Prawo prasowe.indd
advertisement
Prawo prasowe Komentarz Ewa Ferenc-Szydełko Prawo prasowe Komentarz 3. wydanie Warszawa 2010 Stan prawny na 1 czerwca 2010 r. Wydawca: Magdalena Przek Redaktor prowadzący: Joanna Cybulska Opracowanie redakcyjne: Anna Tenerowicz Skład, łamanie: Marta Krysińska-Kudlak © Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2010 ISBN: 978-83-264-0439-9 3. wydanie Wydane przez: Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Redakcja Książek 01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a tel. (22) 535 80 00, (22) 535 82 00 31-156 Kraków, ul. Zacisze 7 tel. (12) 630 46 00 e-mail: [email protected] www.wolterskluwer.pl Księgarnia internetowa www.profinfo.pl Spis treści WYKAZ SKRÓTÓW......................................................................................15 Źródła prawa................................................................................................15 Organy orzekające........................................................................................16 Czasopisma...................................................................................................16 Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe.....................................17 Rozdział 1. PRZEPISY OGÓLNE.....................................................................17 Art. 1 [Funkcje i cele prasy]........................................................................17 1. Pojęcie wolności.....................................................................................18 2. Wolność prasy.........................................................................................19 3. Cenzura...................................................................................................21 4. Ograniczenia wolności wypowiedzi prasowej.......................................23 5. Rzetelne informowanie...........................................................................26 6. Jawność życia publicznego.....................................................................27 7. Kontrola i krytyka społeczna..................................................................28 8. Orzecznictwo..........................................................................................29 Art. 2 [Jednakowe traktowanie prasy].........................................................31 1. Organy państwowe.................................................................................31 2. Stwarzanie warunków niezbędnych do wykonywania funkcji i zadań prasy...........................................................................................32 3. Umożliwienie działalności redakcjom dzienników i czasopism............33 4. Ochrona prawna zróżnicowanych programów, zakresu tematycznego i prezentowanych postaw................................................34 5 Spis treści Art. 3 [Zakaz ograniczania rozpowszechniania prasy]...............................35 1. Zakaz ograniczania drukowania i rozpowszechniania publikacji prasowych przyjętych do druku i rozpowszechniania............................36 2. Orzecznictwo..........................................................................................37 Art. 3a [Dostęp dziennikarzy do informacji publicznej]...............................37 1. Zakres podmiotowy dostępu do informacji publicznej..........................38 2. Zakres przedmiotowy.............................................................................40 3. Ograniczenia dostępu do informacji publicznej.....................................44 4. Tryb pozyskiwania informacji................................................................46 5. Postępowanie w przypadku odmowy udzielenia informacji publicznej................................................................................................48 6. Wątpliwości i pytania na tle ustawy.......................................................49 7. Orzecznictwo..........................................................................................51 Art. 4 [Obowiązek udzielenia informacji]...................................................55 1. Przedsiębiorca i podmioty niezaliczone do sektora finansów publicznych oraz niedziałające w celu osiągnięcia zysku......................56 2. Odmowa udzielenia informacji..............................................................57 3. Skarga na odmowę udzielenia informacji..............................................59 4. Orzecznictwo..........................................................................................60 Art. 5 [Obywatelskie prawo udzielania informacji prasie].........................66 1. Wolność udzielania informacji...............................................................66 2. Prawo do krytyki....................................................................................67 3. Uszczerbek lub zarzut z powodu udzielania informacji prasie..............67 4. Orzecznictwo..........................................................................................68 Art. 6 [Obowiązek odpowiedzi na krytykę]................................................68 1. Prawdziwe przedstawianie omawianych zjawisk...................................69 2. Obowiązek udzielania odpowiedzi na krytykę.......................................69 3. Zakaz utrudniania zbierania materiałów krytycznych i tłumienia krytyki.....................................................................................................71 4. Orzecznictwo..........................................................................................72 Art. 7 [Definicje terminów ustawy].............................................................76 1. Definicja prasy........................................................................................77 2. Definicja dziennika.................................................................................80 3. Definicja czasopisma..............................................................................81 4. Materiał prasowy....................................................................................82 6 Spis treści 5. Dziennikarz.............................................................................................83 6. Redaktor.................................................................................................84 7. Redaktor naczelny..................................................................................84 8. Redakcja.................................................................................................85 9. Orzecznictwo..........................................................................................85 Art. 8 [Określenie wydawcy]......................................................................86 1. Definicja wydawcy.................................................................................86 2. Nakładca.................................................................................................88 Art. 9 [Wyłączenia przedmiotowe z zakresu prawa prasowego]................89 Wyłączenia z zakresu działania prawa prasowego.......................................89 Rozdział 2. PRAWA I OBOWIĄZKI DZIENNIKARZY..................................91 Art. 10 [Obowiązki