronomia, geometria). Podstawową metodą nauczania była memoryzajca (formuł katechizmowych i modlitw) oraz dedukcja. Katecheza parafialna niewielki procent dzieci uczęszczał do szkół nauczanie przez księdza na coniedzielnych katechezach (kazania katechizmowe); główne tematy: Msza święta i spowiedź. „katecheza ludowa” – katecheza na wioskach, duszpasterze pod pretekstem nauczania dzieci nauczali dorosłych „Biblia pauperum”, rzeźby, witraże, stacje Drogi Krzyżowej sprzyjały wyjaśnianiu trudnych katechetycznych treści oraz lepszemu przyswajaniu przez ludzi prostych Katecheza po Soborze Trydenckim Sobór Trydencki (1545-1563) położył duży nacisk na ożywienie religijności i na formację doktrynalną. Wyrazem tego były dokumenty i postanowienia: Dekret „De reformatione” – proboszczowie w niedziele i święta mieli dawać systematyczny wykład wiary, moralności i udzielać wyjaśnień na temat obrzędów liturgicznych. Stąd ukształtowało się kazanie jako podstawowa forma nauczania wiary (kazania katechizmowe); Nastąpił wyraźny wzrost za­intereso­wania systematycznym wychowaniem religijnym dzieci (odpowiedź na reformację). Jest to początek instytucjonalnej katechezy dzieci. Pojawiła się konieczność opracowania katechizmów. Powstały kolejno: katechizmy Piotra Kanizjusza SJ (1555) Katechizm Rzymski (1566 r.) zaaprobowany przez Piusa V; (komisji przewodniczył św. Karol Boromeusz). katechizmy Roberta Bellarmina SJ (1597) Podsumowanie – cechy średniowiecznej katechezy: „Societas Christiana” całe życie społeczne przesycone elementami religijnymi; Alians ołtarza z tronem (np. koronacja króla, pasowanie na rycerza, działalność bractw i cechów,). Wszystko, co dotyczyło państwa odnosiło się także do Kościoła i odwrotnie. Chrzest w tych warunkach był nie tylko podstawą przynależności do Kościoła, lecz także tytułem do nabycia praw obywatelskich. dominuje katecheza domowa, rodzinna; niezależnie rozwija się teologia uniwersytecka i katecheza prostego ludu. Katechetyka 9 E. KATECHEZA OŚWIECENIA Początki szkolnej lekcji religii. Obowiązek szkolny - w Polce Komisja Edukacji Narodowej (1773) po Rewolucji Francuskiej (1789) Kościół zepchnięty z patronatu nad szkolnictwem (z całości kształcenia dzieci zdołał zachować jedynie lekcje religii). Katecheza w szkole. Rządy różnych państw wyrażały zgodę na nauczanie religii w szkole z dwóch powodów: ze względu na presję społeczeństw (w większości katolickich) z politycznego wyrachowania (katecheza miała wychowywać dobrych obywateli). Korzyści: unormowana i systematyczna nauka szkolna lekcja religii wpisywała się w całokształt szkolnego wychowania. katecheza szkolna korzystała z rozwoju pedagogiki, dydaktyki i metodyki. Trudności: katecheza traci swój charakter sakralny i kerygmatyczny. ogranicza się do przekazu wiedzy, zanik katechezy parafialnej (dorosłych). Wpływ ideologii oświecenia naturalizm abstrahujący od chrześcijaństwa. wychowanie moralne wyprowadzane z etyki naturalnej. Religia jako nauczanie moralności czy pouczenie o obowiązkach religijno-moralnych (moralizm). Pismo święte było wykorzystywane jako „skarbiec przykładów” religijno-moralnych Podsumowanie – cechy katechezy Oświecenia: nauczanie (w tym katecheza) stały się powszechne, nauczanie religijne znalazło swoje miejsce w całym systemie oświaty, niebezpieczeństwo intelektualizmu, racjonalizmu, moralizmu, zaniedbano katechezę parafialną, zapomniano o katechezie dorosłych, dla umoralnienia wprowadzono skróty Biblii dla dzieci („biblijki”). F. NEOSCHOLASTYKA (XIX w.) Geneza Silny proces dechrystianizacji Europy w okresie Oświecenia (liberalizm, racjonalizm, modernizm) spowodował, że w Kościele dominowały działania obronne przed wypaczeniami