Przestrzeń
advertisement
Przestrzeń Regiony Nr 2 Nr 1 ROCZNIK 2011 2013 ISSN 2299-9329 Rada Programowa: Józef Szabłowski - przewodniczący Rady (Polska), Aleksander Bondar (Białoruś), Jacek Cukrowski (Polska), Witold Czarnecki (Polska), Jerzy Dębski (Polska), Olgierd Gedymin (Polska), Mestwin Stanisław Kostka (Polska), Leszek Kupiec (Polska), Andrzej Luszniewicz (Polska), Nina Łapińska-Sobczak (Polska), Kazimierz Meredyk (Polska), Ludmila Niekharosheva (Białoruś), Marek Proniewski (Polska), Nina Siemieniuk (Polska). Zespół Redakcyjny: Marek Degórski – redaktor naczelny Marek Proniewski – redaktor tematyczny Adam E. Szczepanowski – redaktor statystyczny Krzysztof Iwaszko – sekretarz © Copyright by Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2013. Wszelkie prawa zastrzeżone. Publikowanie lub kopiowanie w części lub w całości wyłącznie za zgodą Wydawcy. Recenzenci: dr hab. Aleksander Maksimczuk, prof. UwB dr hab. Marek Więckowski, prof. PAN Skład komputerowy: Projekt okładki: Korekta językowa: M. Dawidziuk M. Dawidziuk S. Kęska Rocznik Wydziału Gospodarki Przestrzennej Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku, ul. Ciepła 40, 15-472 Białystok, tel. 85 678 58 01. Nakład 200 egz. Druk i oprawa: Drukarnia Cyfrowa - Partner Poligrafia ul. Zwycięstwa 10 15-703 Białystok tel./fax: (85) 653-78-04 Nr 2/2013 SPIS TREŚCI OD REDAKCJI ............................................................................................ 5 ARTYKUŁY NAUKOWE Marek Proniewski,7Marcin Proniewski7 UWARUNKOWANIA I KIERUNKI POLITYKI ROZWOJU REGIONALNEGO UNII EUROPEJSKIEJ .................................................... 7 Marek Degórski LASY JAKO ELEMENT PRZESTRZENI POLSKI NA POCZĄTKU XXI WIEKU ..................................................................................................35 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska ARCHITEKTURA I KRAJOBRAZ KOLEJOWYCH PRZEJŚĆ GRANICZNYCH ..........................................................................................57 Adam Edward Szczepanowski PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO. CZĘŚĆ I - PODLASIE ......................99 Maciej W. Czarnecki, Witold Czarnecki NOWOCZESNE TENDENCJE W MIĘDZYWOJENNEJ ARCHITEKTURZE BIAŁEGOSTOKU ...................................................... 127 RECENZJE Grażyna M. Balińska RECENZJA KSIĄŻKI AUTORSTWA ADAMA E. SZCZEPANOWSKIEGO PT. WALORY I ATRAKCJE TURYSTYCZNE WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO, t. II. ATRAKCJE KULTUROWE ....145 KRONIKA Adam Edward Szczepanowski X PODLASKIE FORUM EKONOMISTÓW............................................... 151 3 OD REDAKCJI Szanowni Państwo, Oddajemy do rąk Czytelników drugi numer serii wydawniczej „Przestrzeń & Regiony”, którą dedykujemy szerokiej grupie czytelników, szczególnie osobom zainteresowanym problemami gospodarki przestrzennej występującymi w różnych skalach, od lokalnych, poprzez regionalne do ponadregionalnych. Naszym zamiarem jest, ażeby czasopismo „Przestrzeń & Regiony” stało się forum wymiany myśli i poglądów z zakresu przestrzennego wymiaru zarządzania regionem, problemów środowiska przyrodniczego oraz rozwoju społecznego i gospodarczego. Problematyka ta stanowi we współczesnym świecie podstawowy kanon zagadnień nawiązujący do założeń koncepcji rozwoju zrównoważonego, spójności terytorialnej, poprawy jakości życia społeczeństwa czy też ochrony najcenniejszych fragmentów środowiska i krajobrazu, tematów uznawanych za podstawy rozwoju regionów w długoterminowym horyzoncie czasowym. Dużo miejsca poświęcamy też problematyce finansów w regionach czy też kształtowaniu się polityki nieruchomościami. Oczywiście omawiając wszystkie te zagadnienia, autorzy artykułów odnoszą się do uwarunkowań prawnych Unii Europejskiej czy też wymiaru globalnego przebiegu procesów i zjawisk społeczno-ekonomicznych. Mamy nadzieję, że powstałe w Wyższej Szkole Finansów i Zarządzania w Białymstoku czasopismo naukowe „Przestrzeń & Regiony” znajdzie poczytne miejsce na polskim rynku wydawniczym i przychylność odbiorców. Zespół redakcyjny 5 ARTYKUŁY NAUKOWE Marek Proniewski* Marcin Proniewski* UWARUNKOWANIA I KIERUNKI POLITYKI ROZWOJU REGIONALNEGO UNII EUROPEJSKIEJ 1. Wstęp W ramach ekonomii rozwoju poszukuje się odpowiedzi na pytania o uwarunkowania wzrostu krajów i regionów, wpływające na zmiany ich sytuacji gospodarczej i społecznej, w świetle procesów integracji i globalizacji. Celem niniejszej pracy jest analiza czynników i kierunków rozwoju regionalnego przejawiających się w dyskusji teoretycznej i ujęciach wynikających z raportów i strategii rozwoju przestrzeni europejskiej. Jednocześnie zwrócono uwagę na dyskusje toczące się w zakresie wyboru modeli polityki regionalnej oscylujących między modelem wyrównawczym a modelem polaryzacyjnym, mieszczące się w koncepcjach rozwoju egzogenicznego i koncepcjach rozwoju endogenicznego. Zwrócono uwagę na kształt przyszłej polityki regionalnej, wynikający z dyskusji prowadzonej na poziomie Unii Europejskiej i krajów OECD, a zawierający się w różnego rodzaju oficjalnych dokumentach, z ujęciem starego i nowego paradygmatu polityki regionalnej. 2. Czynniki rozwoju regionów Unii Europejskiej Rozwój regionalny „to wzrost potencjału gospodarczego regionów, trwała poprawa ich konkurencyjności i poziomu życia mieszkańców, przyczyniające się do rozwoju społeczno-gospodarczego kraju”1. Rozwój regionalny jest zróżnicowany przestrzennie.2 Łączy wiele współzależnych procesów i zjawisk społeczno-gospodarczych, politycznych, techniczno-technologicznych, kulturowych i innych, które cechują się różnorodnością struktury, * 1 2 Uniwersytet w Białymstoku, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku. Zarys strategii rozwoju regionalnego Polski. Raport końcowy. Zespół Zadaniowy ds. Rozwoju Regionalnego w Polsce, Warszawa 1996, s. 21. Por. m.in.: Atlas ESPON. Struktura terytorium Europy, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2006; K. Gawlikowska-Hueckel, Procesy rozwoju regionalnego w Unii Europejskiej, Konwergencja czy dywergencja, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2002; W.M. Gaczek, Gospodarka oparta na wiedzy w regionach europejskich, Studia KPZK PAN, T. CXVIII, Warszawa 2009; Rozwój Polski Północno-Wschodniej w warunkach transformacji gospodarczej, red. L. Kupiec, M. Proniewski, Uniwersytet Warszawski-Filia w Białymstoku, CUP, Białystok 1994; D. Strahl, Innowacyjność europejskiej przestrzeni a dynamika rozwoju gospodarczego, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010. 7 Marek Proniewski, Marcin Proniewski wzajemnych relacji, tempa i dynamiki ilościowo-jakościowych zmian. Dynamika zmian jest różna w zależności od rodzajów określonych systemów – wolniejsza w systemach przyrodniczych w porównaniu do systemów społecznych czy gospodarczych. Zmiany ilościowe i jakościowe w regionie dotyczą określonych komponentów, takich jak: 3 potencjał gospodarczy, struktura gospodarcza, środowisko przyrodnicze, zagospodarowanie infrastrukturalne, poziom życia mieszkańców, ład przestrzenny i zagospodarowanie przestrzenne. Czynniki rozwoju regionu można zdefiniować jako „ elementy struktury terytorium, które są lub mogą być uruchomione w celu prowadzenia działalności w sferze produkcji, podziału, obiegu i konsumpcji (…). Mówiąc inaczej, za podstawowe czynniki rozwoju uważa się zasoby tego terytorium, tzn. miejscową ludność, środowisko, kapitał.”4 Biorąc pod uwagę, że rozwój regionalny jest procesem przyczynowo – skutkowym, to przyczyny i skutki można nazwać czynnikami rozwoju regionu, jeżeli ten rozwój inicjują, umożliwiają czy ułatwiają. Natomiast w przypadku, gdy ten rozwój utrudniają lub uniemożliwiają nazywa się je barierami rozwoju.5 Klasyczne wyodrębnienie czynników rozwoju opiera się na trzech zasadniczych elementach – pracy, ziemi i kapitale. Jednak takie podejście jest niewystarczające we współczesnym świecie, proces rozwoju regionów jest bowiem dziś o wiele bardziej złożony. W drugiej połowie XX wieku zaczęła następować zmiana znaczenia ilościowych czynników rozwoju na rzecz rosnącej siły czynników jakościowych. Uwarunkowane to było zmianami rzeczywistości ekonomicznej, społecznej oraz technologicznej. Uwzględniając coraz większe znaczenie działalności wykorzystującej zaawansowane technologie za najważniejsze zewnętrzne czynniki lokalizacji uważa się: kapitał ludzki, obecność uniwersytetów i instytutów badawczych6, urodę pejzażu kształtującą warunki życia, infrastrukturę transportową, usługi i polityczny klimat działalności gospodarczej, a także korzyści aglomeracyjne. 7 3 4 5 6 7 8 T. Kudłacz, Programowanie rozwoju regionalnego, PWN, Warszawa 1999, s.15. Z. Strzelecki, Polityka regionalna, (w:) Gospodarka regionalna i lokalna, red. Z. Strzelecki, PWN, Warszawa 2008, s. 80. W. Kosiedowski, Zarządzanie rozwojem regionalnym i lokalnym, (w:) Gospodarka regionalna i lokalna, red. Z. Strzelecki, PWN, Warszawa 2008, s. 234. Por. A. Olechnicka, K. Wojnar, Rola wyższych uczelni w regionie. Doświadczenia międzynarodowe. (w:) Rola wyższych uczelni w rozwoju społeczno-gospodarczym i przestrzennym miast, red. T. Markowski, D. Drzazga, „Studia KPZK PAN”, t. CXXI, Warszawa 2008, s. 7-32. Z. Strzelecki, Polityka regionalna…, op. cit., s. 80. UWARUNKOWANIA I KIERUNKI POLITYKI… Czynniki rozwoju regionu można pogrupować według płaszczyzn, na których dokonuje się proces rozwoju regionalnego. W ten sposób wyróżnia się cztery podstawowe rodzaje czynników rozwoju regionalnego:8 1. Czynniki ekonomiczne – wielkość regionalnego rynku dóbr i usług, regionalny rynek pracy, dynamika i struktura regionalnego popytu, dochody przedsiębiorstw, jednostek samorządu terytorialnego, napływ inwestycji krajowych i zagranicznych, przedsiębiorczość, innowacyjność, marketing regionalny, poziom zarządzania, sytuacja makroekonomiczna w kraju, koniunktura na rynku światowym, itp.; 2. Czynniki społeczne - liczba ludności, struktura demograficzna, tempo i charakter procesów urbanizacji, aglomeracji i metropolizacji, rozwój infrastruktury społecznej, poziom i styl życia, wykształcenie, postęp kulturalny, aktywność władz i społeczeństwa, sprawność funkcjonowania samorządów terytorialnych, aktywność społeczeństwa, itp.; 3. Czynniki techniczne i technologiczne – kapitał trwały, udział produkcji wysokiej technologii, działalność badawczo – rozwojowa, dywersyfikacja produkcji, tworzenie i adaptacja innowacji, infrastruktura techniczna, tereny pod inwestycje, itp. 4. Czynniki ekologiczne – zasoby naturalne, racjonalizowanie gospodarowania zasobami środowiska, wdrażanie „czystych” technologii, świadomość ekologiczna mieszkańców, edukacja ekologiczna, nowoczesne instrumenty ochrony środowiska. Region jest systemem otwartym, dlatego też na jego rozwój ma wpływ zarówno potencjał wewnętrzny samego regionu jak i otoczenie zewnętrze. Jedną z częstych typologii czynników wzrostu regionów jest ich podział na dwie grupy – wewnętrzne i zewnętrzne. Do czynników wewnętrznych zalicza się: 9 szeroko rozumianą infrastrukturę – podstawową (sieci transportowe, zaopatrzenie w wodę, odbiór i utylizacja nieczystości, sieci telefoniczne, itd.), instytucjonalną (władze lokalne i regionalne, urzędy i instytucje publiczne, organizacje pozarządowe, stowarzyszenia, itd.); zasoby i walory środowiska przyrodniczego; kapitał społeczny – z elementami demografii (liczba i rozmieszczenie ludności, wykształcenie, struktura wieku i płci), kapitał intelektualny i kapitał społeczny sensu stricte (więzi społeczne, relacje międzyludzkie, zaufanie społeczne); 8 9 W. Kosiedowski, Zarządzanie rozwojem regionalnym…, op. cit., s. 234 – 235; por. także M. Proniewski, Polityka kształcenia jako czynnik rozwoju regionalnego (na przykładzie Niemiec), Wydawnictwo Filii Uniwersytetu Warszawskiego wBiałymstoku, Białystok 1999, s. 28-32 H. Kruk, Przyrodnicza konkurencyjność regionów, Wydawnictwo „Dom Organizatora”, Toruń 2010, s. 42. 9 Marek Proniewski, Marcin Proniewski przedsiębiorstwa działające w regonie, klastry gospodarcze; jednostki badawczo – naukowe i uczelnie wyższe regionu. Czynniki zewnętrzne są definiowane przez dwie kategorie powiązań regionu z otoczeniem, tj. powiązania poziome (dotyczące dwóch lub więcej regionów) oraz powiązania pionowe (relacje z systemami wyższego rzędu). Do powiązań poziomych zalicza się 10: kontekst lokalizacji regionu - otoczenie regionu (regiony sąsiadujące), powiązania między nimi, uwarunkowania historyczne, kulturowe, polityczne; jakość środowiska przyrodniczego - transfer zanieczyszczeń z sąsiednich regionów; transfer wiedzy i kapitału – powiązania w zakresie przepływu wiedzy, technologii, kapitału między podmiotami wewnętrznymi i zewnętrznymi regionu. W zakresie powiązań pionowych wyróżnić można m.in. 11: procesy globalizacji, instytucje i organizacje ponadnarodowe; koniunktura międzynarodowa, w tym możliwości eksportu produktów regionalnych; relacje między władzami centralnymi (unijnymi) a regionem; polityka gospodarcza władz centralnych (w tym polityka dochodowa, regionalna, przemysłowa, handlowa, transportowa). W warunkach integracji międzynarodowej istotną rolę odgrywają czynniki (tradycyjne i nowoczesne) umożliwiające adaptację regionu do nowych wyzwań rozwojowych. Czynniki tradycyjne (klasyczne) odnoszą się do pracy, ziemi i kapitału, natomiast do czynników nowoczesnych zalicza się przede wszystkim kapitał społeczny, kreatywność i innowacyjność przedsiębiorców, wiedza techniczna kumulowana przez wynalazki i innowacje, funkcjonowanie organizacji sieciowych. 12 Każdy region odznacza się określoną specyfiką, wynikającą z szeregu czynników, które są pochodną uwarunkowań naturalnych oraz istniejącego zagospodarowania regionu. Zagospodarowanie jest konsekwencją działań w zakresie tworzenia w przestrzeni majątku produkcyjnego i infrastrukturalnego jako bazy rozwoju ekonomicznego regionu. 13 Zasoby przyrodnicze regionu mogą: decydować o jego atrakcyjności inwestycyjnej, stanowić podstawę rozwoju określonych rodzajów działalności, określać specjalizację 10 H. Kruk, Przyrodnicza konkurencyjność regionów…, op. cit., s. 43. Tamże. 12 W. Kosiedowski, Zarządzanie rozwojem regionalnym…, op. cit., s. 236. 13 D. Stawasz, Współczesne uwarunkowania rozwoju polskich regionów, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2000, s. 126. 11 10 UWARUNKOWANIA I KIERUNKI POLITYKI… regionu, wyznaczać kierunki jego rozwoju. „Rozmieszczenie zasobów naturalnych wraz z oceną ekonomiczną opłacalności ich eksploatacji było zawsze przedmiotem zainteresowania potencjalnych inwestorów. Ważyło na wyborze miejsca lokalizacji działalności gospodarczej związanej z pozyskiwaniem tychże zasobów, a także lokalizacji podmiotów wykorzystujących eksploatowane zasoby. Zadecydowało w przeszłości o przebiegu procesów urbanizacji, wyborze miejsca lokalizacji kapitału, a w konsekwencji rozwoju całych regionów.”14 W świetle problematyki zagospodarowania regionu, D. Stawasz wskazuje komponenty mające szczególne znaczenie w procesie rozwoju regionów, tj. struktura demograficzna, infrastruktura, działalność gospodarcza (struktura gospodarki).15 Rozmieszczenie ludności, jej struktura i jakość (m.in. kultura, przedsiębiorczość, wykształcenie, kwalifikacje) wpływają na przestrzenny rozkład procesów rozwojowych. Wysoko wykwalifikowany kapitał ludzki stanowi we współczesnej gospodarce najcenniejszy zasób przedsiębiorstwa, regionu czy kraju. 16 Zależność między infrastrukturą, jej rozwojem i rozmieszczeniem, a rozwojem działalności gospodarczej na danym obszarze ma charakter sprzężenia zwrotnego. 17 Z jednej strony regiony słabiej rozwinięte charakteryzują się niższym poziomem zagospodarowania infrastrukturalnego, co osłabia ocenę ich atrakcyjności inwestycyjnej i lokalizacje potencjalnych przedsiębiorstw. Z drugiej strony regiony lepiej rozwinięte, o wysokim poziomie zagospodarowania infrastrukturalnego stanowią atrakcyjniejsze miejsce lokalizacji działalności gospodarczej i życia ludności. Nowe inwestycje i napływ ludności dynamizują wzrost regionu, a jednocześnie pobudzają dalszy rozwój infrastruktury. Występuje więc efekt sprzężenia zwrotnego. Potencjał gospodarczy regionu stanowi istotny impuls procesów rozwojowych. Większe szanse rozwojowe mają regiony o charakterze wielofunkcyjnym, niż wyspecjalizowane regiony o cechach monokultury gospodarczej. 18 Na podstawie analizy uwarunkowań i dynamiki rozwoju regionów Unii Europejskiej wskazuje się na czynniki mające obecnie decydujące znaczenie dla wzrostu regionów. Są to:19 innowacyjność oraz regionalne systemy innowacyjności – rola innowacji w rozwoju regionalnym regionów Unii Europejskiej postrzegana jest jako motor rozwoju; 14 D. Stawasz, Współczesne uwarunkowania…, op. cit., s. 127. Zob. tamże, s. 128 – 141. 16 Por. M.Proniewski, Rola kapitału ludzkiego w ekonomice regionalnej. (w:) Gospodarka Przestrzenna, t.II, red. L.Kupiec, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 1999, s. 94-100. 17 D. Stawasz, Współczesne uwarunkowania…, op. cit., s. 138. 18 Tamże., s. 140. 19 Zob. Inwestowanie w przyszłość Europy. Piąty raport na temat spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej, Komisja Europejska, Listopad 2010, s. 31 – 45. 15 11 Marek Proniewski, Marcin Proniewski kapitał ludzki – inwestycje w człowieka przyczyniają się do wzrostu produktywności kapitału ludzkiego. Wzrost poziomu wykształcenia obywateli prowadzi zazwyczaj do wzrostu dochodów oraz wzrostu satysfakcji życiowej; działalność naukowo – badawcza – rozwój tego rodzaju działalności dotyczy zatrudnienia w sektorze naukowym i technologicznym, zatrudnienia w sektorze zaawansowanych technologii oraz patentów. Poza wyżej wymienionymi czynnikami rozwoju i konkurencyjności regionów nie bez znaczenia pozostaje zagospodarowanie infrastrukturalne. Dobry system transportowy ma istotne znaczenie dla rozwoju regionów, dobra dostępność redukuje bowiem czas podróży oraz koszty produkcji, oddziałując w ten sposób na poziom konkurencyjności regionów. Ponadto transport ułatwia dostęp do rynków konsumentom, przedsiębiorstwom i pracownikom, wpływając tym samym na atrakcyjność inwestycyjną obszaru. 20 Dobre połączenia między poszczególnymi regionami może stymulować powstanie nowych możliwości rozwoju (przy współudziale innych czynników jak właśnie kapitał ludzki i innowacje). Oprócz infrastruktury transportu istotne znaczenie dla rozwoju regionów ma dostęp do szybkich sieci ICT, będący wyznacznikiem zdolności danego obszaru do wdrażania nowych technologii, możliwości wdrażania publicznych i prywatnych usług elektronicznych, a także warunkujący regionalną zdolność do uczestnictwa w globalnym rynku. Czynnik ten jest szczególnie ważny w przypadku regionów słabiej rozwiniętych. 