Rodzina na straży tożsamości tradycji i kultury
advertisement
Rodzina na straży tożsamości tradycji i kultury 1.Wstęp Badania nad rodziną Definicja rodziny Różne typy rodzin Funkcje rodzin 2.Wpływ rodziny na wychowanie Socjologia rodziny Tradycja Kultura 3.Dziecko Rozwój psychofizyczny dziecka Niemowlę Wiek przedszkolny Szkolny Dorosłość 4.Struktura i funkcje rodziny Postawy rodzicielskie i metody wychowawcze Rodzina jako przekaźnik kultury (r. wielopokoleniowa: Miasto-wieś) Tradycje i obyczaje 5.Czas wolny w rodzinie Wpływ struktury rodziny ,wykształcenia rodziców, sytuacji materialnej rodziny; stosunków emocjonalnych na sposób spędzania czasu wolnego 6.Podsumowanie 1 Rodzina na straży tożsamości tradycji i kultury. Już od najdawniejszych czasów rodzina skupiała uwagę wielkich filozofów i reformatorów. Pierwsze rozważania na temat zainteresowania się jej funkcjami i wpływem na rozwój osobowości jej członków pochodzą sprzed naszej ery .Wszystko dlatego, że ta „mała grupa społeczna” jest pierwszym i najważniejszym środowiskiem, w którym znajduje się dziecko. Problematyką rodziny zajmuje się obecnie wiele dyscyplin naukowych z zakresu pedagogiki, socjologii, psychologii. W raporcie o stanie oświaty z 1973r. o rodzinie mówi się, że jest to pierwsza i istotna instytucja wychowania i kształcenia. Każda z dyscyplin posługuje się odmienną definicją eksponując aspekty najbardziej istotne z punktu widzenia głównego przedmiotu rozważań. Przykładowo socjologia rodziny jest subdyscypliną socjologii szczegółowej traktującą o społecznych obiektywnych i subiektywnych aspektach rodziny jako grupy społecznej i instytucji społecznej zajmującej się zarówno wewnętrzną strukturą rodziny, jej wewnętrznymi procesami, jak też jej związkami z dynamiką mikro i makro-struktury społecznej ujmowanej w kontekście społeczeństwa globalnego. Procesy zachowania działania każdej rodziny określane są zarówno przez czynniki społeczne, jak i psychologiczne. W centrum zainteresowań socjologa znajduje się socjogrupa, zaś psycholog interesuje się przede wszystkim psychogrupą, a społeczną strukturą grupy zajmuje się tylko o tyle, o ile ułatwia mu to wysuwanie określonych wniosków psychologicznych. Socjologia wychowania i pedagogika społeczna interesują się rodziną z uwagi na jej funkcję wychowawczą, a ogólniej mówiącsocjalizacyjną. Rodzina jest jednym z najważniejszych środowisk wychowawczych dzieci i młodzieży, instytucją wychowawczą nie do zastąpienia innymi instytucjami, wprowadza bowiem dziecko w świat kultury i życia społecznego ludzi dorosłych. Sprawy wychowawcze są niewątpliwie istotnym elementem życia rodzinnego, jednak całokształtu spraw rodzinnych nie wyczerpują. Socjologia wychowania zajmuje się tylko niektórymi pozawychowawczymi sferami „rzeczywistości rodzinnej”. Natomiast socjologia rodziny interesuje się w pełni wszystkimi aspektami życia rodzinnego i rodziny, a wychowaniem zaś tylko o tyle, o ile jest to niezbędne do naświetlenia całokształtu problematyki socjologicznej związanej z rodziną. Zachowuje więc swą 2 całkowitą odrębność w stosunku do socjologii wychowania. Konkludując rodzina należy do struktur społecznych, których naukowa analiza daje jednocześnie istotne korzyści poznawcze i praktyczne. Mimo swych małych rozmiarów jest bowiem skomplikowaną grupą społeczną o zdumiewającej wręcz różnorodności rozgrywających się w niej procesów. Analiza związków i interakcje rodziny z jej zewnętrznym otoczeniem społecznym i całym społeczeństwem w skali makro, przyczynia się nie tylko do poznania zasad funkcjonowania zróżnicowanej mikrostruktury społecznej, ale może posłużyć również jako „wziernik” umożliwiający dostrzeżenie istotnych elementów kultury danego społeczeństwa, oraz elementów subkultury określonej klasy czy warstwy społecznej, do której dany typ rodziny należy. Uzyskiwane poprzez analizę rodziny dane o kulturze społeczeństwa i różnych występujących w nim subkultur mogą przyczynić się do dalszego usprawnienia polityki kulturalnej. Rodzina jest grupą społeczną o ogromnym znaczeniu praktyczno-życiowym zarówno dla jednostki jak i dla społeczeństwa. Zaspokaja szereg ważnych potrzeb życiowych jednostki, a jej zadania w zakresie rodzenia i socjalizacji młodego pokolenia są podstawą istnienia i właściwego funkcjonowania społeczeństwa. Prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa i prawidłowe funkcjonowanie rodzin żyjących w tym społeczeństwie są ze sobą integralnie związane. Istnieją różne definicje rodziny. Według A. Kamińskiego, „rodzina jest podstawową wspólnotą życia, głównie emocjonalną, gdzie w czasie wszystkich lat życia następuje wzajemne wyrównanie poglądów i ocen, gdzie ludzie kontaktują się całą osobowością, a dom – to podpora emocjonalna, ostoja bezpieczeństwa psychicznego.”1 Podobnie określa J. Szczepański rolę rodziny, twierdząc, że „zapewnia człowiekowi zaspokojenie potrzeb emocjonalnych, potrzeb zwierzenia się z przeżyć konfliktowych, jest miejscem gdzie można się wyzbyć doznawanych upokorzeń, daje poczucie bezpieczeństwa, możliwość utrzymania równowagi, a co najważniejszeutrzymanie integracji osobowości.”2 1 2 A. Kamiński: Funkcje pedagogiki społecznej. W-wa 1972r., PWN s. 82 J. Szczepański: Elementarne pojęcia socjologii. W-wa 1972r., PWN s. 306 3 Janina Maciaszkowa pisze: „rodzina jako naturalna grupa społeczna oparta na więzach pokrewieństwa, małżeństwa, a niekiedy także adopcji przyjmuje postać wspólnoty. Jest to wspólnota ogarniająca życie swych członków w sposób dość wielostronny. We wspólnocie zaspokajane są potrzeby wszystkich członków rodziny, zarówno dzieci, jak i dorosłych, a przedmiotem wspólnej troski są potrzeby ekonomiczne, fizyczne, jak również psychiczne.”3 Z. Tyszka twierdzi, że „rodzina stanowi integralną część każdego społeczeństwa; stanowi jego najmniejszą i podstawową komórkę. Jest najważniejszą grupą społeczną, grupą podstawową, z którą człowiek jest ściśle związany znaczną częścią swojej osobowości i ważnymi pełnionymi przez siebie rolami społecznymi (rola męża, żony, ojca, matki, żywiciela rodziny, itp.) Jest także dlań tzw. grupą odniesienia, z którą świadomie i mocno identyfikuje się jako jej członek, współtworzy i przejmuje kultywowane w niej poglądy, postawy, obyczaje, wzory zachowania i postępowania.”4 Jednym z najważniejszych atutów rodziny decydujących o jej przewadze nad innymi środowiskami jest wczesne rozpoczynanie jej działania. Oddziaływanie rodziny nie tylko zaczyna się najwcześniej, lecz także trwa najdłużej. Ale o sile wpływu rodziny decyduje nie tylko okres jej oddziaływania, lecz także jego ciągłość. Jeśli dużej liczbie zmieniających się osób, z którymi dziecko styka się w środowiskach pozarodzinnych przeciwstawimy rodzinę, nasunie się wniosek oczywisty: oddziaływanie jej cechuje największa ciągłość, największa systematyczność. Ona, bowiem pozostaje ta sama, choć w jej składzie mogą zachodzić pewne zmiany: zdarza się, że umiera lub odchodzi jedno z rodziców, przychodzą na świat kolejne dzieci itp. Nawet jednak w obliczu tych zmian istnienie, a więc i oddziaływanie rodziny ma charakter ciągły; jest to dla dziecka stale ten sam dom rodzinny. Ciągłość istnienia domu rodzinnego ma dla rozwoju dziecka olbrzymie znaczenie. Sprawia ona, że rodzina może zaspokoić liczne potrzeby psychiczne dziecka, np. potrzebę bezpieczeństwa, więzi emocjonalnej, przynależności. 