teologicznymi okresu Oświecenia. Oficjalną nauką Kościoła stała się neoscholastyka i jej metody (nauka precyzyjnie zdefiniowana i logicznie usystematyzowana). Odwoływano się do św. Bonawentury, św. Tomasza czy Dunsa Szkota. Koncentracja na wiedzy. Intelektualizm i memoryzacja Pod wpływem neoscholastyki katecheza została sprowadzona do przekazu wiedzy religijnej wyrażonej w ścisłych teologicznych sformułowaniach i teologicznym języku. Materiał katechizmowy miał układ logiczny, dzielony na traktaty (zgodnie z teologią systematyczną). Nieskomplikowana metodyka katechezy znowu opierała się na toku dedukcyjnym, który polegał na analizowaniu i wyjaśnianiu teologicznych pojęć. W roku 1847 ukazał się obszerny, niemiecki katechizm jezuity Józefa Deharba przeznaczony dla dorosłych. W niedługim czasie autor opracował cztery krótsze wersje dla różnych poziomów szkół, w tym słynny „Mały Katechizm”. Katechizm Deharba mimo Katechetyka 10 drobnych zmian w licznych wydaniach zachował ten sam układ treści i przekaz prawd wiary w postaci pytań i odpowiedzi (ścisłych teologicznych definicji). Został przyjęty w większości krajów Europy, a także w krajach misyjnych (Chiny, Indie). Stał się inspiracją dla wielu katechizmów wydawanych w XIX i XX wieku. Struktura katechezy neoscholastycznej: lekcja rozpoczynała się od odpytania zadanych formuł katechizmowych na poprzedniej lekcji. następnie katecheta wyjaśniał dokładnie treści poszczególnych, wyuczonych na pamięć definicji, by w miarę możliwości memoryzacja łączyła się ze zrozumieniem. następowała krótka zachęta do dobrego życia w oparciu o zasady podane w katechizmie na końcu katecheta zobowiązywał uczniów w ramach pracy domowej do przyswojenia kolejnej partii materiału. Materiał dzielony był na pytania i odpowiedzi przewidziane na daną jednostkę lekcyjną. Metoda: wychodzono od definicji, którą wyjaśniano, od abstrakcji do konkretu (metoda dedukcyjna). Cechy katechezy neoscholastycznej: Katecheza została sprowadzona do przekazu pewnego kompendium wiedzy teologicznej. Celem tej katechezy był przekaz określonej wiedzy teologicznej, wyrażonej w suchych i oderwanych od życia definicjach teologicznych. Zamiast doprowadzenie do spotkania uczniów z żywym i osobowym Bogiem, katecheza koncentrowała się na przekazie wiedzy. Pismo św. odgrywało w tej katechezie rolę drugorzędną i pomocniczą. Służyło wyłącznie jako materiał ilustracyjny lub uzasadniający. Dominowała metoda dedukcyjna, czyli metoda analizy i objaśniania tekstu katechizmu. (nauczyciel „przebiegał” po kolei wszystkie pytania i odpowiedzi katechizmu, wyjaśniał je ilustrując i uzasadniając niekiedy tekstem Pisma św. oraz dawał jakieś praktyczne zastosowanie). ukierunkowana na zapamiętywanie, logiczny układ materiału oraz ścisłe definicje, zagubiony radosny charakter przepowiadania. G. ODNOWA DYDAKTYCZNA – KATECHEZA STOPNI FORMALNYCH (POCZĄTEK XX WIEKU) Geneza Na początku XX w. zaczęto zauważać, że metoda wykorzystywana w katechezie nie jest wystarczająca. Rozwijał się ruch katechetyczny odnowy, zmierzający głównie do rewizji dotychczasowej metody w katechezie. W historii katechezy nazywa się go ruchem odnowy formalno-metodycznej. Jego źródeł należy szukać w ogólnej sytuacji katechezy, a szczególny wpływ na jego powstanie miałyby następujące czynniki: Dechrystianizacja, która rozprzestrzeniła się w dużych miastach i skupiskach robotniczych spowodowała, że prowadzenie religii w dotychczasowej formie oderwanej od życia, okazywało się coraz mniej skuteczne. Unowocześniona metodycznie nauka innych przedmiotów szkolnych w oparciu o nowe odkrycia dotyczące rozwoju psychicznego dziecka wymusiła zmiany w sposobie nauczania. Stopnie