21 Piąty raport spójności wskazuje także na rolę instytucji w kształtowaniu procesów rozwojowych. Jakość instytucji wywiera wpływ na wzrost w ogóle, natomiast słaba jakość instytucji zmniejsza skuteczność strategii rozwoju regionalnego.22 W kontekście instytucjonalnym do czynników warunkujących konkurencyjność struktur regionalnych i sprzyjających ich rozwojowi można zaliczyć: wydajną i sprawnie działającą administrację publiczną, wysoki poziom i skuteczność świadczonych usług publicznych, warunki prowadzenia działalności gospodarczej oraz inicjatywy na rzecz jej aktywizacji, rozwój instytucji otoczenia biznesu; zdolność instytucjonalną do zarządzania rozwojem, zwłaszcza w kontekście planowania zintegrowanego, realizowania i rozliczania wszelkich dokumentów rozwojowych (strategii ogólnorozwojowych, programów, projektów na rzecz rozwoju).23 20 Inwestowanie w przyszłość Europy. Piąty raport…, op. cit., s.57. Tamże, s. 59. 22 Tamże, s. 65. 23 Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie Załączniki, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2010, s. 35. 21 12 UWARUNKOWANIA I KIERUNKI POLITYKI… 3. Czynniki konkurencyjności regionów Unii Europejskiej Do analizy porównawczej poziomu konkurencyjności w UE wykorzystywany jest indeks konkurencyjności dla wszystkich regionów (NUTS 2) określany mianem EU Regional Competitiveness Index (RCI). Został on wyznaczony na bazie wskaźnika WEF Global Competitiveness Index (GCI), analizowanego przez Światowe Forum Gospodarcze w globalnym raporcie na temat konkurencyjności państw24. Wskaźnik RCI wyróżnia jedenaście filarów (dla porównania w strukturze wskaźnika GCI wskazuje się 12 podobnych filarów) przedstawiających kluczowe determinanty wszystkich rodzajów gospodarek:25 1. Instytucje; 2. Stabilność makroekonomiczna; 3. Infrastruktura; 4. Zdrowie; 5. Jakość edukacji podstawowej i ponadpodstawowej; 6. Edukacja wyższa i nauka przez całe życie; 7. Wydajność rynku pracy; 8. Rozmiar rynku; 9. Gotowość technologiczna; 10. Wyrafinowanie biznesu; 11. Innowacja. Pierwsze pięć czynników stanowią ogólne (podstawowe) czynniki rozwoju i konkurencyjności regionalnej. Kolejne trzy – tzw. grupa wydajności – przedstawia te czynniki, które nabierają znaczenia w miarę rozwoju regionu. Natomiast ostatnie trzy elementy tworzące grupę innowacji stanowią motory zaawansowanych gospodarek regionalnych. Waga przypisana do każdej z trzech powyższych grup czynników zależy od poziomu rozwoju regionu - jego PKB na mieszkańca i kształtuje się następująco w poszczególnych rodzajach regionów: „W słabiej rozwiniętych regionach UE waga przypisana do grupy podstawowej wynosi 40 %, a do innowacji zaledwie 10 % (stała waga wydajności wynosi 50 %); W średnio rozwiniętych regionach waga grupy podstawowej wynosi zaledwie 30 %, podczas gdy waga innowacji jest dwukrotnie większa i wynosi 20 %; 24 Por. więcej: The Global Competitiveness Report 2011–2012, ed. K. Schwab, The World Economic Forum, Geneva, Switzerland 2011. 25 Inwestowanie w przyszłość Europy. Piąty raport…, op. cit., s. 68. 13 Marek Proniewski, Marcin Proniewski W regionach wysoko rozwiniętych waga grupy podstawowej wynosi 20 %, a grupa innowacji to 30 %”.26 Tabela 1. Wskaźniki RCI osiągnięte w wybranych regionach UE Symbol regionu Nazwa regionu Osiągnięty wynik Pozycja w rankingu NL31 Utrecht 1.253 1 DK01 Hovedstaden 1.130 2 NL32 Noord-Holland 1.116 3 UKI London 1.082 4 SE11 Stockholm 1.081 5 ……….. ……….. ……….. ……….. PL12 Mazowieckie 0.070 147 PL22 Śląskie 0.230 168 PL21 Małopolskie 0.325 176 PL51 Dolnosląskie 0.448 187 PL11 Łódzkie 0.495 195 PL41 Wielkopolskie 0.511 198 PL63 Pomorskie 0.543 201 PL52 Opolskie 0.568 204 PL32 Podkarpackie 0.652 208 PL42 Zachodniopomorskie 0.654 209 PL31 Lubelskie 0.679 214 PL33 Świętokrzyskie 0.684 215 PL43 Lubuskie 0.718 218 PL61 Kujawsko-Pomorskie 0.726 219 PL34 Podlaskie 0.823 227 PL62 Warmińsko-Mazurskie 0.866 230 Źródło: opracowanie na podstawie: P. Annoni, K. Kozovska, EU Regional Competitiveness Index 2010, European Commission Joint Research Centre, 2010, s. 221. W tabeli 1 przedstawiono miejsce polskich regionów w rankingu konkurencyjności RCI, z którego wynikają dość odległe pozycje polskich województw (poza woj. mazowieckim). Przestrzenny układ konkurencyjności regionów europejskich wskazuje między innymi, że w państwach najwyżej rozwiniętych regiony o wysokim poziomie konkurencyjności są otoczone również przez konkurencyjne regiony (por. mapa 1). Natomiast w mniej rozwiniętych państwach ich najbardziej konkurencyjny region jest otoczony przeważnie regionami o dużo niższym poziomie konkurencyjności. Świadczy to o tym, iż czynniki decydujące o konkurencyjności są bardziej równomiernie rozmieszczone w najlepiej rozwiniętych krajach, jednocześnie występuje tam tendencja do występowania efektów rozprzestrzeniania się pozytywnych tendencji (wysokiego poziomu konkurencyjności) na obszary sąsiednie. 27 26 27 Inwestowanie w przyszłość Europy. Piąty raport…, op. cit., s. 71. Tamże, s. 71. 14 UWARUNKOWANIA I KIERUNKI POLITYKI… Mapa 1. Konkurencyjność regionów Unii Europejskiej Źródło: Inwestowanie w przyszłość Europy. Piąty raport na temat spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej, Komisja Europejska, 2010, s. 69. Wcześniejsze analizy przestrzeni Unii Europejskiej również pozwalały na wskazanie tych czynników, które są kluczowe dla rozwoju regionów europejskich (tabela 2). 15 Marek Proniewski, Marcin Proniewski Tabela 2. Czynniki konkurencyjności i rozwoju regionów Unii Europejskiej Podstawowe czynniki rozwoju i konkurencyjności regionalnej Wg trzeciego raportu spójności Infrastruktura (transportowa, telekomunikacyjna, energetyczna, wodociągowa, itp.); Kapitał ludzki (jego jakość); Potencjał instytucjonalny (wsparcie instytucjonalne); Innowacje; Technologie informatyczne i komunikacyjne (ich rozwój i dostępność); Uwarunkowania środowiskowe (potencjał środowiska przyrodniczego i ochrona środowiska przyrodniczego). Wg czwartego raportu spójności Polityka makroekonomiczna w połączeniu z politykami strukturalnymi; Instytucje (przede wszystkim efektywność i produktywność administracji publicznej); Infrastruktura: materialna (transport, telekomunikacja); osobowa (umiejętności i wiedza siły roboczej); socjalna (opieka oraz inne usługi wspomagające). Innowacje (potencjał innowacyjny i szczególna rola BIZ oraz sektora B+R) Źródło: opracowanie własne na podstawie: Nowe partnerstwo dla spójności. Konwergencja, konkurencyjność, współpraca. Trzeci raport na temat spójności gospodarczej i społecznej, Komisja Europejska, 2004, s. 37; Rozwijające się regiony - rozwijająca się Europa. Czwarty raport na temat spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej, Komisja Europejska, 2009, s. 59. Porównując powyższe kategorie czynników rozwoju można zauważyć, że na przestrzeni ostatniego dziesięciolecia są to w zasadzie wciąż te same determinanty rozwoju regionów. Tak, więc decydujące znaczenie dla przestrzennego rozkładu zjawisk procesów wzrostu w Unii Europejskiej maja przede wszystkim instytucje, infrastruktura, kapitał ludzki oraz innowacyjność. Trzeci syntetyczny raport ESPON wskazuje na te czynniki konkurencyjności i rozwoju regionów, które można wyodrębnić na podstawie współczesnych teorii ekonomicznych, jednocześnie traktując je jako istotne aspekty wzrostu regionów europejskich. Wyróżnić tu można przede wszystkim:28 różnorodność gospodarczą, specjalizację, dostępność (connectivity), kapitał ludzki; klastry, tworzące klimat współdziałania, twórczego otoczenia, wynalazczości i jakości życia przyciągające kapitał intelektualny; czynniki związane z jakością zarządzania w regionie, a więc jakość instytucji i instrumentów przez nie stosowanych. 28 Zob. Terytorialne uwarunkowania konkurencyjności i spójności. Regionalna różnorodność Europy i jej potencjały. Trzeci Raport Syntetyczny ESPON, ESPON 2006, s. 32. 16 UWARUNKOWANIA I KIERUNKI POLITYKI… Należy podkreślić, że dużą rolę w procesach rozwojowych przypisuje się czynnikom niematerialnym, jak wiedza, kapitał społeczny, kapitał intelektualny. Wraz z rozwojem regionu zmieniają się czynniki decydujące o jego atrakcyjności, konkurencyjności czy potencjale rozwojowym. Dla poszczególnych regionów można przypisać różne – niejednokrotnie odmienne - zestawy czynników warunkujących ich rozwój w danym momencie. Dynamika samego pojęcia rozwój, jak też szybkość zmian otoczenia (bliższego i dalszego) powoduje również konieczność dynamicznego spojrzenia na problematykę czynników i uwarunkowań rozwoju regionów29. 4. Koncepcje rozwoju regionalnego Teoretyczne analizy dotyczące koncepcji rozwoju regionalnego, umożliwiają ich podział na dwie grupy, tj.: 1. Koncepcje rozwoju egzogenicznego (oparte na czynnikach zewnętrznych, teorie typu odgórnego); 2. Koncepcje rozwoju endogenicznego (bazujące na czynnikach wewnętrznych, teorie typu oddolnego). W porównaniu do regionów metropolitarnych czy dużych ośrodków makroekonomicznych, obszary peryferyjne charakteryzują typowe cechy regionów zacofanych pod względem społeczno-ekonomicznym. Występuje tu z reguły dominacja tradycyjnych sektorów gospodarki, słaba dostępność komunikacyjna, brak potencjału badawczo-rozwojowego, słaby dostęp do ośrodków naukowych czy niski poziom technologiczny itp. Punktem wyjścia tych koncepcji jest zatem dążenie do zapoczątkowania procesów umożliwiających rozwój regionów peryferyjnych, mając na uwadze główne bariery decydujące o ich peryferyjności i zacofaniu gospodarczym. Koncepcje rozwoju egzogenicznego (odgórnego) w swych założeniach opierają się na czynnikach zewnętrznych. Zwolennicy tego podejścia twierdzą, iż niewystarczające do pobudzenia rozwoju regionów peryferyjnych, jest bazowanie jedynie na wewnętrznych możliwościach i potencjale regionu. Czynnikiem, który może zdynamizować rozwój tych regionów, daje szansę na pokonanie ich peryferyjności jest otwarcie się na inwestycje podmiotów zagranicznych (zwłaszcza prywatnych), na transfer technologii, innowacji. Tylko współpraca z zewnętrznymi podmiotami, transfer zewnętrznych doświadczeń czy instytucji, stwarza możliwości szybszego tempa rozwoju regionalnego. Działania władz publicznych powinny być skierowane między innymi na podwyższanie wykształcenia społeczności regionalnej, 29 Por. m.in.: G.Gorzelak, Bieda i zamożność regionów. Założenia, hipotezy, przykłady. „Studia Regionalne i Lokalne” 2003, nr 1(11), s. 337-359. 17 Marek Proniewski, Marcin Proniewski poprawę dostępności komunikacyjnej czy wsparcie rozwoju przedsiębiorczości. Przyjmując za podstawę naturalny proces „rozlewania się” (spill over) doświadczeń i kapitału z centrum na peryferia, koncepcje rozwoju egzogenicznego wskazują na istotną rolę zewnętrznych inwestycji i zewnętrznego finansowania (prorozwojowego). 30 Koncepcje rozwoju endogenicznego (oddolnego) bazują na wykorzystaniu czynników wewnątrzregionalnych. Endogeniczna polityka rozwoju regionalnego opiera się na założeniu, iż regionom powinno się pozostawić autonomię, aby mogły samodzielnie kształtować i determinować długookresowe kierunki własnego rozwoju. Zastosowanie omawianej koncepcji zmniejsza ryzyko rozwoju zależnego regionów peryferyjnych od centralnych ośrodków krajowych, a także nadmiernego uzależnienia od dużych inwestorów zewnętrznych, którzy decydują o umiejscowieniu własnych inwestycji31. Tym samym stwarza możliwość inwestowania wewnętrznego kapitału zgodnie z lokalnymi uwarunkowaniami i potrzebami miejscowych strategii rozwojowych. Twórcy teorii rozwoju endogenicznego uważają, że regiony peryferyjne często nie doceniają własnego potencjału endogenicznego i wynikających stąd możliwości rozwoju32. Dlatego tak istotne jest racjonalne wykorzystanie naturalnych zasobów regionu i kwalifikacji mieszkańców oraz inwestowanie w zróżnicowanie gospodarki regionu (potencjał ekonomiczny),33 postrzegane poprzez pryzmat uwarunkowań politycznych, kulturowych, ekologicznych i społecznych34. Dyskusje wśród regionalistów dotyczą wyboru między dwoma zasadniczymi modelami polityki regionalnej: 1. Modelem wyrównawczym - preferującym działania polegające na wyrównywaniu dysproporcji między regionami, transferze środków z regionów najwyżej rozwiniętych do regionów opóźnionych czy kierowania środków z unijnego budżetu do regionów wymagających pomocy; 2. Modelem dyfuzyjno-polaryzacyjnym – wspierającym przede wszystkim regiony o najwyższym poziomie rozwoju – tzw. „bieguny wzrostu” lub „lokomotywy postępu”, co w myśl hipotezy Williamsona prowadzi do 30 31 32 33 34 T.G. Grosse, Wybrane koncepcje teoretyczne i doświadczenia praktyczne dotyczące regionów peryferyjnych, „Studia Regionalne i Lokalne” 2007, nr 1(27), s. 28-29. T. G. Grosse, Innowacyjna gospodarka na peryferiach?, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007, s. 51. Por. rozważania o czynnikach wzrostu endogennego: R. Domański, Nowe ujęcie koncepcji endogennego wzrostu regionów szansą dla regionów peryferyjnych, (w:) Regiony peryferyjne w perspektywie polityki strukturalnej Unii Europejskiej, red. A. Bołtromiuk, UwB, Białystok 2003, s. 53-59. D. Stawasz, Ekonomiczno – organizacyjne uwarunkowania rozwoju regionu: teoria i praktyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s. 68. K. Głąbicka, M. Grewiński, Europejska polityka regionalna, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2003, s. 29. 18 UWARUNKOWANIA I KIERUNKI POLITYKI… międzyregionalnej dywergencji, a następnie w kolejnych etapach rozwoju do międzyregionalnej konwergencji. 35 W praktyce model dyfuzyjno-polaryzacyjny i model wyrównawczy wzajemnie się uzupełniają. Możemy to także wywnioskować ze zmieniających się celów polityki regionalnej Unii Europejskiej w poszczególnych okresach programowania. 5. Kierunki polityki rozwoju regionalnego Unii Europejskiej Proces rozwoju regionalnego ma wielowymiarowy charakter, dlatego też w jego badaniach i opisach przyjmowane są często założenia upraszczające,36 a polityka rozwoju regionalnego jest szeroko rozumiana i uwzględnia różnorodność uwarunkowań przyrodniczych, społecznych, gospodarczych poszczególnych regionów.37 W literaturze wskazuje się na rozróżnianie pojęć „polityka rozwoju regionu” i „polityka regionalna”. Polityka rozwoju regionu (polityka intraregionalna) jest definiowana jako „Działania władzy publicznej polegające na określaniu celów, środków oraz wykorzystywaniu czynników i narzędzi do kształtowania w określonym kierunku i czasie przebiegu zjawisk i procesów społecznych, gospodarczych i środowiskowych w regionie…”.38 Polityka regionalna (tzw. polityka interregionalna) jako polityka publiczna realizowana jest wobec regionów przez szczebel krajowy czy Unię Europejską, wspierając zjawiska rozwojowe regionów. 39 Nowoczesna polityka regionalna ukierunkowana jest na podnoszenie konkurencyjności regionów 40, choć w praktyce poszukuje rozwiązań łączących wspieranie obszarów o niższym poziomie rozwoju z działaniami prokonkurencyjnymi. Polityka regionalna prowadzona przez kraje wysoko rozwinięte skierowana była m.in. na:41 pomoc w układzie regionalnym, a nie sektorowym; wspieranie nowoczesnych sektorów gospodarki; 35 K. Gawlikowska-Hueckel, Procesy rozwoju regionalnego…, op. cit., s. 238-242. Zarządzanie rozwojem regionalnym i lokalnym. Problemy teorii i praktyki, red. W. Kosiedowski, TNOiK, Toruń 2001, s. 28. 37 D. Makulska, Instrumenty polityki regionalnej w Polsce, SGH, Warszawa 2004, s. 11. 38 K. Malik, Ewaluacja polityki rozwoju regionu. Metody, konteksty i wymiary rozwoju zrównoważonego, Studia KPZK PAN, tom CXXXV, Warszawa 2011, s. 25. 39 Tamże. 40 Por. m.in.: M. Klamut, L. Cybulski, Polityka regionalna i jej rola w podnoszeniu konkurencyjności regionów, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2000; M. Klamut, Konkurencyjność i spójność w polityce rozwoju Unii Europejskiej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2011. 41 A. Olechnicka, Regiony peryferyjne w gospodarce informacyjnej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004, s. 65; J.Szlachta, Programowanie rozwoju regionalnego w Unii Europejskiej, „Studia KPZK PAN”, T.CV, PWN, Warszawa 1997, s. 18-23. 36 19 Marek Proniewski, Marcin Proniewski małe i średnie podmioty gospodarcze; promowanie rozwoju endogenicznego; koncentrację środków wspierających obszary najbardziej zacofane; popieranie inicjatyw lokalnych; wspieranie otoczenia instytucjonalnego; stosowanie zasady montażu finansowego i promocji przedsięwzięć publicznoprawnych. A. Kukliński podkreśla, że w XX wieku dominującym zjawiskiem w zakresie polityki regionalnej był model społecznie motywowanej polityki regionalnej. Istota tego podejścia związana jest z tym, że „ze względów politycznych, społecznych, moralnych i ekonomicznych społeczeństwo i państwo nie może tolerować takiego ruchu spontanicznych sił rynkowych, który stwarza i pomnaża długookresowe rozpiętości w poziomie rozwoju pomiędzy regionami silnymi a regionami słabymi.” 42 Polityka regionalna ewoluowała w kierunku wielości podmiotów. W polityce rozwoju regionalnego, poza organami rządowymi i samorządowymi, istotną rolę odgrywają instytucje, przedsiębiorstwa, organizacje pozarządowe.43 W celach rozwoju, poza zmniejszaniem dysproporcji międzyregionalnych, podkreśla się wzrost konkurencyjności, przedsiębiorczości, innowacyjności, stymulowanie potencjału endogenicznego, gospodarki opartej na wiedzy. Polityka regionalna, jej paradygmaty, instrumenty kształtowały się pod wpływem zmian zachodzących w teorii i praktyce rozwoju gospodarczego, ustroju terytorialnym, uwarunkowaniach instytucjonalnych. 44 Zmieniające się formy polityki regionalnej znajdują swoje odzwierciedlenie m.in. w:45 finansowym wspieraniu regionów słabo rozwiniętych gospodarczo (motywy społeczne) ; wsparciu finansowym regionów o szczególnych predyspozycjach do rozwoju („biegunów wzrostu” całej gospodarki); ponoszeniu nakładów finansowych na restrukturyzację profilu gospodarczego regionów (restrukturyzację gospodarek regionalnych); tworzeniu inwestycji publicznych w zakresie wyposażania regionów w infrastrukturę techniczno – ekonomiczną (podnoszącą konkurencyjność regionów); 42 A. Kukliński, O nowym modelu polityki regionalnej – artykuł dyskusyjny, „Studia Regionalne i Lokalne” 2003, nr 4, s.7. 