Zobowiazania - wyklad I

Prawo zobowiązań – wykład I
Prof. dr hab. Jerzy Pisuliński
Pojęcie zobowiązania
• Art. 353 § 1 k.c. – więź prawna między co najmniej dwoma osobami, z których jedna (dłużnik) jest
obowiązana do określonego zachowania (świadczenia) względem drugiej (wierzyciela)
• Godny ochrony interes wierzyciela jako rozstrzygający o istnieniu (powstaniu lub wygaśnięciu)
zobowiązania (wyrok SN z 12.3.2010 r.) – może mieć wartość majątkową lub niemajątkową (np.
wykonanie zdjęcia, zaśpiewanie piosenki)
• Pojęcie świadczenia – zachowanie dłużnika zgodne z treścią zobowiązania, służące
zadośćuczynieniu interesowi wierzyciela – art. 353 § 2 k.c. – może polegać na działaniu lub
zaniechaniu
• Przedmiot świadczenia – dobra, ze względu na które dłużnik obowiązany jest do zachowania się
(np. rzecz, prawo, suma pieniężna, dobra niematerialne); nie zawsze istnieje przedmiot świadczenia
Zasady prawa zobowiązań
• Zasada swobody umów (art. 3531 k.c.) – swoboda zawierania i rozwiązania umowy, wyboru
kontrahenta, kształtowania treści stosunku zobowiązaniowego (wg niektórych – wyboru formy) –
granice swobody umów są wyznaczone przez przepisy prawa, zasady współżycia społecznego,
właściwość (naturę) stosunku
• Zasada realnego wykonania zobowiązania – możliwość dochodzenia przymusowego spełnienia
świadczenia (w tym niepieniężnego) lub wykonania zastępczego (art. 479 i 480 k.c.)
• Zasada trwałości stosunku zobowiązaniowego (znajduje potwierdzenie np. art. 491 i art. 560 §1k.c.)
• Zasada względności stosunku zobowiązaniowego (znajduje potwierdzenie np. w art. 515, art. 524 §
2, art. 9211 § 2 k.c.) –niedopuszczalność zarzutów ze stosunków z osobami trzecimi (wyjątki – art.
393 § 3, art. 513, art. 883 k.c.; przepisy ustawy z 12.5.2011 r. o kredycie konsumenckim – art. 59 tej
ustawy)Źródła zobowiązania
- Zobowiązania wynikające z czynności prawnej: umowy i jednostronnej czynności prawnej (zasada
numerus clausus jednostronnych czynności zobowiązujących) – art. 919 k.c. (przyrzecznie publiczne)
- Zobowiązania wynikające z ustawy (np. obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej czynem
niedozwolonym, bezpodstawne wzbogacenie)
- Zobowiązania wynikające z orzeczenia sądu (np. art. 212 k.c.)
- Zobowiązania wynikające z aktu administracyjnego (np. art. 129 ustawy o gospodarce
nieruchomościami z 1997 r. –ustalenie odszkodowania za wywłaszczoną nieruchomość w decyzji o
wywłaszczeniu)
Rodzaje zobowiązań
- Zobowiązania urzeczowione (realne) – mogą powstać tylko w przypadkach przewidzianych w
ustawie (post. SN z 9.12.2011) i zobowiązania o rozszerzonej skuteczności (np. art. 678 i art. 690 k.c.
– umowa najmu; art. 910 k.c. –umowa dożywocia)
- Zobowiązania pieniężne i niepieniężne – art. 481 i art. 483 k.c.
- Zobowiązania o charakterze ciągłym (trwałym) – art. 3651 k.c.
- Zobowiązania z umowy wzajemnej (art. 487 § 2 k.c.) a zobowiązanie wzajemne (art. 496 k.c.)
- Zobowiązanie przemienne (art. 365 k.c.) i upoważnienie przemienne (np. art. 391 k.c., art.1000 § 3
k.c.)
Zobowiązania wynikające z umowy
Podział umów: umowy nazwane i nienazwane (tworzone na mocy zasady swobody umów)
Pojęcie tzw. umowy mieszanej – trzecia kategoria umów czy podtyp umowy nienazwanej?