3 4 J. Maciaszkowa: O współżyciu w rodzinie. W-wa 1980r., Nasza Księgarnia s. 9 Z. Tyszka: Rodzina. W: Encyklopedia pedagogiczna (red) W. Pomykało. W-wa 1993r., INNOWACJA s. 695 4 Rodzina w zależności od miejsca i czasu przybierała i przybiera jeszcze nadal bardzo zróżnicowane formy, jednak jej zadania są uniwersalne: zaspokajanie popędu seksualnego, zaspokajanie elementarnych materialnych potrzeb życiowych, oraz rodzenie i wychowywanie dzieci. Rodzina jest, więc nierozerwalnie związana z istnieniem ludzkiego społeczeństwa i kultury. „Spełniana przez rodzinę funkcja podstawowej komórki życia społecznego i wychowania dzieci jest szczególnie ważna, a zarazem trudna i odpowiedzialna we współczesnym świecie złożonych stosunków społecznych. Polega ona bowiem nie tylko na wprowadzeniu młodej generacji w różne kręgi życia społecznego, lecz zarazem na takim oddziaływaniu, które pomagałoby dostrzegać, trafnie rozumieć i oceniać różnorodne skomplikowane zjawiska, hasła i poglądy obecnej, szczególnie zmiennej cywilizacji. Rodzina spełnia także w stosunku do dziecka ważną funkcję niwelatora wstrząsów, filtru i pomostu. Powinna ona chronić je przez cały okres rozwoju przed zbyt brutalnym zetknięciem się z rzeczywistością, powinna być nosicielem kultury w środowisku, w którym dziecko żyje, powinna w końcu stanowić bazę, z której mogło ono wchodzić w wir świata bardziej bezosobowego, rozciągającego się poza domem.”5 Rodzina należy do kategorii tzw. ,,grup pierwotnych” powstających przeważnie spontanicznie, z osobistych nieformalnych pobudek, jakkolwiek czynnik zaplanowanego, wyrachowanego doboru współmałżonków występował w niektórych kręgach społecznych dość często. Z genetycznego punktu widzenia rodzina bywa zazwyczaj grupą pierwotną, jednakże społeczeństwo stawia jej pewne formalne wymagania, jak np. zawarcie ślubu i przyjęcie uprawnień i obowiązków nałożonych przez państwo. Współczesna rodzina występuje w zróżnicowanych formach w zależności od swojej struktury. Strukturę rodziny określa: - liczba i rodzaj pokrewieństwa członków rodziny (liczba dzieci, liczba innych krewnych), układ ich pozycji i ról społecznych, przestrzenne ich usytuowanie, siła więzi instytucjonalnych i psychicznych łączących poszczególnych członków rodziny, świadcząca o większej lub mniejszej spójności rodziny, podział czynności oraz M. Grochociński: Przygotowanie dzieci do racjonalnego wykorzystywania czasu wolnego. W-wa 1979, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, s. 17 5 5 struktura wewnątrzrodzinnej władzy i autorytetów społecznych, a także wewnątrzrodzinny układ miłości i względów. Rodzina jest kategorią historyczną, zmieniającą się z upływem czasu, w zależności od epoki. Zmiany w formach życia rodzinnego są spowodowane przez procesy społeczne rozgrywające się w szerszych strukturach poza rodziną, a w ostatecznej instancji przez procesy ekonomiczno- społeczne i kulturowe zachodzące w ramach społeczeństwa globalnego. W Europie, a zatem w Polsce najczęściej spotykany jest typ patriarchalny, gdzie najbardziej czcigodny mężczyzna rodu, żona, dzieci i wnuki stanowią trzon takiej rodziny. Patriarchalna struktura rodziny występowała bardzo często w rodzinach robotniczych, gdzie ojciec był jej jedynym żywicielem, oraz wśród rodzin inteligencji pracującej. W rodzinie tej żona i dzieci były we wszystkich poczynaniach podporządkowane mężowi- ojcu. Jednak w wyniku dokonujących się zmian społeczno-gospodarczych przeobrażeniom uległa pozycja kobiety, która stała się osobą pracującą, posiadającą te same prawa obywatelskie, co mężczyzna. Stanisław Kawula dokonuje przejrzystego podziału rodzin według następujących kryteriów: - ze względu na skład (kompletność lub niekompletność) 1. struktura pełna (rodzina naturalna, zrekonstruowana, rodzina przysposobiona, rodzina zastępcza, rodzina kontraktowa) 2. struktura niepełna (rodzina sieroca, rodzina półsieroca, rodzina rozbita, samotnych, niezamężnych matek) 3. rodzina grupowa (kilka lub kilkanaście małżeństw, lub par żyjących w luźnym związku, lub ludzi samotnych zakłada „spółdzielnię’’- wspólne gospodarowanie, żywienie i wychowanie dzieci przy jednoczesnym korzystaniu ze wspólnej stołówki, własnego żłobka, przedszkola- umożliwiające wspólne życie, bez zawarcia formalnego związku małżeńskiego 4. pozostałe struktury: rodzina kazirodcza, rodzina parzysta. - ze względu na liczbę pokoleń 1. rodzina jednopokoleniowa (jedno pokolenie, bez dzieci) 2. rodzina dwupokoleniowa (rodzice i ich dzieci) 6 3. rodzina trójpokoleniowa (rodzice, dzieci i ich dziadkowie) 4. rodzina wielopokoleniowa (więcej niż trzy pokolenia) Typ rodziny jest bardzo ważny, ponieważ jej funkcje i zadania są nierozerwalnie związane z jej strukturą. Mimo to można wyodrębnić zbiór ogólnych i podstawowych funkcji każdej rodziny: 1. Funkcje biopsychiczne: - funkcja prokreacyjna - funkcja seksualna 2. Funkcje ekonomiczne: - funkcja materialno- ekonomiczna - funkcja opiekuńczo- zabezpieczająca 3. Funkcje społeczno- wyznaczające: - funkcja klasowa - funkcja legalizacyjno- kontrolna 4. Funkcje socjopsychologiczne: - funkcja socjalizacyjna - funkcja kulturalna - funkcja rekreacyjno- towarzyska - funkcja emocjonalno- ekspresyjna Socjalizacyjna funkcja rodziny- w wypadku położenia szczególnego nacisku na jej socjologiczny aspekt- polegałaby na wypełnieniu następujących zadań: 1. przekazywanie potomstwu wiedzy o świecie przyrodniczym i społecznym. Wiedza ta staje się podstawą racjonalnego zachowania i działania socjalizowanej jednostki. 2. wdrożenie umiejętności i nawyków posługiwania się przedmiotami otaczającego świata- zwłaszcza przedmiotami kultury materialnej. Proces ten jest szczególnie intensywny w okresie niemowlęcym i wczesnego dzieciństwa. 3. wdrażanie zachowania i działania adekwatnego do wymogów społecznych danego społeczeństwa i środowiska- internalizacja norm i wzorów 4. przekazywanie potomstwu systemu wartości uznawanych i stosowanych w ocenach przez dane społeczeństwo i dane środowisko. System ten w miarę postępów socjalizacji stymuluje motywację działania i zachowania się dzieci, oraz w coraz 7 większej mierze wyznacza ich cele działania. Cle zresztą mogą być też przekazywane w gotowej, zwerbalizowanej postaci. Z tą sferą socjalizacji rodzinnej wiąże się wychowanie ideologiczne, a w części rodzin- specyficzna odmiana wychowania ideologicznego- wychowanie religijne, które zresztą współcześnie często w praktyce życia rodzinnego współwystępuje z jednoczesnym wpajaniem elementów ideologii świeckich. 