zachowania zdrowotne związane z samoleczeniem w okresie
advertisement
Nowiny Lekarskie 2012, 81, 4, 412–417 JANA KRZYSZTOSZEK1, MONIKA MATECKA2, ARLETA MATSCHAY3, EWA JAKUBEK2 ZACHOWANIA ZDROWOTNE ZWIĄZANE Z SAMOLECZENIEM W OKRESIE STAROŚCI SELF-TREATMENT RELATED HEALTH BEHAVIOURS IN OLD AGE 1 Katedra i Zakład Farmakoekonomiki i Farmacji Społecznej, Wydział Farmaceutyczny Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. zw. dr hab. Elżbieta Nowakowska 2 Katedra i Zakład Organizacji i Zarządzania w Opiece Zdrowotnej Wydział Nauki o Zdrowiu Kierownik: dr hab. Maria Danuta Głowacka 3 Pracownia Farmacji Praktycznej, Wydział Farmaceutyczny Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: dr Arleta Matschay Streszczenie Zjawisko samoleczenia staje się w Polsce coraz bardziej powszechne i dotyczy osób należących do różnych grup wiekowych. Ma ono aspekt pozytywny, ponieważ wiąże się z faktem zaangażowania człowieka w zachowanie lub potęgowanie własnych zasobów zdrowotnych. Często jednakże sprowadza się do bezkrytycznego, nieodpowiedzialnego przyjmowania informacji reklamowych dotyczących różnych produktów OTC, co może prowadzić do trwałych niekorzystnych zmian w obszarze zdrowia. Konsekwencje samoleczenia są szczególnie niebezpieczne w przypadku osób starszych, m.in. z uwagi na ich ogólny, pogarszający się z wiekiem, stan zdrowia, wielochorobowość i obciążenie organizmu w następstwie zażywania wielu leków jednocześnie. SŁOWA KLUCZOWE: samoleczenie, zachowania zdrowotne, starość. Summary Self-treatment is becoming more and more popular in Poland among people at different age. Since self-treatment demands a person’s engagement to develop and increase their own health resources it might be considered constructive. Yet, very often this behavior pattern comes down to indiscriminate and irresponsible application of advertised OTC products that in turn may result in permanent adverse changes in one’s health status. The results of self-treatment are particularly dangerous for the elderly because of their worsening-with-age general health condition, multiple morbidities, and burden brought about by simultaneous administration of numerous drugs. KEY WORDS: self-treatment, health behaviours, old age. Zachowania zdrowotne – pojęcie i rodzaje Zachowania zdrowotne (lub zachowania związane ze zdrowiem) to wszelkie formy aktywności człowieka, które pozostają w istotnym związku z jego zdrowiem – służą utrzymaniu lub/i potęgowaniu zasobów zdrowotnych lub przeciwnie – prowadzą do ich umniejszenia bądź wyczerpania. Zgodnie z definicją skutkową, zachowania zdrowotne dzieli się na: prozdrowotne (pozytywne, korzystne dla zdrowia) i antyzdrowotne (negatywne, niekorzystne dla zdrowia). Te pierwsze mogą promować zdrowie, zapobiegać chorobie i wzmacniać proces powrotu do zdrowia, te drugie mogą zdrowie uszkadzać, zagrażać mu i w różnym stopniu utrudniać zdrowienie [1]. Zachowania zdrowotne ujmuje się także jako: 1. nawykowe, stabilne wzory zachowań prozdrowotnych i antyzdrowotnych oraz 2. celowe czynności zdrowotne. Nawyki zdrowotne są wynikiem procesów socjalizacji oraz wpływów kulturowych; zalicza się do nich nawyki higieniczne, nawyki związane z czystością najbliższego otoczenia, nawyki żywieniowe oraz nawyki związane z aktywnością ruchową i wypoczynkiem. Zachowania celowe podejmowane są z kolei w związku z pojawiającymi się zmianami rozwojowymi, jako odpowiedź na nowe wyzwania życiowe, w sytuacji podwyższo- PRACE POGLĄDOWE nego ryzyka zachorowania lub wystąpienia choroby. Wreszcie, zgodnie z kolejnym