dziennikarzy].................................................................91 1. Służba społeczeństwu i państwu.............................................................91 2. Etyka zawodowa dziennikarzy...............................................................92 3. Zasady współżycia społecznego.............................................................94 4. Ogólna linia programowa pisma.............................................................94 5. Orzecznictwo..........................................................................................95 Art. 11 [Dziennikarskie prawo do informacji]..............................................96 1. Osoby upoważnione do udzielania informacji.......................................96 2. Umożliwienie dziennikarzom nawiązania kontaktu z pracownikami.......................................................................................97 3. Rzecznik prasowy...................................................................................97 4. Rzecznik Prasowy Rządu.......................................................................98 5. Orzecznictwo........................................................................................100 Art. 12 [Staranność i rzetelność w działalności dziennikarskiej]................100 1. Staranność i rzetelność przy zbieraniu i wykorzystywaniu materiałów prasowych..........................................................................101 2. Ochrona dóbr osobistych i interesów informatorów............................106 3. Dbałość o poprawność języka polskiego i unikanie wulgaryzmów.....108 4. Zakaz prowadzenia ukrytej działalności reklamowej...........................109 5. Orzecznictwo........................................................................................110 Art. 13 [Ograniczenia wypowiedzi dziennikarskiej]...................................117 1. Zakaz wypowiadania opinii co do rozstrzygnięcia w postępowaniu sądowym przed wydaniem orzeczenia w I instancji............................118 7 Spis treści 2. Zakaz publikowania danych osobowych i wizerunku osób w związku z toczącym się postępowaniem przygotowawczym lub sądowym.........................................................................................118 3. Orzecznictwo........................................................................................120 Art. 14 [Autoryzacja i inne warunki publikacji wypowiedzi].....................122 1. Wymóg zgody na publikację informacji utrwalonych za pomocą zapisów fonicznych i wizualnych.........................................................123 2. Autoryzacja wypowiedzi......................................................................124 3. Zastrzeżenie terminu i miejsca opublikowania wypowiedzi................125 4. Zakaz uzależnienia udzielenia informacji od jej skomentowania........126 5. Zastrzeżenie publikacji informacji ze względu na tajemnicę służbową lub zawodową.......................................................................126 6. Publikacja informacji z prywatnej sfery życia.....................................128 7. Orzecznictwo........................................................................................130 Art. 15 [Tajemnica dziennikarska]..............................................................134 1. Prawo autora materiału prasowego do zachowania anonimowości.....135 2. Zakres przedmiotowy tajemnicy dziennikarskiej.................................136 3. Zakres podmiotowy tajemnicy dziennikarskiej....................................138 4. Orzecznictwo........................................................................................138 Art. 16 [Zwolnienie od tajemnicy dziennikarskiej]....................................141 1. Wyłączenie tajemnicy dziennikarskiej.................................................141 2. Zgoda na ujawnienie nazwiska informatora lub materiału prasowego.............................................................................................143 3. Orzecznictwo........................................................................................144 Rozdział 3. RADA PRASOWA.......................................................................145 Art. 17 [Organizacja Rady Prasowej].........................................................145 Rada Prasowa.............................................................................................145 Art. 18 (skreślony)......................................................................................147 Rozdział 4. ORGANIZACJA DZIAŁALNOŚCI PRASOWEJ.......................148 Art. 19 (skreślony)......................................................................................148 Art. 20 [Rejestracja dzienników i czasopism].............................................148 1. Zasada rejestracji wydawania dziennika lub czasopisma.....................149 2. Wniosek o rejestrację............................................................................150 8 Spis treści 3. Skutki prawne wniesienia wniosku o rejestrację..................................152 4. Postępowanie o zmianę wpisu..............................................................153 5. Orzecznictwo........................................................................................153 Art. 21 [Odmowa rejestracji]......................................................................154 1. Odmowa rejestracji wydawania dziennika lub czasopisma.................154 2. Prawo do tytułu prasowego..................................................................154 3. Orzecznictwo........................................................................................156 Art. 22 [Zawieszenie wydawania dziennika lub czasopisma].....................157 Zawieszenie wydawania dziennika lub czasopisma z powodu popełnionych przestępstw.....................................................................157 Art. 23 [Ustanie warunków formalnych wydawania dziennika lub czasopisma]...............................................................................158 Utrata ważności rejestracji dziennika lub czasopisma...............................158 Art. 23a [Wzór rejestru dzienników i czasopism].........................................159 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 9 lipca 1990 r. w sprawie rejestru dzienników i czasopism.........................................159 Art. 24 [Wyłączenia przedmiotowe rejestracji]...........................................160 Wyłączenia z zakresu obowiązku rejestracji działalności prasowej..........160 Art. 25 [Redaktor naczelny]........................................................................160 1. Wymogi prawne wobec osoby redaktora naczelnego...........................161 2. Zakres odpowiedzialności redaktora naczelnego.................................163 3. Redaktor odpowiedzialny.....................................................................164 4. Powołanie i odwołanie redaktora naczelnego......................................164 5. Kolegium redakcyjne............................................................................165 6. Rada redakcyjna (programowa, naukowa)...........................................165 7. Orzecznictwo........................................................................................166 