5. internalizowanie sposobów działania mających prowadzić do wskazanych celów. Socjalizacja rodzinna preferuje takie lub inne schematy w zależności od typu społeczeństwa, typu kultury, związków klasowo- warstwowych, oraz ideologicznych określonej rodziny. 6. przekazywanie dorobku społeczeństwa w zakresie kultury duchowej, czyli wprowadzanie młodego pokolenia w różne dziedziny twórczości. Poszczególne typy rodzin przekazują różne treści w tym zakresie, a istotnym współpartnerem rodziny w tym zakresie jest szkoła. Kulturalna funkcja rodziny jest trudna do określenia, ponieważ obejmuje niemal wszystko to, co się w danej rodzinie dzieje. Funkcja ta w sensie przekazywania treści kulturalnych w obecnych czasach wyraźnie zmalała ze względu na znaczną liczbę wyspecjalizowanych w tym zakresie instytucji. ,,Kultura wiejska daleka jeszcze od skomercjalizowania i nie posiadająca do dyspozycji tych instytucji, jakie wytworzyło sobie miasto- książka, gazeta, film, itd., utrzymywała się i przekazywana była do niedawna głównie w kręgu rodzinno- sąsiedzkim. Ta funkcja rodziny podniosła jej znaczenie w oczach członków i pomagała spełniać nad nimi nadrzędną rolę.” 6 Rodzina jest więc jednak niezastąpiona, jeśli chodzi o prawidłowe ukształtowanie stosunku jednostki do otaczającego świata, do innych ludzi (wpojenie norm, hierarchii wartości i zasad postępowania w trakcie procesu socjalizacji). Tylko w rodzinie można nauczyć się właściwego korzystania z dziedzictwa kulturowego poprzednich pokoleń i zaniedbanie przez nią tej funkcji dokonuje się z wyraźną szkodą dla młodego pokolenia. S. Nowakowski. Warszawski hotel robotniczy i jego mieszkańcy, „Kultura i Społeczeństwo”, 1957, t. I. nr 2, s. 47 6 8 Aby prawidłowo przygotować jednostkę do uczestnictwa w kulturze i życiu społecznym trzeba spełnić przede wszystkim ważne zadanie wychowawcze, które rozpoczyna się w momencie narodzin dziecka i trwa o wiele dłużej, niż mogłoby się wydawać. ,,Rozwój polega na stopniowym kształtowaniu się różnych procesów i trwałych właściwości psychicznych w toku działalności samego dziecka w określonych warunkach i dzięki wychowawczemu oddziaływaniu osób dorosłych na dziecko. Poziom inteligencji dziecka, jego pamięci, wyobraźni, procesów myślenia, kierunek zainteresowań, cechy woli charakteru nie są punktem wyjścia, lecz produktem rozwoju i kształcenia; zależą one w dużej mierze od tego właśnie, jak w procesie wychowania zostanie pokierowana własna działalność dziecka.”7 We współczesnej psychologii przyjmuje się, że w zasadniczy sposób decydują o rozwoju psychicznym następujące czynniki: - odziedziczone i wrodzone zadatki anatomiczno- fizjologiczne organizmu, a zwłaszcza układu nerwowego - własna aktywność dziecka - środowisko - wychowanie Wszystkie elementy składowe środowiska: geograficzne, ekonomiczne i społeczne oddziałują na dziecko i jego rozwój psychofizyczny. Największy wpływ wywiera jednak środowisko społeczne, ponieważ dostarcza modeli różnorodnych zachowań. Niektóre z nich dziecko naśladuje, innych-nie. Naśladuje przede wszystkim modele zachowań osób, z którymi jest związane uczuciowo, które w jego życiu odgrywają dużą rolę, są tzw. osobami znaczącymi. Osoby te naśladuje w sposób szczególny, nie tylko pojedyncze formy ich zachowania się, lecz ich sposób bycia w ogóle, postępowanie, poglądy, postawy; zachodzi wówczas zjawisko identyfikacji, utożsamiania się z określonymi osobami. Badania i obserwacje wykazują, że ,, rodzina stanowi środowisko, które zapewnia dzieciom najlepsze warunki rozwoju. Żadna instytucja, żaden zakład opiekuńczo- wychowawczy nie jest w stanie zastąpić rodziny.”8 7 8 „Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży” Praca zb. Pod redakcją H. Żebrowskiej, W-wa 1976, PWN s.30 H. Filipczuk: Rodzina a rozwój psychiczny dziecka. W-wa 1981 Nasza Księgarnia, s. 67 9 W chwili narodzin dziecko jest istotą bezbronną i bezradną, wyposażoną w zaledwie kilka odruchów wrodzonych, całkowicie zależną od otoczenia. Nie posiada żadnych umiejętności, sprawności, nawyków, upodobań. Wszystko to, co opanowuje w ciągu tych kilku miesięcy jest rezultatem uczenia się od najbliższych- matki, ojca, babci, innych członków rodziny. Pozostaje wówczas w kręgu niepodzielnego wpływ rodziny, a uczy się bardzo wiele i bardzo szybko, ponieważ jego układ nerwowy jest w tym okresie bardzo plastyczny i chłonny. Ponieważ ze wszystkich instytucji wychowawczych oddziaływanie rodziny zaczyna się najwcześniej, ma ona ogromną przewagę w stosunku do innych środowisk wpływających na rozwój dziecka. Konsekwencją stałości i ciągłości środowiska rodzinnego są powtarzające się bodźce, stale takie same, występujące w tej samej kolejności, wywołują podobne reakcje, umożliwiają wytworzenie się nawyków, przyzwyczajeń, skłonności, nastawień, postaw. Dziecko wie, czego może oczekiwać od swoich najbliższych, potrafi przewidzieć, jaka będzie ich reakcja na takie lub inne jego zachowania, toteż niektórych zachowań unika, inne powtarza. Mechanizm ten stanowi podstawę uczenia się reakcji, zachowań sposobów zaspokajania potrzeb. Główną przyczyną zaburzeń rozwoju stwierdzonych w badaniach Spitza, oraz innych psychologów i lekarzy była utrata kontaktu z matką. Kontakt ten stanowi decydujący warunek prawidłowego rozwoju dziecka. Jednym z elementów kontaktu matki z dzieckiem jest więź emocjonalna. Ona to jest kolejnym atutem rodziny sprawiającym, że jej oddziaływanie na dziecko cechuje siła znacznie większa niż ta, jaka towarzyszyć może wpływowi wszelkich innych środowisk. Z więzią emocjonalną a miłością rodziców łączy się poczucie odpowiedzialności za rozwój dziecka. Matka i ojciec czują się odpowiedzialni za jego teraźniejszość i przyszłość. J. Bowlby w raporcie dla Światowej Organizacji Zdrowia przy ONZ stwierdził, że dziecko pozbawione opieki matki jest prawie zawsze opóźnione w rozwoju fizycznym, umysłowym i społecznym, a skutki tych wczesnych doświadczeń deprywacyjnych są z reguły trwałe i nieodwracalne. Jeden z punktów Deklaracji Praw Dziecka mówi: „koniecznym warunkiem prawidłowego rozwoju osobowości dziecka jest wychowanie go w atmosferze miłości i zrozumienia. Dziecko ma prawo do tego, aby jego rozwój odbywał się pod opieką 10 jego własnych rodziców. Rodzice ponoszą odpowiedzialność za dziecko i jego wychowanie w każdym wypadku.”9 Jednak wpływ rodziny na rozwój dziecka nie dokonuje się w sposób automatyczny. Nie spełnia ona w sposób doskonały swojej roli tylko dlatego, że jest rodziną, że ma takie znakomite możliwości oddziaływania. Są to bowiem tylko możliwości zapewniające rodzinie przewagę nad innymi środowiskami. Nie każda rodzina w jednakowy sposób i w jednakowym stopniu wykorzystuje te możliwości. Aby jak najpełniej uczestniczyć w psychofizycznym rozwoju dziecka, trzeba jak najdokładniej poznać obraz jego zmian rozwojowych. Wiedza ta pozwala określić, jakie są sekwencje rozwojowe dziecka według norm przewidzianych dla danego wieku. 