kryterium podziału – jakim jest sytuacja zdrowotna – wyróżnia się zachowania w sytuacji zdrowia (promocyjne, profilaktyczne) oraz zachowania w sytuacji choroby [1]. Zachowania w zdrowiu podejmowane są przez osobę uważającą się za zdrową i mają na celu zarówno uzyskanie wyższego poziomu jakości własnego zdrowia, jak i zapobieżenie chorobie lub jej wykrycie w stanie asymptomatycznym [2]. Zachowania w chorobie są natomiast podejmowane przez człowieka wówczas, gdy ma on poczucie zagrożenia bądź załamania zdrowia. Wyróżnić tu można takie zachowania, jak: poszukiwanie pomocy lekarskiej, podejmowanie działań, których celem jest powrót do zdrowia oraz samoleczenie. Z uwagi na nasilające się zjawisko komercjalizacji przemysłu farmaceutycznego, samoleczenie stało się istotnym obszarem zainteresowania opieki zdrowotnej [1]. Samoleczenie w Polsce – próba przybliżenia zjawiska Samoleczenie jest w Polsce stosunkowo nowym zjawiskiem, niewątpliwie jednak staje się coraz bardziej powszechne. Początek lat 90. charakteryzowały duże zmiany na rynku farmaceutycznym, w tym pojawienie się nowego segmentu, segmentu leków OTC (ang. over Zachowania zdrowotne związane z samoleczeniem w okresie starości the counter). Ogromna liczba produktów farmaceutycznych, m.in. witaminy, większość kremów, środki przeciwzapalne i przeciwbólowe, towarów niegdyś deficytowych, stała się nagle dostępna bez recepty. Nowopowstały segment natychmiast wzrósł i w następnych latach intensywnie się rozwijał. Stały wzrost rynku leków OTC dowodzi rozwoju tego zjawiska, a wartość rynku obrazuje skalę samoleczenia w Polsce (Ryc. 1). Z raportu przeprowadzonego w 2008 r. przez Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia wynika, że aż 75% Polaków przyznaje się do korzystania z leków bez recepty [3]. Polacy lubią leczyć się sami. Z uzyskanych deklaracji w badaniu CBOS zrealizowanym we wrześniu 2010 roku na reprezentatywnej próbie losowej dorosłych mieszkańców Polski liczącej 1041 osób wynika, że w sytuacji pogorszenia stanu zdrowia, pojawienia się pierwszych objawów choroby, blisko co trzeci respondent (31%) stosuje wypróbowane domowe metody, a co czwarty (24%) nie korzysta w takich przypadkach z porady lekarza, lecz zażywa leki dostępne bez recepty [4]. Pacjenci często korzystają przy tym z informacji podawanych w reklamach czy folderach [5]. Z raportu TNS OBOP zrealizowanego na reprezentatywnej próbie 1003 Polaków w wieku 15 lat i więcej wynika, że co trzeci Polak (31%) czerpie informacje na temat leków dostępnych bez recepty z reklam radiowych i telewizyjnych, i prawie jedna piąta (17%) z ulotek reklamowych 413 [6]. Warto zauważyć, że lekarze w Polsce często akceptują zjawisko samoleczenia, co może być konsekwencją wysokiego obciążenia systemu opieki zdrowotnej w kraju i związanych z tym trudności w umówieniu się na wizytę do lekarza, zwłaszcza specjalisty [5]. Według wspomnianego wyżej badania CBOS, stosowanie leków OTC jest rozpowszechnione w Polsce we wszystkich grupach społeczno-demograficznych [4]. Co prawda, wśród osób starszych (powyżej 65 r.