Art. 26 (skreślony)......................................................................................166 Art. 27 [Stopka redakcyjna]........................................................................167 Impressum (stopka redakcyjna)..................................................................167 Art. 28–30 (skreślone).....................................................................................168 Rozdział 5. SPROSTOWANIA I ODPOWIEDZI...........................................169 Art. 31 [Bezpłatna publikacja sprostowania i odpowiedzi]........................169 1. Sprostowanie a odpowiedź – problemy terminologiczne.....................169 2. Podmioty uprawnione do żądania sprostowania lub odpowiedzi.........171 9 Spis treści 3. Podmiot zobowiązany do opublikowania sprostowania i odpowiedzi.........................................................................................171 4. Orzecznictwo........................................................................................172 Art. 32 [Termin i miejsce publikacji sprostowania i odpowiedzi]..............177 1. Termin publikacji sprostowania lub odpowiedzi..................................178 2. Publikacja tekstu sprostowania (ust. 5)................................................180 3. Zakaz dokonywania skrótów i komentowania sprostowania lub odpowiedzi (ust. 6)...............................................................................181 4. Ograniczenia formalne tekstu sprostowania lub odpowiedzi (ust. 7).....182 5. Orzecznictwo........................................................................................183 Art. 33 [Powody odmowy opublikowania sprostowania lub odpowiedzi]...... 186 1. Obowiązek odmowy opublikowania sprostowania lub odpowiedzi (ust. 1)...................................................................................................187 2. Możliwość odmowy opublikowania sprostowania lub odpowiedzi (ust. 3)...................................................................................................187 3. Obowiązek powiadomienia o odmowie publikacji sprostowania lub odpowiedzi (ust. 4).........................................................................189 4. Wyjaśnienie redakcji czyniące zadość funkcji sprostowania (ust. 4)......190 5. Sprostowanie lub odpowiedź podpisane pseudonimem (ust. 5)...........190 Rozdział 6. KOMUNIKATY I OGŁOSZENIA...............................................192 Art. 34 [Publikacja komunikatu urzędowego, obwieszczenia, uchwał i zarządzeń].....................................................................................192 1. Obowiązek publikacji urzędowych komunikatów i ogłoszeń..............193 2. Warunki publikacji urzędowych komunikatów i ogłoszeń...................194 Art. 35 [Publikacja orzeczenia sądowego, ogłoszenia i listu gończego]....194 1. Obowiązek publikacji wyroków lub innych orzeczeń sądowych.........194 2. Publikacja ogłoszeń sądu lub innego organu państwowego.................195 3. Publikacja listów gończych..................................................................196 Art. 36 [Publikacja materiałów reklamowych]...........................................197 1. Odpłatne ogłoszenia i reklamy.............................................................197 2. Ograniczenie zakresu wypowiedzi reklamowej...................................198 3. Oznaczenie ogłoszeń i reklam..............................................................201 4. Prawo do odmowy zamieszczenia ogłoszeń i reklam ze względu na linię programową bądź charakter publikacji....................................202 10 Spis treści 5. Warunki prawne ujawnienia danych o reklamodawcy.........................202 6. Orzecznictwo........................................................................................203 Rozdział 7. ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRAWNA...........................................204 Art. 37 [Zasady odpowiedzialności za naruszenie prawa prasowego]........204 1. Odpowiedzialność za naruszenie prawa spowodowane opublikowaniem materiału prasowego.................................................204 2. Orzecznictwo........................................................................................205 Art. 37a [Przepadek materiału prasowego]...................................................206 Przepadek materiału prasowego jako kara dodatkowa w razie skazania za przestępstwo popełnione przez opublikowanie materiału prasowego.............................................................................207 Art. 37b [Zawiadomienie o skazaniu]...........................................................208 Zawiadomienie o wyroku skazującym za przestępstwo prasowe..............208 Art. 38 [Odpowiedzialność cywilna autora, redaktora, wydawcy].............209 1. Zasady odpowiedzialności cywilnej za naruszenie prawa spowodowane opublikowaniem materiału prasowego.........................209 2. Podmioty odpowiedzialne za naruszenie prawa spowodowane opublikowaniem materiału prasowego.................................................211 3. Odpowiedzialność cywilna za naruszenie prawa spowodowane ujawnieniem materiału prasowego przed jego publikacją....................211 4. Orzecznictwo........................................................................................212 Art. 39 [Roszczenie o opublikowanie sprostowania lub odpowiedzi]........213 1. Roszczenie o opublikowanie sprostowania lub odpowiedzi................213 2. Orzecznictwo........................................................................................214 Art. 40 (skreślony)......................................................................................216 Art. 41 [Ochrona prawna krytyki, satyry i karykatury]...............................216 1. Ochrona prawna krytyki.......................................................................217 2. Orzecznictwo........................................................................................219 Art. 42 [Wyłączenie odpowiedzialności redaktora]....................................221 1. Wyłączenie odpowiedzialności redaktora za treść publikacji nadesłanych przez PAP oraz za treść komunikatów urzędowych, orzeczeń i ogłoszeń...............................................................................221 2. Wyłączenie odpowiedzialności wydawcy i redaktora za treść ogłoszeń i reklam..................................................................................224 11 Spis treści Art. 43 [Odpowiedzialność karna]..............................................................224 Odpowiedzialność karna za szantaż wobec dziennikarza..........................224 Art. 44 [Odpowiedzialność karna]..............................................................226 1. Utrudnianie lub tłumienie krytyki prasowej.........................................226 2. Nadużycie stanowiska lub funkcji działaniem na szkodę osoby dokonującej krytyki prasowej...............................................................227 Art. 45 [Odpowiedzialność karna]..............................................................227 Wydawanie dziennika lub czasopisma bez rejestracji albo zawieszonego........................................................................................227 