1. Rozwój intelektualny Już od wczesnego dzieciństwa dziecko uczestniczy w rodzinie w naturalnych sytuacjach wynikających z relacji współżycia między jej członkami. Wspólna rozmowa, codzienny dialog pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny, oglądanie i czytanie książek dziecku, wspólna zabawa, śpiewanie piosenek, to z pozoru naturalne czynności, mające jednak niewątpliwie wpływ na rozwój mowy, myślenia, pamięci i uwagi dziecka, a co za tym idzie na jego rozwój intelektualny. Dziecko w młodszym wieku szkolnym wkraczające w nowe środowisko - szkolne i rówieśnicze jest bardzo ciekawe i chętne poznania świata, jednak bardzo wrażliwe, pełne lęku i obaw. Pierwsze lata szkoły to czas wielkich zmian w rozwoju intelektualnym dziecka, dlatego istotne jest głębsze poznanie dziecka, jego możliwości, umiejętności wynikających z właściwości rozwojowych dziecka. Na rozwój intelektualny składa się: a) rozwój mowy i myślenia Jak podkreśla Róża Popek najważniejszym procesem poznawczym jest myślenie. Myślenie jest procesem, który podlega analizie, syntezie, abstrahowaniu i uogólnianiu. Myślenie dzielimy na: - myślenie logiczne J. Bielicka, H. Olechnowicz: O chorobie sierocej małego dziecka. W: Materiały do nauczania psychologii. Pod red. L. Wołoszynnowej. Seria IV, t.2. W-wa 1966. PWN, s. 296 9 11 - myślenie odtwórcze - myślenie twórcze (heurystyczne). W młodszym wieku szkolnym w procesie kształtowania się myślenia u dzieci M. Przetacznikowa wyróżnia dwie fazy: - pierwsza faza obejmująca dzieci młodsze( od 7 do 9 roku życia), które zainteresowane są światem rzeczy. Orientacja w rzeczywistości odbywa się na bezpośrednim działaniu dziecka. Poznawane przedmioty są oparte o kontakt za pomocą zmysłów. Posiadane doświadczenie jest dość bogate i odnosi się do konkretnych faktów i zdarzeń. Nadal dziecko pomija ważne cechy zjawisk, na skutek nieumiejętności odróżniania tego, co istotne. - druga faza obejmująca dzieci w wieku 9 – 11 lat- zauważany jest rozwój nowych właściwości procesów myślowych, rozszerza się zakres zainteresowań dziecka, oraz jego możliwości umysłowe. Myślenie pozostaje nadal na poziomie konkretów, jednak poznawane fakty i zjawiska są dokładniejsze i wielostronne, oraz bardziej analityczne. S. Szuman podkreśla, że istnieje związek pomiędzy działaniem dziecka, a jego rozwojem umysłowym. Badania przeprowadzone przez Szumana podkreślają, że dziecko w toku działania dokonuje następujących czynności poznawczych: - wyodrębnia i obserwuje przedmiot oraz ocenia jakie są jego możliwości, a poprzez działanie uczy się poznawać świat i przekształcać go celowo i świadomie. W młodszym wieku szkolnym dokonuje się przejście dziecka na wyższy etap myślenia. Nowe zadania wynikające z wkroczenia w nowe środowisko, oraz systematyczna praca w szkole powodują, że ulegają przeobrażeniom procesy poznawcze. L. Wołoszynowa twierdzi, „że w okresie między 7-11 rokiem życia jakościowe przeobrażenie jakiemu ulega myślenie, staje się samodzielną wewnętrzną czynnością poznawczą, operującą pojęciami, realizowaną w słowach, która przebiega zgodnie z zasadami logiki i nazywa się tę postać myślenia myśleniem pojęciowym, abstrakcyjnym, symbolicznym, albo słowno-logicznym.”10 Rozwój myślenia dokonuje się stopniowo, na drodze interioryzacji czyli wyobrażeniu własnej czynności i jej skutków dokonującym się w myśli. L. Wołoszynowa: Młodszy wiek szkolny. W: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. (red) M. Żebrowska. W-wa 1966. PWN, s. 296 10 12 Rozwój mowy jest związany nieustannie z rozwojem myślenia, a myślenie jest ważnym warunkiem rozwoju mowy. Do tej pory dziecku znany był świat głównie z doświadczenia, który był zgodny z rzeczywistością. Dziecko dokonując klasyfikacji obrazków, nie kieruje się doświadczeniem, ale zrozumieniem pojęciowych związków, jakie zachodzą pomiędzy tymi obrazkami. Mowa i równoczesne myślenie wkraczają w abstrakcję, a nowo powstające ogólne pojęcia wchodzą ze sobą w pewne relacje, m.in. typu podrzędności i nadrzędności. W tym okresie czasu dokonują się zmiany ilościowe i jakościowe. Najważniejsze osiągnięcia dziecka obejmują wykształcenie umiejętności pisania i czytania. Istnieją indywidualne różnice w zasobie słownictwa dzieci w tym okresie. Wzrost słownictwa, prawidłowy rozwój struktury gramatycznej mowy dziecka zależą od jego inteligencji (sprawności umysłowej), właściwości procesów poznawczych, środowiska i wychowania, oraz od sytuacji dziecka w rodzinie. Zachowania takie jak pozytywna postawa rodziców wobec dziecka, częste zachęcanie do rozmów są określane przez B. Bersteina jako komunikatywne. Zaś do zachowań mało komunikatywnych będących wyrazem negatywnej postawy wobec dziecka zalicza się przejawianie obojętności, karcenie, unikanie kontaktu. Umiejętność wypowiadania się przez dziecko staje się niewątpliwie przepustką do porozumiewania i komunikowania z innymi. Mowa dziecka ma niewątpliwie wpływ na przystosowanie psychiczne i społeczne dziecka. Oddziałuje na przystosowanie do środowiska. b) pamięć i uwaga Chęć poznawania świata, ciekawość sprawia, że dziecko łatwiej zapamiętuje to, co wzbudziło jego zainteresowanie. W okresie przedszkolnym pojawiają się zaczątki pamięci dowolnej, jednak mają one charakter zamiaru przypominania potrzebnych informacji. W trakcie nauki szkolnej rozwija się stopniowo dowolne zapamiętywanie materiału, jego dowolne przypominanie i odtwarzanie. Dziecko opanowuje pamięciowo zasady dodawania, odejmowania, mnożenia, dzielenia, automatyzuje wiele ruchów fizycznych. Może rozwijać się pamięć natychmiastowa, odroczona, mechaniczna. W miarę rozwoju myślenia kształtuje się również pamięć logiczna, umożliwiająca opanowanie coraz bardziej skomplikowanych zagadnień oraz uczenie 13 się ze zrozumieniem. Niezwykle ważnym czynnikiem dla rozwoju pamięci jest motywacja. Jest ona stanem wywołanym poprzez nastawienie poznawcze dziecka, powstaje w ścisłym związku z celowym działaniem. Istotną rolę odgrywa tutaj rodzic, który kieruje spostrzeżeniami dziecka, które stają się coraz bardziej analityczne. c) kształtowanie się pojęć Poziom rozwoju pojęć u dzieci nie jest jednolity, gdyż na ich kształtowanie wpływają różne czynniki: 1. środowisko wychowawcze dziecka, zaspokajanie jego potrzeb poznawczych i uczuciowych, oraz tworzenie sytuacji pobudzających je do myślenia i działania pozytywnie wpływa na jego rozwój umysłowy wzbogacając tym samym wyobrażenia i pojęcia o świecie 2. wychowanie przedszkolne (do 7 roku życia), które kieruje procesem nabywania pojęć o świecie poprzez nabywanie doświadczenia, zapewniając tym samym warunki do rozwijania własnej aktywności dziecka Poziom znajomości pojęcia przez dziecko jest to sposób określenia jego przez dziecko, czyli definiowania pojęcia. W młodszym wieku szkolnym są to definicje opisowe, w których dziecko podaje szereg własności przedmiotu, zarówno cech istotnych jak i nieistotnych. 