ż.), emerytów (76%) i rencistów (78%), ogólny odsetek przyjmujących leki bez recepty nie jest wyższy niż w innych grupach wiekowych (80%), jednak należy podkreślić, że uzyskany wynik wskazuje na fakt stosowania tych preparatów aż przez siedem osób starszych na dziesięć. Nadmienić należy również, że niektóre kategorie leków osoby starsze używają częściej niż osoby należące do pozostałych grup wiekowych. Wskazać tu można przede wszystkim leki nasercowe, poprawiające krążenie, środki uspokajające i nasenne oraz łagodzące dolegliwości układu pokarmowego [4]. Warto dodać w tym miejscu, że nadmierna ilość leków nasennych czy uspokajających jest, obok osteoporozy i dezorientacji, jedną z najczęstszych przyczyn upadków ludzi starszych, prowadzącą w konsekwencji do złamania szyjki kości udowej [7]. Podobnie jak pozostałe grupy wiekowe, ludzie w podeszłym wieku często zażywają także środki przeciwbólowe i przeciwzapalne, które stosuje niemal dwie trzecie Rycina 1. Wartość i dynamika rynku leków OTC w Polsce w latach 2002–2012 w mld zł. Figure 1. Value and sale of OTC drugs in Poland in 2001–2012 (billions PLN). p – prognoza (p – prognosis) Źródło: A. Walczak, Rynek OTC w Polsce rozwija się, www.eGospodarka.pl za: PMR, PharmaExpert, raport „Rynek OTC w Polsce 2007. Prognozy rozwoju 2007-2009”, A. Baranowska-Skimina, Rynek produktów OTC w Polsce 2010, www.eGospodarka.pl za: PMR, PharmaExpert, raport PMR pod tytułem „Rynek OTC w Polsce 2010. Strategie switch i prognozy rozwoju na lata 2010-2012”. PRACE POGLĄDOWE 414 Jana Krzysztoszek i inni (65%) Polaków, jak również różnego rodzaju witaminy, minerały oraz środki zwiększające odporność (44% badanych). Badania prowadzone od wielu lat w rejonie warszawskim dokumentują np., że suplementację stosuje ponad 40% osób w wieku 75–80 lat [8]. Zjawisko to może tymczasem nieść ze sobą pewne zagrożenia dla zdrowia, związane po pierwsze – z możliwym toksycznym oddziaływaniem nadmiaru tych składników pokarmowych, po drugie – z faktem nieuwzględniania możliwych interakcji z zażywanymi lekami oraz żywnością [8]. Odpowiedzialne i mądre samoleczenie, oparte na wystarczającej wiedzy o schorzeniach i ich leczeniu, należy oceniać jako zjawisko korzystne. Z jednej strony świadczy ono bowiem o zainteresowaniu jednostki utrzymaniem lub/i potęgowaniem własnych zasobów zdrowotnych, z drugiej wiąże się z oszczędnościami finansowymi dla pacjenta i budżetu ubezpieczyciela oraz oszczędnościami czasowymi – zarówno dla chorego, jak i lekarza. Z brytyjskiego raportu rządowego z 2005 r. wynika, że samoleczenie zmniejsza o 40% liczbę wizyt u lekarza, o 17% liczbę wizyt domowych, o 50% konieczność interwencji pogotowia ratunkowego i w takim samym stopniu liczbę przyjęć do szpitala oraz czas spędzony przez pacjenta w szpitalu [3]. Z kolei nieodpowiednio zastosowane samoleczenie, oparte np. na bezkrytycznym przyjmowaniu informacji reklamowych różnych produktów OTC, w przypadku osób starszych może prowadzić do szeregu groźnych następstw i powikłań w postaci m.in. nadużywania leków, opóźniania wizyty u lekarza i diagnozy, wielolekowości, kaskady lekowej, polipragmazji oraz nieodpowiedniego łączenia leków i interakcji lek-lek i lek-choroba. Dodatkowym negatywnym skutkiem takiej sytuacji są niepotrzebne wydatki finansowe. Wymiary cierpienia w okresie starości Jak zauważa Vittorino Andreoli, „Każdy wiek ma swoje cierpienie (…)” [9]. Cierpienie w okresie starości ma przede wszystkim charakter fizyczny, jest związane z takimi zjawiskami, jak: spadek zdolności adaptacyjnych organizmu, stopniowe narastanie różnorodnych zmian degeneracyjnych, wzrost zapadalności na wiele chorób [7]. Wśród problemów zdrowotnych osób starszych wskazać można przede wszystkim wielochorobowość, zaburzenia funkcjonowania psychicznego oraz niepełnosprawność [10]. Jak wynika z badań w Polsce ok. 41% osób powyżej 60. roku życia choruje na cztery i więcej schorzeń przewlekłych, co oznacza, że średnia liczba tych chorób przypadająca na jedną osobę wynosi ok. 3,8 [11]. Najczęstsze schorzenia