Ustalenie reżimu prawnego umowy nienazwanej (przepisy ogólne o zobowiązaniach, stosowane
analogicznie przepisy regulujące zbliżony typ umowy nazwanej)
Ustalenie reżimu prawnego tzw. umowy mieszanej (metody: absorbcji, kombinacji, analogii)
Rodzaje umów zobowiązujących
• Umowy kwalifikowane podmiotowo (co najmniej jedna strona jest podmiotem spełniającym
określone wymagania np. bankiem – umowa rachunku bankowego; spółką ubezpieczeniową –
umowa ubezpieczenia)
• Umowy dwustronnie profesjonalne (między przedsiębiorcami, np. art. 563 § 2; art. 758 k.c.) i
umowy konsumenckie (między przedsiębiorcą i konsumentem np. umowa sprzedaży konsumenckiej,
umowa timeshare, umowa kredytu konsumenckiego)
• Umowy jedno- i dwustronnie zobowiązujące (np. umowa sprzedaży, zamiany, umowa o dzieło itd.)
– szczególny reżim prawny umów wzajemnych (art. 487 – 497 k.c.) Związki umów
• Związek umów występuje wtedy, gdy między dwoma odrębnymi umowami występuje prawna
zależność, w szczególności gdy skuteczność (istnienie) jednej umowy zależy od drugiej (np. umowa o
kredyt wiązany zdefiniowany w art. 5 pkt 14 ustawy z 12.5.2011 r. o kredycie konsumenckim – kredyt
przeznaczony na nabycie towaru lub usługi – skutki określone w art. 56-57 i art. 59 tej ustawy)
• Łańcuchy umów- zawierane sukcesywnie, powiązane przez to samo świadczenie lub wspólny
przedmiot świadczenia (np. art. 12 ustawy z 27.7.2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży
konsumenckiej –po 24.12.2014 r. art. 5761 – art. 5764 k.c.)
• Zespoły umów – łączy ich wspólny cel, służą realizacji określonego przedsięwzięcia (zespół umów
równorzędnych – umowy wzajemnie się uzupełniają dla osiągnięcia wspólnego celu lub
nierównorzędnych – umowy głównej i umowy pomocniczej) Wierzytelność i roszczenie
• Wierzytelność – uprawnienie do otrzymania świadczenia; na wierzytelność może się składać jedno
lub więcej roszczeń, przy czym roszczenie może powstać dopiero po powstaniu zobowiązania (a więc
wierzytelności); problem objęcia pojęciem wierzytelność innych uprawnień niż roszczenie (np.
uprawnień prawokształtujących – odstąpienia od umowy, wyboru świadczenia itd.)
• Wierzytelność istniejąca i przyszła (np. w wypadku zawarcia umowy pod warunkiem
zawieszającym) – trudność w odróżnieniu wierzytelności przyszłej od niewymagalnej (np.
wierzytelność o zwrot pożyczki za rok)
• Wierzytelności pieniężne (przedmiotem świadczenia jest określona suma pieniędzy) i niepieniężne
(podział ten należy odnieść do roszczeń)Dług i odpowiedzialność
• Dług – obowiązek spełnienia świadczenia, por. art. 367 § 1, art. 451, art. 877 k.c. (nie obejmuje
innych obowiązków dłużnika, np. udzielenia informacji, art. 546, art. 5461 k.c.); z długiem mogą być
związane uprawnienia prawokształtujące (np. art. 365 § 1 k.c. – wybór świadczenia w zobowiązaniu
przemiennym)
• Odpowiedzialność – ogół negatywnych następstw prawnych związanych z wystąpieniem
określonego zdarzenia; w węższym znaczeniu – możliwość przymusowej realizacji obowiązku dłużnika
• Odpowiedzialność osobista – całym majątkiem dłużnika; wyjątek –odpowiedzialność określonym
składnikiem majątku (np. art. 24 ustawy z 23.10.2014 r. o odwróconym kredycie hipotecznym);
problem dopuszczalności ograniczenia odpowiedzialności osobistej w drodze umowy
• Ograniczenie odpowiedzialności osobistej – odpowiedzialność z pewnej masy majątkowej (np. art.