43 M. Sakowicz, Modernizacja samorządu terytorialnego w procesie integracji Polski z Unią Europejską, SGH, Warszawa 2007, s. 62. 44 Tamże, s. 63. 45 D. Waldziński, Polityka regionalna w Polsce w procesie przemian kulturowo-cywilizacyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2005, s. 64 - 67. 20 UWARUNKOWANIA I KIERUNKI POLITYKI… łączeniu kapitału publicznego z prywatnym w celu poprawy jakości życia mieszkańców i ekspansji prywatnej przedsiębiorczości; finansowym i organizacyjnym wsparciu tworzenia pozarządowych instytucji publicznych; finansowaniu inwestycji w kapitał ludzki; udziale w projektach promocji regionu. Paradygmaty polityki rozwoju regionalnego kształtują się obecnie pod wpływem zmian zachodzących w sferach społeczno-demograficznej i ekonomicznej, zwłaszcza zdeterminowanych przez procesy globalizacyjne, integracyjne. Pojawiło się pojęcie globalnie motywowanej polityki regionalnej jako określenie istoty tej polityki46, pojęcie governance47 czy multi-level governance.48 W oparciu o koncepcje polaryzacyjne, nową teorię wzrostu (endogenicznego), teorię nowej geografii ekonomicznej wykształciła się nowa endogeniczna koncepcja polityki rozwoju regionalnego. W koncepcji tej podstawowymi czynnikami rozwoju są wewnętrzne zasoby (potencjały, kapitały) fizyczne i społeczne, a skuteczna polityka regionalna (interwencjonizm) zachęca przedsiębiorców do inwestowania w działalność B + R oraz wspiera rozwój edukacji. 49 Omawiając problematykę polityki rozwoju w odniesieniu do regionów należałoby podkreślić znaczenie koncepcji sustainable development, która „określa proces zmian stanów dynamicznej równowagi między regionalnym rozwojem społecznym, gospodarczym i środowiskowo – przestrzennym”.50 Nadrzędnym celem strategii sustainable development jest poprawa szeroko rozumianej jakości życia, natomiast rozwój regionu warunkowany jest ilością, jakością i dostępnością poszczególnych czynników, jak też celów i sposobów ich wykorzystania zgodnie z określonymi zasadami trwałości rozwoju i równoważenia ładów ekologicznego, społecznego, ekonomicznego, przestrzennego i instytucjonalno-politycznego 51. 46 A. Kukliński, O nowym modelu polityki…, op. cit. Por. I. Pietrzyk, Polityka regionalna w Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 25-31. 48 M. Kozak, Kompetencje i rola poszczególnych poziomów realizujących politykę regionalną z uwzględnieniem aspektu zależności hierarchicznych a multilevel governance, (w:) Koncepcja nowej polityki regionalnej, Ekspertyzy, Ministerstwo Rozowju Regionalnego, Warszawa 2009, s. 85-107. 49 Zgodnie z teorią regionu uczącego się i koncepcją klastrów. Zob.: K. Malik, Ewaluacja polityki rozwoju regionu. Metody, konteksty i wymiary rozwoju zrównoważonego, Studia KPZK PAN, tom CXXXV, Warszawa 2011, s. 28-29. 50 Tamże, s. 27. 51 Por. Ekonomia rozwoju, red. B. Fiedor, K. Kociszewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010, s. 169-174; K. Malik, Ewaluacja polityki rozwoju..., op. cit., s. 27, 30-31. 47 21 Marek Proniewski, Marcin Proniewski W obliczu globalnego kryzysu finansowego problemem otwartym jest kształt przyszłej polityki regionalnej Unii Europejskiej, która pozwalałaby na elastyczne dostosowanie do nowych zmian i pojawiających się wyzwań. Szeroko zakrojona dyskusja jest prowadzona zarówno na poziomie Unii Europejskiej, jak i w ramach państw należących do OECD52. Kryzys ekonomiczny spowodował w wielu krajach konieczność zmiany kierunków interwencji rządowych. W niektórych krajach wymusił ponowną ocenę przyjętych strategii krajowych oraz zapewnienie, aby nadrzędne priorytety przyczyniały się do maksymalizacji możliwości wzrostu, innowacji i zrównoważonego rozwoju.53 Jednym z głównych priorytetów polityki Komisji Europejskiej i Komitetu Regionów jest wyznaczenie możliwości wyjścia z kryzysu finansowego, pobudzenia wzrostu gospodarczego i poprawy sytuacji na rynku pracy. Jak podkreśla przewodniczący Komisji Europejskiej J. M. Barroso, jedynym sposobem do osiągnięcia tych celów jest wzmożona integracja i współpraca zarówno na płaszczyźnie europejskiej, jak również na poziomie regionalnym, ale bez stabilności na poziomie regionów, nie uda się osiągnąć stabilizacji gospodarczej w ramach zjednoczonej Unii Europejskiej. 54 Agenda Terytorialna Unii Europejskiej „W kierunku bardziej konkurencyjnej i zrównoważonej Europy i zróżnicowanych regionów” wskazuje, że działania na rzecz wzmocnienia spójności terytorialnej w kluczowy sposób warunkują osiągnięcie trwałego rozwoju gospodarczego oraz spójności społecznej i ekonomicznej. Pojęcie spójności terytorialnej zostało zdefiniowane jako „stały, oparty na współpracy proces angażujący różnych uczestników i interesariuszy rozwoju terytorialnego na szczeblu politycznym, administracyjnym i technicznym. Współpracę tę determinują uwarunkowania historyczne, kulturowe, a także instytucjonalne w każdym z państw członkowskich.”55 52 Por. m.in.: Zielona księga w sprawie spójności terytorialnej. Przekształcenie różnorodności terytorialnej w siłę (Green Paper on Territorial Cohesion. Turning territorial diversity into strength), Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Komitetu Regionów i Komitetu Ekonomiczno-Społecznego, COM(2008) 616, Komisja Europejska, Bruksela, październik 2008 r.; Sprawozdanie Regiony 2020. Ocena przyszłych wyzwań regionów UE (Regions 2020. An Assessment of Future Challenges for EU Regions), Dyrekcja Generalna ds. Polityki Regionalnej, Komisja Europejska, listopad 2008 r.; Raport Fabrizio Barca, Program na rzecz zreformowanej polityki spójności (An Agenda for a Reformed Cohesion Policy), kwiecień 2009; Piąty Raport na temat spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej pt. Inwestowanie w przyszłość Europy, listopad 2010. 53 Regional Policy and Recovery from the Economic Crisis, Annual Review of Regional Policy in Europe, EoRPA, Paper 10/1, University of Strathclyde Glasgow, s. 3. – dokument przygotowany na 31. spotkanie EoRPA w dniach 3-5 października 2010 r. 54 Regions cities of Europe, Newsletter of the Committee of the Regions, No 75, December 2011 - January 2012, European Commission, Committee of the Regions, s. 3. 55 Agenda Terytorialna Unii Europejskiej - W kierunku bardziej konkurencyjnej i zrównoważonej Europy i zróżnicowanych regionów (Territorial Agenda of the European Union - Towards a More Competitive and Sustainable Europe of Diverse Regions), Lipsk, maj 2007, s. 1-2. 22 UWARUNKOWANIA I KIERUNKI POLITYKI… „Zielona Księga w sprawie spójności terytorialnej – przekształcenie różnorodności terytorialnej w siłę” Komisji Europejskiej zapoczątkowała szeroko zakrojoną dyskusję pomiędzy władzami krajowymi, regionalnymi i lokalnymi, stowarzyszeniami, organizacjami pozarządowymi oraz przedstawicielami społeczeństwa obywatelskiego. Zasadniczym celem było osiągnięcie lepszego zdefiniowania i zrozumienia pojęcia spójności terytorialnej oraz jej konsekwencji dla przyszłej polityki spójności Unii Europejskiej realizowanej po 2013 r.56 Wyznaczone zostały główne kierunki działań służące wzmocnieniu spójności terytorialnej, w tym w szczególności: 57 potrzeba zintegrowanego podejścia do rozwiązywania problemów na szczeblu terytorialnym; zapewnienie lepszej współpracy wychodzącej poza granice jednego kraju członkowskiego; prowadzenie polityki terytorialnej w sposób skoordynowany z pozostałymi politykami sektorowymi58; zaangażowanie nowych partnerów (interesariuszy) rozwoju terytorialnego ze szczebla regionalnego, krajowego i europejskiego; zdefiniowanie wskaźników ilościowych i jakościowych oraz wartości docelowych, do których regiony powinny dążyć celem osiągnięcia spójności terytorialnej W opracowaniu „Regiony 2020” przedstawiona została analiza - w perspektywie do roku 2020 - najbardziej prawdopodobnego wpływu, jakie będą 56 Spójność terytorialna wyzwaniem polityki rozwoju Unii Europejskiej, Polski wkład w debatę, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2009, s. 4, w tym opracowania m.in.: G.Gorzelak, Uwagi nt. dokumentu UE „Green Paper Territorial Cohesion Turning territorial diversity into strength”, s.64-69; T.Markowski, Opinia w sprawie Komunikatu Komisji pt. „Zielona Ksiega w sprawie spójności terytorialnej – przekształcenie różnorodności terytorialnej w siłę”, s. 70-83; P.Śleszyński, Przestrzeń-region-terytorium. Wokół „Zielonej Księgi w sprawie spójności terytorialnej”, s. 84-108; J.Szlachta, J.Zaleski, Spójność terytorialna w kontekście reformy europejskiej polityki strukturalnej - operacjonalizacja wymiaru terytorialnego, s. 145-185; M.Dutkowski, Instrumenty mierzenia spójności terytorialnej – zestaw wskaźników jej mierzenia, badanie wpływu terytorialnego, s. 231-306. 57 Zielona księga w sprawie spójności terytorialnej. Przekształcenie różnorodności terytorialnej w siłę (Green Paper on Territorial Cohesion. Turning territorial diversity into strength), Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Komitetu Regionów i Komitetu Ekonomiczno-Społecznego, COM(2008) 616, Komisja Europejska, Bruksela, październik 2008, s. 12-13. 58 Aspekt ten podkreśla m.in. J.Wilkin w odniesieniu do rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, wskazując jako ważna cechę ewolucji polityki UE jej „zorientowanie terytorialne, a nie tylko sektorowe”. Zob. J.Wilkin, Ewolucja polityki Unii Europejskiej wobec rolnictwa i obszarów wiejskich, (w:) Europejskie wyzwania dla Polski i jej regionów, red. A. Tucholska, op. cit., s. 272. 23 Marek Proniewski, Marcin Proniewski wywierać 4 kluczowe wyzwania, z którymi borykają się aktualnie regiony europejskie, a mianowicie59: zjawisko globalizacji, różnice demograficzne, poważne skutki zmian klimatu, wyzwania związane z niestabilnością na rynkach energetycznych. Wymienione powyżej zjawiska, choć w różnym wymiarze , będą wywierały wpływ na wszystkie regiony Unii Europejskiej. W zakresie globalizacji podkreśla się, że regiony z rozwiniętą gospodarką opartą na wiedzy, dzięki swojej innowacyjności i konkurencyjności, będą w stanie w większym zakresie czerpać korzyści ze zjawiska globalizacji.60 Z prognoz wynika, że najbardziej narażone na globalizację będą południowe i południowo-wschodnie regiony europejskie. Znaczna podatność na tego typu wyzwanie może być obserwowana w Niemczech i nowych państwach członkowskich UE. Problem demograficzny skutkujący starzeniem się społeczeństwa jest istotnym problemem regionów europejskich. Prognozy wskazują, że w latach 2005-2020 aż 1/3 regionów europejskich zanotuje spadek liczby ludności. Skutki zmian demograficznych w największym stopniu dotkną południowe i południowo-wschodnie regiony UE. Jednakże warto podkreślić, że nowe państwa członkowskie Europy Środkowej i Wschodniej doświadczą problemów demograficznych z pewnym opóźnieniem, natomiast skutki zmian obserwowane w tych państwach na późniejszym etapie będą bardzo zbliżone do tych, które widzieliśmy w starych państwach członkowskich. W zakresie zmian klimatycznych podkreśla się konieczność podjęcia wspólnych wysiłków w celu złagodzenia skutków zmian klimatycznych na środowisko naturalne Europy i jej społeczeństwa poprzez zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych. W regionach najbardziej zagrożonych skutkami zmian klimatu żyje ponad 1/3 unijnej populacji tj. ponad 170 milionów mieszkańców. Należą do nich w szczególności południowa i wschodnia Europa, Hiszpania, Włochy, Grecja, Bułgaria, Cypr, Malta i Węgry, jak również większość Rumunii i południowe regiony Francji. 59 60 Analizę strategicznych wyzwań opracowano na podstawie: Regions 2020. An Assessment of Future Challenges for EU Regions, Dyrekcja Generalna ds. Polityki Regionalnej, Komisja Europejska, listopad 2008, s. 3-17. G. Gorzelak, Bieda i zamożność regionów…, op. cit.; H.Sasinowski, Geografia społecznoekonomiczna,. Transformacja struktury przestrzennej świata, WSFiZ, Białystok 1998, s. 177179. Por też rozważania nt. globalizacji A.F. Bocian, Globalizacja – kontekst etyczny, (w:) Globalizacja – Polityka – Etyka, red. A.F. Bocian, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2012, s. 236-254. 24 UWARUNKOWANIA I KIERUNKI POLITYKI… Jednym z głównych wyzwań społeczeństwa europejskiego jest zapewnienie bezpieczeństwa dostaw oraz zrównoważonych i konkurencyjnych rynków energetycznych, przy jednoczesnym minimalnym oddziaływaniu na środowisko. Z uwagi na zwiększone światowe zapotrzebowanie na energię wszystkie regiony europejskie będą w coraz większym stopniu doświadczać konsekwencji zmian na tych rynkach, przy czym szczególnie narażone będą regiony peryferyjne. Z kolei najlepiej przygotowane do sprostania nadchodzącym wyzwaniom w tym zakresie wydają się być regiony północnej i zachodniej Europy. Powyższe nakłada na Unię Europejską konieczność realizacji polityki ukierunkowanej na niższe zużycie energii. Raport pt. „Program na rzecz zreformowanej polityki spójności (An Agenda for a Reformed Cohesion Policy)”, przygotowany przez włoskiego ekonomistę F. Barca na zlecenie Komisji Europejskiej podkreśla, iż ze względu na stojące przed Unią wyzwania rozwojowe konieczne jest podjęcie kompleksowych reform polityki spójności UE. W dokumencie zwraca się uwagę na potrzebę osiągnięcia politycznego kompromisu w zakresie nowych modeli polityki rozwoju regionalnego. W Raporcie zaproponowano 10 propozycji usprawnień polityki spójności, które w założeniu przyczynią się do poprawy konkurencyjności regionów, a mianowicie61: 1) koncentracja na kluczowych priorytetach i konserwatywne podejście do alokacji środków (Raport proponuje, aby aż 2/3 środków budżetowych polityki spójności przeznaczyć na realizację 3-4 „kluczowych priorytetów” (a nie jak obecnie koncentrować je na typach interwencji). Pozostała jedna trzecia budżetu zostałaby przeznaczona na inne regionalne priorytety rozwojowe zidentyfikowane przez państwa członkowskie/regiony); 2) nowe ramy strategiczne (nowe rozporządzenia) w zakresie polityki spójności; 3) nowe zasady kontraktowania, wdrażania i raportowania zorientowane na rezultaty; 4) kluczowe reformy w sferze zarządzania; 5) promowanie nowego, innowacyjnego i elastycznego systemu wydatkowania; 6) promowanie działań nowatorskich i mobilizowanie lokalnych decydentów; 7) wspieranie procesu uczenia się; 8) wzmocnienie roli strategicznej Komisji; 9) nowe zarządzanie finansowe i kontrola; 10) wzmocnienie politycznej debaty na wysokim szczeblu, zmierzającej m.in. do zidentyfikowania „kluczowych priorytetów”. 61 An Agenda for a Reformed Cohesion Policy (The Barca Report). Summary and Analysis, Technical Paper from the CPMR General Secretariat, Reference CRPMNTP090028 A0, May 2009, s. 2-3. 25 Marek Proniewski, Marcin Proniewski Europejska polityka spójności jest obecnie kształtowana w świetle następujących priorytetów wyznaczonych przez Strategię „Europa 2020 (por. tab. 3)”62: 1) „Inteligenty rozwój” - rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacjach; 2) „Zrównoważony rozwój” - wspieranie gospodarki bardziej konkurencyjnej oraz racjonalnie wykorzystującej zasoby i przyjaznej środowisku; 3) „Rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu” - wspieranie gospodarki o wysokim zatrudnieniu zapewniającej wysoką spójność społeczną i terytorialną. Poniżej wskazano główne dziedziny rozwoju w ramach Strategii „Europa 2020”, podkreślając iż ukierunkowane propozycje działań zostały zawarte m.in. w konkretnych inicjatywach flagowych UE. Tabela 3. Priorytety i inicjatywy flagowe Strategii „Europa 2020” Inteligenty rozwój Innowacje Inicjatywa flagowa UE: „Innowacyjna Unia” Edukacja Inicjatywa flagowa UE: „Mobilna młodzież” Zrównoważony rozwój Rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu Zmiany klimatyczne i sektor energetyczny Inicjatywa flagowa UE: „Europa efektywnie korzystająca z zasobów” Umiejętności i zatrudnienie Inicjatywa flagowa UE: „Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia” Konkurencyjność Zwalczanie ubóstwa Inicjatywa flagowa UE: Inicjatywa flagowa UE: „Polityka przemysłowa „Platforma europejska przew erze globalizacji” ciwko ubóstwu” Źródło: opracowanie na podstawie: C. Mendez, J. Bachtler, F. Wishlade, Setting the stage for the reform of Cohesion Policy after 2013, EoRPA paper 10/5, University of Strathclyde Glasgow, s. 6. – dokument przygotowany na 31. spotkanie EoRPA w dniach 3-5 października 2010 r. Społeczeństwo cyfrowe „Inicjatywa flagowa UE: „Cyfrowy program dla Europy” Realizacja priorytetów nakreślonych w unijnej Strategii na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu „Europa 2020” będzie analizowana i monitorowana poprzez następujące cele szczegółowe: zatrudnienie – należy osiągnąć zatrudnienie na poziomie 75% ludności w wieku od 20 do 64 lat; innowacje – na B&R należy przeznaczyć 3% unijnego PKB63; 62 Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Komisja Europejska, Bruksela, KOM (2010) 2020 wersja ostateczna, 3.3.2020; C. Mendez, J. Bachtler, F. Wishlade, Setting the stage for the reform…, op. cit., s. 6. 26 UWARUNKOWANIA I KIERUNKI POLITYKI… zmiana klimatu i energia - należy osiągnąć cele „20/20/20” w zakresie klimatu i energii, a jeżeli będzie to możliwe – zredukować emisję dwutlenku węgla o 30%; edukacja – należy zmniejszyć do poziomu 10% odsetek osób przedwcześnie kończących naukę, a jednocześnie zapewnić, że przynajmniej 40% ludzi z młodego pokolenia uzyska wykształcenie wyższe lub równoważne; ubóstwo – należy zmniejszyć liczbę osób ubogich, zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym do poziomu 20 milionów osób.64 W piątym raporcie na temat spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej pt. „Inwestowanie w przyszłość Europy”, przedstawiono kierunki reformy polityki spójności przyczyniającej się do rozwoju społeczno-gospodarczego UE oraz poprawy dobrobytu jej mieszkańców, w tym w szczególności65: koncentrację zasobów krajowych i unijnych na niewielkiej liczbie priorytetów stanowiących odpowiedź na cele zidentyfikowane w strategii „Europa 2020”; określenie racjonalnych strategii makroekonomicznych oraz przyjaznego otoczenia mikroekonomicznego; wzmocnienie ram regulacyjnych i instytucjonalnych; wzmocnienie systemu bodźców i zachęt do podejmowania reform usprawniających politykę spójności; jasne zdefiniowanie systemów monitoringu i oceny; zwiększenie zakresu korzystania z nowych instrumentów finansowych; uproszczenie i usprawnienie systemów zarządzania. Aktualnie w ramach Unii Europejskiej obserwuje się zróżnicowanie poziomu rozwoju regionalnego, mierzone za pomocą PKB na mieszkańca, które skutkuje wyraźnym podziałem na regiony „bardziej” i „mniej” rozwinięte. W raporcie zauważa się potrzebę znalezienia nowej, pośredniej kategorii pomiędzy tymi dwoma skrajnymi kategoriami, która zastąpiłaby dwa stosowane w aktualnej perspektywie finansowej mechanizmy phasing-in i phasing out. U podstaw nowej kategorii pośredniej leży dążenie do zapewnienia bardziej sprawiedliwego podejścia do regionów o podobnym poziomie roz63 W wartościach realnych, w latach 1995-2008 wydatki na B&R w UE wzrosły o 50%. Należy jednak podkreślić, że wzrost ten jest dużo niższy niż w innych częściach świata, w których dla porównania analizowany wskaźnik został zarejestrowany na poziomie: 75% w gospodarkach azjatyckich (Japonia, Korea Południowa, Singapur, Tajwan), 855% w Chinach czy 145% w państwach BRIS (Brazylia, Rosja, Indie i Republika Południowej Afryki). – Por. Innovation Union Competitiveness Report 2011, Analysis Part I – Investment and performance in R&D – Investing for the future, European Commission 2011, s. 45. 