2. Rozwój społeczno-moralny. Dziecko od urodzenia przebywa w środowisku ludzkim. Pierwszą grupą społeczną, z którą jest związane jest rodzina. Rodzice i dom rodzinny dostarczają dziecku określonych wzorów zachowań społecznych, które dziecko bacznie obserwuje i naśladuje. Rodzice wprowadzają dziecko stopniowo w świat wytworów społecznych i uczą zachowań przyjętych w danej kulturze, kształtują określone postawy moralne i społeczne. ,,Poprzez rozwój społeczny rozumie się szereg zmian, jakie zachodzą w osobowości jednostki powodując, że jednostka staje się zdolna do uczestnictwa w życiu społeczeństwa.”11 a) FORMY ZACHOWAŃ SPOŁECZNYCH DZIECKA L. Wołoszynowa, Młodszy wiek szkolny. W: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, red. M. Żebrowska, W-wa 1986, PWN, s. 627 11 14 Oddziaływanie wychowawcze ze strony różnych środowisk( rodzinnego, szkolnego, rówieśniczego) wpływają na kształtowanie się określonych zachowań u dzieci. Nieprawidłowe postawy rodzicielskie, błędy wychowawcze, niezaspokojone potrzeby dziecka często przeradzają się w zachowania agresywne. Zazdrość jest reakcją dziecka na domniemaną lub rzeczywistą utratę miłości. Zazdrość między dziećmi w grupie rówieśniczej, w szkole, między rodzeństwem pojawia się jako reakcja na różnego rodzaju błędy wychowawcze. Wraz z wiekiem dziecka rozwija się umiejętność wczuwania się w sytuację drugiej osoby, zrozumienia jej przeżyć i nastrojów –empatia i współczucie, czyli zdolność do pocieszania, niesienia pomocy, opiekowania się słabszymi i młodszymi. W czasie rozwoju dziecko przyswaja sobie zwyczaje i reguły panujące w danej grupie społecznej, a to pozwala mu na dobre w niej funkcjonowanie. Osiąganie dojrzałości społecznej trwa wiele lat i jest zależne od prawidłowego przebiegu rozwoju moralnego i wzorów dostarczanych dziecku. b) ROZWÓJ MORALNY Uczestnictwo dziecka w życiu społecznym nakłada na nie umiejętność podporządkowania się określonym normom, regułom i wzorom postępowania. Uczestnictwo dziecka w życiu społecznym nakłada na nie umiejętność podporządkowania się określonym normom, regułom i wzorom postępowania. Dziecko nabywa w dzieciństwie standardy charakterystyczne dla danego społeczeństwa, ucząc się, że pewne zachowania określane są jako dobre, a inne jako złe. J. Piaget, prowadząc badania nad rozwojem moralnym, wyróżnił kolejne stadia rozwojowe, przez które przechodzi dziecko w trakcie rozwoju: I) MORALNOŚĆ HETEROMONICZNA Jest to okres anomii moralnej, czyli stadium, w którym dziecko nie opanowało mowy, nie rozumie co dobre, a co złe-nie ma poczucia dobra i zła. W czasie obcowania z dorosłymi uczy się ocen wartościujących. II) MORALNOŚĆ AUTONOMICZNA 15 Poprzez naśladownictwo wzorów postępowania dorosłych stopniowo dochodzi do uzewnętrzniania narzuconych z zewnątrz reguł postępowania, uznając przy tym ich słuszność. Następuje to około 10-11 roku życia i jest to moralność autonomiczna. Dziecko musi wytworzyć sobie pewne hierarchie wartości i nauczyć się, że w pewnych sytuacjach zachowanie nie może opierać się na pryncypialiźmie – to przejście do stadium racjonalizmu moralnego 3. Rozwój emocjonalno – uczuciowy Wśród proces psychicznych wyróżnia się uczucia, które współwystępują i współdziałają z procesami poznawczymi oraz wpływają na ich przebieg i ulegają kierowniczej funkcji procesów poznawczych. Do nich zaliczamy między innymi: miłość, zazdrość, tęsknotę i inne. Wśród uczuć wyróżnia się emocje. Według K. Obuchowskiego emocje to przeżycia, które towarzyszą poznawczym odczuciom psychicznym człowieka, takim jak myślenie i spostrzeganie, nadając im barwę, wpływają na ich siłę, albo zakłócają je. W trakcie rozwoju dziecka uwidaczniają się różnice pod względem częstotliwości i czasu trwania poszczególnych emocji oraz wieku, w którym się znajduje. Te różnice stają się coraz częstsze i wyraźniejsze w miarę upływu dzieciństwa, gdyż ulega zmianie ich sposób, a także istotny jest wpływ różnorodnych czynników oddziałujących na dziecko. a) rozwój uczuć Głównym źródłem aktywności psychicznej dziecka są silne wzruszenia. Pierwsze emocje są związane z zaspokojeniem bezpośrednich potrzeb organicznych. Istotne jest, aby doznania były pozytywne, aby uczucia były dziecku okazywane. Emocje dziecka różnią się od emocji człowieka dorosłego. Niedojrzałość układu nerwowego powoduje, że przeżycia dziecka są krótkotrwałe, a emocje mają charakter przejściowy. Dziecko jeszcze w wieku przedszkolnym jest bardzo pobudliwe, dlatego jest bardzo wrażliwe nawet na słabe bodźce, które mogą wywołać przykre lub przyjemne stany emocjonalne. Pod koniec wieku przedszkolnego pobudliwość uczuciowa obniża się, ulegając stabilizacji, dziecko uczy się panować nad swymi emocjami. Złożoność zjawisk, zdarzeń, spraw wywołujących reakcje emocjonalne u dziecka powoduje, że proces ten 16 dokonuje się stopniowo w sferze rozwoju umysłowego oraz pod wpływem nowych sytuacji społecznych, w jakich znajduje się dziecko w wieku szkolnym. W młodszym wieku szkolnym rozwój procesów poznawczych, zetknięcie z nowymi dziedzinami wiedzy powoduje, że rozwijają się uczucia poznawcze, które skłaniają dziecko do aktywności, kształtują się zainteresowania dziecka. Jak widać właściwością najbardziej charakterystyczną dla wieku dziecięcego nie jest jego wolność od trosk, jego szczęśliwość. Cechą, która w sposób niewątpliwy wyróżnia ten okres spośród wszystkich składających się na życie człowieka jest ciągły wzrost i nieustający rozwój. Wiele warunków i czynników musi złożyć się na to, by rozwój dziecka przebiega harmonijnie, by był wszechstronny, obejmował równomiernie wszystkie procesy psychofizyczne, wszystkie składniki osobowości, by kierunek tego rozwoju był prawidłowy z punktu widzenia dobra samego dziecka i społeczeństwa, którego jest członkiem. Największy wpływ na zapewnienie dziecku optymalnych warunków rozwoju ma jego najbliższe otoczenie, przede wszystkim rodzina. Dlatego ważne jest, aby rodzice zdawali sobie sprawę ze znaczenia wychowania we wczesnym rozwoju i rozumieli rolę i działanie warunków, a także mechanizmy ich funkcjonowania i wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka. Kultura współżycia w rodzinie opiera