dotyczą układu krążenia (nadciśnienie tętnicze, choroba niedokrwienna serca, inne choroby serca, miażdżyca) oraz kostno-stawowego (reumatoidalne zapalenie stawów i inne przewlekłe choroby stawów, choroby kości, w tym kręgosłupa) [11, 12]. Dla okresu starości charakterystyczne są także tzw. wielkie problemy geriatryczne, czyli przewlekłe zaburzenia, które prowadzą do niepełnosprawności funkcjonalnej u osób starszych; wśród nich wskazuje się: zaburzenia zwiera- PRACE POGLĄDOWE czy, zaburzenia lokomocji i równowagi, upadki, upośledzenie wzroku i słuchu oraz otępienie, zaburzenia otępienne i depresje [13]. Istotnym elementem doświadczenia osób starszych jest więc dyskomfort i ból fizyczny, związany z występowaniem licznych dysfunkcji organizmu, chorób przewlekłych oraz schorzeń charakterystycznych dla wieku podeszłego. Jakość życia w okresie starości jest w związku z tym raczej niska. Jak zauważa E. Trafiałek, starość związana jest z takimi zjawiskami, jak pauperyzacja, niepełnosprawność, wzrost zapotrzebowania na wsparcie ze strony rodziny i instytucji, kosztowne leczenie, rehabilitacja oraz opieka paliatywna [14]. Charakterystyczne dla okresu starości zmiany biologiczne w organizmie pociągają za sobą zmiany w psychice, w ich następstwie pojawiają się z kolei zmiany w funkcjonowaniu społecznym. I tak nasilająca się wraz z wiekiem utrata sił fizycznych powoduje, że wzrasta zależność osoby starszej od jej otoczenia społecznego, a to prowadzi w konsekwencji to niekorzystnych zmian w obrazie własnej osoby i samoocenie ludzi starszych. Cierpienie w okresie starości może być związane także z faktem pogorszenia się funkcjonowania intelektualnego. Wraz z wiekiem obniża się bowiem zarówno pamięć natychmiastowa, jak i krótkotrwała (w największym stopniu) oraz długotrwała [15]. Osoby starsze są ponadto bardziej podatne na działanie bodźców rozpraszających i mniej efektywne w poszukiwaniu nowych, skutecznych sposobów przyswajania i zapamiętywania informacji [16]. Warto zaznaczyć jednocześnie, że jeśli mniejsza sprawność pamięci stanowi konsekwencję starzenia się, to na ogół nie prowadzi to do dezorganizacji codziennego życia. Poważne problemy z pamięcią (utrudniające wykonywanie zwykłych czynności) mogą natomiast znamionować proces patologiczny, towarzysząc wielu zaburzeniom psychicznym i fizycznym [17]. Przyczyną cierpienia w okresie starości są także problemy psychologiczne, związane z doświadczaniem różnego rodzaju strat (śmierć bliskich osób, samotność i osamotnienie, utrata poczucia znaczenia i sensu własnej egzystencji, trudności z samoakceptacją). Sytuację seniorów w Polsce komplikują dodatkowo trudne warunki ekonomiczne. Bardzo niskie dochody obniżają standard życia, uniemożliwiają wybór lub zmianę miejsca zamieszkania oraz zaspokojenie potrzeb natury kulturalnej, estetycznej, poznawczej i zdrowotnej (niemożność wykupienia leków, korzystania z dodatkowych zabiegów pielęgnacyjnych, rehabilitacyjnych). Cierpienie w sferze społecznej związane jest z kolei z faktem, że starości towarzyszy stopniowa rezygnacja z pełnienia odpowiedzialnych i znaczących ról społecznych na rzecz bardziej pasywnych form funkcjonowania [18]. Dominować zaczynają tzw. role peryferyjne [19]. Jak zauważa A. Modlińska, po przekroczeniu pewnego wieku człowiek zostaje wykluczony z „przestrzeni produktywnej” i umieszczony w „przestrzeni starości”, która stanowi niejako rodzaj getta i nie jest już ani obszarem pracy ani też rozrywki [20]. Istniejące w społeczeństwie Zachowania zdrowotne związane z samoleczeniem w