64 Komunikat Komisji EUROPA 2020, Strategia na rzecz inteligentnego, op. cit., s. 5. 65 Inwestowanie w przyszłość Europy. Piąty raport…, op. cit., s . 4. 27 Marek Proniewski, Marcin Proniewski woju gospodarczego. W myśl tej propozycji w ramach kategorii pośredniej do wsparcia kwalifikowałyby się również regiony w ramach celu „Konwergencja”, których PKB przekracza 75% średniej europejskiej. 66 Zagadnienie rozwoju regionalnego stanowi przedmiot rozważań w jednym z raportów OECD pt. „Investing or Growth: Building Innovative Regions”. Istnienie trwałych dysparytetów rozwojowych jest dowodem na to, że w gospodarce występują niewykorzystane zasoby i potencjały rozwojowe. Podkreśla się, że stosowanie tradycyjnej polityki regionalnej nie prowadzi do osiągnięcia zadowalających wyników. Centralnie zarządzana redystrybucja subsydiów jest zbyt rozproszona w wielu regionach zapóźnionych, aby umożliwiać wzrost gospodarczy, a w rezultacie skutkuje takim stopniem współzależności, który ogranicza przedsiębiorczość i powoduje zniekształcenia rynków. Z tego względu powinno się prowadzić bardziej selektywne działania na rzecz wspierania rozwoju, które - zarówno z punktu widzenia efektywności jak i równości - będą koncentrować się na najsłabiej rozwiniętych regionach. Podstawowym uzasadnieniem dla odnowionej polityki regionalnej jest przekonanie, że prosta koncentracja zasobów niekoniecznie w sposób jednoznaczny prowadzi do wzrostu aglomeracji. Nie powinno się zatem przyjmować za pewnik, że aglomeracja zawsze przyspiesza rozwój społeczno-gospodarczy. Wzrost jest uwarunkowany istnieniem wspólnego rynku pracy, sieci powiązań pomiędzy firmami i przepływu wiedzy. Wydaje się, że kluczem do rozwoju jest sposób wykorzystania aktywów, a także współdziałanie różnych zainteresowanych podmiotów oraz sposób, w jaki efekty synergiczne są wykorzystywane w różnych typach regionów. Rynek zatem nie zawsze samodzielnie może prowadzić do osiągnięcia wzrostu.67 W ciągu ostatnich kilku lat, kraje należące do OECD promują nową odmianę polityki regionalnej nastawioną na pomoc każdemu regionowi zarówno biednemu jak i nie - w celu zwiększenia swojej własnej przewagi komparatywnej przyczyniającej się do osiągnięcia celów krajowych (tabela 4). Z przedstawionego poniżej zestawienia wynika, że polityka regionalna ewaluowała z krótkoterminowych subsydiów na rzecz znacznie szerszych, długoterminowych działań rozwojowych zorientowanych na podniesienie konkurencyjności regionalnej.68 Na szczególną uwagę zasługuje fakt, iż w nowym paradygmacie polityki regionalnej w obliczu rosnącej liczby aktorów rynkowych, podkreśla się konieczność poprawy tzw. wielopoziomowego zarządzania (multi-level governance), zarówno na poziomie wspólnotowym jak i krajowym. Ponadto zwraca się uwagę na potrzebę podejścia funkcjonalnego, które zapewnia 66 Inwestowanie w przyszłość Europy. Piąty raport…, op. cit., s. 11-12. Investing or Growth: Building Innovative Regions, Policy Report, OECD, 2009, s. 3. 68 Tamże, s. 4. 67 28 UWARUNKOWANIA I KIERUNKI POLITYKI… większą elastyczność działania w odniesieniu do jednostek tworzących terytorium Wspólnoty. Jest to podyktowane faktem, iż problemy, z którymi borykają się regiony oraz stojące przed nimi wyzwania wychodzą poza istniejące aktualnie granice administracyjne. 69 Tabela 4. Stary i nowy paradygmat polityki regionalnej Cele Jednostka interwencji Strategie Stary paradygmat Nowy paradygmat Duży nacisk na działania wyrównawcze. Regiony zapóźnione traktowane jednorodnie, bez uwzględniania ich wewnętrznej i zewnętrznej specyfiki. Dostrzeganie zróżnicowań międzyregionalnych i niewykorzystanych możliwości we wszystkich regionach. Polityka akcentująca konkurencyjność regionalną jako kluczowy motor wzrostu. Jednostki administracyjne. Funkcjonalne obszary gospodarcze. Podejście sektorowe. Projekty zintegrowanego rozwoju. Połączenie kapitału miękkiego i twardego (kapitał akcyjny, rynku pracy, Subsydia i pomoc publiczna. Narzędzia środowiska biznesu, kapitał społeczny i sieć powiązań). Różne szczeble administracji rządowej i samorządowej, a także aktorzy Administracja centralna. Aktorzy społeczni i przedstawiciele świata biznesu. Źródło: opracowanie na podstawie: Investing or Growth: Building Innovative Regions, Policy Report, OECD, 2009, s. 4. Powszechnie uznaje się, że skuteczne i wydajne ramy instytucjonalne są niezbędnym warunkiem przełamywania peryferyjności i efektywnej realizacji polityki regionalnej. W programach wielu państw członkowskich UE, a zwłaszcza tych ze słabościami strukturalnymi, kluczowe miejsce zajmuje reforma administracji publicznej ukierunkowana na stworzenie środowiska sprzyjającego rozwojowi i konkurencji. Analizując system zarządzania polityką regionalną w wymiarze gospodarczym, społecznym oraz terytorialnym należy również zwrócić uwagę na potencjalnie dużą rolę inwestycji publicznych, zwłaszcza dla rozwoju regionów opóźnionych. Jednym z niezbędnych warunków, aby wzrost inwestycji publicznych stymulował wzrost gospodarczy, jest dobre zarządzanie instytucjonalne. W warunkach kryzysu gospodarczego i finansowego, w celu zmniejszenia zadłużenia rządów, większość 69 Spójność terytorialna wyzwaniem polityki …, op. cit., s. 12. 29 Marek Proniewski, Marcin Proniewski władz krajowych i część władz regionalnych jest zobligowana do wprowadzenia doraźnych pakietów stymulacyjnych w celu złagodzenia negatywnych skutków kryzysu, z naciskiem na programy wydatków publicznych, a zwłaszcza na inwestycje publiczne. 70 6. Zakończenie W obliczu głębokiego globalnego kryzysu finansowego, na poziomie Unii Europejskiej poszukuje się kształtu przyszłej polityki regionalnej, dostosowanej do nowych zmian i pojawiających się wyzwań. Ewaluuje ona w kierunku długoterminowych działań rozwojowych zorientowanych na podniesienie konkurencyjności regionów, kreując bardziej inwestycje prowzrostowe i proinnowacyjne. Priorytetem jest dążenie do zastosowania funduszy europejskich w sposób efektywny, racjonalny ekonomicznie, umożliwiający wykorzystanie walorów i wewnętrznych uwarunkowań rozwoju regionów, w tym słabo rozwiniętych. W opracowaniu zwrócono uwagę na cały wachlarz czynników rozwoju regionów, podkreślając rolę czynników społecznych, ekonomicznych, ekologicznych, techniczno-technologicznych, instytucjonalnych, co nie oznacza, że nie dostrzega się również uwarunkowań kulturowych, politycznych, administracyjnych czy historycznych. Teorie rozwoju regionalnego, wyjaśniające mechanizmy i procesy zróżnicowania, oscylują między koncepcjami egzogenicznymi a koncepcjami endogenicznymi. W tych pierwszych szanse na pokonanie peryferyjności umożliwiają inwestycje zewnętrzne, transfer technologii i innowacji czy instytucji, zgodnie z zasadą procesu „rozlewania się (spill over) kapitału i doświadczeń z centrum na peryferia. Koncepcje endogeniczne podkreślają rolę wewnętrznych potencjałów regionu, a zwłaszcza kwalifikacji kapitału ludzkiego, unowocześnienia i budowania nowych zasobów endogenicznych. W obu koncepcjach polityka regionalna powinna umożliwiać tworzenie określonej „masy krytycznej” procesów wzrostowych gospodarki, wspierać uruchomienie trwałych i samodzielnych procesów rozwojowych. W dotychczasowym rozwoju polityki regionalnej wskazuje się na dwa jej zasadnicze modele, tj. model wyrównawczy oraz model dyfuzyjnopolaryzacyjny. W praktyce model dyfuzyjno-polaryzacyjny i model wyrównawczy wzajemnie się uzupełniają. Możemy to także wywnioskować ze zmieniających się celów polityki regionalnej Unii Europejskiej w poszczególnych okresach programowania. Polityka rozwoju regionalnego kształtuje się obecnie pod wpływem zmian zachodzących w sferze społecznej, demograficznej, gospodarczej i finansowej, determinowanych przez procesy globalizacyjne i integracyjne. Proble70 Inwestowanie w przyszłość Europy, Piąty Raport …, op. cit., s. 177-178. 30 UWARUNKOWANIA I KIERUNKI POLITYKI… mem otwartym jest kształt przyszłej polityki regionalnej (polityki spójności) Unii Europejskiej. W nowej perspektywie programowej kierunki te wyznaczają priorytety Strategii „Europa 2020”, kreowania rozwoju inteligentnego, rozwoju zrównoważonego i sprzyjającego włączeniu społecznemu. Bibliografia: Agenda Terytorialna Unii Europejskiej - W kierunku bardziej konkurencyjnej i zrównoważonej Europy i zróżnicowanych regionów (Territorial Agenda of the European Union - Towards a More Competitive and Sustainable Europe of Diverse Regions), Lipsk, maj 2007. An Agenda for a Reformed Cohesion Policy (The Barca Report). Summary and Analysis, Technical Paper from the CPMR General Secretariat, Reference CRPMNTP090028 A0, May 2009. Annoni P., Kozovska K., EU Regional Competitiveness Index 2010, European Commission Joint Research Centre, 2010. Atlas ESPON. Struktura terytorium Europy, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2006. Bocian A.F., Globalizacja – kontekst etyczny, (w:) Globalizacja – Polityka – Etyka, red. A.F. Bocian, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2012. Domański R., Nowe ujęcie koncepcji endogennego wzrostu regionów szansą dla regionów peryferyjnych, (w:) Regiony peryferyjne w perspektywie polityki strukturalnej Unii Europejskiej, red. A. Bołtromiuk, UwB, Białystok 2003. Dutkowski M., Instrumenty mierzenia spójności terytorialnej – zestaw wskaźników jej mierzenia, badanie wpływu terytorialnego, Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Komunikat Komisji, Komisja Europejska, Bruksela, KOM (2010) 2020 wersja ostateczna, 3.3.2020. Ekonomia rozwoju, red. B. Fiedor, K. Kociszewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010. Gaczek W.M., Gospodarka oparta na wiedzy w regionach europejskich, Studia KPZK PAN, T. CXVIII, Warszawa 2009. Gawlikowska–Hueckel K., Procesy rozwoju regionalnego w Unii Europejskiej, Konwergencja czy dywergencja, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2002. Gorzelak G., Bieda i zamożność regionów. Założenia, hipotezy, przykłady. „Studia Regionalne i Lokalne” 2003, nr 1(11). Gorzelak G., Bieda i zamożność regionów. Założenia, hipotezy, przykłady,. „Studia Regionalne i Lokalne” 2003, nr 1(11). Gorzelak G., Uwagi nt. dokumentu UE „Green Paper Territorial Cohesion Turning territorial diversity into strength, (w:) Spójność terytorialna wyzwaniem polityki rozwoju Unii Europejksiej. Polski wkład w debatę, red. A. Baucz, M. Łotocka, P. Żuber, MRR, Warszawa 2008. Grosse T. G., Innowacyjna gospodarka na peryferiach?, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007. Grosse T.G., Wybrane koncepcje teoretyczne i doświadczenia praktyczne dotyczące regionów peryferyjnych, „Studia Regionalne i Lokalne” 2007, nr 1(27). 31 Marek Proniewski, Marcin Proniewski Innovation Union Competitiveness Report 2011, Analysis Part I – Investment and performance in R&D – Investing for the future, European Commission 2011. Investing or Growth: Building Innovative Regions, Policy Report, OECD, Spotkanie na szczeblu ministerialnym, marzec 2009. Inwestowanie w przyszłość Europy. Piąty raport na temat spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej, Komisja Europejska, Listopad 2010. Klamut M., Cybulski L., Polityka regionalna i jej rola w podnoszeniu konkurencyjności regionów, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2000. Klamut M., Konkurencyjność i spójność w polityce rozwoju Unii Europejskiej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2011. Kozak M., Kompetencje i rola poszczególnych poziomów realizujących politykę regionalną z uwzględnieniem aspektu zależności hierarchicznych a multilevel governance (w:) Koncepcja nowej polityki regionalnej, Ekspertyzy, Ministerstwo Rozowju Regionalnego, Warszawa 2009. Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie - Załączniki, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 13 lipca 2010. Kruk H., Przyrodnicza konkurencyjność regionów, Wydawnictwo „Dom Organizatora”, Toruń 2010 Kukliński A., O nowym modelu polityki regionalnej – artykuł dyskusyjny, „Studia Regionalne i Lokalne” 2003, nr 4. Makulska D., Instrumenty polityki regionalnej w Polsce, SGH, Warszawa 2004. Malik K., Ewaluacja polityki rozwoju regionu. Metody, konteksty i wymiary rozwoju zrównoważonego, Studia KPZK PAN, tom CXXXV, Warszawa 2011. Markowski T., Opinia w sprawie Komunikatu Komisji pt. „Zielona Księga w sprawie spójności terytorialnej – przekształcenie różnorodności terytorialnej w siłę, (w:) Spójność terytorialna wyzwaniem polityki rozwoju Unii Europejksiej. Polski wkład w debatę, red. A. Baucz, M. Łotocka, P. Żuber, MRR, Warszawa 2009. Mendez C., Bachtler J., Wishlade F., Setting the stage for the reform of Cohesion Policy after 2013, EoRPA paper 10/5, University of Strathclyde Glasgow – dokument przygotowany na 31. spotkanie EoRPA w dniach 3-5 października 2010. Nowe partnerstwo dla spójności. Konwergencja, konkurencyjność, współpraca. Trzeci raport na temat spójności gospodarczej i społecznej, Komisja Europejska 2004. Olechnicka A., Regiony peryferyjne w gospodarce informacyjnej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004. Olechnicka A., Wojnar K., Rola wyższych uczelni w regionie. Doświadczenia międzynarodowe. (w:) Rola wyższych uczelni w rozwoju społecznogospodarczym i przestrzennym miast, red. T. Markowski, D. Drzazga, „Studia KPZK PAN”, t. CXXI, Warszawa 2008. Piąty Raport na temat spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej pt. Inwestowanie w przyszłość Europy, listopad 2010 r. Pietrzyk I., Polityka regionalna w Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. 32 UWARUNKOWANIA I KIERUNKI POLITYKI… Proniewski M., Polityka kształcenia jako czynnik rozwoju regionalnego (na przykładzie Niemiec), Wydawnictwo Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku, Białystok 1999. Proniewski M., Rola kapitału ludzkiego w ekonomice regionalnej, (w:) Gospodarka Przestrzenna, t.II, red. L.Kupiec, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 1999. Raport Fabrizio Barca, Program na rzecz zreformowanej polityki spójności (An Agenda for a Reformed Cohesion Policy), kwiecień 2009. Regional Policy and Recovery from the Economic Crisis, Annual Review of Regional Policy in Europe, EoRPA, Paper 10/1, University of Strathclyde Glasgow – dokument przygotowany na 31. spotkanie EoRPA w dniach 3-5 października 2010. Regions 2020. An Assessment of Future Challenges for EU Regions, Dyrekcja Generalna ds. Polityki Regionalnej, Komisja Europejska, listopad 2008. Regions cities of Europe, Newsletter of the Committee of the Regions, No 75, December 2011 - January 2012, European Commission, Committee of the Regions. Rozwijające się regiony - rozwijająca się Europa. Czwarty raport na temat spójności gospodarczej i społecznej, Komunikat Komisji, maj 2009. Rozwój Polski Północno-Wschodniej w warunkach transformacji gospodarczej, red. L. Kupiec, M. Proniewski, Uniwersytet Warszawski-Filia w Białymstoku, CUP, Białystok 1994; Sakowicz M., Modernizacja samorządu terytorialnego w procesie integracji Polski z Unią Europejską, SGH, Warszawa 2007. Sasinowski H., Geografia społeczno-ekonomiczna. Transformacja struktury przestrzennej świata, WSFiZ, Białystok 1996. Spójność terytorialna wyzwaniem polityki rozwoju Unii Europejskiej, Polski wkład w debatę, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2009. Sprawozdanie Regiony 2020. Ocena przyszłych wyzwań regionów UE (Regions 2020. An Assessment of Future Challenges for EU Regions), Dyrekcja Generalna ds. Polityki Regionalnej, Komisja Europejska, listopad 2008. Stawasz D., Ekonomiczno – organizacyjne uwarunkowania rozwoju regionu: teoria i praktyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004. Stawasz D., Współczesne uwarunkowania rozwoju polskich regionów, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2000. Strahl D., Innowacyjność europejskiej przestrzeni a dynamika rozwoju gospodarczego, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010. Strzelecki Z., Polityka regionalna, (w:) Gospodarka regionalna i lokalna, red. Z. Strzelecki, PWN, Warszawa 2008. Szlachta J., Programowanie rozwoju regionalnego w Unii Europejskiej, „Studia KPZK PAN”, T.CV, PWN, Warszawa 1997. Szlachta J., Zaleski J., Spójność terytorialna w kontekście reformy europejskiej polityki strukturalnej - operacjonalizacja wymiaru terytorialnego, (w:) Spójność terytorialna wyzwaniem polityki rozwoju Unii Europejskiej. Polski wkład w debatę, red. A. Baucz, M. Łotocka, P. Żuber, MRR, Warszawa 2009. Śleszyński P., Przestrzeń-region-terytorium. Wokół „Zielonej Księgi w sprawie spójności terytorialnej”, (w:) Spójność terytorialna wyzwaniem polityki rozwoju 33 Marek Proniewski, Marcin Proniewski Unii Europejksiej. Polski wkład w debatę, red. A. Baucz, M. Łotocka, P. Żuber, MRR, Warszawa 2009. T. Kudłacz, Programowanie rozwoju regionalnego, PWN, Warszawa 1999 The Global Competitiveness Report 2011–2012, ed. K. Schwab, The World Economic Forum, Geneva, Switzerland 2011. W. Kosiedowski, Zarządzanie rozwojem regionalnym i lokalnym, (w:) Gospodarka regionalna i lokalna, red. Z. Strzelecki, PWN, Warszawa 2008. Waldziński D., Polityka regionalna w Polsce w procesie przemian kulturowocywilizacyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2005. Wilkin J., Ewolucja polityki Unii Europejskiej wobec rolnictwa i obszarów wiejskich, (w:) Europejskie wyzwania dla Polski i jej regionów, red. A. Tucholska, MRR, Warszawa 2010. Zarys strategii rozwoju regionalnego Polski. Raport końcowy. Zespół Zadaniowy ds. Rozwoju Regionalnego w Polsce, Warszawa 1996. Zarządzanie rozwojem regionalnym i lokalnym. Problemy teorii i praktyki, red. W. Kosiedowski, TNOiK, Toruń 2001. Zielona księga w sprawie spójności terytorialnej. Przekształcenie różnorodności terytorialnej w siłę (Green Paper on Territorial Cohesion. Turning territorial diversity into strength), Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Komitetu Regionów i Komitetu Ekonomiczno-Społecznego, COM(2008) 616, Komisja Europejska, Bruksela, październik 2008. Streszczenie Celem niniejszej pracy jest analiza czynników i kierunków rozwoju regionalnego, przejawiających się w dyskusji teoretycznej i ujęciach wynikających z raportów i strategii rozwoju przestrzeni europejskiej. Zwrócono uwagę na kształt przyszłej polityki regionalnej, zawierający się w różnego rodzaju oficjalnych unijnych dokumentach. CONDITIONS AND REGIONAL DEVELOPMENT POLICY OF THE EUROPEAN UNION Summary The aim of this paper is to analyze the factors and trends of regional development, manifested in the discussion of the theoretical and facets arising from reports and strategies for the development of the European space. Attention was drawn to the shape of the future regional policy, containing in all kinds of official EU documents. 