1030 zd. 1 k.c., art. 41 § 1 k.r.o.) lub do określonej wysokości (np. art. 554zd. 2, art. 1031 § 2 k.c.)
• Istnienie długu bez odpowiedzialności – tzw. zobowiązanie niezupełne (po upływie terminu
przedawnienia w razie podniesienia zarzutu; zobowiązanie z gry lub zakładu art. 413 k.c.)
Rodzaje świadczeń
• Świadczenie główne i świadczenie uboczne (np. odsetki, kara umowna)
• Świadczenie ciągłe, okresowe i jednorazowe (wyrok SN z 7.1.2009 r.)
• Świadczenie rzeczy oznaczonych co go gatunku (np. art. 357, art. 479, art. 557 § 2, art. 561 § 1 k.c.) i
rzeczy oznaczonych co do tożsamości (np. art. 478, art. 561 §2 k.c.).
• Świadczenie podzielne (art. 379 k.c.) i niepodzielne (art. 380; art. 491 § 2, art. 493 § 2 k.c.)
• Świadczenie odszkodowawcze – sposoby naprawienia szkody (art. 363, art. 445 i 446 k.c.)
Oznaczenie świadczenia –niemożliwość świadczenia
• W umowie – upoważnienie dla jednej ze stron do oznaczenia świadczenia lub osoby trzeciej – w
ustawie, w orzeczeniu sądu (np. art. 3571 k.c.) lub akcie administracyjnym (np. taryfy na dostawę
energii); nieoznaczenie świadczenia –zobowiązanie nie może powstać (wyrok SN z 1.4.2011 r.)
• Dopuszczalność upoważnienia jednej strony do zmiany świadczenia (art. 3851pkt 19 i 20 k.c.; uchw.
SN (7) z 6.3.1992 r. – konieczne określenie okoliczności uzasadniających zmianę)
• Świadczenie musi być możliwe do spełnienia – pierwotna niemożliwość świadczenia – świadczenie
musi być obiektywnie niemożliwe (art. 387 § 1 k.c. – nieważność umowy, ale art. 516 zd. 1 i art. 556 §
2 in fine k.c. – po 24.12.2014 r. – art. 5563 k.c.) i następcza niemożliwość świadczenia (art. 475 oraz
art. 493 i art. 495 k.c. – skutek zależy od tego, czy dłużnik odpowiada za niemożliwość świadczenia
(obowiązek naprawienia szkody)
• Koncepcja tzw. gospodarczej niemożliwości świadczenia (świadczenie jest technicznie możliwe do
spełnienia, lecz ekonomicznie pozbawione sensu z uwagi na nadmierne koszty) Świadczenie
pieniężne
• Pojęcie pieniądza – znak pieniężny (art. 31 ustawy z 29.8.1997 r. o NBP) i jednostka pieniężna - złoty
(art. 1 ustawy z 7.7.1994 r. o denominacji złotego)
• Znaki pieniężne emitowane przez NBP są prawnym środkiem płatniczym (mają moc przymusowego
umarzania zobowiązania pieniężnego) – art. 32 ustawy o NBP
• Zobowiązanie pieniężne sensu stricto (art. 3581 § 1 k.c.) i ze świadczeniem pieniężnym (np. art. 405
in fine k.c. – zwrot równowartości korzyści)
• Zapłata – gotówką (przeniesienie własności znaków pieniężnych) i w sposób bezgotówkowy (np.
przelewem, kartą płatniczą) – czy są to dwa równorzędne sposoby wykonania zobowiązania – uchw.
SN z 14.2.2002 r. (zapłata w sposób bezgotówkowy wymaga zgody wierzyciela, choćby dorozumianej)
• Spełnienie świadczenia w obrocie bezgotówkowym następuje w dniu uznania rachunku bankowego
wierzyciela (uchw. SN z 4.1.1995 r.)