formalne Coraz większą popularność zdobywają stopnie formalne wypracowane przez J. F. Herbarta (udoskonalone przez T. Zillera i W. Reina) stanowiące schemat, według którego przebiegał tok nauczania w szkole: przygotowanie do przyswojenia nowych wiadomości; sprawdzenie, co już uczniowie wiedzą Katechetyka 11 podanie nowych informacji powiązanie starych informacji z nowymi zebranie i utrwalenie pozyskanych wiadomości zastosowanie wiedzy w praktyce, najczęściej poprzez pracę domową Metoda monachijska Jeszcze pod koniec XIX w. zostają utworzone związki katechetów (Monachium – 1887; Wiedeń – 1899) oraz w innych miastach. Prefekci (księża, przeznaczeni jedynie do pracy w szkole) dyskutowali nad problemami związanymi z katechizowaniem, głównie nad metodami. Powstawały czasopisma katechetyczne, na łamach których wypracowano nowe metody katechetyczne, z którymi zapoznawali się katecheci. Organizowano również sympozja katechetyczne, które umożliwiały szeroką wymianę poglądów, wyjaśnianie spornych poglądów, rozpowszechniania nowych idei. Owocem pracy i wysiłku katechetów była metoda katechetyczna, która otrzymała nazwę metody monachijskiej. Jej podstawowym założeniem była zasada poglądowości. Katecheza według tej metody miała wychodzić nie od tekstu katechizmu i wyjaśniania go pytanie po pytaniu jak to dotychczas czyniono, lecz rozwijać go według następujących po sobie stopni: a) Przygotowanie, wprowadzenie. Przedstawienie w sposób poglądowy nowego materiału za pomocą jakiegoś opowiadania, perykopy ewangelijnej (nawiązanie do katechezy poprzedniej). b) Wyjaśnienie i pogłębienie, zmierzające do uwypuklenia nowej prawdy katechizmowej. c) Streszczenie, synteza. Zebranie całościowe wyłożonego materiału. d) Zastosowanie prawdy religijnej w życiu. Otto Willmann, wskazał, że każdy proces dydaktyczny musi uwzględniać 3 władze psychofizyczne człowieka, którym odpowiadają 3 stopnie w nauczaniu: 1. umysł – poglądowe przedstawienie materiału; 2. rozum – wyjaśnienie; 3. wola – zastosowanie. Powyższe stanowią główne i podstawowe stopnie nauczania podczas, gdy pozostałe (przygotowanie i streszczenie) mają znaczenie uboczne. Metoda monachijska przyjęła się powszechnie w nauczaniu religii, a ostatnie jej sformułowanie nastąpiło na I Kongresie Katechetycznym we Wiedniu (1912 r.) i stanowiło poważny krok w rozwoju katechezy, wytworzyło nowy kierunek, zapoczątkowało wielki i zakrojony na szeroką skalę ruch odnowy katechetycznej. W Polsce metoda monachijska funkcjonowała do 1971. Cechy katechezy opartej ma stopniach formalnych: postęp w metodzie - uwzględnienie psychicznego aspektu procesu uczenia się. Włączenie metody poglądowej; katecheza nadal pogrążona w neoscholastycznym intelektualizmie – zasadniczym celem katechezy pozostało przekazanie wiedzy teologicznej w pojęciach i definicjach szkolnych; niedowartościowanie Biblii, która stanowiła ilustrację lub materiał poglądowy do wyprowadzania prawd i pojęć religijnych, pełniąc nadal rolę drugorzędną i pomocniczą względem katechizmu. H. ODNOWA PEDAGOGICZNA – KATECHEZA PRZEŻYCIOWA (OKRES MIĘDZYWOJENNY) Geneza Metody koncentrujące się na doskonaleniu dydaktyki nie były w stanie obudzić życia religijnego. Nie można było tego dokonać posługując się wyłącznie stopniami formalnymi. Nowy impuls przyszedł znowu ze strony pedagogiki świeckiej. Pod wpływem filozofii Diethleya zaczął się rozwijać w początkach XX stulecia nowy kierunek, który w większym stopniu podkreślał moment przeżycia i wychowania (dotarcie do głównych warstw życia dziecka oraz trwalsze wyniki nauczania). Katechetyka 12 Cechy katechezy przeżyciowej: Kształcić nie tylko umysł, ale i wolę; Przekazywać nie tyle pojęcia