34 Marek Degórski* LASY JAKO ELEMENT PRZESTRZENI POLSKI NA POCZĄTKU XXI WIEKU 1. Wstęp Środowisko geograficzne Polski cechuje się zróżnicowaniem przestrzennym, którego współczesna struktura jest uwarunkowana przez cały kompleks zjawisk i procesów przyrodniczych, zarówno biotycznych i abiotycznych, jakie zachodziły oraz zachodzą na obszarze Europy Środkowej 1. Na efekt procesów endogenicznych (geologicznych) nałożył się cały szereg zjawisk egzogenicznych, w wyniku których powstała zróżnicowana rzeźba naszego kraju, zasoby naturalne oraz potencjał wodny i biotyczny. Naturalnie zróżnicowany potencjał środowiska przyrodniczego znalazł się następnie w oddziaływaniu człowieka, który to w wyniku długotrwałego rozwoju osadnictwa skutkującego wykorzystaniem zasobów przyrodniczych oraz różną siłą antropopresji doprowadził do obecnego, silnie spolaryzowanego, stanu jego przekształcenia. W efekcie krajobraz naszego kraju charakteryzuje się bardzo dużym zróżnicowaniem środowiska z uwagi na poziom jego przekształcenia antropogenicznego, od obszarów bardzo mało zmienionych przez człowieka z krajobrazem o charakterze prawie pierwotnym (część Puszczy Białowieskiej), poprzez obszary o krajobrazie naturalnym (duże kompleksy leśne, obszary bagienne, itd.), krajobrazie kulturowym (obszary rolnicze i miejskie) aż po obszary o krajobrazie zdewastowanym (tereny pozyskiwania surowców metodą odkrywkową). Lasy stanowią bardzo istotny element struktury przestrzennej każdego kraju. Wynika to z wielofunkcyjności lasu, zarówno jego udziału w prawidłowym przebiegu procesów ekologicznych zachodzących w środowisku przyrodniczym, jak i oddziaływaniu na jakość życia człowieka. Las posiada również funkcje produkcyjne, bardzo istotne z punktu widzenia rozwoju społeczno-gospodarczego danego regionu czy też kraju, lecz może mniej ważne dla kształtowania się struktury przestrzeni geograficznej. Las odgrywa przede wszystkim bardzo kluczową rolę w tworzeniu infrastruktury przyrodniczej, * 1 Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Polska Akademia Nauk, Warszawa , Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku. M. Degórski, Ekologiczne problemy polskiej przestrzeni na początku XXI wieku, (w:) Ekologiczne problemy XXI wieku, red. K Dyguś, Y. Mediokritski, Monografie Wyższej Szkoły Ekologii i Zarządzania, Warszawa 2010, s. 11-24. 35 Marek Degórski w tym także jest ważnym elementem przestrzennym biocentrów i korytarzy ekologicznych. Niewątpliwie jest również stymulatorem ładu przestrzennego, wpływającego na jakość środowiska przyrodniczego i wartość krajobrazu. Obszary leśne są zatem istotnym elementem przestrzeni, stanowiącym jednocześnie bardzo ważny zasób gospodarczy i przyrodniczy. Problemy optymalnego wykorzystania zasobów środowiska przyrodniczego oraz ochrony jego najcenniejszych fragmentów, obok problematyki społecznej i gospodarczej, stanowią podstawy przestrzennego zagospodarowania państw Unii Europejskiej, zgodnie z koncepcją zrównoważonego rozwoju. Zostały one również zdefiniowane w polskich dokumentach strategicznych, między innymi eksperckim projekcie Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2030 2, a następnie w dokumencie rządowym przyjętym przez Sejm w dniu 15 czerwca 2012 roku. Na podstawie tego dokumentu, 4 czerwca 2013 r. Rada Ministrów przyjęła Plan działań służący realizacji Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, co otwiera drogę do podejmowania działań umożliwiających wdrażanie oczekiwanego przez planistów dokumentu. Wśród innych dokumentów o charakterze operacyjnym należy jeszcze wymienić Strategię Zrównoważonego Rozwoju Wsi, Rolnictwa i Rybactwa na lata 2012-2020 przyjętą przez Radę Ministrów w dniu 25 kwietnia 2012 roku, czy też Strategię Rozwoju Kraju 2020 przyjętą przez Radę Ministrów w dniu 25 września 2012 roku. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie lasów jako elementu przestrzeni naszego kraju oraz wskazanie głównych problemów związanych z ich użytkowaniem, wynikających między innymi z podstawowych zagrożeń ekologicznych i cywilizacyjnych. Pokazanie również działań mających za zadanie zarówno ochronę najcenniejszych zasobów leśnych jak i udział lasów w rozwoju regionów. 2. Lasy w strukturze przestrzennej kraju Las należy do pierwotnych form struktur przestrzennych Europy Środkowej, a jego udział w ogólnej powierzchni poszczególnych regionów na początku Holocenu sięgał 80-90%. To człowiek w wyniku swojej działalności przekształcał obszary leśne głównie w pola uprawne, intuicyjnie kierując się na początku tego procesu żyznością siedlisk, ale w miarę rozwoju demograficznego i tak 2 M. Degórski, Przyrodnicze aspekty zagospodarowania przestrzennego kraju – przesłanki i rekomendacje dla KPZK, (w:) Ekspertyzy do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2008-2033, Tom IV, red. K. Saganowski, M. Zagrzejewska-Fiedorowicz, P. Żuber, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2008a, s. 39-63; P. Korcelli, M. Degórski, D. Drzazga, T. Komornicki, T. Markowski, J. Szlachta, G. Węcławowicz, J. Zaleski, J. Zaucha, Ekspercki projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2033, Studia 78, Polaka Akademia Nauk, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Warszawa 2010. 36 LASY JAKO ELEMENT PRZESTRZENI POLSKI… zwanego głodu ziemi, wkraczał na obszary ubogie pod względem troficznym. W XIX wieku już w wielu regionach Polski lesistość była o wiele niższa niż obecnie, w niektórych zaś nastąpiła prawie całkowita deforestacja 3. Dopiero druga połowa XX wieku charakteryzowała się ponownym wzrostem lesistości Polski, głównie kosztem gruntów ornych zajmujących najsłabsze gleby V i VI klasy bonitacyjnej4, jakkolwiek wzrost ten nie miał dużego wpływu na polepszenie spójności systemu przyrodniczego Polski 5. W miarę rozwoju cywilizacyjnego jaki zachodził w ostatnich dekadach, rozbudowywaniu się sieci osadniczej, wzrostowi gęstości sieci infrastruktury powierzchniowej i liniowej oraz presji innych form oddziaływania człowieka na środowisko, zmniejszała się powierzchnia obszarów cennych przyrodniczo oraz następowała ich coraz silniejsza fragmentacja. Rośliny i zwierzęta mające swe siedliska w warunkach pierwotnej przyrody zostały w wyniku działalności człowieka zmuszone do życia na oddzielonych od siebie i kurczących się obszarach, co jest bezpośrednią przyczyną zmniejszania się potencjału biotycznego środowiska oraz jego różnorodności biologicznej, W warunkach pierwotnych oraz słabej antropopresji, osobniki gatunków zasiedlających rozległe tereny mogły się rozwijać na przestrzeni tysięcy kilometrów, dzisiaj są one oddzielane barierami tworzonymi przez człowieka, często bardzo trudnymi do ich przekroczenia. Jedną z głównych charakterystyk zagospodarowania przestrzennego każdego kraju jest struktura użytkowania ziemi, szczególnie istotna z punktu widzenia oceny stopnia przekształcenia antropogenicznego środowiska, wyrażonego poprzez udział powierzchni zurbanizowanych, zajętych przez sieci infrastruktury transportowo-komunikacyjnej, czy też powierzchni industrialnych. W Polsce dominującą formą użytkowania przestrzeni są nadal grunty wykorzystywane przez rolnictwo. Obserwuje się jednak ciągłe zmniejszenie udziału użytków rolnych w ogólnej powierzchni lądowej kraju z 60% na początku lat dziewięćdziesiątych minionego wieku do ok. 49,4% w roku 2011 6 i przezna3 4 5 6 B. Degórska, Prawidłowości zróżnicowania przestrzennego i zmian struktury poziomej krajobrazu obszaru metropolitarnego Warszawy na przełomie XX i XXI wieku, (w:) Zmiany krajobrazu obszaru metropolitarnego Warszawy na przełomie XX i XXI wieku, red. B. Degórska, A. Deręgowska, Atlas Warszawy, 10, 2008, s. 7-87. M. Degórski, Przyrodnicze aspekty zagospodarowania..., op. cit., s. 39-63; P. Korcelli, M. Degórski, D. Drzazga, T. Komornicki, T. Markowski, J. Szlachta, G. Węcławowicz., J. Zaleski, J. Zaucha, Ekspercki projekt Koncepcji..., op. cit. M. Degórski, Fragmentacja versus spójność - nowe wyzwania dla przemian strukturalnych przestrzeni przyrodniczej Polski, (w:) Współczesne problemy przemian strukturalnych przestrzeni geograficznej, red. W. Florek, Akademia Pomorska, Słupsk 2009a, s. 121-133; M. Degórski, Polityka ekologiczna w zarządzaniu regionem, (w:) O nowy kształt badań regionalnych w geografii i gospodarce przestrzennej, red. T. Stryjakiewicz, T. Czyż, Biuletyn KPZK, 237, Polska Akademia Nauk, 237, 2008b, s. 50-72. Ochrona Środowiska. Informacje i opracowania statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012. 37 Marek Degórski czaniu tych gruntów pod inwestycje komunikacyjne, osadnicze i przemysłowe. Odmienny trend występuje natomiast na gruntach leśnych, których w horyzoncie długookresowym udział w powierzchni kraju systematycznie rośnie, z 20,8% w 1946 roku do 29,9% w roku 2011 7, jakkolwiek również w ostatnich latach średnio rocznie około 600 ha lasu przeznaczanych jest na cele nierolnicze i nieleśne (wykres 1). Należy podkreślić, że odwróceniu uległa tendencja przeznaczania gruntów leśnych na rolne. Obecnie zalesia się więcej gruntów rolnych, co w bilansie ogólnym poprawia lesistość kraju, a roczne ubytki powierzchni leśnych w stosunku do całkowitej powierzchni lasów w Polsce na cele nierolnicze i nieleśne wynoszą zaledwie 0,006%. Wykres 1. Grunty leśne wyłączone na cele nierolnicze i nieleśne w wybranych latach ostatniej dekady Źródło: Ochrona Środowiska. Informacje i opracowania statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012. Realizowany od roku 1995 Krajowy Program Zwiększania Lesistości zakłada osiągnięcie 33% udziału lasów w całkowitej powierzchni kraju do roku 2050. Jest to założenie bardzo ważne z uwagi na usprawnienie funkcjonowania całego systemu środowiska przyrodniczego. Biorąc pod uwagę, że obecna lesistość Polski liczona jako udział lasów i zadrzewień w ogólnej powierzchni kraju (29,9%) jest niższa od średniej europejskiej, która kształtuje się na poziomie 31,1%, oraz wskazania wyników badań i prac studialnych dotyczących określenia racjonalnej lesistości Polski uwzględniającej strukturę użytkowania gruntów, rozwój cywilizacyjny oraz stan środowiska - optymalną lesistość dla Polski szacuje się na około 33-34 %. Należy jednak podkreślić, że nie tylko istotna jest wartość wskaźnika lesistości, który jest miarą odnoszącą się 7 Ochrona Środowiska..., op. cit. 38 LASY JAKO ELEMENT PRZESTRZENI POLSKI… głównie do ogólnych prawidłowości struktury przestrzennej. Głównym jednak problemem przestrzennym występowania obszarów leśnych w Polsce jest obecnie ich nierównomierne rozmieszczenie i zróżnicowany wiek drzewostanów. Największą lesistością odznaczają się zachodnia i północno-zachodnia część kraju (gdzie występują zwarte kompleksy leśne, a lesistość przekracza 50% - województwo lubuskie) oraz Karpaty, Pojezierze Suwalskie i Mazurskie, jak i część obszarów wyżynnych. W środkowej Polsce udział lasów spada natomiast znacznie poniżej średniej krajowej (województwo łódzkie), co ma skutki społeczne (pogorszenie warunków higieniczno-bytowych ludności – ograniczenie możliwości rekreacji i wypoczynku) oraz przyrodnicze (zerwanie ciągłości korytarzy ekologicznych a tym samym spójności sieci ekologicznej kraju). Innym istotnym problemem jest bardzo duże rozdrobnienie i rozproszenie kompleksów leśnych. Tylko w Lasach Państwowych występuje kilkadziesiąt tysięcy kompleksów leśnych o powierzchniach kilku hektarów i mniejszych8. W lasach prywatnych sytuacja jest znacznie gorsza. Przeciętna powierzchnia prywatnego gospodarstwa leśnego oscyluje wokół 1 ha i to niekiedy składającego się z kilku działek ewidencyjnych. W kontekście struktury wiekowej drzewostanów, w Polsce dominują lasy 40-60 letnie, które stanowią blisko 25% ogólnej powierzchni lasów. Drzewostany stare, ponad 100 letnie, to tylko 9% powierzchni polskich lasów (wykres 2). Wiek drzewostanów to bardzo istotny czynnik wpływający na kondycję lasu, a przede wszystkim na jego funkcje ekologiczne, szczególnie kształtowania i akumulacji materii organicznej, czy też naturalnej odporności na czynniki degradujące. Negatywnym zjawiskiem w przypadku polskich lasów jest nadal zły stan zdrowotności części zasobów leśnych oraz dominacja monokultur sosnowych (udział bardziej odpornych na zanieczyszczenia atmosferyczne lasów liściastych wynosi tylko 22,5%). Jakkolwiek w okresie transformacji gospodarczo-społecznej, czyli ostatnim ćwierćwieczu, stan sanitarny lasów uległ znacznej poprawie, zmniejszyły się dysproporcje w udziale lasów uszkodzonych pomiędzy poszczególnymi regionami kraju i powiększyła się powierzchnia zajmowana przez lasy zdrowe, głównie dzięki zmniejszeniu się emisji zanieczyszczeń do atmosfery, to nadal poziom uszkodzenia polskich lasów jest jednym z najwyższych w Europie. Drzewostany objęte średnią i dużą defoliacją stanowią jednak nadal około 16% polskich lasów9. Negatywny wpływ na zdrowotność naszych lasów w ostatnich dwu dekadach wywierała również nadmierna penetracja przez zbieraczy runa leśnego, presja turystyki i rekreacji, 8 9 M. Degórski, Rola lasów i gospodarki leśnej w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Opracowanie dla Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, Warszawa 2010b, 12ss (msc.). J. Wawrzyniak, Stan uszkodzenia lasów w Polsce w 2009 roku na podstawie badań monitoringowych, Biblioteka Monitoringu Środowiska, IOŚ, Warszawa 2010. 39 Marek Degórski nadmierny wyrąb w lasach prywatnych, ciągle duża liczba pożarów. Pomimo wyraźnej poprawy w tym zakresie, polskie lasy są nadal zagrożone zarówno przez silną antropopresje, jak i naturalną degradację. Wykres 2. Struktura powierzchni w Lasach Państwowych według klas wieku w 2011 roku 1 do 7 – klasy wiekowe drzewostanu: 1- do 20, 2- od 21 do 40, 3 – od 41 do 60, 4 – od 61 do 80, 5 – od 81 do 100, 6 – od 101 do 120, 7 – powyżej 120 lat Źródło: J. Dawidziuk, Stan obecny zasobów leśnych oraz prognozy ich rozwoju i użytkowania, Zimowa Szkoła Leśna Sesja IV, Sękocin Stary, 20-22 marca 2012 r. Kolejnym bardzo istotnym zagadnieniem związanym z infrastrukturalną wartością lasów jest ich udział w rozwoju sieci ekologicznej na wszystkich poziomach organizacji przestrzennej, od skali lokalnej do ponadregionalnej. W Polsce z uwagi na zaszłości historyczne związane z deforestacją znacznych obszarów kraju poszukuje się obecnie rozwiązań przestrzennych, które umożliwiałyby uzyskiwanie większej ekologicznej spójności obszarów oraz charakteryzowałyby się dużym potencjałem biologicznym. Odbudowanie i utrzymanie ciągłości systemu przyrodniczego stało się jednym z nadrzędnych celów Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2030 w zakresie funkcjonowania środowiska, poprawy jakości życia człowieka i ochrony najcenniejszych walorów przyrodniczych i krajobrazowych kraju. KPZK jako dokument regulującym planowanie przestrzenne na szczeblu krajowym, którego cele określone zostały w artykułach 46 i 47 Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. 80, poz. 717 z 2003 roku), określa ramowe działania operacyjne do określonych celów. Szczególnie jest to ważne w warunkach ciągłego i obecnie bardzo szybkiego rozwoju gospodarczego kraju, gdzie w wyniku prowadzonych i projektowanych inwestycji infrastrukturalnych o przebiegu liniowym, dalszego rozwoju obszarów zurbanizowanych oraz wzrostowi liczby ludności w niektórych regionach kraju (ryc. 1), nasilać się będą niekorzystne procesy dalszej fragmentacji obszarów przyrodniczo cennych, w tym lasów. 40 LASY JAKO ELEMENT PRZESTRZENI POLSKI… Ryc. 1. Zmiany liczby ludności wg powiatów w latach 1998–2008 – kolor czarny wskazuje obszary podlegające silnej urbanizacji Źródło: Raport Polska 2011, Gospodarka Społeczeństwo Regiony, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 2011 http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/Ewaluacja_i_analizy/ Raporty_o_rozwoju/Raporty_krajowe/Documents/Raport_Polska_2011.pdf za OECD Urban Policy Reviews. Poland 2011, OECD Publishing, http://dx.doi.org/10.1787/ 9789264097834-en. Ryc. 2. Istniejące Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk Natura 2000 (ciemny odcień) oraz proponowana sieć korytarzy ekologicznych Źródło: Ministerstwo Środowiska, 2007. 