Art. 46 [Odpowiedzialność karna]..............................................................228 1. Częściowa niekonstytucyjność przepisu dotyczącego opublikowania sprostowania lub odpowiedzi.......................................228 2. Tryb ścigania........................................................................................230 3. Orzecznictwo........................................................................................230 Art. 47 [Odpowiedzialność karna]..............................................................233 Obowiązek opublikowania komunikatu urzędowego, ogłoszenia sądu lub innego organu państwowego, jak również listu gończego..........233 Art. 48 [Odpowiedzialność karna]..............................................................234 Zakaz rozpowszechniania materiału prasowego objętego przepadkiem lub prasy zabezpieczonej jako dowód rzeczowy............234 Art. 49 [Odpowiedzialność karna]..............................................................235 Penalizacja czynów określonych w art. 3, art. 11 ust. 2, art. 14, art. 15 ust. 2 i art. 27 pr. pras................................................................235 Art. 49a [Odpowiedzialność karna]..............................................................237 1. Nieumyślne opublikowanie materiału prasowego zawierającego znamiona przestępstwa (objętego przepadkiem)..................................237 2. Orzecznictwo........................................................................................238 Rozdział 8. POSTĘPOWANIE W SPRAWACH PRASOWYCH...................239 Art. 50 [Postępowanie w sprawach prasowych].........................................239 Reguły postępowania w sprawach wynikających z prawa prasowego......239 Art. 51 (skreślony)......................................................................................239 Art. 52 [Postępowanie sądowe]...................................................................240 Rozpoznanie przez sąd roszczeń o opublikowanie sprostowania lub odpowiedzi...........................................................................................240 12 Spis treści Art. 53 [Właściwość sądu powszechnego]..................................................240 Właściwość sądu w sprawach o przestępstwa prasowe.............................241 Art. 54 [Właściwość sądu dziennikarskiego]..............................................241 Przekazanie sprawy o przestępstwo prasowe właściwemu sądowi dziennikarskiemu..................................................................................241 Art. 54a [Odszkodowanie od Skarbu Państwa]............................................243 Odszkodowanie od Skarbu Państwa w razie uniewinnienia lub umorzenia postępowania......................................................................243 Art. 54b [Zakres stosowania prawa prasowego]...........................................244 Przeniesienie zasad odpowiedzialności prawnej i postępowania w sprawach prasowych na inne niż prasa środki przekazu..................244 Rozdział 9. ZMIANY W PRZEPISACH OBOWIĄZUJĄCYCH ORAZ PRZEPISY PRZEJŚCIOWE I KOŃCOWE...................................245 Art. 55 [Zmiana ustawy o wykonywaniu i organizacji rzemiosła].............245 Art. 56 [Zmiana ustawy o wykonywaniu handlu oraz niektórych innych rodzajów działalności…]....................................................245 Art. 57 [Zmiana ustawy o kontroli publikacji i widowisk].........................246 Art. 58 [Przepis przejściowy]......................................................................247 Przepisy przejściowe w postępowaniu w sprawach wynikających z prawa prasowego...............................................................................247 Art. 59 [Przepis przejściowy]......................................................................248 Przepisy przejściowe w sprawie zachowania dotychczasowych uprawnień wydawców dzienników i czasopism oraz w zakresie działalności poligraficznej....................................................................248 Art. 60 [Uchylenie dotychczasowych przepisów].......................................248 Derogacja przepisów prawa prasowego sprzed 1 lipca 1984 r...................249 Art. 61 [Vacatio legis i wejście ustawy w życie].........................................249 Wejście ustawy w życie..............................................................................249 LITERATURA...............................................................................................251 AKTY PRAWNE............................................................................................255 WYKAZ SKRÓTÓW Źródła prawa k.c. k.k. Konstytucja k.p. k.p.a. k.p.c. p.p.s.a. pr. aut. pr. pras. u.d.i.p. – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) – ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) – ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.) – ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) – ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. Nr 153, poz. 1270 z późn. zm.) – ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.) – ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24 z późn. zm.) – ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (Dz. U. Nr 112, poz. 1198 z późn. zm.) 15 Wykaz skrótów Organy orzekające ETPC NSA SN TK – – – – Europejski Trybunał Praw Człowieka Naczelny Sąd Administracyjny Sąd Najwyższy Trybunał Konstytucyjny Czasopisma ONSA OSA OSK OSN OSNAPiUS – – – – – OSNC OSNKW – – OSNP – OTK – Rzeczposp. – ZNUJ PWiOWI– Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądów Karnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Rzeczpospolita Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Wynalazczości i Ochrony Własności Intelektualnej USTAWA z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24; zm.: Dz. U. z 1988 r. Nr 41, poz. 324; z 1989 r. Nr 34, poz. 187; z 1990 r. Nr 29, poz. 173; z 1991 r. Nr 100, poz. 442; z 1996 r. Nr 114, poz. 542; z 1997 r. Nr 88, poz. 554, Nr 121, poz. 770; z 1999 r. Nr 90, poz. 999; z 2001 r. Nr 112, poz. 1198; z 2002 r. Nr 153, poz. 1271; z 2004 r. Nr 111, poz. 1181; z 2005 r. Nr 39, poz. 377; z 2007 r. Nr 89, poz. 590) Rozdział 1 PRZEPISY OGÓLNE Art. 1 [Funkcje i cele prasy] Prasa, zgodnie z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej, korzysta z wolności wypowiedzi i urzeczywistnia prawo obywateli do ich rzetelnego informowania, jawności życia publicznego oraz kontroli i krytyki społecznej. 