Badania przesiewowe wzroku – przegląd piśmiennictwa
advertisement
Głowacka Probl Hig Epidemiol A, Miśkowiak 2012, B. Badania 93(4): 663-666 przesiewowe wzroku – przegląd piśmiennictwa 663 Badania przesiewowe wzroku – przegląd piśmiennictwa Vision screening – literature review Arleta Głowacka 1/, Bogdan Miśkowiak 2/ 1/ 2/ Klinika Ortodoncji Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Katedra Optometrii i Biologii Układu Wzrokowego Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Artykuł przedstawia przegląd piśmiennictwa na temat badań przesiewowych wzroku. Celem pracy było omówienie badań i opinii na ten temat z ostatnich lat. Z danych baz bibliotecznych, obejmujących 558 artykułów, wybrano 15 pozycji, które najszerzej opisywały wyżej wymieniony temat. Z doniesień tych wynika, że pogarsza się jakość naszego widzenia. Rośnie liczba dzieci, które nie wykazują prawidłowej ostrości wzroku, znaczna część populacji ma wadę refrakcji. Wielu autorów podkreśla nasilenie się w ostatnich latach krótkowzroczności. Zaburzenia układu wzrokowego wiążą się z występowaniem nieprawidłowości na poszczególnych etapach procesu widzenia. Wydaje się być koniecznym monitorowanie i częste badania funkcji tego układu, aby odpowiednio wcześnie wprowadzić wskazane postępowanie lecznicze. Dlatego ważne jest również rozpowszechnianie informacji na temat możliwości profilaktyki i korekcji układu wzrokowego. The article reviews literature on vision screening. The aim of this study was the presentation of studies and opinions on that subject from recent years. From the literature of library data bases, of 558 articles, 10 items were selected, describing the subject most extensively. The reports reveal that the quality of the population’s vision is deteriorating. They show that a number of children who do not achieve normal visual acuity has increased, a significant proportion of the population has a refractive error. Many authors emphasize the increase of myopia in recent years. Eye disorders are associated with abnormalities at various stages of vision. Frequent testing to monitor the function of this system seems a reasonable suggestion of appropriate reaction. Therefore, it is also important to provide information about the possibility of prevention. Key words: sight test, optometry, vision defects Słowa kluczowe: badanie wzroku, optometria, wady wzroku © Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): 663-666 www.phie.pl Nadesłano: 07.04.2012 Zakwalifikowano do druku: 14.10.2012 Adres do korespondencji / Address for correspondence lek. dent. Arleta Głowacka Klinika Ortodoncji Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu ul. Bukowska 70, 60-812 Poznań tel. 61 8547072, e-mail: [email protected] Wstęp Cel pracy Narząd wzroku jest skomplikowanym detektorem padającego światła widzialnego, w którym ma miejsce przetworzenie impulsów świetlnych na nerwowe i przesłanie ich z siatkówki, w celu analizy, do ośrodków wzrokowych w mózgowiu. Bez wątpienia wzrok pełni istotną rolę w naszym życiu, zarówno codziennym, zawodowym, jak i w edukacji. Dlatego badania wzroku powinno się przeprowadzać już od najwcześniejszych momentów życia i jest to jedno z najważniejszych zadań pediatrii. Istotną rolę spełniają w tym zakresie badania przesiewowe. Dzięki nim można szybko i w prosty sposób dokonać wstępnej identyfikacji dotąd nierozpoznanych zaburzeń. Wczesne rozpoznanie wad jest kluczowym czynnikiem dokonania skutecznej korekcji wady, podjęcia leczenia lub spowolnienia procesu chorobowego [1]. Przedstawienie badań i opinii na temat zaburzeń wzroku, które coraz częściej dotykają nasze pokolenie przełomu XX i XXI wieku. Metodyka badań Analizie poddano piśmiennictwo z ostatnich 8 lat, uzyskane z baz bibliotecznych Biblioteki Wirtualnej Nauki (ICM), Science Direct, Scirus i Pubmed. Kryterium wyszukiwania były hasła: badanie wzroku, optometria, wady wzroku. Wyniki Ogólnie przyjętą zasadą w większości państw jest przeprowadzanie pierwszych badań wzroku w wieku niemowlęcym, następnie w wieku 2-3 lat i 5-6 lat. W Poznaniu przeprowadzono badania przesiewowe 664 wzroku w kilku szkołach podstawowych. Były one wykonywane przez pielęgniarkę szkolną. Ponadto w tych samych szkołach lekarz okulista przebadał 1066 uczniów w wieku od 7 do 15 lat, u których wykonał badanie ostrości wzroku do dali oraz sprawdził refrakcję oka po cykloplegii (autorefraktometrem). U 43,2% badanych dzieci stwierdzono wadę refrakcji, z czego 11,3% to rozpoznanie krótkowzroczności, 47,3% nadwzroczność, a 41,4% astygmatyzm. Badania okulistyczne porównywano z odpowiednimi wynikami badań przesiewowych. Z tych zestawień wynika, że testy przesiewowe są mało zadowalające pod względem skuteczności diagnostycznej, ale pod względem wykrywalności wad wzroku pogarszających jakość widzenia, wypadły bardzo dobrze [1]. Badania przesiewowe narządu wzroku są podstawowym, skutecznym, tanim narzędziem masowych badań, które mają za zadanie wyłonienie grupy dzieci lub młodzieży, która nie spełnia przyjętych kryteriów i która winna być poddana dalszym badaniom klinicznym. W Australii oceniono efektywność wykonanych badań przesiewowych wzroku u dzieci. Ponadto celem było również ustalenie, w jakim wieku dzieci powinny mieć wykonane takie badania i jaka forma byłaby najbardziej skuteczna. Wykazano w nich, że badania przesiewowe wzroku w dzieciństwie wpływają na polepszenie jakości życia dzieci. Zapobieganie i wczesne rozpoczęcie leczenia jest bardziej ekonomiczne, niż niejednokrotnie drogie i długotrwałe leczenie późno wykrytych wad [2]. Pełne badanie specjalistyczne jest również droższe, niż badania przesiewowe wykonywane w szkołach. Informacja o stanie wzroku młodej osoby ma wpływ na jej postępy edukacyjne, decyzje życiowe, wybranie określonego zawodu lub uprawiania dyscypliny sportowej. W piśmiennictwie można spotkać propozycje rozszerzenia zakresu stosowanych testów narządu wzroku w badaniach zalecanych przez Ministra Zdrowia w Polsce, wydaje się być to zasadne ze względu na możliwość szybszego i dokładniejszego określenia stanu wzroku dziecka i wdrożenie właściwego postępowania, korekcji optycznej lub leczenia [3]. W Wielkiej Brytanii optometryści odgrywają ważną rolę w wykrywaniu, ocenie i kierowaniu postępowaniem z anomaliami wzrokowymi u dzieci w wieku 5-16 lat. Badania przesiewowe wzroku skupiają się na dzieciach przedszkolnych i mają na celu wykrycie i leczenie przypadków, które mogą w konsekwencji prowadzić do niedowidzenia, czy znaczących błędów refrakcji. Krótkowzroczność jest wadą refrakcji wykrywaną w czasie szkoły podstawowej między 8-12 rokiem życia, a potem w trakcie prowadzenia bilansów zdrowia przed pójściem do gimnazjum. Ze względu na występujące ograniczenia środków na opiekę zdro- Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): 663-666 wotną preferowaną opcją jest przeprowadzanie badań przesiewowych w wieku 5-11 lat. Autorzy tych badań uważają, że w czasie nauki w gimnazjum należy wprowadzić edukację dotyczącą widzenia, bezpieczeństwa, szczególnie w odniesieniu do możliwości planowania kariery zawodowej