i definicje, ale doprowadzać do zetknięcia się z rzeczywistością, która za tymi pojęciami się kryje. I. KATECHEZA KERYGMATYCZNA (1930-1960 – w Polsce od 1960) Geneza po I wojnie światowej w wielu miejscach budzi się odnowa biblijna i liturgiczna. bezpośrednim impulsem do odnowy kerygmatycznej w przepowiadaniu wiary stała się praca Josefa Andreasa Jungmanna, wydana w 1936 r. „Radosna nowina a nasze przepowiadania wiary” w Polsce ks. Franciszek Blachnicki (KUL) i jego praca: Kerygmatyczna odnowa katechezy Struktura 1. Obwieszczenie słowa Bożego 2. Wspólnotowe rozważenie 3. Urzeczywistnienie słowa (działanie) Cechy katechezy kerygmatycznej: Otwarcie na słowo Boże Dzielenie się Ewangelią J. KATECHEZA ANTOPOLOGICZNA (OD 1962) Geneza konstytucje Soboru Watykańskiego II: Dei Verbum i Gaudium et spes (1965) (w której chrześcijaństwo zostało ukazane jako religia afirmująca wszystkie wartości autentycznie ludzkie i obejmujące egzystencję ludzką Katechizm Holenderski (1966) katechizm przeznaczony dla dorosłych, który starał się łączyć zdobycze odnowy kerygmatycznej z nowymi odniesieniami do człowieka. Prawdy wiary przedstawiał w kontekście sytuacji współczesnego człowieka. Kongres Katechetyczny w Medellin w Kolumbii (1968) – odnowienie katechezy przez nowe odniesienie jej do człowieka. Rozpowszechniający się ateizm. Struktura 1. Doświadczenie (widzieć) 2. Interpretacja w świetle Objawienia (ocenić) 3. Odpowiedź (działać) Cechy katechezy antropologicznej: z jednej strony wierna Bogu, to znaczy szanująca prawa, jakimi rządzi się Słowo Boże w przepowiadaniu, z drugiej strony wierna człowiekowi, to znaczy uwzględniająca całego człowieka i całą jego skomplikowaną sytuację, w jakiej on się aktualnie znajduje. Katechetyka 13 Stosunek katechezy kerygmatycznej do antropologicznej Struktura katechezy: kerygmatycznej antropologicznej Bóg ↓ Człowiek ↓ Bóg Życie (człowiek) ↓ Objawienie Boże ↓ Życie (człowiek) Nie można katechezy kerygmatycznej i katechezy ukierunkowanej antropologicznie przeciwstawiać sobie. Bez kerygmy nie mamy katechezy, a bez uwzględnienia sytuacji życiowych człowieka i przeżywanych przez niego problemów pozostaje ona oderwana od życia. Katechezę mamy dopiero wtedy, kiedy w problemach życia ludzkiego zaczynamy szukać ich właściwego sensu, ich głębokiego i ostatecznego znaczenia, które domagają się światła i interpretacji, a które my na katechezie oświetlamy i interpretujemy słowem Bożym. KIERUNKI KATECHETYCZNE XX WIEKU - PODSUMOWANIE KIERUNKI KATECHETYCZNE XX WIEKU KIERUNEK DYDAKTYCZNY PEDAGOGICZNY KERYGMATYCZNY ANTROPOLOGICZNY HASŁO ważna metoda! ważny uczeń! ważna treść kerygma ważny człowiek i jego problemy CZAS początek XX wieku okres międzywojenny 1930-1960 (w Polsce od 1960) od 1962 roku PRZEDSTAWICIEL (POLSKA) Walenty Gadowski Zygmunt Bielawski Józef Boczar CEL wiara przez wiadomość rozwiązywanie religijnych problemów TREŚĆ streszczona teologia problemy katechizowanych objawienie, kerygmat codzienne doświadczenia METODA monachijska – stopni formalnych stopni formalnych opartych o proces myślenia otwarcie na słowo Boże; Dzielenie się Ewangelią Dialog; Ewangeliczna Rewizja Życia 1. Obwieszczenie słowa 2. Wspólnotowe rozważenie 3.Urzeczywistnienie słowa (działanie) 1. Doświadczenie (widzieć) 2. Interpretacja w świetle Objawienia (ocenić) 3. Odpowiedź (działać) STRUKTURA 1. Przygotowanie 2. Poglądy 3. Wyjaśnienie 4. Utrwalenie 5. Zastosowanie 1. Zetknięcie z trudnością 2. Określenie jej 3. Hipotezy rozwiązania 4. Wnioski do działania 5. Działanie Franciszek Blachnicki Mieczysław Majewski Jan Charytański Roman Murawski odpowiedź na Boże dojrzała postawa wiary wezwanie otwartej na świat Katechetyka 14 