17 Art. 1 Rozdział 1. Przepisy ogólne 1. Pojęcie wolności Wolność to kategoria filozoficzno-etyczna. Filozofia „rozważa warunki wolności, określa zakres i dziedzinę jej występowania, zestawia wolność z innymi wartościami”1. Wolność definiowana jest jako „autonomia jednostki w wyborze przekonań oraz celów i środków postępowania”2, która jednakże „absolutna jest niemożliwa, gdyż oznaczałaby akceptację również działań przeciwko niej samej. Wolność nieograniczona jest absurdalna i wewnętrznie sprzeczna: jeśli uzna się, że wszystko wolno, to wolno także zaprzeczyć, że wszystko wolno”3. Pojęcie wolności było przedmiotem badań, dociekań, rozważań najwybitniejszych filozofów. J. Locke (1632–1704), jeden z twórców myśli oświecenia, przyczynił się do ustalenia poglądów o społecznym wymiarze wolności. Wolność pojmowano wówczas jako prawo naturalne, a więc takie, które przysługuje każdej osobie ze względu na naturę ludzką, i postulowano zmiany społeczne celem realizacji tego prawa. Treść prawa wolności obejmowała wówczas między innymi wolność sumienia, poznania i wypowiedzi4. Ten dorobek myśli oświeceniowej wszedł na trwałe do cywilizacji Europy. Pojęcie wolności w wymiarze społecznym zostało znacznie wzbogacone w XIX w., zwłaszcza w filozofii niemieckiej. Według G.W.F. Hegla (1770–1831) optymalne warunki wolności stwarza państwo o ustroju monarchii konstytucyjnej i społeczeństwie obywatelskim, to znaczy regulującym stosunki międzyludzkie zgodnie z prawem cywilnym i gospodarką wolnorynkową. Ten wykształcony w XIX w. liberalizm przyznał „wolności priorytet wobec równości” i wąsko zakreślił granice ingerencji państwa w działalność indywidualną5. Z. Kuderowicz, Słownik filozofii, pod red. J. Hartmana, Kraków 2004, hasło: wolność, s. 247. 2 Ibidem. 3 Ibidem. 4 Ibidem. 5 Ibidem. 1 18 Funkcje i cele prasy Art. 1 W okresie totalitaryzmów XX w. słowo „wolność” zagubiło swój sens ustrojowy; autorytarne władze, szermując hasłami powszechnego dobra, kontrolowały i niszczyły wolność jednostek. Współcześnie, wśród licznych koncepcji wolności, dominuje postmodernizm, afirmujący pluralizm, zróżnicowanie, tolerancję ideową i obyczajową6. Neoliberalizm odróżnia wolność negatywną i wolność pozytywną. „Wolność negatywna wyznacza sferę działania jednostki poza kontrolą instytucji społecznych, ale aby zapobiec konfliktom, krzywdom i skrajnej nierówności, postuluje skojarzenie jej z poszanowaniem uniwersalnych praw człowieka”7. Z kolei wolność pozytywna to „spontaniczny wybór przekonań, zagrożony ze strony ideologicznego fundamentalizmu i monopolizacji idei, co wystąpiło w systemach totalitarnych. Wolność pozytywna powinna być nieodłączna od tolerancji i pluralizmu wartości, który nie popada w dowolność i skrajny relatywizm, jeśli respektuje prawa człowieka”8. 2. Wolność prasy Wolność prasy jest częścią pojęcia wolności. Państwo demokratyczne gwarantuje i respektuje wolność jako prawo obywatelskie i zarazem prawo człowieka. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 4 kwietnia 1997 r. zapewnia wolność prasy i innych środków społecznego przekazu (art. 14). Oznacza to gwarancję swobody wypowiedzi w prasie, wolność od cenzury, nacisków politycznych, manipulacji ze względu na czyjeś jednostkowe interesy. Państwo, realizując zasady zapisane w Konstytucji, stoi na straży tych wartości. Zasadę swobody wypowiedzi, poprzez którą realizuje się wolność prasy, zawiera art. 54 Konstytucji: „Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji”. Zapis ten de facto skierowany jest przede wszystkim do dziennikarzy, ale za ich pośrednictwem ma służyć całemu społeczeństwu. Ibidem, s. 248. Ibidem, s. 249. 8 Ibidem. 6 7 19 Art. 1 Rozdział 1. Przepisy ogólne Zasady wolności prasy i wolności wypowiedzi są umieszczone w aktach prawa międzynarodowego, między innymi w art. XIX Powszechnej deklaracji praw człowieka, uchwalonej przez Zgromadzenie Narodów Zjednoczonych 10 grudnia 1948 r., oraz w art. 19 ust. 3 lit. a) Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, otwartego do podpisu w Nowym Jorku, dnia 19 grudnia 1966 r. Kwestię tę reguluje także art. 10 ust. 2 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z dnia 4 listopada 1950 r., do której Polska przystąpiła w 1993 r. Standardy ochrony tych wartości nie są jednak w państwach europejskich jednakowe. Wymieniona konwencja respektuje uwarunkowania i tradycje w tym zakresie: „Państwa mogą, a nawet muszą – ze względu na obowiązki wynikające z art. 8 Konwencji – regulować korzystanie ze swobody wypowiedzi, aby zapewnić odpowiednią ochronę prawną dobrego imienia jednostek”9. Okoliczność, że wolność prasy nie ma charakteru absolutnego, lecz doznaje ograniczeń i musi się mieścić w granicach wytyczonych przez prawo, wielokrotnie była podnoszona w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Stwierdzano w nim, że prasa, korzystając z wolności, nie może przekroczyć granic ustalonych przez prawo, w szczególności tych, które dotyczą dobrego imienia i praw innych osób. Trybunał podkreślał, że swoboda wypowiedzi, będąc jedną z podstaw demokratycznej organizacji społeczeństwa, nie jest nieograniczona. Ale ten sam Trybunał orzekł, że zasada swobody wyrażania przekonań zezwala na takie wypowiedzi, które ranią uczucia innych osób10. Wolność prasy i swoboda wypowiedzi determinują jawność życia społecznego, kontrolę działalności państwa i instytucji publicznych. M.A. Nowicki, O czym sędzia i dziennikarz wiedzieć powinni, Rzeczposp. z 15–16 stycznia 2005 r. 10 Stwierdzenie to padło w sprawie wytoczonej przez obywatela Węgier przeciwko swojemu państwu (Vajnai v. Hungary), które w 2003 r. skazało go za to, że przemawiając na manifestacji robotników, miał przypiętą do kurtki czerwoną bolszewicką gwiazdę, symbolizującą zakazany reżim, a publiczne jej eksponowanie oznacza pogardę dla ofiar komunizmu. Skarżący się podkreślał natomiast, że czerwona gwiazda ma dla niego inne znaczenie – jest znakiem międzynarodowego ruchu robotniczego, walczącego o prawa i wolności pracownicze. Trybunał uznał, że zasada wolności słowa jest ważniejsza niż przeszłość, historia; w imię wolności słowa należy niwelować bolesną pamięć. 9 20 Funkcje i cele prasy Art. 1 3. Cenzura Wolność wypowiedzi jest gwarancją ustroju demokratycznego i zarazem miernikiem stopnia demokratyzacji ustroju. W państwach o rządach autorytarnych i totalitarnych wolność wypowiedzi jest ograniczana bądź w ogóle wyłączana przez cenzurę. Instytucja cenzury mocno splata się z historią ustroju państwa i prawa polskiego. Bardzo cierpieli przez nią polscy twórcy, usiłujący w czasach zaborów (1772–1918) publikować swoje utwory. Równie, jeśli nie bardziej, dotkliwa była cenzura władzy komunistycznej (1945–1990). Stanowi ona stałe, realne zagrożenie, dlatego należy poświęcić jej tu nieco więcej uwagi. Pomysł cenzurowania, czyli dopuszczania do obrotu publicznego tylko wybranych wiadomości, korzystnych ze względu na czyjś interes, jest stary jak świat. W ciągu wieków wykształciły się różne rodzaje cenzury, które ogólnie można podzielić na prewencyjne oraz represyjne. Cenzura prewencyjna polega na kontrolowaniu treści publikacji, zanim trafią one do wydawcy lub już po ich przygotowaniu, ale jeszcze przed przystąpieniem do rozpowszechniania. Represyjna natomiast polega na zwalczaniu informacji, które już zostały rozpowszechnione, i na karaniu ich autorów. Oba rodzaje cenzury istniały w Polsce po 1939 r. Zniesiono je ustawą z dnia 11 kwietnia 1990 r. o uchyleniu ustawy o kontroli publikacji i widowisk, zniesieniu organów tej kontroli oraz o zmianie ustawy – Prawo prasowe (Dz. U. Nr 29, poz. 173). Ustawa weszła w życie 7 czerwca 1990 r. – tego dnia rozwiązano Główny Urząd Kontroli Publikacji i Widowisk (działający od 1946 r.). Faktycznie jednak cenzura przestała funkcjonować prawie rok wcześniej. Obowiązująca Konstytucja z dnia 2 kwietnia 1997 r. gwarantuje wolność od cenzury, stanowiąc w art. 54, że każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji, cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu oraz koncesjonowanie prasy