okresie starości stereotypy dotyczące ludzi starych skłaniają jednostkę do potwierdzania tych mitów we własnym funkcjonowaniu [21]. Ludzie starsi degradują się zatem psychicznie i społecznie oraz realizują arbitralnie przypisane im przez społeczeństwo role, ponieważ chcą uzyskać akceptację i uniknąć odrzucenia [14, 22]. Problemy związane z farmakoterapią u pacjentów w podeszłym wieku Fakt, że u wielu osób starszych rozpoznaje się kilka schorzeń równocześnie (często o charakterze przewlekłym) sprawia, że osoby te przyjmują zwykle kilka lub nawet kilkanaście różnych leków dziennie. Badania nad farmakoterapią osób starszych prowadzone w ostatnich latach w Europie (w tym również w Polsce) dowiodły, że ponad połowa pacjentów stosuje w codziennym schemacie leczenia więcej niż 5 leków jednocześnie, a częściej niż co dziesiąty – co najmniej 10 preparatów [23]. Z kolei J. Woroń podaje, iż statystyczny polski pacjent po 65 r.ż. przyjmuje przewlekle 5 leków przepisanych przez lekarza i dodatkowo 2 leki lub suplementy diety w ramach samoleczenia [24]. Wielolekowość w przypadku starszych pacjentów jest czynnikiem ryzyka występowania polekowych działań niepożądanych – wraz ze wzrostem liczby stosowanych leków (niezależnie od składu jakościowego, schematu leczenia) zwiększa się ryzyko występowania powikłań polekowych. Ryzyko to wzrasta wykładniczo i przy dwóch stosowanych preparatach jednocześnie wynosi 5,6%, przy pięciu – 50%, a przy ośmiu – 100% [25]. Jak się okazuje, lekarze nie zawsze pytają pacjentów o leki i suplementy diety stosowane w ramach samoleczenia. W badaniu przeprowadzonym przez E. Wojtowicz i H. Kutaj-Wąsikowską w 2009 r. 27% pacjentów przyznało, że ich lekarz nigdy nie pytał o zażywanie innych leków bez recepty, a 19% stwierdziło, że ich lekarz nie wie, jakich leków OTC używają; w konsekwencji tego zaniechania nierozpoznane działania niepożądane stają się niejako dodatkowym schorzeniem wymagającym włączenia leczenia [3]. Sytuacja ta może sprzyjać powstawaniu tzw. kaskady lekowej, polegającej na leczeniu działań niepożądanych po uprzednio zastosowanym leczeniu. Kaskady lekowe stanowią element napędowy wielolekowości i stwarzają potencjalne ryzyko pojawienia się kolejnych niekorzystnych efektów polekowych, takich jak np. choroba polekowa, znajdująca się w pierwszej dziesiątce przyczyn zgonów i będąca powodem od 10% do 15% hospitalizacji [3], czy też jatrogenne zespoły geriatryczne, będące przyczyną nawet do 30% wszystkich problemów klinicznych w geriatrii [25]. Zjawisko wielolekowości na skutek nadmiernego i niekontrolowanego pobierania przez osoby starsze leków OTC może narastać, gdyż osoby te często sugerują się informacjami, których źródłem są reklamy. Pacjenci nie informują ponadto lekarzy o zażywaniu różnego rodzaju produktów reklamowanych, ponieważ uznają je za bezpieczne dla zdrowia i nie zdają sobie sprawy z możliwych działań niepożądanych. Tymczasem np. przedawkowanie paracetamolu, który jest substancją 415 czynną wielu preparatów OTC, może być przyczyną niewydolności wątroby wywołanej lekami [26]. Występowanie polekowych działań niepożądanych wzrasta wraz z wiekiem. Ocenia się, że w 8. i 9. dekadzie życia niepożądane działania terapii (ADR) występują czterokrotnie częściej niż u pacjentów przed 50. rokiem życia. Jedną z istotniejszych przyczyn, które zwiększają częstość występowania ADR u osób starszych, są zmiany w farmakokinetyce leków. Zjawisko to uznawane jest za cichą epidemię [27]. Z kolei do klasycznych przykładów polipragmazji (nadmierne, niepotrzebne pobieranie