• Obowiązek przeprowadzania rozliczeń w sposób bezgotówkowy za pośrednictwem rachunku
bankowego (art. 22 ustawy z 2.7.2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej) – jeżeli kwota
przekracza 15 000 euro a wierzycielem jest inny przedsiębiorca Szczególny reżim zobowiązań
pieniężnych
• Zasada walutowości (art. 358 § 1 k.c.) – nakaz spełnienia świadczenia w walucie, w której
zobowiązanie jest wyrażone (wyrok SN z 12.12.1997 r.); uprawnienie przemienne dłużnika do
spełnienia świadczenia w walucie polskiej, chyba że została zastrzeżona efektywna zapłata w walucie
obcej (wyrok SN z 16.5.2012 – prawo wierzyciela do określenia kursu przeliczeniowego waluty obcej
do złotego)
• Zasada nominalizmu (art. 3581 § 1 k.c.) – odnosi się tylko do zobowiązania od jego powstania
pieniężnego, a nie ze zobowiązaniem pieniężnym -zapłata sumy nominalnej pomimo zmiany siły
nabywczej pieniądza (wykonanie zobowiązania w nominalnej kwocie w razie znacznego spadku
siły nabywczej pieniądza nie zawsze prowadzi do wygaśnięcia zobowiązania - wyrok SN z 28.9.1993 r.;
wyrok SN z 22.9.2011 r. - chyba że wierzyciel przyjął świadczenie bez zastrzeżeń - wyrok SN z
5.2.2003 r.)
• Waloryzacja świadczenia pieniężnego – umowna (art. 3581 § 2 k.c.) i sądowa (art. 3581 § 3 k.c.) –
dopuszczalność waloryzacji sądowej, gdy strony przewidziały waloryzację umowną – wyrok SN z
14.1.2011 r. oraz z 19.10.2011 r. (odmiennie wyrok SN z 7.11.1995 r.)Szczególny reżim zobowiązań
pieniężnych
• Miejsce spełnienia świadczenia – dług oddawczy (art. 454 § 1 zd. 2 k.c.) – ryzyko i koszty przesłania
ponosi dłużnik
• Świadczenie pieniężne nigdy nie staje się niemożliwe
• Świadczenie pieniężne jest zawsze podzielne
• Zasady zarachowania zapłaty (art. 451 § 1 in fine k.c. i art. 1026 § 2 k.p.c. – najpierw na należności
uboczne później na należność główną)
• W razie opóźnienia w spełnieniu świadczenia pieniężnego wierzycielowi należą się odsetki (w braku
umowy – w wysokości ustawowej – obecnie 13% w stosunku rocznym) – art. 481 k.c.
• Możliwość zabezpieczenia jedynie wierzytelności pieniężnych zastawem rejestrowym (art. 5 ustawy
z 6.12.1996 r.) i hipoteką (art. 68 ust. 1 ustawy z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece)
Odsetki
• Odsetki kapitałowe (art. 360 k.c. – np. art. 741 zd. 2 k.c.) i za opóźnienie (art. 481 k.c.); szczególny
rodzaj odsetek w ustawie z 8.3.2013 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych (art. 6 tej
ustawy – odsetki za okres od 30 dnia od spełnienia świadczenia przez dłużnika do dnia wymagalności
roszczenia wierzyciela)
• Obowiązek zapłaty odsetek – z mocy ustawy, z czynności prawnej, orzeczenia sądu, np. art. 212 § 3
k.c. (art. 359 § 1 k.c.)
• Maksymalna wysokość odsetek określonych umownie – art. 359 § 21 k.c. (aktualnie - 12 % czterokrotność stopy kredytu lombardowego NBP wynoszącej 3%)
• Funkcje odsetek: wynagrodzenie za korzystanie z kapitału; odszkodowawcza (odsetki za
opóźnienie); waloryzacyjna
• Odsetki są związane ze świadczeniem głównym (por. art. 509 § 2 k.c.; art. 69 u.k.w.h.), uzyskują
jednak pewną samodzielność (termin wymagalności, termin przedawnienia jak dla roszczeń o
świadczenie okresowe – uchw. SN (7) z 26.1.2005 r. - roszczenie o odsetki przedawnia się jednak
najpóźniej z przedawnieniem roszczenia głównego)