i sposobów korekcji refrakcji. Zdaniem autorów pracy optometryści powinni kłaść większy nacisk na opracowanie materiałów edukacyjnych dla gimnazjalistów tak, aby były bardziej dostępne w trakcie szkolnych prelekcji i pokazów [4]. W USA przeprowadzane są badania skriningowe uwzględniające ocenę różnych parametrów układu wzrokowego. W jednej z analizowanych publikacji autorzy postulują by programy zdrowotne i edukacyjne były ukierunkowane na zwiększenie liczby dzieci właściwie zdiagnozowanych i leczonych z powodu problemów ze wzrokiem. Polityka zdrowotna powinna polegać również na programach mających na celu przekonywanie dzieci, które zostały zakwalifikowane do korekcji okularowej wzroku, aby nosiły okulary w domu i w szkole. Autorzy uważają, że przeprowadzenie kolejnych badań wydaje się konieczne do oceny relacji pomiędzy stanem wzroku dzieci, a osiąganymi wynikami w nauce [5]. W krajach, w których poziom rozwoju cywilizacyjnego jest wysoki, obserwuje się wzrost występowania wad refrakcji. Związane jest to z coraz częstszą i dłuższą pracą przy komputerze, czytaniem, pisaniem. Coraz częściej występujące wady refrakcji spowodowane są wzrostem ilości zaburzeń rozwoju gałki ocznej. Do 18 roku życia wzrasta najszybciej występowanie krótkowzroczności, najgroźniejszej wady refrakcji. Dlatego też badania przesiewowe powinny być przeprowadzane wśród osób pomiędzy 6, a 18 rokiem życia [6, 7]. Amblyopia to odwracalny deficyt widzenia, który powinien być wykryty i leczony. W Wielkiej Brytanii programy skriningowe układu wzrokowego powstały m. in. w celu wykrywania bezobjawowych stanów amblyopii i kierowania dzieci na leczenie w czasie, kiedy poprawa wzroku jest jeszcze możliwa. Wartość takich programów i optymalny protokół tych badań pozostają nadal kontrowersyjne. Wydają się one szczególnie ważne w przypadku dzieci, które nie mają dostępu do okulisty. Głównym celem tych badań jest wykrywanie niedowidzenia, ale przy ich przeprowadzaniu uwidaczniane są również inne nieprawidłowości narządu wzroku [8]. Ze względu na różnorodność parametrów ocenianych w trakcie badań przesiewowych w poszczególnych krajach i niejednolity ich sposób prowadzenia bardzo trudne, a nawet czasem niemożliwe jest porównywanie ich wyników. Realizowane są różne programy ogólnoświatowe, inicjowane przez Światową Organizację Zdrowia w ramach globalnego programu „Vision 2020 – the Right to Sight”, mające na celu zbadanie układu Głowacka A, Miśkowiak B. Badania przesiewowe wzroku – przegląd piśmiennictwa wzrokowego u jak największej ilości dzieci z różnych rejonów świata. W Polsce również przeprowadzono wiele badań, z których wynika, iż testy przesiewowe proponowane przez Ministerstwo Zdrowia uwzględniają ocenę zbyt małej ilości parametrów, aby wykryć wszystkie wady wzroku. Wielu prowadzących tego typu badania postuluje, że należałoby je poszerzyć m. in. o badanie widzenia obuocznego, forii do dali, punktu bliskiego konwergencji, testu widzenia przestrzennego [9]. Badania przesiewowe wykonywano wśród studentów Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. Badaniami objęto grupę 150 osób, u których wykonano badanie ostrości wzroku do dali, ostrości wzroku z soczewką dodatnią, widzenie przestrzenne, widzenie barw i widzenie obuoczne. U 52% badanych stwierdzono występowanie krótkowzroczności, u 4% dalekowzroczności, zaburzenie widzenia przestrzennego u 14,6%, a zaburzenia widzenia barw u blisko 3% studentów. Badania potwierdzają częstsze występowanie krótkowzroczności u kobiet i u osób na wyższych latach