się na więzach emocjonalnych zespalających jej członków. Zrozumienie, życzliwość, wzajemna pomoc niesiona w przypadku trudności charakteryzują zachowania ludzi kochających się. Za kształt miłości w rodzinie odpowiadają przede wszystkim rodzice, dając przykład swym dzieciom. Wpływ rodziców oddziaływuje między innymi:,, na rozwój funkcji poznawczych dziecka, na osiągnięcia szkolne, na ustalenie się jego równowagi uczuciowej i dojrzałości społecznej, na formowanie obrazu samego siebie, oraz na stosunek do siebie i stosunek do grupy rówieśniczej, a także na wywiązanie się z pełnienia ról rodzinnych, w tym późniejszej roli ojca czy matki wobec własnych dzieci itp. Już w życiu dorosłym.”12 M. Ziemska, Postawy rodzicielskie i ich wpływ na rozwój dziecka. W: Rodzina i dziecko. (red) M. Ziemska. W-wa 1979r., PWN, s. 156 12 17 Postawy rodzicielskie mogą być właściwe, czyli stwarzające warunki dla prawidłowego rozwoju, oraz niewłaściwe, które negatywnie wpływają na rozwój dziecka. Bernskin wyróżnia dwa typy zachowania rodziców: komunikatywne - pozytywna postawa rodziców, częste zachęcanie do rozmów mało komunikatywne – negatywna postawa rodziców, obojętność, karcenie i unikanie kontaktów Kontakt rodziców z dzieckiem jest bardzo ważny, gdyż rodzina stanowi wartość o zasadniczym znaczeniu, ale ponadto umożliwia realizację szeregu innych wartości, przyczyniając się do przekazywania ich z pokolenia na pokolenie. Codzienność życia rodzinnego, tradycje, obyczaje i obrzędy rodzinne, sposoby spędzania wolnego czasu – to wszystko składa się na pojęcie kultury rodzinnej. Więź emocjonalna łącząca rodziców i dzieci jest w pewnym stopniu oparta na czynnikach biologicznych, jednak zasadniczą jej postawę stanowi ,,wspólne życie”, wspólne dążenia i cele. Wciągu realizacji tego następuje wnikliwe wzajemne poznanie się, wytwarzają się charakterystyczne dla danej wspólnoty rodzinnej zwyczaje, tradycje, kształtują się określone więzi rodzinne Tradycja jest zjawiskiem kulturowym, o szczególnej funkcji społecznej. Bywa utożsamiana ze zjawiskami minionymi. Zaś mechanizm jej działania w społeczeństwie polega na zachowaniu jej, nowatorstwie, stabilizacji. Nośnikiem tradycji kulturowej może być środowisko miejskie i wiejskie. Utrzymywana jest przez wieloletnie doświadczenie społeczne wartości kulturowych, dziedzictwo materialne i niematerialne, symbol patriotyzmu rodzinnego, regionalnego, narodowego. Przemiany społeczno-gospodarcze, utrata znaczenia autorytetów, nowe wzorce kulturowe itp., wpływają na przetworzenie tradycyjnych wartości, które znikają zastąpione nowymi, gdzie w wyniku przeobrażeń społeczno-kulturowych zostają przyjęte i upowszechnione lub odrzucone. Pomost pomiędzy tradycją a współczesnością powstaje na drodze przekazu kulturowego, innowacji, twórczych inspiracji, konkretnych warunków społeczno- ekonomicznych, oraz środowiska. Na wspólne życie rodziny składa się przede wszystkim zaspokajanie podstawowych potrzeb. Obecnie wspólne rodzinne życie uległo znacznemu 18 ograniczeniu, lecz niektóre jego elementy nadal istnieją. Zwyczaje i obrzędy rodzinne są związane z całym ludzkim życiem w kręgu rodziny. Dotyczą one ważnych momentów w życiu człowieka, jak np. zawarcie związku małżeńskiego, przyjście na świat i wychowanie potomstwa, oraz wspólne przygotowania do Świąt Bożego Narodzenia, czy Wielkanocnych, urodziny, imieniny, itp. Na terenie Górnego Śląska zachowało się do dziś dnia wiele zwyczajów i obyczajów przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Do dziś zachowała się tradycja obchodzenia urodzin dziecka. W uroczystości tej biorą udział zarówno członkowie rodziny, jak i z najbliższego kręgu przyjaciół. Bardziej uroczyście obchodzone są okrągłe daty urodzin członków rodziny-osiemnastka, pięćdziesiątka, sześćdziesiątka, itp. Od dawna istnieje zwyczaj uroczystego obchodzenia rocznic ślubu, 25-lecia, czyli tzw. ,, srebrnego wesela”, 50-lecia ,, złotego wesela. Zwyczaje i obrzędy zazwyczaj wyznaczały pory roku oraz uroczystości liturgiczne. Do zwyczajów i obrzędów cyklu jesiennego zaliczono Andrzejki, które podobnie jak na Śląsku obchodzone były w całej Polsce. Typowo śląskim zwyczajem była Barbórka, powszechnie czczona patronka górników. Zwyczaj obdarowywania dzieci 6 grudnia prezentami przyszedł na Śląsk z krajów Europy Zachodniej. Szczególne miejsce w rodzinie miały przygotowania do Świąt Bożego Narodzenia. Przystrajanie choinki, pieczenie ciasteczek i przygotowywanie potraw świątecznych, robienie porządków, tym zaprzątnięta była cała rodzina. Oczekiwanie na wigilię potęgował dodatkowo całodzienny post, rygorystycznie przestrzegany przez rodziców i dzieci .Szczególnie ważnym momentem była kolacja wigilijna, do której przygotowywano wystrój świątecznego stołu, przykrytego białym obrusem i odpowiednich potraw, które spożywała cała rodzina. Swoisty charakter miały również przygotowania związane ze świętami Wielkanocnymi, gdzie rodzina zasiadała do stołu i zajmowała się zdobieniem jajek, pieczono baby lukrowe i mazurki wielkanocne. Najstarszym i najpowszechniejszym zwyczajem było dzielenie się jajkiem w poranek wielkanocny i składanie życzeń. W poniedziałek wielkanocny zaś zwyczaj polewania panien wodą. 19 Wiele tradycji i zwyczajów regionalnych pielęgnowanych jest jeszcze do dziś w rodzinach i przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Wżyciu rodzinnym są momenty skupiające we wspólnym działaniu rodziców i dzieci. Do nich należy zanikający zwyczaj wspólnego spożywania posiłków przy wspólnym stole. Ładnie nakryty stół, pogodna atmosfera, spotkanie przy wspólnym posiłku. Nawet dziecko w tym momencie staje się ,,bardzo ważne”, jeśli może wywiązać się z drobnych obowiązków wykonywania prac na miarę jego możliwości. Wspólne przygotowywanie posiłków z dziećmi przyczynia się do wytworzenia silniejszej więzi rodzinnej, oraz opanowania przez dzieci drobnych umiejętności kulinarnych. Inną formą wspólnego działania całej rodziny jest angażowanie jej członków co pewien czas w ,,wielkie porządki”. Łączą się one często z podejmowaniem decyzji, co należy zmienić, co przestawić na inne miejsce, co kupić, itp. .Porządkowanie łączy się z planowaniem, z refleksjami na temat bieżących potrzeb. Przyczynia się to do wzmocnienia więzi rodzinnej, wpływa na demokratyzację stosunków rodzinnych i sprzyja rozwojowi dzieci, ich umiejętności działania praktycznego, planowania liczenia się z potrzebami innych. ,,Liczna rodzina rozrzedza jakby wody i napięcia przeżywane przez każdego jej członka, a zwielokrotniając kontakty i wpływy sprzyja powstawaniu bogatszych osobowości, bogatszych form kontaktów i większej rozmaitości powiązań uczuciowych. Pozwala szerzej promieniować zaletom a jednocześnie zmniejsza intensywność oddziaływania negatywnego. Uczy bardziej obiektywnych ocen wydarzeń i ludzi, gdyż każdy żyjący w jej kręgu człowiek reprezentuje nieco inne widzenie świata”.13 Wzajemne więzi w rodzinie wielopokoleniowej wymagają pielęgnacji, uznawania wartości innych ludzi i wdzięczności za każdą okazywaną życzliwość, która w rodzinie wielkiej nie jest tylko powinnością, lecz także formą wyrażania przynależności i miłości. We wspólnocie rodziny wielopokoleniowej łatwiej rodzą się przyjaźnie, łatwiej przezwyciężyć kryzysy i znaleźć wyjście z sytuacji budzących zagubienie i bezradność ,,...każda radość podzielona, staje się radością większą, a 13 E. Sujak, Kontakt psychiczny w małżeństwie i rodzinie, W-wa 1991, s. 194 20 każdy smutek podzielony maleje. Każdy błąd wychowawczy ulega dyskretnej korekturze, a każda zaleta i sprawność promieniuje na wielu bliskich”. 