4. KATECHEZA MŁODZIEŻY W DOKUMENTACH KOŚCIOŁA Deklaracja o Wychowaniu Chrześcijańskim „Gravissimum Educationis” SW II (1965) Deklaracja wyróżnia dwa zasadnicze kierunki wychowawczego oddziaływania: - obejmujące wszystkich ludzi, zmierzające do pełnego rozwoju osoby ludzkiej (DWCH 1) - obejmujące chrześcijan, zmierzające do rozwijania wiary (DWCH 2) Zadania katechezy a) rozwijanie poznania wiary: Prawdziwe zaś wychowanie zdąża do kształtowania osoby ludzkiej w kierunku jej celu ostatecznego Wychowanie ma na względzie przede wszystkim to, aby ochrzczeni, wprowadzani stopniowo w tajemnicę zbawienia, stawali się z każdym dniem coraz bardziej świadomi otrzymanego daru wiary. (DWCH 2) b) wprowadzenie do kultu liturgicznego i modlitwy Niechaj uczą się chwalić Boga Ojca w duchu i w prawdzie (por. J 4,23), zwłaszcza w kulcie liturgicznym (DWCH 2) c) formacja moralna pobudzać do oceny wartości moralnych wedle prawidłowego sumienia i do przyjmowania owych wartości przez osobisty wybór (DWCH 1) niechaj zaprawiają się w prowadzeniu własnego życia wedle nowego człowieka w sprawiedliwości i świętości i prawdy. d) kształtowanie postawy chrześcijańskiego świadectwa Ponadto świadomi swego powołania niech się przyzwyczajają dawać świadectwo nadziei, która w nich jest (DWCH 2) e) wychowanie do życia społecznego i wspólnotowego trzeba ich tak przygotowywać do uczestniczenia w życiu społecznym, aby wyposażeni należycie w konieczne do tego i odpowiednie środki, mogli włączać się czynnie w różne zespoły ludzkiej społeczności i chętnie zabiegali o wspólne dobro (DWCH 1) świadomi swego powołania niech się przyzwyczajają (…) pomagać w chrześcijańskim kształtowaniu świata, (DWCH 2) Adhortacja Jana Pawła II Catechesi Tradentae (1979) a) krytyczne zastanowienie się nad własnym życiem i problemem ofiarności, b) podjęcie tematów społecznych c) katecheza o ścisłym ukierunkowaniu religijnym, prowadząca do następujących postaw: wyrzeczenie, wstrzemięźliwość, łagodność, sprawiedliwość, zaangażowanie, poczucie Absolutu i pojednanie. d) Przygotowanie do życia dojrzałego Dyrektorium Ogólne o Katechizacji (1997) Dyrektorium daje następującą charakterystykę młodzieży: gwałtowne poszukiwanie sensu życia, dążenie do zaangażowania społecznego i doświadczenia religijnego. przyczyną trudności religijnych i oddalenia od Kościoła jest brak wsparcia duchowego i moralnego ze strony rodziny oraz niedostatek otrzymanej katechezy, brak odporności na sekty (mentalność sekciarska – skrajny subiektywizm w interpretacji Biblii i ograniczanie się do aspektu egzystencjalno-zbawczego z redukcją elementu poznawczego - własne zdanie jest ważniejsze od logiki). potrzeba tolerancji może prowadzić do indyferentyzmu moralnego Katechetyka 15 Polskie Dyrektorium Katechetyczne (2001) a) Założenia: uwzględnić różne poziomy religijne, katecheza realizowana w kontekście całego duszpasterstwa młodzieży, katecheza powinna korzystać z danych dostarczanych przez nauki o człowieku i o wychowaniu z uwzględnieniem chrześcijańskiego osądu tych propozycji, katecheza korzysta z udziału młodych. b) Pomoce grupy młodzieżowe odpowiednio kierowane, stowarzyszenia młodzieżowe, osobiste towarzyszenie młodym, kierownictwo duchowe, specjalizacja katechetów c) Treść: element egzystencjalny katechezy (otwartość na wrażliwość i problemy tego wieku) troska o integralność doktrynalną i moralną wychowanie w prawdzie i wolności zgodnie z Ewangelią formacja sumienia wychowanie do wolności pomoc w odczytaniu powołania chrześcijańskie zaangażowanie w społeczeństwie odpowiedzialność misyjna w świecie Przed właściwą katechezą potrzebna jest ewangelizacja – katecheza winna mieć wymiar misyjny. d) język