leków) należy dublowanie terapii, np. równoległe stosowanie przez pacjentów w starszym wieku dwóch leków z grupy inhibitorów konwertazy angiotensyny [28]. W badaniach przeprowadzonych w Polsce co dziesiąty chory leczony lekiem z tej grupy otrzymywał równolegle drugi lek; najczęściej jeden z leków zapisywany był przez lekarza rodzinnego, a drugi – przez kardiologa [29]. Dublowanie terapii u chorych starszych dotyczy również często niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ), co wynika z dostępności niektórych preparatów bez recepty, a także benzodiazepin [25]. Na uwagę zasługuje również fakt stosowania leków niezgodnie z zaleceniami przez aż trzy osoby starsze na cztery [30]. Uważa się, że ryzyko niepodatności na zalecenia wzrasta wraz z liczbą stosowanych leków; jest również wyraźnie zwiększone przy stosowaniu skomplikowanych schematów leczenia i postaci leków trudnych do dawkowania (czopki, krople, syropy) oraz u chorych stosujących leki w długich okresach bezobjawowych schorzeń [25]. Do innych przyczyn niskiej podatności na zalecenia należy zaliczyć: nieuwzględnianie przez lekarzy ograniczeń stanu funkcjonalnego pacjenta, niski status ekonomiczny, często uniemożliwiający wykupienie wszystkich przepisanych leków lub skutkujący zmniejszeniem dawki i/lub częstotliwości stosowania wykupionego leku, oraz tzw. intencyjną niepodatność na zalecenia. Ta ostatnia obejmuje z jednej strony samodzielne zmniejszanie dawek (lub wręcz niestosowanie leku), jeśli występują działania niepożądane, a z drugiej zwiększanie dawek w przypadku braku pożądanego efektu. Pierwszy problem opisuje sytuacja, gdy chory ma zlecony lek moczopędny, po zastosowaniu którego występuje nietrzymanie moczu. Pacjent może wówczas odstawić lek lub zmniejszyć jego dawkę bez konsultacji z lekarzem. Jeśli chodzi z kolei o zwiększanie dawek, to najczęściej dotyczy to leków przeciwbólowych oraz nasennych [25]. Zażywanie zbyt dużej ilości środków farmaceutycznych, stosowanie ich niezgodnie z zaleceniami oraz przyjmowanie tych samych substancji sprzedawanych pod różnymi nazwami handlowymi, może spowodować zatrucie lekami, natomiast ich niekontrolowane zażywanie może prowadzić do uzależnienia [31]. PRACE POGLĄDOWE 416 Jana Krzysztoszek i inni Lekarz i farmaceuta jako źródła wsparcia dla pacjentów w podeszłym wieku Osoby w podeszłym wieku stanowią znaczącą grupę pacjentów korzystających z porady lekarza rodzinnego oraz farmaceuty w aptekach otwartych. Farmaceuta może – i powinien – wpływać na proces podejmowania decyzji dotyczących zakupu leków OTC przez pacjentów w podeszłym wieku. Jego rola polega bowiem m.in. na rozpoznawaniu i zapobieganiu potencjalnym problemom, jakie związane są ze stosowaniem określonych leków. Problem lekowy określić można jako „każde niepożądane zdarzenie doświadczane przez pacjenta, związane ze stosowaniem leku oraz mogące się z jego zastosowaniem wiązać, wpływające lub mogące wpływać na efekt leczenia tego pacjenta” [32]. Jednym z problemów lekowych jest zażywanie leku bez wskazań, najczęściej związane ze zjawiskiem samoleczenia. Działania farmaceuty jako doradcy pacjenta powinny być ukierunkowane m.in. na: udowodnienie potrzeby zażycia określonego leku, wybór właściwego preparatu i w odpowiedniej postaci, minimalizowanie możliwości wystąpienia działań niepożądanych oraz interakcji leku [32]. Istotną rolę w ograniczaniu zagrożeń związanych ze stosowaniem leków OTC przez pacjentów w podeszłym wieku odgrywa również lekarz, szczególnie rodzinny, to on bowiem ma najczęstszy kontakt z