41 Marek Degórski Dlatego też konieczne jest prowadzenie w Polsce świadomej polityki przestrzennej, której jednym z zadań będzie odtwarzanie i zachowanie spójności przestrzeni przyrodniczej (ryc. 2). Z punktu widzenia poprawy funkcjonowania środowiska przyrodniczego, w każdej skali przestrzennej od lokalnej do ponadregionalnej, nie do przecenienia dużą rolę odgrywają obszary cenne przyrodniczo (biocentra) oraz korytarze ekologiczne10. W Polsce szczególne znaczenie mają dwa podsystemy korytarzy ekologicznych: korytarze tworzone przez rzeki (różnej wielkości) i ich doliny oraz lądowe korytarze migracyjne dużych zwierząt, które winny być objęte specjalną regulacją prawną11. Ich podstawowym celem jest zapewnienie warunków sprzyjających migracji organizmów (flory i fauny), która może odbywać się na dwa sposoby. Pierwszy z nich polega na powolnym zasiedlaniu obszarów położonych w korytarzu ekologicznym i stopniowym, z pokolenia na pokolenie, przechodzeniu danej populacji do innych regionów. Tym sposobem migrują przeważnie rośliny lub niewielkie zwierzęta. Drugim sposobem jest traktowanie korytarza jak szlaku, przez który pojedyncze osobniki lub ich grupy przechodzą w celu szukania innych korzystnych siedlisk. Poza funkcją migracyjną i wzbogacaniu różnorodności biologicznej obszarów, korytarze ekologiczne, pełnią również wiele innych zadań. Tworzą na przykład ostoje dla wielu gatunków zwierząt, które nie są przystosowane do środowiska otaczającego korytarze. Ponadto wytwarzają one barierę dla części szkodników oraz hamują oddziaływanie wiatru, zwiększają wilgotność i zatrzymują zanieczyszczania powietrza. Korytarze winny obejmować obszary o najmniej przekształconej strukturze środowiska przyrodniczego i zawierać jak najwięcej powierzchni z roślinnością seminaturalną, czyli leśną, torfową, bagienną, itd. Winny również tworzyć spójną całość (sieć ekologiczną), co wymaga zabiegów technicznych w wielu regionach Polski, szczególnie w środkowej części naszego kraju. Polegać one powinny między innymi na zalesianiu lub zadrzewianiu terenów wyznaczonych jako korytarze ekologiczne. W województwach mazowieckim, czy łódzkim, gdzie średnia lesistość jest niższa o blisko 8 – 9 % od średniej krajowej, znajdują się obszary uznane za korytarze ekologiczne, które winny być objęte programem zalesiania, a miejscami są to obszary pozbawione lasów lub też charakteryzują się bardzo niskim wskaźnikiem lesistości (ryc. 3). Podobne problemy występują również w północno-wschodniej Polsce, między innymi w województwie warmińsko-mazurskim, gdzie lesistość wyznaczonych korytarzy jest bardzo niska i wynosi poniżej 30%. Najlepsza sytuacja pod tym względem jest w województwach podkarpackim, dolnośląskim, lubuskim 10 M. Degórski, Korytarze ekologiczne w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, (w:) Ochrona łączności ekologicznej w Polsce, red. W. Jędrzejewski, D. Ławreszuk, Zakład Badania Ssaków, Polska Akademia Nauk, Białowieżą 2009b, s. 83-89. 11 M. Degórski, Fragmentacja versus spójność..., op. cit., s. 121-133. 42 LASY JAKO ELEMENT PRZESTRZENI POLSKI… i zachodniopomorskim, na obszarze których lesistość większości wyznaczonych korytarzy waha się od 70 do 100%. Ryc. 3. Procentowy udział lasów i innych środowisk półnaturalnych w powierzchni korytarzy ekologicznych, według bazy CORINE Land Cover Źródło: S. Pierużek-Nowak i R. Mysłajek. http://pracownia.org.pl/pliki/sabina_nowak_konferencja_lagow.pdf. Las odgrywa również bardzo ważną rolę w kształtowaniu jakości warunków życia w obszarach zurbanizowanych. W naszym kraju rozwój obszarów miejskich to także wzrost zanieczyszczeń komunikacyjnych, ponieważ przy olbrzymim niedorozwoju infrastruktury i niskiej jakości usług oferowanych przez transport publiczny, dojazdy do pracy opierają się głównie o prywatny transport samochodowy, powodujący znaczny wzrost zanieczyszczeń komunikacyjnych, zwłaszcza w strefie śródmiejskiej dużych miast oraz przy trasach dojazdowych, co pogarsza niemal codzienne zjawisko kongestii. Korytarze transportowe, przebiegające przez polskie miasta, to często korytarze dymne. Ponadto w niektórych śródmiejskich obszarach, w obrębie staromiejskiej części, funkcjonuje jeszcze ogrzewanie piecowe. Zanieczyszczenia wprowadzają do atmosfery liczne lokalne kotłownie oraz wielki przemysł, towarzyszący niemal każdej wielkiej aglomeracji miejskiej. Oprócz bezpośredniego wpływu zanieczyszczeń na zdrowie, zwłaszcza zanieczyszczenia tlenkami azotu, uważa43 Marek Degórski nymi za wskaźnik zanieczyszczeń komunikacyjnych oraz z innych źródeł jak i metan i VOC, emitowane w aglomeracjach miejskich także ze składowisk odpadów w warunkach wysokich temperatur zwiększają zagrożenia dla zdrowia poprzez wpływ na wzrost stężenia ozonu. Dlatego też tak istotna pozostaje łączność infrastruktury zielonej miast z krajową siecią ekologiczną. Analiza uwarunkowań przyrodniczych i położenia największych miast kraju (powyżej 50 tysięcy mieszkańców) w kontekście przebiegu korytarzy ekologicznych wykazała, iż charakteryzują się one ich znacznym zróżnicowaniem. Powtarzalność potencjału przyrodniczego miast i ich usytuowania w systemie przyrodniczym kraju pozwoliło na wydzielenie siedmiu grup charakterystycznych dla określonych typów miast12. Pierwszą grupę stanowią miasta położone w dolinach dużych rzek, będących często odcinkami pradolinnymi, stanowiącymi główne korytarze ekologiczne systemu krajowego i ponadkrajowego. Miasta te stykają się z dużymi kompleksami leśnymi, będącymi również terenami migracji roślin i zwierząt, często stanowiącymi obiekty ochrony prawnej, jak rezerwaty, parki narodowe czy też parki krajobrazowe. Do miast tych zaliczono: Warszawę, Gdańsk, Szczecin, Bydgoszcz, Włocławek i Kędzierzyn-Koźle. Drugą grupę stanowią miasta mające na swym obszarze rzeki o różnym stopniu wykształcenia doliny, będące główną osią systemu przyrodniczego miasta. Miasta te, podobnie jak wyróżnione w pierwszej grupie, stykają się z obszarami leśnymi, często dużymi kompleksami będącymi elementami struktury przestrzennej sieci ekologicznej. Do tej grupy miast zaklasyfikowano: Białystok, Kielce, Olsztyn, Bielsko-Białą, Rybnik, Tychy, Elbląg, Koszalin, Słupsk, Biała Podlaska, Nowy Sącz, Jelenia Góra, Łomża, Mielec, Ostrołęka, Ostrowiec Świętokrzyski, Piła, Przemyśl, Starachowice, Tarnowskie Góry, Zawiercie i Tomaszów Mazowiecki. Grupę trzecią tworzą miasta posiadające na swym obszarze dolinę dużej rzeki, będącej często korytarzem ekologicznym o znaczeniu krajowym lub ponadkrajowym, mające w swoim sąsiedztwie obszary leśne o dużej wartości przyrodniczej, nie posiadające jednak bezpośredniej łączności z nimi. Łączność ta odbywa się poprzez system dolinny oraz system obszarów otwartych. Grupę tą stanowią: Kraków, Wrocław, Poznań, Częstochowa, Toruń, Płock, Opole, Gorzów Wielkopolski, Grudziądz, Głogów, Konin, Stalowa Wola, Tczew. Grupa czwarta to miasta posiadające na swoim obszarze mniejsze rzeki od miast zaklasyfikowanych do grupy trzeciej, ale o podobnych powiązaniach z obszarami cennymi przyrodniczo, często będących fragmentami korytarzy ekologicznych. Do tej grupy zaliczono: Lublin, Radom, Sosnowiec, Gliwice, Zabrze, Rzeszów, Kalisz, Tarnów, Legnicę, Będzin, Chełm, Ełk, Bełchatów, 12 M. Degórski, Przyrodnicze aspekty zagospodarowania..., op. cit., s. 39-63. 44 LASY JAKO ELEMENT PRZESTRZENI POLSKI… Gniezno, Inowrocław, Jastrzębie Zdrój, Jaworzno, Mysłowice, Ostrów Wielkopolski, Pabianice, Piekary Śląskie, Pruszków, Racibórz, Siedlce, Siemianowice Śląskie, Stargard Szczeciński, Suwałki, Świdnica, Świętochłowice, Zamość, Zgierz, Żory. Tablica 1. Typologia największych miast Polski (ponad 100 tys.) z uwagi na łączność ich infrastruktury zielonej z zewnętrzną siecią ekologiczną Nr. Miasto Korytarz dolinny, rzecznyKompleksy leśne Miasta z doliną dużej rzeki i bezpośrednim sąsiedztwie kompleksów leśnych 1 Warszawa Wisła Puszcza Kampinoska, Puszcza Słupecka, lasy Mazowieckiego PK, Chojnowskiego PK 2 Gdańsk Wisła, Zatoka Gdańska Lasy Trójmiejskiego PK 3 Szczecin Odra Puszcza Bukowa, Puszcza Goleniowska, Puszcza Wkszańska 4 Bydgoszcz Wisła, Brda Puszcza Bydgoska 5 Włocławek Wisła, Zgłowiączka Lasy Gostynińsko-Włocławskiego PK, lasy Kotliny włocławsko-toruńskiej Miasto z rzeką i bezpośrednim sąsiedztwie kompleksów lesnych 6 Białystok Biała Lasy PK Puszcza Knyszyńska 7 Kielce Silnica Lasy Chęcińsko-Kileleckiego PK, Puszcza Świętokrzyska 8 Olsztyn Łyna Lasy Pojezierza Olsztyńskiego 9 Bielsko-Biała Biała Lasy Beskidu Małego i Beskidu Śląskiego 10 Rybnik Ruda Lasy PK Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich, Lasy Raciborskie, 11 Tychy Gostyń Lasy Kobiórskie, Lasy Pszczyńskie 12 Elbląg Łyna, Zalew Wiślany Lasy Wysoczyzny Elbląskiej (PK Wysoczyzny Elbląskiej) 13 Koszalin Dzierzęcinka Lasy Polanowsko-Bytowskie 14 Słupsk Słupia Lasy Doliny Słupi, lasy PK Dolina Słupi Miasta z doliną dużej rzeki i sąsiedztwem kompleksów leśnych połączonym z miastem przez system dolinny i/lub terenów otwartych 15 Kraków Wisła Puszcza Niepołomnicka 16 Wrocław Odra Lasy Stobrawskiego PK 17 Poznań Warta Lasy Wielkopolskiego Parku Narodowego, Rogalińskiego PK, PK Puszcza Zielonka 18 Częstochowa Warta Lasy nad Górną Liswartą PK, lasy PK Orlich Gniazd 19 Toruń Wisła, Drwęca Lasy Kotliny Toruńskiej 20 Płock Wisła Lasy Włocławsko-Gostyninskiego PK, lasy Brudzeńskiego PK 21 Opole Odra Bory Niemodlińskie, Bory Stobrawskie 22 Gorzów Wielkopolski Warta Puszcza Notecka, lasy Barlinecko-Gorzowskiego PK 23 Grudziądz Wisła, Osa Lasy PK Doliny Dolnej Wisły Miasta z rzeką i sąsiedztwem kompleksów leśnych połączonym z miastem przez system cieków i/lub terenów otwartych 24 Lublin Bystrzyca Lasy Kozłowieckiego PK 25 Radom Mleczna Lasy Kozienickiego PK 26 Sosnowiec Czarna Przemsza Lasy Sławkowskie, lasy doliny Białej Przemszy 27 Gliwice Kłodnica Lasy Raciborskie 28 Zabrze Kłodnica, Bytomka Lasy Katowickie 29 Rzeszów Wisłok Lasy Kolbuszowskie 30 Kalisz Prosna Lasy Kotliny Grabowskiej 31 Tarnów Biała, Dunajec Puszcza Radłowska 32 Legnica Kaczawa Bory Dolnośląskie Miasta z położonymi w ich sąsiedztwie dużymi kompleksami leśnymi 33 Gdynia brak Trójmiejski Park Krajobrazowy 34 Dąbrowa Górnicza brak Lasy Slawkowsko-Zawierciańskie 35 Wałbrzych brak Lasy PK Sudetów Wałbrzyskich 36 Zielona Góra brak Bory Zielonogórskie Miasta z położonymi w ich sąsiedztwie kompleksami leśnymi o znacznej fragmentacji 37 Łódź brak Puszcza Łódzka, Las Łagiewnicki 38 Katowice brak Lasy Katowickie 39 Ruda Śląska brak Lasy Katowickie Miasta nie posiadające kontaktu z systemem korytarzy ekologicznych 40 Bytom brak brak 41 Chorzów brak brak Źródło: opracowanie własne dla KPZK do roku 2030. 45 Marek Degórski Kolejną grupę miast tworzą organizmy miejskie pozbawione znaczących z przyrodniczego punktu widzenia cieków wodnych, zaś mających łączność z dużymi kompleksami leśnymi. Miasta tej grupy to: Gdynia, Dąbrowa Górnicza, Wałbrzych, Zielona Góra, Leszno, Piotrków Trybunalski. Szósta grupa to miasta nie posiadające na swoim obszarze znaczących z przyrodniczego punktu widzenia cieków wodnych i mających w swoim otoczeniu lasy charakteryzujące się znaczna fragmentacją. Do grupy tej zaliczono Łódź, Katowice i Rudę Śląską, Legionowo, Lubin. Ostatnia grupa to miasta nie posiadające w swoim otoczeniu obszarów cennych przyrodniczo. Są to dwa miasta konurbacji górnośląskiej: Bytom i Chorzów. Typologię największych miast Polski (ponad 100 tys.) z uwagi na łączność ich infrastruktury zielonej z zewnętrzną siecią ekologiczną przedstawiono w tablicy 1. W Polsce udział zieleni w ogólnej powierzchni miast poszczególnych województw jest zróżnicowany, niemniej jednak jego wartości średnie nie przekraczają 10% ich ogólnej powierzchni. Najlepsza sytuacja pod względem udziału zieleni miejskiej (parki, zieleńce, zieleń osiedlowa) występuje w województwie kujawsko-pomorskim i warmińsko-mazurskim, odpowiednio udziały te wynoszą 3,9% oraz 3,3%. Również i w miastach tych dwu województw występuje największy odsetek lasów komunalnych w całkowitej powierzchni miast. Następuje tylko wymiana miejsc. Największy odsetek lasów komunalnych występuje w miastach województwa warmińskomazurskiego (4,3%), a następnie kujawsko-pomorskiego (2,6%) – tabela 1. Tabela 1. Udział zieleni miejskiej i lasów komunalnych w ogólnej powierzchni miast poszczególnych województw Województwo dolnośląskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie łódzkie małopolskie mazowieckie oplskie podkarpackie podlaskie pomorskie śląskie świętpkrzyskie warmińsko -mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie Źródło: GUS, 2011. 46 parki , zieleńńce zieleń osiedlowa lasy komunalne (ha) powierzchnia w miastach % pow ogólnej na 1 mieszkańcz powierzchnia w miastach % Pow ogólnej % % ha m2 ha 4294,1 1,9 21,3 3838,0 1,7 3246,5 3,9 25,9 2137,3 2,6 2299,7 2,4 22,9 334,4 0,3 1349,9 2,1 21,0 1187,1 1,8 3409,1 3,0 21,0 1922,3 1,7 3379,4 2,1 20,8 3438,3 2,1 5730,8 2,7 16,9 1004,8 0,5 1899,0 2,5 35,3 534,9 0,7 1469,9 1,3 16,9 1641,5 1,5 1071,7 1,1 14,9 447,0 0,5 2497,1 2,2 16,9 2534,5 2,2 8799,2 2,3 24,3 2597,4 0,7 973,7 1,5 17,1 422,1 0,7 1966,9 3,3 23,1 2560,4 4,3 3738,8 2,5 19,6 3255,6 2,2 2167,2 1,5 18,6 3556,4 2,5 LASY JAKO ELEMENT PRZESTRZENI POLSKI… Niemniej jednak należy podkreślić, że rozpatrując udział terenów zielonych, w tym obszarów leśnych w poszczególnych miastach, sytuacja jest bardziej korzystna z ekologicznego punktu widzenia, jak i uwarunkowań jakości życia człowieka. Przykładowo, w miastach średniej wielkości, udział lasów w ogólnej powierzchni miast wynosi nawet 64% w Stalowej Woli (tabela 2). W stolicy naszego kraju lasy zajmują powierzchnię ok. 7 258 ha, co stanowi blisko 14% powierzchni miasta. Czyni to Warszawę jedną z nielicznych stolic europejskich o tak dużym udziale kompleksów leśnych w ogólnej powierzchni miasta. Tabela 3. Udział użytków rolnych i lasów w ogólnej powierzchni wybranych miast w Polsce o wielkości 50 – 100 tys. mieszkańców Miasto Będzin Ełk Głogów Gniezno Kędzierzyn-Koźle Lubin Ostrołęka Ostrowiec Świętokrzyski Ostrów Wielkopolski Pabianice Piotrków Trybunalski Racibórz Słupsk Stalowa Wola Starachowice Stargard Szczeciński Świdnica Tarnowskie Góry Tczew Zamość Zgierz Użytki rolne Lasy % powierzchni miasta 48,0 24,0 36,0 46,0 23,4 53,0 32,0 40,0 51,9 53,0 52,0 66,3 27,5 17,7 28,2 29,4 41,0 36,0 39,4 45,7 42,0 5,0 3,0 0,4 0,0 46,1 11,5 6,0 10,0 9,7 9,0 21,0 5,4 13,8 60,4 24,5 1,3 1,0 39,0 0.4 2,1 17,0 Źródło: GUS, 2011. Problemem polskiej przestrzeni geograficznej mającym ogromny wpływ na obszary leśne, a wynikającym z rozwoju cywilizacyjnego, jest żywiołowa urbanizacja i rozprzestrzenianie się osadnictwa w terenach otwartych (urban sprawl). Wśród istniejących i perspektywicznych zmian środowiska przyrodniczego obszaru miejskiego (w znaczeniu funkcjonalnym) do najistotniejszych nalezą: zanikanie powiązań przyrodniczych w skali regionu miejskiego, odcinanie zieleni miejskiej od jej zaplecza w strefie suburbialnej, zmniejszenie 47 Marek Degórski terenów otwartych, obudowywanie kompleksów leśnych i wód powierzchniowych, wprowadzanie gatunków siedliskowo lub geograficznie obcych, zanikanie stref ekotonowych, zmiany stosunków wodnych, wyłączanie żyznych gleb z użytkowania rolniczego oraz obniżanie naturalnego potencjału przyrodniczego terenów prawnej ochrony przyrody 13. Problem ten dotyczy głównie dużych miast, ale w związku ze wzrostem zamożności społeczeństwa będzie również nasilał się wokół miast średniej wielkości. Efektem procesu rozlewania się urbanizacji na tereny otwarte, w kontekście obszarów leśnych, może być dalsza ich fragmentacja oraz presja antropogeniczna. Z punktu widzenia wzmocnienia potencjału przyrodniczego całej sieci ekologicznej w skali kraju oraz ochrony jej zasobów przyrodniczych i potencjału biotycznego, powinno dążyć się do szczególnych działań mających na celu wyznaczenie i objęcie specjalnym planem zagospodarowania wytypowanych areałów leśnych, mających status leśnych obszarów funkcjonalnych (wielofunkcyjnych). Celami operacyjnymi dla nich winno być: jednostkowe zwiększanie powierzchni areałów, zapobieganie ich dalszej fragmentacji oraz dbałość o zachowanie łączności przestrzennej pomiędzy nimi14. Tylko takie podejście operacyjne pozwoli na uzyskanie względnej stabilności ekosystemów i ich ochronę przed degradacją antropogeniczną. Z punktu widzenia planistycznego bardzo ważna jest zatem delimitacja leśnych obszarów funkcjonalnych, podobnie jak i korytarzy ekologicznych. Wyznaczenie granic wielofunkcyjnych obszarów leśnych ułatwiłoby na pewno zarządzanie ich przestrzenią oraz prowadzenie działań planistycznych i urządzeniowych. Osobom odpowiedzialnym za dane jednostki przestrzenne umożliwiłoby również określenie parytetów działań i wypracowanie najbardziej optymalnych rozwiązań z uwagi na zagospodarowanie terenu, łącznie z rozwojem społeczno-gospodarczym regionu. W ocenie wielu badaczy jest to najtrudniejszy element procesu zarządzanie wielofunkcyjnymi obszarami leśnymi15, niemniej jednak konieczny z uwagi na zachodzące zmiany cywilizacyjne, które w przyszłości będą tylko narastać. Koncepcja delimitacji i wzmacniania roli wielofunkcyjnych obszarów leśnych jest również zgodna z myślą przewodnią strategii zrównoważonego rozwoju obowiązującą w krajach Unii Europejskiej, której zapisy nawiązują do tworzenia wielkoobszarowych struktur przyrodniczych (przyrodniczych obszarów funkcjonalnych). 13 B. Degórska, Rola środowiska przyrodniczego w zagospodarowaniu przestrzeni polskiej a ekologiczna polityka unii europejskiej, Biuletyn KPZK, 233, Polska Akademia Nauk, 2007, s. 133-168; M. Degórski, Polityka ekologiczna..., op. cit., s. 50-72. 14 M. Degórski, Rola lasów i gospodarki leśnej..., op. cit. 15 K. Rykowski, O gospodarce leśnej w leśnych kompleksach promocyjnych, Instytut Badawczy Leśnictwa, Warszawa 2005. 48 LASY JAKO ELEMENT PRZESTRZENI POLSKI… 3. Lasy jako element kształtujący krajobraz Las tak jak każdy element środowiska podlega procesom ewolucji, będących następstwem uwarunkowań przyrodniczych i antropogenicznych zachodzących w krajobrazie16. W naszym kraju konsekwencją występujących przez lata nadmiernych stężeń wielu zanieczyszczeń powietrza, pomimo ich obecnemu wyraźnemu obniżeniu zawartości w atmosferze, jest nadal wzmiankowany już zły stan zdrowotności części zasobów leśnych. Pomimo tego iż w ostatnich latach dzięki ograniczeniu transferu zanieczyszczeń do atmosfery obserwuje się znaczącą poprawę jej stanu sanitarnego, to nadal istnieje wiele problemów do rozwiązania w kwestii poprawy jakości powietrza atmosferycznego. Zanieczyszczeniem powszechnie występującym, którego stężenia w powietrzu nadal pozostają dość wysokie i często przekraczają wartości dopuszczalne, szczególnie w miastach, jest pył zawieszony PM10. Występowanie wysokich stężeń dotyczy również ozonu. Oba te zanieczyszczenia ciągle stanowią istotny, nierozwiązany problem na większości obszaru kraju. Przekroczenia wartości dopuszczalnych innych zanieczyszczeń ma głównie charakter lokalny, ograniczony do obszarów narażonych na bezpośrednie oddziaływanie źródeł emisji monitorowanych zanieczyszczeń. W przypadku NO2, CO, a także benzenu i ołowiu, obszarami podwyższonych stężeń (niekiedy przekraczających wartości dopuszczalne) są tereny położone w bezpośrednim sąsiedztwie dróg, w tym głównie miejskich o dużym natężeniu ruchu oraz duże aglomeracje miejskie. Innym problemem mającym wpływ na gospodarkę przestrzenną i funkcjonowanie lasów w Polsce są zasoby wodne. Średni zapas wód powierzchniowych dla wielolecia kształtuje się na poziomie 54,2 km 3 na rok, co w przeliczeniu na jednego mieszkańca daje średnio tylko 1390 m3/rok. W porównaniu z wartością średnią dla państw europejskich (4560 m3/rok) zapasy te są ponad trzykrotnie mniejsze. Dodatkowo racjonalne gospodarowanie wodą utrudnia mała pojemność sztucznych zbiorników wodnych (3,8 km 3), stanowiąca tylko około 7% średniego rocznego odpływu. Dodatkowo, zasoby wodne w Polsce są rozmieszczone nierównomiernie. Ich najmniejsze wielkości odnotowuje się praktycznie w całym pasie nizin środkowopolskich, co związane jest głównie z niedostatkiem opadów występującym w danym regionie. Ogólną wielkość obszaru deficytowego szacuje się na 38,5% powierzchni kraju. Niezależnie od bardzo małych zasobów wodnych w Polsce, z uwagi na niską retencję w czasie silnych opadów, występują liczne powodzie. Ich przyczyn należy szukać również w błędach, jakie zostały popełnione w zagospodarowaniu 16 M. Degórski, Środowisko przyrodnicze a środowisko geograficzne, (w:) Geografia jako nauka o przestrzeni, środowisku i krajobrazie, red. W. Maik, K. Rembowska, A. Suliborski, Podstawowe Idee i Koncepcje w Geografii, 1, ŁTN, Łódź 2005, s. 116-129. 