przekazu zasada dostosowania języka do młodych ludzi, zasada zachowania integralności orędzia 5. UWARUNKOWANIA WSPÓŁCZESNEJ KATECHEZY Aspekty pozytywne Współczesny świat łączy w sobie wiele sprzeczności. Z jednej strony widoczne są pozytywne przejawy sprzyjające otwarciu na Ewangelię i rozwojowi wartości duchowych: zainteresowanie człowiekiem (godnością osoby) i jego prawami; poszukiwanie prawdy, pragnienie sprawiedliwości, pokoju, wolności, solidarności; wzrost zainteresowania problematyką etyczną, zwłaszcza społeczną; powszechny dostęp do informacji (mass media, Internet); zmniejszają się uprzedzenia ideologiczne i religijne (wolność religijna); wiele osób przejawia większe zainteresowanie religią (duchowością); głębokie i powszechne poszukiwanie Boga (w różnych formach); pragnienie pełniejszego przeżywania swojej wiary (udział w ruchach religijnych, większa znajomość i zainteresowanie Pismem świętym, potrzeba wyciszenia, modlitwy i kontemplacji, zapotrzebowanie na głębszą wiedzę teologiczną, solidarność z ubogimi i cierpiącymi – zaangażowanie w konkretne formy pomocy, większa świadomość eklezjalna chrześcijan świeckich, związek z Ojcem świętym, biskupami i kapłanami, chęć podjęcia odpowiedzialności za Kościół, duży wpływ rozgłośni radiowych, katolickiej prasy i książek). Aspekty negatywne w wymiarze ogólnokulturowym Katechetyka 16 Z drugiej strony we współczesnym świecie jaskrawo widoczne są procesy i zjawiska negatywne: a) racjonalizm – przyznanie rozumowi naczelnego miejsca, domaganie się niezależności wiedzy od wiary b) agnostycyzm – niemożliwość poznania świata i rządzących w nich praw, związków przyczynowych, natury, „istoty rzeczy”. c) indywidualizm – przesadne podkreślanie podmiotowości, woli, potrzeb, uczuć. Współczesny człowiek całkowicie zajęty sobą, stawia siebie w centrum wszelkiego zainteresowania, twierdząc, że jest zasadą i racją całej rzeczywistości. d) subiektywizm, subiektywizacja wiary – wybór prawd, także religijnych, które odpowiadają osobistemu doświadczeniu i nie wymagają zmiany własnych przyzwyczajeń i praktykowanego stylu życia, zmniejsza się wrażliwość na obiektywną i integralną naukę wiary); e) liberalizm – absolutyzowanie wolności człowieka, nieograniczonej możliwości myślenia i działania; jej fałszywe rozumienie jako f) relatywizm religijny i moralny – odejście od niezmiennych prawd wiary i norm moralnych, dowolność w ich pojmowaniu, „prywatyzacja postaw religijnych i moralnych”, „religia jest sprawą prywatną, podobnie jak wartości i zasady moralne”, g) laicyzacja – religia uważana jest za sprawę całkowicie prywatną, pozbawioną wpływu na życie społeczne, kulturowe i polityczne, podkreślanie świeckości państwa, tworzenie zasad etyki bez odniesienia się do wartości religijnych) h) hedonizm – maksymalne wykorzystanie przyjemności, nie liczące się z żadną moralnością, i) utylitaryzm – ważne to, co użyteczne, „cel uświęca środki” j) konsumpcjonizm – „więcej mieć, niż bardziej być” człowiek oddala się od wartości duchowych, które tym bardziej są mu potrzebne, im szerszy jest dostęp do dóbr materialnych. Wydaje mu się, że jest samowystarczalny Aspekty negatywne w wymiarze religijnym a) b) c) d) e) f) kryzys przekazu wiary i przeżywania wiary w kontekście społecznym; kryzys życia religijnego w rodzinie (brak wspólnej modlitwy, rozmów na tematy religijne) rozdźwięk pomiędzy wiarą i jej praktyką u dużej grupy wierzących formalna przynależność do Kościoła „być w Kościele nic nie kosztuje, a może się przydać”, znikoma skuteczność katechezy, nieumiejętność dotarcia z orędziem wiary (np. nieadekwatny do odbiorców język dokumentów, listów pasterskich, katechizmów); 6. „NAWRÓCENIE