są zaś zakazane. Konstytucja dopuszcza jednakże obowiązek uprzedniego uzyskania koncesji na prowadzenie stacji radiowej lub telewizyjnej. Obowiązek ten należy łączyć z potrzebą utrzymania ładu w eterze, nie zaś z kontrolowaniem treści emitowanych przez rozgłośnie radiowe i telewizyjne. Podobny cel realizuje 21 Art. 1 Rozdział 1. Przepisy ogólne art. 20 pr. pras., stanowiący, że wydawanie dziennika lub czasopisma wymaga rejestracji. Od kilku lat w polskim procesie cywilnym stosuje się instytucję zwaną „zabezpieczeniem przed prasą”, którą dziennikarze nazwali cenzurą11. Zabezpieczenie polega na tym, że na wniosek strony postępowania sąd może zakazać bądź nakazać pewne zachowania na czas toczącego się procesu. Opierając się na art. 730 w związku z art. 755 k.p.c., sąd może zakazać publikowania w prasie określonych informacji, zwłaszcza takich, które mogą szkodzić wnioskodawcy w egzekucji jego roszczeń. Chodzi na przykład o pomówienia, informacje nieprawdziwe, poniżające w opinii społecznej, w odniesieniu do których późniejsze zadośćuczynienie niematerialne (przeproszenie, wyrazy ubolewania) w żadnej mierze nie zrekompensuje uszczerbku czci. Żądanie przez stronę ustanowienia takiego zabezpieczenia nie musi zawierać dowodów, a jedynie uprawdopodobnienie, że brak zabezpieczenia uniemożliwi wykonanie przyszłego wyroku. Sąd jednakże odmówi udzielenia zabezpieczenia w sprawie przeciwko prasie dotyczącej dóbr osobistych, jeżeli zabezpieczeniu sprzeciwia się ważny interes społeczny. W tej sprawie Rzecznik Praw Obywatelskich skierował wniosek do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności art. 755 § 2 k.p.c. z Konstytucją (art. 14 oraz 54 ust. 1 w związku z 31 ust. 3), z uzasadnieniem, że jest zbyt niebezpieczny dla wolności prasy i wypowiedzi. W uzasadnieniu Rzecznik stwierdził: „W zderzeniu konstytucyjnych wartości: prawa do prywatności i prawa do informacji, to drugie powinno mieć pierwszeństwo wszędzie tam, gdzie ingerowanie w prywatność staje się nieuniknionym elementem skutecznej kontroli sprawowanej przez demokratyczne społeczeństwo, w praktyce głównie przez media”12. Za nieporozumienie należy jednak uznać całkowity zakaz pisania o kimś. Sąd powinien w postanowieniu sprecyzować zakres informacji objętych zabezpieczeniem. M. Rz., Cenzura czy procedura, Rzeczposp. z 2 grudnia 2004 r.; M. Domagalski, Sądowy zakaz jak cenzura, Rzeczposp. z 4–5 grudnia 2004 r.; tenże, Sąd ogranicza wolność słowa, Rzeczposp. z 14 września 2007 r.; J. Kałucki, Zybertowicz chce mieć prawo mówić, Rzeczposp. z 14 września 2007 r. 12 Wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich – 513931 – I/06/KŁ z 27 lutego 2007 r., TK – K 13/07, dotychczas nierozpatrzony. 11 22 Funkcje i cele prasy Art. 1 Zabezpieczenie może trwać nawet kilka lat, do czasu zakończenia postępowania, tym bardziej zasadne jest ścisłe określenie jego zakresu merytorycznego, w niezbędnych granicach, tak by nie krępowały możliwości pozytywnych wypowiedzi o poszkodowanym. 4. Ograniczenia wolności wypowiedzi prasowej Swoboda wypowiedzi prasowej doznaje ograniczeń ze względu na inne dobra prawnie chronione. Wśród nich na pierwszym miejscu należy wymienić dobra osobiste13. Katalog tych dóbr zawiera art. 47 Konstytucji, stanowiąc, że każdy ma prawo do ochrony życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym. Ponadto art. 51 ust. 1 Konstytucji stanowi, że nikt nie może być obowiązany w inny sposób niż na podstawie ustawy do ujawnienia informacji dotyczących jego osoby. Realizacji tej gwarancji konstytucyjnej służy między innymi ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych. Katalog dóbr osobistych, przysługujących każdej jednostce, uzupełnia art. 23 k.c., gdzie wymieniono: zdrowie, wolność, cześć, swobodę sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnicę korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukową, artystyczną, wynalazczą i racjonalizatorską. Rozwinięcia zasad ochrony tych dóbr dokonano w wielu innych ustawach, między innymi w ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, która zawiera przepisy o ochronie nazwiska lub pseudonimu (art. 16), wizerunku i korespondencji (art. 81 i 82). Katalog dóbr osobistych nie jest zamknięty i stale się rozrasta, uzupełniany przez orzecznictwo. Dobra tego rodzaju przysługują też osobom prawnym, jednak we właściwym dla nich zakresie, czyli chodzi o te, które nie są stricte związa- 13 Szerzej na ten temat (w:) E. Nowińska, Wolność wypowiedzi prasowej, Warszawa 2007. 23 Art. 1 Rozdział 1. Przepisy ogólne ne z właściwościami osoby fizycznej, np. zdrowie, wolność sumienia, twórczość14. Dobra osobiste są także przedmiotem ochrony kodeksu karnego. Rozdział XXVII k.k. – „Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej” – penalizuje zniesławienie (art. 212) i zniewagę (art. 216). Zniesławienie, zwane w orzecznictwie także pomówieniem, polega na tym, że „sprawca swoją wypowiedzią zniesławia kogoś, powoduje uszczerbek w jego czci, narusza jego dobre imię”15, za co grozi grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Kwalifikowaną postacią tego czynu jest pomówienie w prasie: „Jeżeli sprawca dopuszcza się [pomówienia – przyp. aut.] za pomocą środków masowego komunikowania” (art. 212 § 2) – może być orzeczona kara pozbawienia wolności do lat 2. Przepis ten jest powodem licznych polemik i komentarzy, często krytycznych, w których podnosi się, że narusza on swobodę wypowiedzi dziennikarskiej16. Regulacja ta została w 2000 r. zaskarżona do Trybunału Konstytucyjnego. Trybunał jednak nie dopatrzył się w niej niezgodności z Konstytucją (wyrok z 30 października 2006 r.)17. Istnieje obfita literatura poświęcona tym sprawom: S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 1999, s. 80 i n.; A. Szpunar, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, Bydgoszcz 1999; A. Cisek, Dobra osobiste i ich niemajątkowa ochrona w kodeksie cywilnym, Wrocław 1989; I. Dobosz, Tajemnica korespondencji jako dobro osobiste, Kraków 1989; Z. Radwański, Koncepcja praw podmiotowych osobistych, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1988, z. 2; S. Rudnicki, Ochrona dóbr osobistych na podstawie art. 23 i 24 k.c. w orzecznictwie Sądu Najwyższego w latach 1985–1991, Przegląd Sądowy 2002, nr 1; M. Safjan, Ochrona majątkowa dóbr osobistych, Przegląd Prawa Handlowego 1997, nr 1; W. Wojnicka, Ochrona autorskich dóbr osobistych, Łódź 1997; E. Ferenc-Szydełko, Dobra osobiste zmarłego twórcy. Księga jubileuszowa z okazji 15-lecia Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego, pod red. Z. Ofiarskiego, Szczecin 2004, s. 77–93; A. Matlak, Cywilnoprawna ochrona wizerunku, Kwartalnik Prawa Prywatnego 2004, z. 2 i in. 15 J. Wojciechowski, Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej. Rozdział XXVII Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000, s. 10. 16 M. Domagalski, Czy należy karać za zniesławienie, Rzeczposp. z 20 października 2006 r.; tenże, Dziennikarze mogą być karani więzieniem, Rzeczposp. z 31 października 2006 r.; ES, Nie karać za słowo, Gazeta Wyborcza z 13 stycznia 2006 r.; M. Domagalski, J. Kroner, Do więzienia za słowa, Rzeczposp. z 7 grudnia 2004 r. 17 OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 128. 