studiów, czyli osób, które więcej czasu spędziły na nauce i pracy przed komputerem. Zauważono również u 36,5% badanych, noszących okulary z zastosowaną niedostateczną korekcją, a u 10% brak jej potrzeby stosowania. Testy te potwierdzają symptomy, na które uskarżają się studenci ze strony narządu wzroku (objawy: swędzenie, zaczerwienienie oczu, wrażliwość na intensywne oświetlenie, bóle głowy, szybkie męczenie się oczu podczas czytania). Istotny jest również wniosek autorów dotyczący konieczności zwracania większej uwagi przez studentów uczelni medycznej na właściwą higienę dotyczącą funkcji układu wzrokowego [10]. W innym doniesieniu przedstawiono wyniki badań widzenia obuocznego u studentów pielęgniarstwa tej uczelni na podstawie pomiarów optometrycznych. Badania wykonano u 145 pielęgniarek i studentek tego kierunku pracujących w zawodzie. Polegały one na przesiewowym pomiarze zdysocjowanej forii horyzontalnej i wertykalnej do dali metodą Maddoxa, pomiarze obuocznej ostrości wzroku do dali oraz badaniu stereopsji do dali i bliży. Stwierdzono, że u 71 badanych występowała ezoforia, jest to najczęściej spotykane zaburzenie ustawienia oczu, które wykrywa się w przesiewowym badaniu forii zdysocjowanej do dali metodą Maddoxa. W 66,7% przypadków stwierdzono pogorszenie zdolności widzenia przestrzennego do bliży przez współwystępowanie nieprawidłowych wartości zdysocjowanej forii horyzontalnej i wertykalnej. W przeprowadzonych badaniach nie wykazano wpływu zaburzeń zdysocjowanej forii horyzontalnej oraz wertykalnej do dali na obniżenie obuocznej ostrości widzenia do dali, zaburzenia widzenia stereoskopowego do dali oraz pojawienia się dolegliwości subiektywnych ze strony 665 badanych pacjentów [11]. Przeprowadzono w ramach tej publikacji również analizę porównawczą rzeczywistych wyników badań ostrości wzroku i możliwości ich poprawy z subiektywną oceną i odczuwalnymi potrzebami badanych studentów pielęgniarstwa. Okazało się, że samoocena widzenia nie jest miarodajnym wyznacznikiem jakości działania narządu wzroku. Co piąta badana osoba nie uzyskała prawidłowych wyników badań ostrości i około 40% z osób poddanych badaniu może poprawić swój wzrok. Dlatego wydaje się być koniecznością rozpowszechnianie informacji i edukowanie społeczeństwa w zakresie profilaktyki narządu wzroku [12]. Wzrost występowania wad refrakcji spowodował także podjęcie badań różnowzroczności (anisometropii), która nieskorygowana w dzieciństwie prowadzi do powstania niedowidzenia. Na Pomorskim Uniwersytecie Medycznym w Szczecinie przeprowadzono badania na grupie pacjentów w 18 roku życia, ze względu na fakt ostatecznego ukształtowania się u nich układu optycznego oka. Badano ostrość wzroku za pomocą tablic Snellena oraz różnicę ekwiwalentów sferycznych między okiem prawym a okiem lewym. W grupie osób z anisometropią dominowały kobiety oraz osoby, które dużo czytają i piszą, co może świadczyć o tym, że intensywna praca wzrokowa do bliży, czyli akomodacja lub zmiana kształtu rogówki mogą powodować anisometropię [13]. Są zawody, których wykonywanie wymaga bardzo dobrego stanu narządu wzroku, a praca w szkłach korekcyjnych stanowi duże utrudnienie. Osoby pracujące w służbach powietrznych już w momencie ubiegania się o pracę są dokładnie badane pod kątem prawidłowego funkcjonowania narządu wzroku. Problem ten wśród pilotów został poruszony w badaniach ankietowych przeprowadzonych u 196 pilotów. Ankieta ta dotyczyła charakteru i występowania poszczególnych zaburzeń narządu wzroku w tej grupie zawodowej. Większość z nich (81,8%) nie widziała potrzeby zmian w funkcjonowaniu wojskowej opieki okulistycznej, 51% określa normy orzecznicze obowiązujące w Polskich Siłach Zbrojnych jako właściwe, 40,8% nie znało tych norm. Noszenie okularów i soczewek kontaktowych jest dużym utrudnieniem dla pilotów, często nurtuje ich temat możliwości wykonania u nich chirurgii refrakcyjnej, jak również podnoszą potrzebę w zakresie dalszych szkoleń specjalistycznych z zastosowania gogli noktowizyjnych [14]. Podsumowanie Zasadność przeprowadzania badań przesiewowych narządu wzroku została w całości potwierdzona. Wielu autorów podkreśla pozytywne aspekty takich testów związane z wcześniejszym wykrywaniem 666 i diagnozowaniem zaburzeń. Dotyczy to przede wszystkim dzieci już od początku życia, ale również młodzieży i osób dorosłych, których bardzo często wiedza i subiektywne odczucia nie są adekwatne do stanu zdrowia ich wzroku. Odpowiednio wyedukowani rodzice wcześniej skonsultują swoje dzieci ze Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): 663-666 specjalistą, który jest im w stanie pomóc. Dziecko dobrze widzące, właściwie skorygowane w przypadku występowania wady, rozpoczynające swą edukację, osiąga lepsze wyniki w nauce, ma większe możliwości edukacyjne i może uprawiać ulubione dyscypliny sportowe, a w przyszłości wybrać odpowiedni zawód. Piśmiennictwo / References 1. Dalz M, Krzyżaniak A. Wady refrakcji w aspekcie badań przesiewowych w szkole. Nowiny Lek 2004, 73(5): 366‑369. 2. Mathers M, Keyes M, Wright M. A review of the evidence on the effectiveness of children’s vision screening. Child Care Health Dev 2010, 36(6): 756-780. 3. Pieczyrak D, Miśkowiak B. Badania przesiewowe wybranych parametrów układu wzrokowego u dzieci w wieku 6-10 lat z obszaru Wielkopolski. Klin Oczna 2010, 112(1-3): 37‑41. 4. Logan NS, Gilmartin B. School vision screening, ages 5‑16 years: the evidence-base for content, provision and efficacy. Ophthal Physiol Opt 2004, 24: 481-492. 5. Ethan D, Basch ChE. Promoting healthy vision in students: progress and challenges in policy, programs and research. J Sch Health 2008, 78(8): 411-416. 6. Czepita D, Mojsa A, Ustianowska M i wsp. Zmiany refrakcji oka u uczniów w Polsce. Kontaktol Optyka Okul 2011, 2(30): 16-18. 7. Czepita D, Palacz O. Występowanie wad refrakcji u uczniów w Polsce. Kontaktologia i Optyka Okulistyczna 2011, 2(30): 9-11. 8. Powell Ch, Hatt SR. Vision screening for amblyopia in childhood. Cochrane Database of Systematic Rev 2009, 3: 1-15. 9. Pieczyrak D, Miśkowiak B. Zastosowanie własnego zestawu testów do prowadzenia badań przesiewowych narządu wzroku u dzieci i młodzieży. Kontaktol Optyka Okul 2011, 2(30): 28-33. 10. Knapik J, Miśkowiak B. Badania przesiewowe procesu widzenia u studentów Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. Nowiny Lek 2005, 74(2): 142-148. 11. Perz K, Feltzke M, Miśkowiak B i wsp. Widzenie obuoczne, a jakość widzenia u studentów pielęgniarstwa Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu. Probl Hig Epidemiol 2010, 91(2): 285-290. 12. Feltzke M, Perz K, Miśkowiak B. Samoocena procesu widzenia a wyniki badań ostrości wzroku wśród studentów pielęgniarstwa Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu. Probl Hig Epidemiol 2010, 91(2): 280-284. 13. Majdanik E, Czepita D, Safranow K. Badania nad występowaniem anisometropii w Polsce. Kontaktol Optyka Okul 2011, 2(30): 12-15. 14. Mizerski M, Prost ME, Kuliński J i wsp. Analiza problemów okulistycznych związanych ze służbą w powietrzu. Pol Prz Med Lotn 2010, 3(16): 257-266.