PASTORALNE” KU EWANGELIZACYJNEJ I KATECHUMENALNEJ KONCEPCJI KATECHEZY W kontekście nieskuteczności i nieadekwatności dotychczasowego modelu duszpasterstwa i katechezy postuluje się: a) w obszarze duszpasterstwa ogólnego: Przeniesienie akcentu z duszpasterstwa dzieci na duszpasterstwo młodzieży i dorosłych. Przejście od duszpasterstwa skoncentrowanego na sprawowaniu sakramentów do duszpasterstwa, którego zasadniczym celem jest budzenie i rozwijanie wiary. Zintensyfikowanie działań ewangelizacyjnych, których celem jest doprowadzenie człowieka do osobowej relacji z Bogiem. Katechetyka 17 W dotychczasowej koncepcji jest jakaś determinacja na zachowanie tego, co jest. Nie ma w niej dynamiki zdobywczej, misyjnej apostolskiej. Misją Kościoła jest nie tyle duszpasterstwo, ile ewangelizacja, która prowadzi do katechumenatu. Odejście od teoretycznego, doktrynalnego przekazu wiary i dowartościowanie całości doświadczenia religijnego – wymiar mistagogiczny, przeżyciowy. Dowartościowanie płaszczyzny wspólnotowej - „przejście od wizji Kościoła ujętego w kategoriach socjologiczno-prawnych jako societas perfecta do wizji Kościoła jako communio sanctorum, czyli przejście od eklezjologii władzy do eklezjologii wspólnoty. Należy zatroszczyć się bardziej o rozwój organizacji i wspólnot religijnych na poziomie parafii i diecezji. Wyakcentowanie znaczenia duszpasterstwa elit. Tworząc model duszpasterski, nie stawia się już alternatywy: masa czy elita, ale: masa poprzez elitę Uwypuklenie miejsca i znaczenia świeckich w apostolskiej misji Kościoła oraz dowartościowanie współpracy kapłanów ze świeckimi, Uwydatnienie znaczenia ruchów religijnych. Na tle ogólnego kryzysu wiary i postępującej laicyzacji, słabej kondycji rodziny oraz niespełniającej roli wtajemniczenia chrześcijańskiego szkolnej lekcji religii. Mogą one pełnić funkcję prawdziwego środowiska katechumenalnego. Dodatkowo: - umożliwiają przekształcenie parafii we wspólnotę wspólnot, - są także jednym z najlepszych narzędzi ewangelizacyjnych, jakimi dysponuje współczesny Kościół. b) w obszarze katechezy troska o przywrócenie rodzinnego katechumenatu – rodzice są pierwszymi i najważniejszymi katechetami swoich dzieci. - trzeba przezwyciężać mentalność, w której „urzędowych” katechetów uznaje się za głównych, a nawet jedynych nauczycieli i świadków wiary. - człowieka wychowuje nie tyle intencjonalna aktywność na linii wychowawca – wychowanek, co całe otaczające środowisko, a więc przede wszystkim rodzina Przywrócenie różnych form katechezy dorosłych. Człowiek dorosły jest głównym adresatem katechetycznej posługi Kościoła. Katecheza powinna przyjąć charakter chrześcijańskiej inicjacji. Najpierw kerygmat, a dopiero później pareneza. Nigdy odwrotnie. - Kontynuacja dotychczasowego modelu szkolnego katechumenatu o silnie intelektualno-sakramentalnym obliczu jest nie do przyjęcia i może przyczynić się do wypaczenia i zredukowania chrześcijaństwa do kultywowania tradycji i ludowej obrzędowości, błędnego utożsamienia wiary z religijnym światopoglądem. Katechetyka 18 7. KOMUNIKACJA W KATECHEZIE Relacyjny wymiar wiary staje się nadrzędny wobec treści i metody, z racji na jej personalistyczny charakter oraz istotne znaczenie chrześcijańskiego świadectwa. 