14 24 Funkcje i cele prasy Art. 1 Jednakże 12 maja 2008 r. zapadł kolejny wyrok w tej sprawie18. Trybunał orzekł, że stosowanie kryterium „obrony społecznie uzasadnionego interesu” wobec wszelkich krytycznych czy zniesławiających wypowiedzi zawierających prawdziwe informacje jest niezgodne ze standardami wolności wypowiedzi, wskazanymi w Konstytucji. Wyrok spowodował, że zwrot zawarty w art. 213 § 2 k.k. – „służący obronie społecznie uzasadnionego interesu” – stał się z dniem publikacji wyroku, to jest 26 maja 2008 r., nieobowiązujący, gdy zarzut dotyczy postępowania osób pełniących funkcje publiczne. W uzasadnieniu wyroku wyjaśniono, iż „pomówienie innych podmiotów będzie nadal weryfikowane przez organy stosujące prawo (prokuratora, sądy) z punktu widzenia tego, czy służą obronie społecznie uzasadnionego interesu, pomówienie zaś osób pełniących funkcje publiczne tylko wtedy, gdy zarzut dotyczył będzie ich właściwości”. Trybunał zaznaczył ponadto, że wyrok nie zmienia brzmienia przepisu, choć zmienia się jego zakres podmiotowy, i zalecił ustawodawcy, by na nowo, jednoznacznie zredagował omawiany przepis, z uwzględnieniem zróżnicowanej sytuacji podmiotów, do których jest skierowany (szerzej zob. orzecznictwo do niniejszego rozdziału). Zniewaga – przestępstwo opisane w art. 216 k.k. – ma również swoją postać kwalifikowaną, to jest „znieważenie za pomocą środków masowego komunikowania” (art. 216 § 2 k.k.), które polega na ubliżeniu komuś lub na obraźliwym zachowaniu się wobec pokrzywdzonego za pośrednictwem prasy drukowanej, radia, telewizji lub Internetu19. Sprawca takiego czynu podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Swoboda wypowiedzi prasowej musi mieścić się w granicach prawa, które wytycza wiele ustaw regulujących rozmaite obszary życia społecznego. Normy ograniczające swobodę wypowiedzi dziennikarskiej ze względu na poszanowanie wartości społecznie bardziej pożądanych niż wartość dostępu do informacji zawarto w Konstytucji (np. art. 30 o nienaruszalności godności człowieka, art. 47 o ochronie prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia, art. 49 o tajemnicy komuni18 19 SK 43/05. Sentencja ogłoszona dnia 26 maja 2008 r., Dz. U. Nr 90, poz. 560. J. Wojciechowski, Przestępstwa przeciwko..., s. 51 i 59. 25 Art. 1 Rozdział 1. Przepisy ogólne kowania, art. 51 o prawie do nieujawniania informacji o sobie), w prawie cywilnym (ochrona dóbr osobistych), w prawie autorskim (zasady korzystania z cudzej twórczości w działalności prasowej – art. 25, 26, 29, 33), kodeksie karnym (zniesławienie – art. 212, zniewaga – art. 216, zakaz publicznego propagowania faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa i nawoływania do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych – art. 256). Ograniczenie swobody wypowiedzi łączy się z licznymi prawnie chronionymi tajemnicami: państwową, służbową, tajemnicami zawodowymi (zob. komentarz do art. 3a pr. pras.). Osobnym problemem jest milczenie prasy, w sytuacji gdy powinna informować. W literaturze przedmiotu nie zajmowano się tym problemem, a ma on znaczenie równoważne do tego, które obejmuje nadużycie słowa. Zdarza się bowiem, że z powodu rozmaitych animozji, od osobistych, prywatnych, po polityczne, lub z zemsty wydawcy, redaktorzy celowo ignorują osoby znaczące w życiu społecznym. Takie działanie wypacza prawdę o rzeczywistości, godzi w naturalne prawo poszanowania prawdy obiektywnej, na której zbudowany jest sens i cel istnienia prasy. 5. Rzetelne informowanie Podstawą należytego wypełniania przez prasę jej funkcji jest rzetelne informowanie. Nierzetelna informacja jest niebezpieczna, może prowadzić do zaburzenia spokoju i ładu społecznego, do czyjejś krzywdy. „Rzetelny” to według definicji leksykalnej „wypełniający należycie swoje obowiązki, uczciwy, słowny, solidny, sumienny, godny zaufania, (...) dokładny, należyty, właściwy, (...) prawdziwy, autentyczny”20. Informacja rzetelna to taka, która jest zgodna z faktami (prawdą) oraz pełna – półprawdy nie są rzetelną informacją. Ustawodawca nadaje przymiotowi rzetelności informacji szczególne znaczenie. Realizacji tej wartości służy art. 61 ust. 2 Konstytucji: „Prawo do uzyskiwania informacji obejmuje 20 Mały słownik języka polskiego, pod red. S. Skorupki, H. Auderskiej, Z. Łempickiej, Warszawa 1969, hasło: rzetelny, s. 729. 26 Funkcje i cele prasy Art. 1 dostęp do dokumentów oraz wstęp na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów, z możliwością rejestracji dźwięku lub obrazu”. Utrwalenie wypowiedzi i obrazów z przebiegu posiedzeń daje znacznie większe możliwości rzetelnego ukazania prawdy, niż przedstawienie jej własnymi słowami, które z natury rzeczy są obarczone subiektywizmem. Z art. 61 ust. 2 Konstytucji łączy się treść art. 1 oraz art. 6 ust. 1 pr. pras., który zobowiązuje prasę do „prawdziwego przedstawiania omawianych zjawisk”, co, jak zauważono w literaturze przedmiotu, dodatkowo uściśla pojęcie rzetelności21. Zagadnienie kryteriów oceny rzetelności informacji dziennikarskiej jest od lat przedmiotem dyskusji, ponieważ pojęcia informacji rzetelnej i informacji prawdziwej nie są na gruncie prawa prasowego tożsame (szerzej na ten temat w omówieniu art. 12). 6. Jawność życia publicznego Jedną z fundamentalnych zasad demokratycznego państwa jest jawność życia publicznego, a w szczególności jawność działania organów państwa i instytucji publicznych. Gwarantuje to art. 61 Konstytucji, który stanowi: „Obywatel ma prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne. Prawo to obejmuje również uzyskiwanie informacji o działalności organów samorządu gospodarczego i zawodowego, a także innych osób oraz jednostek organizacyjnych w zakresie, w jakim wykonują one zadania władzy publicznej i gospodarują mieniem komunalnym lub majątkiem Skarbu Państwa”. Pojęcie życia publicznego nie jest zdefiniowane22. Obejmuje ono instytucje i ich działania służące zaspokajaniu potrzeb społecznych. Instytucje te, zgodnie z Konstytucją, wymieniono w art. 4 ustawy z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej. Jawność życia B. Michalski, Podstawowe problemy prawa prasowego, Warszawa 1998, s. 14. Próbę określenia pojęcia „sprawa publiczna” podjęli M. Jabłoński i K. Wygoda (Ustawa o dostępie do informacji publicznej. Komentarz, Wrocław 2002, s. 17 i n.). 21 22 27 Art. 1 Rozdział 1. Przepisy ogólne publicznego, realizowana głównie przez prasę, ma prowadzić do ukazania i w następstwie do usunięcia zjawisk niepożądanych: niewłaściwego działania bądź zaniechania, nadużyć, korupcji. Realizacji tych celów służy dziennikarstwo śledcze. W ostatnich latach właśnie ten rodzaj działań i publikacji prasowych przyczynił się do wykrycia i ujawnienia, poprzez podanie do wiadomości publicznej, wielkich afer gospodarczych oraz korupcyjnych. To działanie dziennikarzy skłoniło prokuraturę do podjęcia stosownych czynności. 