chorymi w tej grupie wiekowej. Pacjenci geriatryczni rzadko informują lekarza o zażywaniu produktów OTC, jak również rzadko informują farmaceutę o przyjmowanych lekach. Również lekarze nie zawsze zbierają szczegółowe informacje na temat wszystkich stosowanych przez pacjenta leków, w tym tych dostępnych bez recepty. Prawidłowa komunikacja w relacji lekarz-pacjent jest tymczasem kluczowym elementem procesu diagnozy i leczenia. Podstawą tej relacji jest zyskanie zaufania pacjenta, rozpoznanie jego problemów i potrzeb oraz udzielenie odpowiedniej formy wsparcia – informacyjnego, instrumentalnego, a niekiedy także emocjonalnego. Warto nadmienić, że duży wpływ na zachowania zdrowotne pacjentów geriatrycznych ma ich najbliższe otoczenie. Członkowie rodziny mogą odgrywać istotną rolę w procesie mobilizowania pacjentów do podjęcia leczenia, regularnych konsultacji ze specjalistą, stosowania się do zaleceń terapeutycznych, wprowadzania zmian w diecie oraz aktywności fizycznej oraz odpowiedzialnego korzystania z preparatów OTC w przypadku samoleczenia. Wnioski 1. Zauważalny wzrost wiedzy pacjentów na temat produktów OTC oraz utrudniony dostęp do lekarzy, zwłaszcza specjalistów, przyczynia się do zwiększenia sprzedaży w segmencie preparatów dostępnych bez recepty i suplementów diety. 2. Starzenie się społeczeństw jest jednym z najważniejszych wyzwań współczesnego świata. Sprostanie temu wyzwaniu wymaga po pierwsze – rozumienia proble- PRACE POGLĄDOWE mów ludzi starych, po wtóre – kształcenia specjalistów, którzy będą potrafili wyjść naprzeciw oczekiwaniom i potrzebom zdrowotnym, opiekuńczym oraz psychospołecznym tej grupy wiekowej. 3. Pacjenci w starszym wieku powinni być informowani przez lekarzy rodzinnych, lekarzy specjalistów oraz farmaceutów o wszelkich możliwych zagrożeniach związanych ze stosowaniem leków OTC. 4. Pacjenci w starszym wieku powinni być zachęcani do kupowania leków w miejscach, w których mogą uzyskać fachową poradę farmaceuty. 5. Istnieje konieczność edukowania społeczeństwa w zakresie tak korzyści, jak i zagrożeń, które związane są ze stosowaniem produktów dostępnych bez recepty. Piśmiennictwo 1. Heszen I., Sęk H.: Psychologia zdrowia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, 93, 99, 100. 2. Dolińska-Zygmunt,G.: Behawioralne wyznaczniki zdrowia. W: Podstawy psychologii zdrowia. G. Dolińska-Zygmunt (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002, 38-39. 3. Samoleczenie – tak, ale... Z kraju; 31.08.2009; PAP www.esculap.pl, 05.01.2011 4. Roguska B., Feliksiak M.: Stosowanie leków dostępnych bez recepty, CBOS, Warszawa 2010, 10. 5. Wieczorkiewicz R.: Rozwija się rynek suplementów diety, www.eGospodarka.pl, 09.01.2011 6. Anam R.: Leki OTC: ulotki źródłem informacji dla 17% Polaków, www.eGospodarka.pl, 11.01.2011, za: TNS OBOP, raport „Zwyczaje zakupowe Polaków związane z nabywaniem leków”, 05.2007. 7. Krzyżowski J.: Psychogeriatria. „Medyk”, 2004, 93, 37. 8. Wądołowska L.: Grupy ludności podwyższonego ryzyka zaburzeń zdrowia i ich problemy żywieniowe. W: Żywienie człowieka a zdrowie publiczne. J. Gawęcki, W. Roszkowski (red.), T. 3., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, 219-238. 9. Andreoli V.: Zrozumieć cierpienie. Aby ból ustąpił radości. Wydawnictwo Homini, Warszawa 2007, 143. 10. Szczerbińska K.: Problemy zdrowotne starzejącego się społeczeństwa. W: Dostępność opieki zdrowotnej i pomocy społecznej dla osób starszych w Polsce. K. Szczerbińska (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006, 36. 