14 Mimo ogólnoświatowej tendencji w kierunku rodziny nuklearnej, doc. dr hab. D.Markowska podczas swych badań zauważyła w Polsce próby do współbytowania rodzin małych w ramach rodzin wielopokoleniowych. Następuje stopniowy renesans funkcji zabezpieczającej i promocyjnej rodziny, odtwarzane i umacniane są więzy międzypokoleniowe. Coraz częściej ujawniają się związki nie tylko między trzema pokoleniami, ale i czterema. Współczesna wielopokoleniowość jest odmienna pod wieloma względami od tej dawnej, tradycyjnej. Oparta jest głównie na oczekiwaniu wzajemnej pomocy. Ze względu na przestrzeń mieszkalną może być wymuszona lub dobrowolna. Nie musi być trwała, częściej bywa okresowa, np. ze względu na brak mieszkania, opiekę nad dziećmi. Nie jest to zjawisko pozytywne, zwłaszcza, jeśli brak jest innych motywacji w więzi łączących członków rodziny. Niewątpliwą zaletą rodziny wielopokoleniowej jest wzajemna socjalizacja w sytuacji, kiedy więzi między członkami przyjmują formę świadczeń (najczęściej jednostronnych), utrudniona jest wzajemna komunikacja, która najczęściej występuje w sytuacjach konfliktowych. Jak wynika z badania przeprowadzonego w ośmiu gminach polskich, prawie 67% respondentów w wieku podeszłym mieszka wspólnie z dziećmi, a prawie 60% prowadzi razem z nimi wspólne gospodarstwo domowe. Problem wspólnego zamieszkiwania trzech pokoleń utrzymuje się w dalszym ciągu- zresztą nie tylko na wsi, ale również i w mieście ze względu na trudności z przydziałem mieszkania poprzednio, a z brakiem pieniędzy na jego kupno obecnie. Wspólne mieszkanie i, to często z konieczności, wywiera wpływ na kształtowanie się stosunków rodzinnych, prowadząc nierzadko do spięć. Niektóre konflikty między rodzicami a dziećmi występują w bardziej jaskrawej postaci na wsi nie ze względu na szczególne cechy charakteru mieszkańców wsi, ale ze względu na specyfikę życia w tym środowisku, gdzie gospodarstwo domowe nierozłącznie związane jest z gospodarstwem rolnym i gdzie pojęcie rodziny oznacza 14 E. Sujak, Kontakt psychiczny w małżeństwie i rodzinie, W-wa 1991, s. 195 21 również pojęcie wspólnej pracy. Mimo to stosunek osób badanych do wspólnego zamieszkiwania z dziećmi i wnukami jest pozytywny. Stanowi to zaprzeczenie stereotypu, w którym mieszkanie ze sobą kilku pokoleń stwarza nieuchronnie napięcia i konflikty, natomiast intymność z dystansu sprzyja kształtowaniu się głębokich więzi emocjonalnych. Rodzina jako przekaźnik tradycji jest również przekaźnikiem kultury.,, Umiejętność zapewnienia racjonalnego wypoczynku oraz warunków rozwoju zainteresowań i zamiłowań intelektualnych i kulturalnych dzieci- to ważne i niełatwe zadania, którymi obarczeni są rodzice.”15 Wszelkie formy działalności wychowawczej, jak na przykład przekazywanie dorobku nauki i techniki, wychowanie przez sztukę czy działalność społeczna, wymagają ustalonego frontu wychowawczego, koordynacji w doborze treści i metod oddziaływania. Niezbędna jest taka organizacja działalności wychowawczej, która dostarcza nie tylko określonych wiadomości i sprawności, lecz kształci również umiejętność widzenia różnorakich wartości w świecie i życiu, oraz potrzebę aktywnego zaangażowania się w problematykę własnych zainteresowań, zdolność wypowiadania siebie, nawiązania wspólnoty z innymi ludźmi, możność twórczego działania. Społeczno- kulturalna i wychowawcza wartość składników środowiska rodzinnego jest różna. W wyniku tego konkretna ich treść i charakter są w znacznym stopniu wyrazem postaw, uznawanych systemów wartości, odpowiedzialności społecznej rodziców, ogólnego stanu rozwoju rodziny, oraz kierunku tego rozwoju. Składniki środowiska rodzinnego tworzą swoistą całość podkultury rodziny i sposobu jej funkcjonowania. Każda rodzina ma pewną właściwość, wspólny, dominujący nad całością przyjęty sposób zachowań, który wpływa na kształtowanie się zainteresowań dzieci, potrzeb intelektualnych i kulturalnych, na rozwijanie wrażliwości moralnej, możliwości twórczych. Sprzężone oddziaływanie poszczególnych składników środowiska rodzinnego może kształtować również różne kryteria wartości i postawy dotyczące wykorzystania czasu wolnego. Kształtowanie się w rodzinie kultury czasu wolnego 15 J. Maciejaszkowa , O współżyciu w rodzinie, W-wa 1980, Nasza Księgarnia, s. 57 22 pozostaje więc w ścisłym związku z jej podkulturą, określaną przez charakter i funkcjonowanie poszczególnych składników środowiska rodzinnego. Konkludując: 1. Sposób wykorzystania czasu wolnego jest jednym z istotnych czynników kształtujących ogólną kulturę człowieka. 2. Wśród wielu czynników wywierających wpływ na kulturę czasu wolnego dzieci szczególnie ważną rolę spełnia oddziaływanie domu rodzinnego i grupy rówieśniczej, a przede wszystkim kultura czasu wolnego samych rodziców, oraz formy i poziom sprawowanej przez nich opieki nad dziećmi. 3. Kultury czasu wolnego można i trzeba uczyć. Ma to szczególne znaczenie dla dzieci młodszych klas szkoły podstawowej. Ich stosunkowo plastyczna psychika, wiek bezwzględnej stabilizacji przed okresem dojrzewania i nieduży zasób doświadczeń sprawiają, że przyjęty w tym okresie system wartości pozostawia trwałe ślady. Udostępnianie dóbr kulturalnych polega przede wszystkim na zapewnieniu członkom rodziny życia w odpowiednim kręgu dóbr materialnych. Charakter tego kręgu, jego aspekt ilościowy i jakościowy, wyraża szeroki zespół elementów podkultury rodziców składający się na reprezentowany przez nich poziom upowszechniania dóbr kulturalnych w rodzinie. O ich pozytywnym znaczeniu wychowawczym decydują nie tylko zamożność, bogactwo, wysoki standard wartości towarowej, lecz także umiejętna selekcja i dobór pod kątem higieny, zdrowia, wartości estetycznych, kultury życia rodzinnego. Krąg dóbr materialnych, w którym przebywa dziecko, może stanowić okoliczność korzystną lub negatywną dla jego rozwoju. Skrajny niedostatek może hamować rozwój, a nadmierny luksus może deprawować, wpływać źle wychowawczo. Forma, rodzaj