7. Kontrola i krytyka społeczna Funkcja kontrolna prasy łączy się ściśle z jej kompetencją do ujawniania, a co za tym idzie do przedstawiania społeczeństwu spraw życia publicznego. Zwrócenie uwagi na pewne zjawiska, z perspektywy wspólnego dobra na ogół niepożądane, ukazanie szerokiemu gronu czytelników faktów, które ktoś zamierzał ukryć, aby nie świadczyły przeciwko niemu, poddaje te kwestie szerokiemu osądowi i jednocześnie zmusza odpowiednie instytucje do podjęcia stosownych działań. Stąd mowa o dziennikarstwie interwencyjnym. Termin „krytyka społeczna” wydaje się reliktem PRL. Krytyki dokonują konkretne osoby, działające jako dziennikarze, politycy, publicyści, mające ustalone własne poglądy i dzielące się nimi z innymi członkami społeczeństwa. Krytyka to ocena, a ta zawsze naznaczona jest subiektywizmem. Obecnie mówi się nie o „krytyce społecznej”, ale raczej o „dziennikarskim prawie do negatywnych ocen”23 czy o „dziennikarskim prawie do przesady”24. Krytyka powinna rodzić skutki. Realizacji postulatów płynących z krytyki służą przepisy kodeksu postępowania administracyjnego zawarte w rozdziale 4 działu VIII – „Udział prasy i organizacji społecznych” (art. 248 i 251). Regulacja ta określa prasę jako instytucję prawną biorącą udział w pożądanym kształtowaniu życia społecznego. I. Lewandowska, Dziennikarz ma prawo do negatywnych ocen, Rzeczposp. z 13 stycznia 2005 r. 24 D. Frey, Dziennikarz ma prawo do przesady, Rzeczposp. z 16 września 2004 r. 23 28 Funkcje i cele prasy Art. 1 8. Orzecznictwo „Wolność prasy jest jedną z »wolności politycznych«, które w praktyce mogą doznawać ograniczeń z uwagi na konieczność zapewnienia wolności jednostki. Tak więc wolność prasy nie ma i nie może mieć charakteru absolutnego, nie może mieć postaci nieskrępowanej niczym swobody działania, a tym bardziej nie sposób jej traktować jako samoistnego źródła wartości [teza]. Wolna prasa ma służyć człowiekowi i obywatelowi, spełniając funkcję informacyjną i kontrolną (...). Dziennikarze nie mogą przy tym zapominać, że wolność ta nie służy tylko im (znaczna jej część została zresztą już dawno »zawłaszczona« przez redaktorów naczelnych i właścicieli pism, w praktyce wskazujących cele dziennikarskich ataków). (...) Wolna prasa realizuje prawo obywatela do rzetelnej – czyli prawdziwej, uczciwej, jasnej, niewprowadzającej w błąd, odpowiedzialnej informacji. Jakkolwiek beneficjantami wolności prasy są w pierwszej kolejności dziennikarze, to jednak pamiętać należy, że służyć ma ona całemu społeczeństwu. Korzystając z wolności prasy dziennikarze nie mogą posługiwać się nią bez ograniczeń. Nie wolno im także stawiać barier i hamulców, blokujących możliwość odniesienia się zainteresowanych do treści opublikowanych w prasie drukowanej lub emitowanej przez radio bądź telewizję” – orzeczenie SN z 12 listopada 2003 r., V KK 52/03, OSP 2005, nr 2, poz. 25, LEX nr 84323. „Odmowa udzielenia żądanych przez Redakcję informacji w sposób oczywisty narusza konstytucyjną wolność prasy oraz jej obowiązek urzeczywistniania prawa obywateli do ich rzetelnego informowania, jawności życia publicznego oraz kontroli i krytyki społecznej. Prawo nie tylko dziennikarza, ale i każdego obywatela do uzyskania (...) informacji wynika – zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich – wprost z Konstytucji RP, która w art. 61 ust. 1 stanowi, że obywatel ma prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne. Prawo to obejmuje również uzyskiwanie informacji o działalności organów samorządu gospodarczego i zawodowego, a także innych osób oraz jednostek organizacyjnych w zakresie, w jakim wykonują one zadania władzy publicznej i gospodarują mieniem 29 Art. 1 Rozdział 1. Przepisy ogólne komunalnym lub majątkiem Skarbu Państwa. W myśl art. 61 ust. 3, ograniczenie tego prawa może nastąpić wyłącznie ze względu na określoną w ustawach ochronę wolności i praw innych osób i podmiotów gospodarczych oraz ochronę porządku publicznego, bezpieczeństwa lub ważnego interesu gospodarczego państwa. Podstawą do odmowy udzielenia informacji może być również konieczność ochrony dóbr osobistych zaliczanych do sfery prywatności. (...) ważny interes państwa przemawia za tym, by jak najszersza sfera działalności osób wykonujących funkcje publiczne lub zadania publiczne była jawna i poddana publicznej kontroli. Jawność życia publicznego jest najlepszym remedium na liczne patologie sfery publicznej. Ponadto należy podkreślić, iż w świetle powołanych przepisów konstytucyjnych jawność jest zasadą, zaś jej wyłączenia wyjątkiem” – wyrok SN z 3 października 2002 r., III RN 89/02, OSNP 2003, nr 18, poz. 426. „(...) wolność prasy w rozumieniu art. 14 Konstytucji RP nie ogranicza się do rozpowszechniania wiadomości i informacji, lecz obejmuje również dostęp do legalnych źródeł informacji. Należy w związku z tym przyjąć, że wolność prasy chroni także prawo prasy do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej, prawo dostępu do dokumentów będących w posiadaniu tych organów oraz prawo wstępu na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z wyborów powszechnych, z możliwością rejestracji dźwięku lub obrazu. Uprawnieniom tym odpowiada obowiązek właściwych organów władzy publicznej udzielania prasie informacji o ich działalności, zapewnienia dostępu do dokumentów oraz zapewnienia wstępu na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej” – wyrok SN z dnia 1 czerwca 2002 r., III RN 64/00, OSNAPiUS 2001, nr 6, poz. 183. „Stosowanie kryterium »obrony społecznie uzasadnionego interesu« wobec wszelkich krytycznych czy zniesławiających wypowiedzi zawierających prawdziwe informacje, bez jakiegokolwiek rozróżnienia kategorii osób i ich roli w życiu publicznym, stanowi naruszenie standardu wolności wypowiedzi wyznaczonego przez art. 14 oraz art. 54 ust. 1 Konstytucji, powszechnie uznawanego w krajach demokratycznych. Oznacza 30 Jednakowe traktowanie prasy Art. 2 bowiem konieczność dokonywania wobec każdej prawdziwej informacji, w tym także odnoszącej się do osób, których działania mają zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania państwa, jego struktur czy szeroko rozumianych instytucji publicznych i społecznych czy gospodarczych – dodatkowej kwalifikacji, polegającej na ocenie, czy jej rozpowszechnianie, upublicznianie służy obronie uzasadnionego interesu społecznego. Taka koncepcja normatywna nie uwzględnia aksjologii współczesnego demokratycznego państwa prawa i nie respektuje gwarancji konstytucyjnych wolności słowa oraz prasy. Bez względu na to, czy kategoria »społecznie uzasadnionego interesu« może być poddana obiektywizacji, lub też nie, sam fakt konieczności sięgania po dodatkowe wyznaczniki i kryteria, aby usprawiedliwić publikację za pomocą środków społecznego przekazu prawdziwej informacji o działalności osób wykonujących funkcje publiczne, jest nieproporcjonalną ingerencją w wolność słowa oraz wolność prasy i zagraża co najmniej potencjalnie, wolności debaty publicznej” – wyrok TK z dnia 12 maja 2008 r., SK 43/05, OTK-A 2008, nr 4, poz. 57. Art. 2 [Jednakowe traktowanie prasy] Organy państwowe zgodnie z Konstytucją Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej stwarzają prasie warunki niezbędne do wykonywania jej funkcji i zadań, w tym również umożliwiające działalność redakcjom dzienników i czasopism zróżnicowanych pod względem programu, zakresu tematycznego i prezentowanych postaw. 1. Organy państwowe Organy państwowe to, zgodnie z art. 10 Konstytucji, organy władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent i Rada Ministrów, tworzona przez ministrów i premiera. Przedstawicielem Rady Ministrów w województwie jest wojewoda. W urzędach administracji rządowej działa korpus służby cywilnej. Wchodzący w jego skład urzęd31