11. Kuciarska-Ciesielska M.: Starzenie się i starość; pojęcia, tendencje, cechy i struktury. W: Ku godnej i aktywnej starości. Raport o rozwoju społecznym Polska 1999. S. Golinowska (red.), UNDP i CASE, Warszawa. 1999, 19. 12. Tobiasz-Adamczyk B., Brzyski P., Bajka J.: Społeczne uwarunkowania jakości życia kobiet u progu wieku podeszłego. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004, 57-62. 13. Zych A.A.: Leksykon gerontologii. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, 201. 14. Trafiałek E.: Polska starość w dobie przemian. „Śląsk” Wydawnictwo Naukowe, 2003, 132, 97. 15. Medina J.J.: Zegar życia. Prószyński i S-ka, Warszawa 2001, 128. Zachowania zdrowotne związane z samoleczeniem w okresie starości 16. Kielar-Turska M.: Rozwój człowieka w pełnym cyklu życia. W: Psychologia. Podstawy psychologii. J. Strelau (red.), T. 1, GWP, Gdańsk 2000, 285-332. 17. Cavanaugh J.C.: Starzenie się. W: Psychologia rozwojowa. P.E. Bryant, A.M. Colman (red.), Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1997, 109-135. 18. Kotlarska-Michalska A.: Starość w aspekcie socjologicznym. W: Profile starości. Wydawnictwo Miejskie. Urząd Miasta Poznania. Wydział Zdrowia i Spraw Społecznych, Poznań 2000, 87-96. 19. Leszczyńska-Rejchert A.: Człowiek starszy i jego wspomaganie – w stronę pedagogiki starości. Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2005. 20. Modlińska A.: Wybrane zagadnienia z opieki paliatywnej nad ludźmi w podeszłym wieku. W: Pielęgniarstwo w opiece paliatywnej i hospicyjnej. K. de Walden-Gałuszko, A. Kaptacz (red.), PZWL, Warszawa 2005, 237-249. 21. Mill Barrell L., Wyman J.F.: Psychosocial Nursing with Older Adults, W: Psychiatric Mental Health Nursing. The Therapeutic Use of Self. L.M. Birckhead (red.), Lippincott Company, Philadelphia 1989, 567-593. 22. Cichocka M.: Psychologiczne problemy starzenia się i starości. W: Zaburzenia psychiczne wieku podeszłego. S. Krzymiński (red.), Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1993, 249-265. 23. Kaufman D.W., Kelly J.P., Rosenberg L. i wsp.: Recent patterns of medication use in the ambulatory adult population of the United States: the Slone survey. JAMA, 2002, 287: 337-344. 24. Woroń J.: Niekorzystne interakcje leków w farmakoterapii geriatrycznej. TERAPIA, 2009, 1 (220), 10-16. 417 25. Wieczorowska-Tobis K., Rajska-Neum A.: Pułapki farmakoterapii geriatrycznej. TERAPIA, 247, 24-27. 26. Izbicka M., Izbicki Ł.: Leki wywołujące choroby wątroby, Manager Apteki, 2008, 5, 45. 27. Olsen G.C., Tindall W.N., Clasen M.E.: Geriatric pharmacotherapy. American Pharmacist Association, Washington 2007. 28. Wieczorowska-Tobis K., Grześkowiak E.: Czy wielolekowość w geriatrii jest zawsze błędem? Geriatria 2008, 2, 5558. 29. Rajska-Neumann A., Wieczorowska-Tobis K., Schulz M. i wsp.: Duplicate use of angiotesin-converting enzyme (ACE) inhibitors in a community-dwelling elderly population in Poland. Arch. Gerontol. Geriatr., 2007, 44 (Suppl 1), 295301. 30. Barat I., Andreasen F., Damsgaard E.M.: Drug therapy in the elderly: what doctors believe and patients actually do. Br. J. Clin. Pharmacol., 2001, 51, 615-622. 31. CBOS, Stosowanie leków dostępnych bez recepty, Warszawa, 10.2010:1. 32. Czech M.: Farmakoekonomika w opiece farmaceutycznej, Biblioteka Naukowa Czasopisma Aptekarskiego, Warszawa 2008, 206, 210. Adres do korespondencji: dr Monika Matecka Katedra i Zakład Organizacji i Zarządzania w Opiece Zdrowotnej Wydział Nauk o Zdrowiu Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu ul. Smoluchowskiego 11 60-179 Poznań PRACE POGLĄDOWE