i funkcja udostępnianych przedmiotów są wtedy właściwe, jeśli są wyrazem racjonalnego zaspokajania potrzeb dziecka, jeśli pomagają rozwijać zainteresowania, pomysłowość, chęć do działania, jeżeli dostarczają zdrowej rozrywki, odprężenia, podnoszą poziom wykorzystania czasu wolnego w ogóle. Dlatego nie jest obojętne, w jakim kręgu przedmiotów dziecko żyje, a zwłaszcza jaki ich krąg wykorzystuje w wolnym czasie. Przedmioty udostępniane dzieciom w sposób nie 23 przemyślany, w nadmiarze, nie tylko nie spełniają funkcji wychowawczej, lecz mogą wywołać uczucie nudy, zobojętnienia, a nawet wyzwalać nieplanowaną chęć zaspokajania zachcianek niezgodnych z przyjętymi normami życia społecznego. Wartość mają te przedmioty osobistego użytku, które zachęcają dziecko do działania, nawet jeśli są to przedmioty najprostsze. Opieka nad dziećmi w czasie wolnym wiąże się z następującymi wskazaniami: 1. Czas wolny dzieci nie może przebiegać żywiołowo, lecz powinien być ukierunkowany w zależności od potrzeb wynikających z rozwoju psychicznego i potrzeb dziecka. Zajęcia czasu wolnego dzieci są wówczas właściwe, jeśli zapewniają im kontakty społeczne- zarówno w środowisku rodzinnym, jak i poza rodzinnym, jeśli ich zakres, różnorodność i proporcje zapewniają im odpowiedni rozwój psychiczny i fizyczny. 2. Czas wolny dzieci powinien być wykorzystywany w różnych formach organizacyjnych: w rodzinie, w grupie rówieśniczej, indywidualnie, pod bezpośrednią opieką wychowawców i instruktorów. Proporcje czasu na poszczególne formy organizacyjne powinny być dostosowane do osobowości dziecka. 3. Pozytywny rozwój pożądanego modelu czasu wolnego zależy w znacznej mierze od właściwego zaspokajania selekcjonowanych potrzeb indywidualnych, czyli stwarzanie warunków do uprawiania we właściwych proporcjach zajęć twórczych, rekreacyjnych, uspołeczniających i innych, a także stwarzanie warunków umożliwiających kształtowanie się zainteresowań, zamiłowań (hobby, pasje). 4. Ważne jest zapewnienie dzieciom odpowiedniej ilości czasu wolnego, zgodnie z przyjętymi normami, w zależności od wieku uczniów. Dzieci, młodzież i dorośli powinni otrzymać odpowiednie dla siebie propozycje wykorzystania czasu wolnego, uczestnictwa w kulturze. Ich funkcje programowe powinny uwzględniać nie tylko uprawianie zajęć już obecnie znanych i popularnych, powszechnie pożądanych, lecz także propagowanie i realizację zajęć mało znanych lub niedocenianych, a atrakcyjnych i wartościowych, jak na przykład różne formy rekreacji ruchowej, sport nie wyczynowy, zajęcia związane z turystyką, amatorskie 24 zajęcia artystyczne, zajęcia towarzyskie i organizacyjne, różnorodne odczyty i kursy stanowiące element systematycznego kształcenia ustawicznego. Ważną rolę spełniać tu mogą również różnego rodzaju zajęcia techniczne. Racjonalne wykorzystanie czasu wolnego w rodzinie umożliwia wszystkim członkom, a w szczególności dzieciom zaspokojenie potrzeb psychicznych. Przede wszystkim potrzeby bezpieczeństwa, a także obcowania z innymi, przynależności, więzi emocjonalnej, akceptacji. Coraz częściej w rodzinach, ze względu na wielkie obciążenie rodziców pracą zawodową, preferuje się bierne formy spędzania czasu wolnego. Do takich form można zaliczyć nadmierne korzystanie z telewizora. Środki masowego przekazu, a zwłaszcza telewizja wywierają wpływ na rozwój emocjonalny i ruchowy dziecka. Ograniczenia ruchowe spowodowane wielogodzinnym oglądaniem telewizji powodują niekorzystny wpływ na jego rozwój fizyczny. Ilość doznawanych wrażeń wzrokowych i słuchowych obciąża system nerwowy dziecka. Może się to przejawiać słabszą koncentracją uwagi, niepokojem ruchowym, drażliwością. Telewizja, komputer przyczyniają się do zmniejszenia ilości czasu, jaki poświęcają rodzice dzieciom, do ograniczenia kontaktów z nimi. Podejście rodziców do zagadnienia czasu wolnego, będące jednym ze wskaźników poziomu i charakteru ich kultury pedagogicznej, wyraża się między innymi za opowiadaniem się za jednym z kilku modeli czasu wolnego: 1. model udziału w życiu społecznym- jako najodpowiedniejszy sposób wykorzystania czasu wolnego dziecka poprzez uczestnictwo w organizacjach ZHP, kołach zainteresowań, w grupie rówieśników. 2. model rekreacyjny- dominuje w nim tendencja do zaszczepienia dzieciom zamiłowania do spędzania czasu wolnego na wycieczkach krajoznawczych w bliższe i dalsze okolice, przez uczestnictwo w sporcie, różnego rodzaju grach, zabawach na wolnym powietrzu, turystyce. 3. model percepcyjny tj. model biernego wypoczynku Sposoby wykorzystania czasu wolnego w rodzinie powinny polegać na wzbogaceniu form, oraz umiejętnym i racjonalnym wykorzystaniu tego czasu przez samych rodziców, aby było to pouczające dla dzieci. 25 Kulturalna funkcja rodziny jest trudna do określenia, ponieważ obejmuje prawie wszystko to, co się w danej rodzinie dzieje. Funkcja ta w sensie przekazywania treści kulturalnych w obecnych czasach wyraźnie zmalała ze względu na znaczną liczbę wyspecjalizowanych w tym zakresie instytucji. Rodzina jest jednak niezastąpiona, jeśli chodzi o prawidłowe ukształtowanie stosunku jednostki do otaczającego świata, do innych ludzi( wpojenie norm, hierarchii wartości i zasad postępowania w trakcie procesu socjalizacji). Tylko w rodzinie można nauczyć się właściwego korzystania z dziedzictwa kulturowego poprzednich pokoleń i zaniedbanie przez nią tej funkcji dokonuje się z wyraźną szkodą dla młodego pokolenia. 26 BIBLIOGRAFIA 1. Z. Tyszka: Rodzina. W: Encyklopedia pedagogiczna (red) W. Pomykało. W-wa 1993r., INNOWACJA 2. M. Grochociński: Przygotowanie dzieci do racjonalnego wykorzystywania czasu wolnego. W-wa 1979, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, 3. H. Filipczuk: Rodzina a rozwój psychiczny dziecka. W-wa 1981 Nasza Księgarnia, 4. A. Kamiński: Funkcje pedagogiki społecznej. W-wa 1972r., PWN 5. J. Szczepański: Elementarne pojęcia socjologii. W-wa 1972r., PWN 6. J. Maciaszkowa: O współżyciu w rodzinie. W-wa 1980r., Nasza Księgarnia 7. S. Nowakowski. Warszawski hotel robotniczy i jego mieszkańcy, „Kultura i Społeczeństwo”, 1957 8. Praca zb. Pod redakcją H. Żebrowskiej, Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, W-wa 1976, PWN 9. J. Bielicka, H. Olechnowicz: O chorobie sierocej małego dziecka. W: Materiały do nauczania psychologii. Pod red. L. Wołoszynnowej. Seria IV, t.2. W-wa 1966. PWN, 10. L. Wołoszynowa: Młodszy wiek szkolny. W: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. (red) M. Żebrowska. W-wa 1966. PWN, 11. M. Ziemska, Postawy rodzicielskie i ich wpływ na rozwój dziecka. W: Rodzina i dziecko. (red) M. Ziemska. W-wa 1979r., PWN, 12. E. Sujak, Kontakt psychiczny w małżeństwie i rodzinie, W-wa 1991 13. J. Maciejaszkowa , O współżyciu w rodzinie, W-wa 1980, Nasza Księgarnia,. 27