1. Dokumenty Kościoła nt. komunikacji - CT 59, CT 6 – Naucza Chrystus, a każdy na tyle, na ile przez niego naucza Chrystus - DOK (słowo komunikacja pojawia się 23 razy, nr 140 – należy wykorzystać wszystkie sposoby komunikacji, Jezus przykładem) 2. Bariery w procesie komunikacji a) fizyczne, np. hałas, zła akustyka b) semantyczne – brak precyzji, sztuczne, wyszukane słownictwo, c) psychologiczne – uprzedzenie, blokada 3. Kanały komunikacji i zasady ich poprawnego stosowania a) komunikacja werbalna (35%) przejrzysta i logiczna struktura – wychwycenie głównych tez, mądra wybiórczość właściwe tempo, intonacja; głos ma: zarażać energią i zainteresowaniem, wyrażać naturalne emocje (jeśli słuchacze mają coś sobie wyobrażać – należy mówić szybciej; aby odbiorcom umożliwić głębszą refleksję należy mówić wolniej); być zgodny ze słowami; odpowiedni rytm (potrzebne są przyspieszenia, zwolnienia, zawieszenie głosu, tak jak w muzyce, aby uchronić się przed monotonią). język właściwy dobór słów – poprawność, precyzyjność, dostępność dla słuchacza (język prosty, ale nie prostacki); stosować urozmaicone słownictwo; unikać żargonu; mówić w stronie czynnej; należy budować krótkie zdania; wystrzegać się wielowątkowości - dygresje nie mogą rozbijać głównej myśli „każdy mówca musi pamiętać, skąd jedzie i dokąd dojeżdża”. używać języka obrazów - obraz uruchamia w człowieku głębokie procesy psychiczne i duchowe Język biblijny wzorem dla współczesnego języka ewangelizacji i katechezy język obrazowy - Chrystus posługiwał się „wizją”. W swych katechezach przytaczał różne obrazy, które swą plastyką przemawiały i do dziś przemawiają do ludzkich serc, sprawiają, że czytelnik Ewangelii jest jakby naocznym świadkiem wydarzeń. język relacji międzyosobowych - wynika z natury wiary, która jest osobowym spotkaniem z Bogiem; język wolności - katecheza jest głoszeniem miłości Boga wobec człowieka, która w wolności może być przyjęta i odrzucona. język doświadczenia - wychodzić naprzeciw oczekiwaniom współczesnego człowieka, który znacznie bardziej wyczulony jest na wartość faktów i ludzkiego doświadczenia, niż na teoretyczne rozważania. b) komunikacja niewerbalna (65%) ogólny wygląd (pierwsze 10 sekund) kontakt wzrokowy (dostrzeganie wszystkich) Katechetyka 19 kinezyka – układ ciała, sylwetka, postawa nie może rozpraszać (bujanie, przechylanie, garbienie) gestykulacja może pomagać (gestem można podkreślić sedno rzeczy), ale też przeszkadzać (gdy gestykulacji jest zbyt dużo lub jest niezgodna z komunikatem werbalnym) mimika – wyraz twarzy, największa informacja o stanie emocjonalnym, haptyka – dotyk i kontakt fizyczny proksemika – dobre zagospodarowanie przestrzeni, odległość, dystans 4. Kontakt z adresatem: używać imion adresatów; dziękować za pytania i odpowiedzi; być autentycznym - autentyczność jest sercem komunikacji. informować swojego rozmówcę o swoim stanie emocjonalnym (zgodnie z zasadą: „otwarci otwierają”). wychwytywać informacje zwrotną, sprawdzać, jak jestem słuchany. 5. Model komunikacji w katechezie a) nadawca – Bóg, katecheta nauczający w Jego imieniu, b) odbiorca – katechizowani c) kanał informacyjny – droga informacji (słowo, znak, symbol, przeżycie) d) komunikat – przekazywana treść (Ewangelia) e) kontekst – okoliczności, w jakich przebiega kontaktowanie (k. fizyczny, społeczno-psychologiczny, czasowy) 6. Charakter komunikacji a) jednokierunkowy (nadawca nie interesuje się odbiorem) dwukierunkowy (nadawcy zależy na informacji zwrotnej – komunikat może być w trakcie skorygowany, możliwość polemiki) b) symetryczny (zbliżony lub identyczny status, np. koledzy – przekaz spontaniczny, bezpośredni) niesymetryczny (bardziej formalny, wymuszony) c) obronny (chęć sprawowania kontroli, wywyższania się, osądzania, manipulacji podtrzymujący (zachęca nadawcę do dalszego komunikowania) 7. Błędne i poprawne postawy komunikowania: a) agresja – atak, brak dialogu, b) moralizatorstwo c) wspólne poszukiwanie rozwiązań 8. Wnioski dla katechezy - korzystanie (roztropne) z osiągnięć nauk z dziedziny języka, - niebezpieczeństwo spłycenia orędzia do socjotechniki,