49 Marek Degórski przestrzennym kraju, między innymi w obniżeniu naturalnej retencyjności zlewni wskutek wylesień, powiększania się terenów zainwestowanych, itd.17. Las jest zatem elementem krajobrazu o charakterze wybitnie interakcyjnym, będący sam pod wpływem innych czynników kształtujących właściwości środowiska geograficznego również kreuje właściwości pozostałych elementów krajobrazu (klimat, stosunki wodne, potencjał glebowy, itd.). Wspomniana już wielofunkcyjność również determinuje szczególną rolę lasów w kreowaniu procesów i zjawisk zarówno przyrodniczych, społecznych, jak i gospodarczych zachodzących w megasystemie środowiska przyrodniczego 18. W literaturze przedmiotu można spotkać liczne próby klasyfikacji funkcji lasu, gdzie niektórzy autorzy wskazują ich ponad pięćdziesiąt 19. Dla celów praktycznych, funkcje te agreguje się w kilka grup, najczęściej są to cztery jednostki. Pierwszą grupę stanowią funkcje gospodarcze, czyli las jako źródło odnawialnych surowców naturalnych, w tym przede wszystkim drewna, ale również jako miejsce pracy dla określonej grupy zawodowej liczącej obecnie w Polsce ponad 25 tysięcy ludzi oraz niezliczonej rzeszy społeczeństwa czerpiącej dochody z pozyskania runa leśnego. Druga grupa wiąże się z funkcją społeczną, czyli las jako miejsce rekreacji i turystyki kwalifikowanej, jak również stymulator rozwoju turystyki pobytowej. Następną grupę stanowią funkcje śrorodowiskotwórcze związane z tworzeniem określonych ekosystemów i układów ponad ekosystemalnych (krajobrazy leśne) w przestrzeni. Ostatnia grupa funkcji związana jest natomiast z naturalną ochroną środowiska, kreowaniem wysokich parametrów jego jakości z punktu widzenia życia organizmów żywych, w tym człowieka. Zachowaniem najcenniejszego potencjału biotycznego środowiska, różnorodności biologicznej, jak i walorów krajobrazu. Te właściwości lasu są również bardzo istotne w bilansowaniu tlenu i węgla oraz innych makro- i mikroelementów jako czynnika życia na Ziemi. Z uwagi na tak szerokie spektrum funkcji, jakie spełnia las w życiu człowieka i krajobrazie, od lat toczy się dyskusja dotycząca kierunkowego wykorzystania obszarów leśnych oraz ich umiejscowienia w przestrzeni. Problem ten jest podejmowany na każdym poziomie planowania i zagospodarowania terenu, od lokalnego do ponadregionalnego. Na świecie stosowane są różne rozwiązania, od preferowania lasów monofunkcyjnych, głównie z nadrzędnym celem gospodarczym (plantacje gospodarcze) do obszarów leśnych wielofunkcyjnych, z równorzędnym traktowaniem poszczególnych 17 M. Degórski, Ekologiczne problemy..., op. cit., s. 11-24. M. Degórski, Some aspects of multifunctional landscape character in the interdisciplinary environmental study, (w:) Sustainable development of Multifunctional Landscapes, red. K. Helming, H. Wiggering, Springer–Verlag, Berlin, Heidelberg, New York 2003, s. 53 – 65; M. Degórski, Środowisko przyrodnicze..., op. cit., s. 116-129. 19 T. Marszałek, O dziedzictwie leśnym Polski i świata, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1997. 18 50 LASY JAKO ELEMENT PRZESTRZENI POLSKI… grup funkcji. Oczywiście to ostatnie podejście jest najtrudniejsze, gdyż wymaga od osób zarządzających bardzo umiejętnego łączenia rozwiązań, często usytuowanych antagonistycznie względem siebie. Szczególnie odnosi się to do funkcji gospodarczych i ochronnych, których cele operacyjne w gospodarowaniu są bardzo różne. Niemniej jednak w tradycji europejskiej gospodarki leśnej ten wariant jest przyjęty od wieków i w dalszym ciągu preferowany w rozwiązaniach zarządzania przestrzenią geograficzną. Umożliwia on zachowanie wartości biotycznych ekosystemów leśnych, korzystanie z tych wartości przez społeczeństwo oraz prowadzenie działań gospodarczych. 4. Społeczno-kulturowe wartości lasu Społeczno-kulturowe wartości lasu nawiązują przede wszystkim do jego funkcji turystyczno-rekreacyjnej. Od setek lat znane są właściwości zdrowotne i bioterapeutyczne poszczególnych zbiorowisk, czy tez gatunków roślin tworzących las. Część z tych roślin posiada również właściwości lecznicze i zbierana jest dla celów medycznych. W Polsce obecnie występuje około 400 gatunków dziko rosnących roślin leczniczych, z tego około 120 to gatunki leśne20. Ich pozyskiwanie od lat stanowi trwały element kulturowy, stanowiący nie tylko tradycję ludową, ale również istotny element tożsamości lokalnej, czy też regionalnej. Człowiek w polskiej tradycji wykazywał duży szacunek dla lasu, jak i drzew. Można to odnaleźć w pieśniach ludowych, czy tez utworach poetyckich. Obecnie w Polsce około 27 400 okazałych drzew objętych jest ochroną prawną jako pomniki przyrody i stanowi bardzo ważny element krajobrazu. Las stanowił i stanowi bardzo istotny teren dla wypoczynku człowieka. Człowiek w lesie szukał ukojenia, rozrywki, czy też doznań piękna. Ten sposób postrzegania lasu przetrwał wieki i do dnia dzisiejszego stanowi bardzo ważny element wartościujący przestrzeń. Jako przykład można przytoczyć wartościowanie przestrzeni dla celów osadniczych, kształtujących między innymi ceny gruntu pod zabudowę mieszkaniową, obliczaną na podstawie modeli ekonomiczno-ekologicznych. Modele zarządzania jakością środowiska zawierają poza komponentami ekologicznymi i ekonomicznymi również moduły funkcji celów, jakie stawia się w koncepcjach rozwoju regionu, szczególnie w sytuacji ich mnogości21. Modele te wykorzystuje się między innymi do waloryzacji przestrzeni z uwagi na atrakcyjność lokalizacyjną, szczególnie budownictwa 20 A. Mandziuk, K. Janeczko, Turystyczne i rekreacyjne funkcje lasów w aspekcie marketingowym, (w:) Turystyka w lasach i na obszarach przyrodniczo cennych, red. D. Anderwald, E. Janeczko, K. Janeczko, W. Chojnacka-Ożga, A. Rutkiewicz, J. Skłodowski, „Stud. i Mat.” CEPL, 4, 23, Rogów 2009, s. 65-71. 21 M. Degórski, Polityka ekologiczna..., op. cit., s. 50-72. 51 Marek Degórski mieszkaniowego, zwłaszcza o charakterze willowym i rezydencjonalnym 22. Waloryzacji wyrażonej wskaźnikiem ekologicznej wartości danej jednostki przestrzennej (VEFP): VEFP = P1m1 + P2m2 +….. ∑P dokonuje się na podstawie rangowania poszczególnych ocenianych elementów przestrzeni przyrodniczej a następnie obliczenia sumy liczby punktów (m), określonej dla analizowanej powierzchni land (P). Przykładowo, dla poszczególnych kategorii pokrycia terenu stosuje się następującą punktację: stary las 10 punktów, pastwisko - 4 punkty, grunty orne – 1 punkt. Następnie na podstawie przyjętych przedziałów sumarycznej wartości punktów określa się wartość danego obszaru z uwagi na zakładane inwestycje. Przedstawione narzędzie ekonomiczno-ekologiczne w sposób dobitny pokazuje, wpływ lasu na kształtowanie się wartości przyrodniczej i rynkowej terenów. Szczególnie jest to istotne z punktu widzenia poprawy jakości życia w obszarach zurbanizowanych, na których zalesianie słabej jakości gruntów w obszarach aglomeracji miejskich może w sposób istotny wpłynąć na podniesienie standardu życia. Lasy obszarów zurbanizowanych spełniają dodatkowe funkcje społeczne, stanowiąc filtr zanieczyszczeń miejskich, produkują tlen, spełniają również funkcję rekreacyjno-wypoczynkową dla mieszkańców. Należałoby zatem wskazać jako obszary potencjalnych zalesień: obszar metropolitarny Warszawy, Poznania, Wrocławia, Katowic i Gdańska. Zbiorowiska leśne, jak i flora lasów stanowi również doskonałe narzędzie diagnostyczne, wykorzystywane w planowaniu przestrzennym. Rośliny i roślinność posiadają nieocenione cechy bioindykatorów, wykorzystywanych jako wskaźniki szybkiej oceny stanu środowiska na potrzeby planowania i kształtowania przestrzeni23. Fitoindykacja jest również bardzo przydatna w określaniu właściwości innych elementów środowiska geograficznego24. 22 T. Łaguna, M. Witkowska-Dąbrowska, Ekonomiczne podstawy zarządzania środowiskiem i zasobami naturalnymi, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 2005. 23 E. Roo-Zielińska, J. Solon, M. Degórski, Ocena stanu i przekształceń środowiska przyrodniczego na podstawie wskaźników geobotanicznych, glebowych i krajobrazowych. Podstawy teoretyczne i przykłady zastosowań, IGiPZ PAN, Monografie, 9, Warszawa 2007, 318ss. 24 M. Degórski, Porównanie stopnia kontynentalizmu w Polsce metodą klimatyczną i bioindykacyjną, "Przegląd Geograficzny" 56, 2-3, 1984, s. 55-73; M. Degórski, An investigation into the spatial variability of continentality in West and Central Europe by the Ellenberg method, Docum. Phytosoc. 9, Camerino 1985, s. 337-349. 52 LASY JAKO ELEMENT PRZESTRZENI POLSKI… 5. Podsumowanie Jednym z celów rozwoju przestrzennego kraju, wyrażonym w dokumentach strategicznych, jest wzmacnianie powiązań ekologicznych w skali kraju pomiędzy obszarami najcenniejszymi pod względem przyrodniczym i krajobrazowym. Jednym z funkcjonalnych i strukturalnych elementów przestrzeni są obszary leśne, które z uwagi na ich wielofunkcyjność, powinny w konkretnych uwarunkowaniach lokalnych i regionalnych charakteryzować się inną hierarchią ważności funkcji, uwzględniającą uwarunkowania lokalne, oczekiwania społeczne i zagrożenia środowiska. Las był, jest i będzie bardzo istotnym elementem struktury przestrzennej każdego kraju, gdzie on występuje. Z jednej strony jest bardzo ważny dla funkcjonowania całego systemu przyrodniczego, z drugiej zaś nie mniej ważny dla systemu społeczno-gospodarczego, w którym każde społeczeństwo i każdy człowiek czerpać będzie korzyści nie tylko materialne. Bibliografia: Dawidziuk J., Stan obecny zasobów leśnych oraz prognozy ich rozwoju i użytkowania, Zimowa Szkoła Leśna Sesja IV. Sękocin Stary 2012, 20-22 marca 2012 r. Degórska B., Zmiany lesistości wschodniej części Kujaw w ostatnim dwustuleciu jako wynik oddziaływania człowieka na środowisko, "Przegląd Geograficzny" 64, 1-2, 1996, s. 115-136. Degórska B., Rola środowiska przyrodniczego w zagospodarowaniu przestrzeni polskiej a ekologiczna polityka unii europejskiej, Biuletyn KPZK, 233, Polska Akademia Nauk, 2007, s. 133-168. Degórska B., Prawidłowości zróżnicowania przestrzennego i zmian struktury poziomej krajobrazu obszaru metropolitarnego Warszawy na przełomie XX i XXI wieku, (w:) Zmiany krajobrazu obszaru metropolitarnego Warszawy na przełomie XX i XXI wieku, red. B. Degórska, A. Deręgowska, Atlas Warszawy, 10, 2008, s. 7-87. Degórski M., Porównanie stopnia kontynentalizmu w Polsce metodą klimatyczną i bioindykacyjną, "Przegląd Geograficzny" 56, 2-3, 1984, s. 55-73. Degórski M., An investigation into the spatial variability of continentality in West and Central Europe by the Ellenberg method, Docum. Phytosoc. 9, Camerino 1985, s. 337-349. Degórski M., Some aspects of multifunctional landscape character in the interdisciplinary environmental study, (w:) Sustainable development of Multifunctional Landscapes, red. K. Helming, H. Wiggering, Springer–Verlag, Berlin, Heidelberg, New York 2003, s. 53 – 65. Degórski M., Środowisko przyrodnicze a środowisko geograficzne, (w:) Geografia jako nauka o przestrzeni, środowisku i krajobrazie, red. W. Maik, K. Rembowska, A. Suliborski red., Podstawowe Idee i Koncepcje w Geografii, 1, ŁTN, Łódź 2005, s. 116-129. 53 Marek Degórski Degórski M., Przyrodnicze aspekty zagospodarowania przestrzennego kraju – przesłanki i rekomendacje dla KPZK, (w:) K. Saganowski, M. ZagrzejewskaFiedorowicz, P. Żuber, Ekspertyzy do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2008-2033, Tom IV, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2008a., s. 39-63. Degórski M., Polityka ekologiczna w zarządzaniu regionem, (w:)), O nowy kształt badań regionalnych w geografii i gospodarce przestrzennej, red. T. Stryjakiewicz, T. Czyż, Biuletyn KPZK, 237, Polska Akademia Nauk, 237, 2008b, s. 50-72. Degórski M., Fragmentacja versus spójność - nowe wyzwania dla przemian strukturalnych przestrzeni przyrodniczej Polski, (w:) Współczesne problemy przemian strukturalnych przestrzeni geograficznej, red. W. Florek, Akademia Pomorska, Słupsk 2009a, s.121-133. Degórski M., Korytarze ekologiczne w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, (w:) Ochrona łączności ekologicznej w Polsce, red. W. Jędrzejewski, D. Ławreszuk, Zakład Badania Ssaków, Polska Akademia Nauk, Białowieża 2009b, s. 83-89. Degórski M., Lasy jako element przestrzeni Polski na początku XXI wieku, Materiały Forum Leśne, Ornatus, Poznań 2010a, s. 71-79. Degórski M., Rola lasów i gospodarki leśnej w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Opracowanie dla Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, Warszawa 2010b, 12ss (msc.). Degórski M., Ekologiczne problemy polskiej przestrzeni na początku XXI wieku, (w:) Ekologiczne problemy XXI wieku, red. K Dyguś, Y. Mediokritski, Monografie Wyższej Szkoły Ekologii i Zarządzania, Warszawa 2010c, s. 11-24. Korcelli P., Degórski M., Drzazga D., Komornicki T., Markowski T., Szlachta J., Węcławowicz G., Zaleski J., Zaucha J., Ekspercki projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2033, Studia 78, Polaka Akademia Nauk, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Warszawa 2010. Łaguna T., Witkowska-Dąbrowska M., Ekonomiczne podstawy zarządzania środowiskiem i zasobami naturalnymi, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 2005. Mandziuk A., Janeczko K., Turystyczne i rekreacyjne funkcje lasów w aspekcie marketingowym, (w:) Turystyka w lasach i na obszarach przyrodniczo cennych, red. D. Anderwald, E. Janeczko, K. Janeczko, W. Chojnacka-Ożga, A. Rutkiewicz, J. Skłodowski, Stud. i Mat. CEPL, 4, 23, Rogów 2009, s. 65-71. Marszałek T., O Dziedzictwie Leśnym Polski i świata, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1997. Ochrona Środowiska 2012. Informacje i opracowania statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012. Raport Polska 2011, Gospodarka Społeczeństwo Regiony, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/Ewaluacja_i_analizy/Raporty_o_rozw oju/Raporty_krajowe/Documents/Raport_Polska_2011.pdf za OECD (2011), OECD Urban Policy Reviews. Poland 2011. OECD Publishing. http://dx.doi.org/10.1787/9789264097834-en 54 LASY JAKO ELEMENT PRZESTRZENI POLSKI… Roo-Zielińska E., Solon J., Degórski M., Ocena stanu i przekształceń środowiska przyrodniczego na podstawie wskaźników geobotanicznych, glebowych i krajobrazowych. Podstawy teoretyczne i przykłady zastosowań, IGiPZ PAN, Monografie, 9, Warszawa 2007, 318ss. Rykowski K., O gospodarce leśnej w leśnych kompleksach promocyjnych, Instytut Badawczy Leśnictwa, Warszawa 2005. Wawrzyniak J. (z zespołem), Stan uszkodzenia lasów w Polsce w 2009 roku na podstawie badań monitoringowych, Biblioteka Monitoringu Środowiska, IOŚ, Warszawa 2010. Streszczenie Celem artykułu jest przedstawienie lasów jako elementu przestrzeni naszego kraju oraz wskazanie głównych problemów związanych z ich użytkowaniem, wynikających między innymi z podstawowych zagrożeń ekologicznych i cywilizacyjnych. Pokazane również zostały działania mające za zadanie zarówno ochronę najcenniejszych zasobów leśnych jak i udział lasów w rozwoju regionów. FORESTS AS PART OF THE POLISH SPACE AT THE BEGINNING OF THE XXI CENTURY Summery The aim of the paper is to present the forests as a part of the country space and to indicate the main problems associated with their use, including those stemming from the fundamental ecological threats and civilization too. Also in the paper shown measures designed both to protect the most valuable forest resources and the share of forests in regions developing. 55 Grażyna M. Balińska* Dorota Balińska** ARCHITEKTURA I KRAJOBRAZ KOLEJOWYCH PRZEJŚĆ GRANICZNYCH 1. Wstęp Celem pracy jest wskazanie cech architektury kolejowych stacji granicznych jako przestrzeni szczególnych, wyróżnionych specjalną funkcją i znaczeniem. Zakres terytorialny opracowania stanowi obszar dzisiejszych ziem polskich, których terytorium i granice zmieniały się kilkakrotnie w czasie funkcjonowania tu kolei. Spośród licznych przejść granicznych wybrano te bardziej reprezentatywne, tak aby pokazać przykłady pochodzące z różnych okresów: z czasu zaborów, z okresu międzywojennego a wreszcie z powojennej Polski. To pozwala na przedstawienie przemian i właściwości miejsc w czasie od połowy XIX w. do czasów nam współczesnych. Metoda badań – klasyczna – polegała na badaniach terenowych i archiwalnych, na studiach literatury i badaniu ikonografii. Stan badań związany ściśle z tematem jest skromny. Tak postawionego problemu nikt nie rozwiązywał. Istnieją natomiast pozycje dotyczące przekształcenia przestrzeni kolejowych oraz artykuły – niektóre już o wartościach źródłowych, zawarte w czasopismach polskich i obcojęzycznych – dotyczące poszczególnych miejscowości i stacji a pochodzące z różnych okresów kształtowania kolei. Cenna pozycja Zbigniewa Taylora 1 zawiera interesujące studia dotyczące przekształceń kolei na ziemiach polskich. Dostarczyła m.in. danych o zmianach granic a wraz z nimi o przekształcaniu się stacji granicznych (jedne traciły swe znaczenie, inne otrzymywały nową funkcję i nowe wartości). Prace G. Balińskiej, J. Balińskiego i D. Balińskiej2 przekazują m.in. informacje o architekturze niektórych obiektów stacyjnych (dworców, budynków mieszkalnych i innych). Artykuły J. Skwarczyńskiego i J. Śniechowskiego zawarte * ** 1 2 Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku. Politechnika Wrocławska, Wydział Architektury. Z. Taylor, Rozwój i regres sieci kolejowej w Polsce, PAN – Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Warszawa 2007. G. Balińska, J. A. Baliński, D. Balińska, Krajobraz z koleją. Drogi żelazne Wielkopolski, Wrocław 2011; D. Balińska, Kolejowe budownictwo mieszkalne z przełomu XIX i XX w. Przykłady ze Śląska i Wielkopolski, praca doktorska, maszynopis. Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej 2009 r. 57 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska w Inżynierze Kolejowym z okresu międzywojennego 3 dostarczają wiedzy na temat przemian kolei w zaborach austriackim i rosyjskim. Znakomity artykuł M. Jerczyńskiego w "Świecie Kolei" 4 informuje o przemianach znaczącej stacji granicznej Nowe Skalmierzyce. O losach stacji Kalisz piszą M. Golik5 i W. Leszkowicz6. Interesujące niemieckie miasto graniczne Neu Bentschen – obecnie Zbąszynek – doczekało się kilku ciekawych opracowań – niemieckiego autora Rostoskiego7 oraz polskich badaczy F. Wojciechowskiego8 i A. Worobieca9. Historię najstarszej stacji granicznej Maczki (Granica) omawia Krzysztof Soida 10. Wielu interesujących danych o stacji Prostki, Maczki, Trakiszki dostarczyły źródła internetowe11. Przydatne też były archiwalia, m.in. Archiwum Państwowego w Kaliszu, Akta miasta Kalisza sygn. 206. 2. TŁO POLITYCZNE I GOSPODARCZE Początki realizacji linii kolejowych na obszarze dzisiejszej Polski przypadały na okres zaborów, gdy kraj nasz nie istniał na mapach Europy. Nie było Polski – nie było jej granic, nie istniały zatem polskie kolejowe przejścia graniczne. Co interesujące, długo nie powstawały też kolejowe przejścia na granicach między sąsiadującymi ze sobą zaborcami. Zarówno Austria jak i Prusy, i Rosja kierowały się wówczas odrębną polityką w zakresie budowy linii kolejowych. Najwcześniej zaczęto i najwięcej zrealizowano połączeń kolejowych na terenie zaboru pruskiego. Połączenia te uwzględniały wyłącznie cele i potrzeby zaborcy, nie uwzględniano, rzecz jasna, założeń istotnych dla skomunikowania ziem polskich i głównych miast. Ważna była polityka eksploatacji zabranego 3 J. Skwarczyński, Rozwój sieci kolejowej pod zaborem austriackim, „Inżynier Kolejowy”, nr 8-9, 1926; J. Śniechowski, Zarys rozwoju kolejnictwa polskiego w zaborze rosyjskim, „Inżynier Kolejowy” nr 8-9, 1926, s. 211. 4 M. Jerczyński, Nowe Skalmierzyce, „Świat Kolei”, nr 6, 1998, s. 23-27. 5 M. Golik, Kalisz – Skalmierzyce, „Kaliszanie w Warszawie”, nr 20/21, 1999. 6 W. Leszkowicz, Kolej Kaliska – budowa – eksploatacja – znaczenie dla przemysłowego rozwoju, (w:) Studia z dziejów kolei żelaznych w Królestwie Polskim 1840-1914, red. R. Kołodziejczyk, PWN, Warszawa 1970, s. 176. 7 B.I. Rostoski, Stacja graniczna i osiedle kolejowe Zbąszynek. (Der Grenz – und Zollbahnhof Neu Bentschen und die dazugehörende Siedlung), „Zentralblatt der Bauverwaltung vereinigt mit Zeitschrift für Bauwesen”, nr 25, 1931, s. 370-379. 8 F. Wojciechowski, Zbąszynek. Miasto przy torach, „Zbąszynianin” nr 10, 1997. 9 A. Worobiec, Miasto i węzeł kolejowy na pograniczu Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej. Szkic historyczny, Zbąszynek 2003. 10 K. Soida, Maczki, „Świat Kolei”, nr 2, 1995, s. 18-21. 11 http//www.kolejowe.dbv.pl/viewpage.php?page-id-5; http://pl.wikipedia.org/wiki/SosnowiecMaczki; http://kujawy.media.pl/zabytek.php?id=7; http//fotopolska.eu/13586,foto.html?o=b25388cp=l; ttp//www.ruciane-nidaorg/kmk/viewtopic.phpt=557Prostki. 58 ARCHITEKTURA I KRAJOBRAZ KOLEJOWYCH PRZEJŚĆ GRANICZNYCH obszaru i połączenia jego znaczących ośrodków z Berlinem. Pozostali zaborcy – Austria i Rosja – utrudniali wręcz realizacje kolejowe na ziemiach polskich tak ze względów gospodarczych, jak i strategicznych. Mimo tych trudności nie ustawały inicjatywy i starania społeczeństwa polskiego, aby budować w Polsce linie sprzyjające skomunikowaniu kraju i potrzebom gospodarczym. Pomysł pierwszej polskiej linii kolejowej narodził się w zaborze rosyjskim już w 1834 r., zatem wcześniej niż Niemcy zrealizowali najstarszą na ziemiach polskich linię Wrocław – Brzeg (1842). Inicjatorami linii proponowanej w 1834 r. przez stronę polską byli Henryk Łubieński, prezes Banku Polskiego oraz Piotr Steinkeller, polski przemysłowiec. Trasa miała łączyć Warszawę z Zagłębiem Górnośląskim. Zaprojektowano ją do miejscowości Niwka, potem zmieniono przebieg – do miejscowości Maczki. Tam powstało pierwsze kolejowe przejście graniczne do Austrii – zwane Granica. Linia miała umożliwiać transport produktów górniczych. W 1839 r. zatwierdził ją car. Przystąpiono do budowy kolei zaprojektowanej przez polskich inżynierów a zrealizowanej przez polskich robotników. Inwestycja przerwana na skutek problemów finansowych i oporów namiestnika carskiego Paskiewicza (nie zgadzał się na realizację trakcji parowej), ukończona została w pierwszej części już w 1845 r.12 W tym samym roku powstała linia kolejowa Kraków – Szczakowa, w małej, jeszcze wówczas politycznie niezależnej Rzeczypospolitej Krakowskiej utworzonej w 1815 r. na Kongresie Wiedeńskim. Tam budowano łatwiej – decydował Senat Rzeczypospolitej Krakowskiej. Obie linie połączono w 1848 r. Warszawa otrzymała łączność z Wiedniem i Wrocławiem13. W Austrii na przełomie lat 40. i 50. XIX w. uznano, że wystarczającym połączeniem Galicji i Lodomerii (ziem polskich wcielonych do terytorium austriackiego) będzie linia Wiedeń – Kraków – Lwów i dalej – granica rosyjska i rumuńska. Ta realizacja (lata 50. i 60. XIX w.) miała spełniać potrzeby gospodarcze i militarne terenu. Austria zakładała rozwój gospodarczy swoich rdzennych terenów i terenu Czech, natomiast Galicję i Bukowinę uznano za rynek zbytu, obszar kolonii (hamowano tam nawet rzemiosło i chałupnictwo). Porażki militarne w wojnie Austrii z Prusami uświadomiły tej pierwszej znaczenie strategiczne kolei. Wtedy zaczęto rozważać równoległą trasę na południe od linii Kraków – Lwów. Były to początki tzw. kolei transwersalnej, którą rozpoczęto realizować w 1882 r. (Projektantami jej poszczególnych odcinków byli również Polacy m.in. Stanisław Rawicz-Kosiński i Jan Gwalbert Ziembicki14). Trasa kolei transwersalnej przebiegała równoleżnikowo od Zwardonia przez Żywiec, Nowy Sącz, Krosno, Zagórz, Stanisławów do Husiatynia. 12 J. Śniechowski, Zarys rozwoju kolejnictwa..., op. cit., s. 211. J. Skwarczyński, Rozwój sieci kolejowej..., op. cit., s. 31. 14 R. Stankiewicz, E. Wieczorek, Przez Galicję. Kolej transwersalna, Eurosprinter, Rybnik 2009, s. 5-7. 13 59 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska Mapa 1. Przebieg linii kolejowych ok. 1860 r. na tle współczesnej mapy Polski Źródło: Z. Taylor, Rozwój i regres sieci kolejowej w Polsce, PAN – Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Warszawa 2007, za: T. Lijewskim i S. Koziarskim, Rozwój sieci kolejowej w Polsce, Kolejowa Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1995. Najbardziej opornie rozwijała się komunikacja kolejowa w zaborze rosyjskim. W Królestwie Polskim zbudowano kolej Petersbursko-Warszawską, w żadnym razie nie uwzględniającą potrzeb ziem polskich i swym prostoliniowym przebiegiem ignorująca sieć osadniczą (1862 r.). Była to linia szerokotorowa w odróżnieniu od kolei warszawsko – wiedeńskiej15. Ważną linią z powstałych do lat 80. XIX w. była normalnotorowa trasa ze Skierniewic do Torunia (z przejściem granicznym w Aleksandrowie Kujawskim) oraz szerokotorowa linia z Kowla przez Lublin, Warszawę do Mławy (przejście graniczne) i dalej – już jako normalnotorowa – do Gdańska. Szerokotorowe linie na wschodzie Królestwa to połączenia: Warszawa – Siedlce – Brześć oraz Brześć – Białystok – Grajewo – Ełk – Królewiec (przejście graniczne Prostki)16. 15 16 Z. Taylor, Rozwój i regres..., op. cit., s. 31-32. Por. ibid. s. 32. 60 ARCHITEKTURA I KRAJOBRAZ KOLEJOWYCH PRZEJŚĆ GRANICZNYCH Mapa 2. Sieć kolejowa ok. 1900 r. na tle współczesnej mapy Polski Źródło: Z. Taylor, Rozwój i regres sieci kolejowej w Polsce, PAN – Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Warszawa 2007, za: T. Lijewskim i S. Koziarskim, Rozwój sieci kolejowej w Polsce, Kolejowa Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1995. Niechęć do powiązań z Europą, zacofanie gospodarcze Rosji i swoiście pojmowane względy strategiczne (celowo utrzymywany pas bezdroży) spowodowały, że starania o budowę ważnej linii Warszawa – Błonie – Sochaczew - Łódź – Sieradz – Kalisz trwały 30 lat i wciąż nie uzyskiwano pozwolenia ze strony władz carskich17. Uruchomiona wreszcie budowa trwała 3 lata i Kalisz z jednej strony a Skalmierzyce z drugiej stały się stacjami granicznymi (1900-1903). Inną linią zrealizowaną na początku XX w. była trasa Kielce – Częstochowa – Herby. W okresie od około 1880 r. do wybuchu pierwszej wojny światowej nastąpił okres zagęszczenia sieci kolejowej przez budowę linii drugorzędnych i miejscowych. Najbardziej intensywne było ono na terenie Prus. Niektóre z linii tamtejszych kończono ślepo – bowiem dochodziły do granicy rosyjskiej. Linie pruskie w kierunku Austrii miały połączenia 17 M. Golik, Kalisz – Skalmierzyce, „Kaliszanie w Warszawie”, nr 20/21, 1999. 61 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska z zagranicą. Rosja oprócz wspomnianej taktyki utrzymywania pasów bezdroży stosowała jeszcze jeden zabieg strategiczny. Przebieg realizowanych linii kolejowych projektowano tak, aby omijały miasta leżące na trasie. W rezultacie stacje budowano w znacznej odległości od ośrodków miejskich (m.in. Augustów, Ostrołęka, Nałęczów). Podczas pierwszej wojny światowej pas bezdroży na terenie Królestwa Polskiego okazał się zgubny dla Rosji (uniemożliwiał przemieszczanie własnych wojsk). Z drugiej strony wojska niemieckie w ramach doktryny zniszczeń masowych dewastowały obiekty kolejowe, aby zabezpieczyć się w razie niepowodzeń militarnych18. Zniszczenia sieci kolejowej na terenie ziem polskich spowodowała też wojna polsko-bolszewicka. Zniszczoną i bardzo zróżnicowaną pod względem organizacyjnym i technicznym sieć kolejową odzyskała Polska na podstawie różnych aktów prawnych (traktat wersalski, traktat ryski, traktat pokojowy z 1919 r.). Nowe granice odrodzonej Polski spowodowały konieczność powstawania nowych przejść granicznych lub przekształcenia stacji istniejących do nowych celów. Tak było m.in. w przypadku przyznanego Polsce Zbąszynia (przekształcenie) oraz Zbąszynka przy granicy od strony niemieckiej (realizacja nowego niemieckiego węzła granicznego). Niemcy przebudowali również stację przygraniczna w Gliwicach i zrealizowali kilka krótkich rokadowych linii. Aby zapewnić łączność Rzeszy Niemieckiej z Prusami Wschodnimi przez terytorium Polski – zobowiązana została ona do uznania „tranzytu uprzywilejowanego”. W latach 1921-1936 dotyczył on ośmiu a od 1936 r. dwóch linii ruchu towarowego (Chojnice – Tczew – Malbork i Lębork – Gdynia – Gdańsk – Tczew – Malbork)19. Niemieckie inwestycje kolejowe z okresu drugiej wojny światowej a potem niszczące działania wojenne nie uwzględniały granic. Celem głównym tych inwestycji był atak na Związek Sowiecki, a potem gwałtowny odwrót wojsk. Po drugiej wojnie światowej nastąpiła drastyczna zmiana granic Polski i utrata znacznej części terytorium. Wymogi tranzytu towarowego między ZSRR a ówczesną NRD i plany sowieckiego sztabu generalnego zalecały realizacje tras kolejowych zapewniających dużą przepustowość towarowego transportu ciężkiego 20 przez tereny Polski. Niektóre linie przecięte nowymi granicami rozebrano, inne podupadały. Stratą były też odebrane węzły kolejowe (Brześć, Rawa Ruska, Łosośna). Niektóre z nieczynnych linii kolejowych z przejściami granicznymi uruchomiono po latach, np. odcinek Trakiszki – Šeštokai między Polską a Litwą przywrócono po 45 latach w 1990 r. 18 Por. Z. Taylor, Rozwój i regres..., op.cit., s. 43 Ibid. s. 56. 20 Ibid. s. 67, por. też A. Paszke, M. Jerozyński, S. Koziarski, 150 lat Drogi WarszawskoWiedeńskiej, wyd. Centralna Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych, Warszawa 1995, s. 345. 19 62 ARCHITEKTURA I KRAJOBRAZ KOLEJOWYCH PRZEJŚĆ GRANICZNYCH Mapa 3. Mapa niemieckich kolei państwowych i prywatnych w 1908 r. (widoczne ówczesne granice państwa) Źródło: Wg Meyers Grosses Konversations - Lexikon, 5 Band, 6 Auflage, Bibliographischer Institut, Leipzig und Wien 1907. 63 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska Mapa 4. Sieć kolejowa w 1920 r. na tle współczesnej mapy Polski Źródło: Z. Taylor, Rozwój i regres sieci kolejowej w Polsce, PAN – Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Warszawa 2007, za: T. Lijewskim i S. Koziarskim, Rozwój sieci kolejowej w Polsce, Kolejowa Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1995. Losy przejść granicznych w komunikacji kolejowej były zatem skomplikowane i zmienne. Wiele stacji zyskiwało na lokalizacji granicznej a następnie traciły swe znaczenie po przesunięciach granic. Pozostała jednak zabudowa o znaczącej architekturze i rozbudowana przestrzeń tych założeń. 3. DWORCE I STACJE GRANICZNE Z OKRESU ZABORÓW 3.1. Maczki Najstarszym kolejowym przejściem granicznym jest stacja Maczki (obecnie Sosnowiec Maczki, początkowo stacja Granica). Powstała ona na granicy rosyjsko – austriackiej po stronie rosyjskiej jako ostatnia stacja Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej Królestwa Polskiego. Trasę tę ukończono wiosną 1848 r. W tym samym roku w październiku wykonano łącznicę 64 ARCHITEKTURA I KRAJOBRAZ KOLEJOWYCH PRZEJŚĆ GRANICZNYCH do Szczakowej (linia Kraków – Mysłowice). Lokalizację stacji uzgodniono z władzami austriackimi oraz z władzami Wolnego Miasta Krakowa. W latach 1885-1887 doprowadzono tu kolej szerokotorową dąbrowsko-iwanogrodzką kończącą się tuż przy nowozałożonej stacji granicznej. Na stacji w Maczkach, zwanej pierwotnie stacją Granica, powstał okazały reprezentacyjny dworzec, lokomotywownia, wieża ciśnień, komora odpraw celnych, domy mieszkalne dla kolejarzy, osiedle pracowników komory celnej, funkcjonariuszy straży granicznej. W miejscowości wzniesiono koszary dla wojska rosyjskiego i żandarmerii. Osada rozwijała się – pojawiły się hotele, zbudowano szkołę, sklepy, pocztę, cerkiew prawosławną (przed 1881 r.), kaplicę rzymskokatolicką już w 1857 r., a kościół katolicki w 1893 r.21 Najbardziej efektownym obiektem architektonicznym tego zespołu jest dworzec projektu Henryka Marconiego wzniesiony w stylu klasycystycznym. Monumentalna bryła założona na planie wydłużonego prostokąta (długości ok. 230 m) miała dwukondygnacyjną część główną i parterowe skrzydła boczne. Wspaniały klasycystyczny gzyms wieńczący, rytm półkolistych okien, osiowa kompozycja podkreślona centralnym balkonem (dziś nieistniejącym), długa wiata peronowa wsparta na żeliwnych kolumnach stwarzały wrażenie elegancji i świetności. Także wnętrza urządzone były z dużą starannością i bogactwem detali. Wśród różnych funkcji właściwych budynkowi dworca (m.in. kasy, ekspedycja bagażu, poczekalnie różnych klas, telegraf) można podkreślić, iż przewidziano tam specjalne apartamenty dla cara i jego świty, gdzie zatrzymywał się podczas swych podróży22. Po uzyskaniu niepodległości w 1918 r. stacja straciła swe dotychczasowe znaczenie węzła granicznego. Zlikwidowano wówczas granicę z Austrią i poprowadzono inaczej granicę odrodzonej Polski. Od 1925 r. stacja nazywa się Maczki. W 1975 r. została włączona w granice administracyjne Sosnowca. Obecnie zdewastowany, nikomu niepotrzebny, nieczynny budynek (od 2009 r. nie zatrzymują się tam pociągi pasażerskie) ma zamurowane otwory okienne i drzwiowe. Wnętrza są zaniedbane i niewykorzystywane, stolarka zniszczona. Faktyczny stan techniczny nie licuje z faktem że od 1967 r. obiekt jest wpisany do rejestru zabytków23. Niestety dworzec był remontowany gruntownie tylko w okresie międzywojennym, a po drugiej wojnie światowej przeszedł kilkakrotnie powierzchowne odnowienia 24. Podobnie zrujnowana jest stara zabytkowa wieża ciśnień, stara lokomotywownia i budynki magazynowe. 21 http://pl.wikipedia.org/wiki/Sosnowiec_Maczki dostęp 01.07.2013 r., por. też: K. Soida, Maczki, op. cit., s. 19 i 21. 22 K. Soida, Maczki, op. cit. s. 20. 23 http://pl.wikipedia.org/wiki/Sosnowiec_Maczki op.cit. 24 Krzysztof Soida, op.cit. s. 21 65 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska Ryc. 1. Dworzec w Maczkach Źródło: http//fotopolska.eu/13586,foto.html?o=b25388cp=l. Ryc. 2. Sosnowiec-Maczki - domy kolejarzy z przeł. XIX i XX w. (Droga Żelazna Warszawsko -Wiedeńska) Źródło: pocztówka ze zbiorów autorów. Domy mieszkalne kolejarzy Interesujący jest w Sosnowcu-Maczkach, zachowany do dzisiaj, zespół budynków mieszkalnych kolejarzy. Wykonane według powtarzalnego projektu kilkurodzinne ceglane domy zakładano na planie litery T. Podpiwniczone 66 ARCHITEKTURA I KRAJOBRAZ KOLEJOWYCH PRZEJŚĆ GRANICZNYCH dwukondygnacyjne budynki przykryto dwuspadowymi dachami o niewielkim spadku. Zarówno spadek dachów jak i charakterystyczne ceglane detale (gzymsy, parapety, łęki nadokienne, koliste okienka w szczytach) są typowe dla drugiej połowy XIX w. Zespół położony wzdłuż torów posiada jednak bezpieczną przestrzeń podwórza odgrodzonego szeregową zabudową gospodarczą. Wnętrze podwórza oświetlono latarniami i zaopatrzono w studnie. Przed domami znalazło się miejsce na nieduże ogródki, a budynki gospodarcze oddzielono pasem zieleni. Należy podkreślić, iż niegdyś cały ten zespół stacyjny uważano za ozdobę monotonnego krajobrazu. Dziś najstarsza stacja graniczna w Polsce jest przestrzenią zdewastowaną i posępną. Ryc. 3. Wieża ciśnień w Granicy (Maczki) Źródło: odbitka z albumu dot. Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej – bez tytułu i daty – ze zbiorów autorów. 3.2. Aleksandrów Kujawski Stacja w Aleksandrowie Kujawskim powstała w związku z budową linii kolejowej Warszawa-Bydgoszcz. Towarzystwo Kolei Żelaznych zbudowało tę linię w latach 1859-1862. Pierwszy dworzec zrealizowano ok. 1860 r. Był 67 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska to dość skromny budynek, ale zaprojektowany jako obiekt stacji granicznej (od 1875 r. oficjalnie otwarto tu Międzynarodową Stację Kolejową i Telegraficzną – jak to określono)25. Funkcje tego dworca były ze zrozumiałych względów złożone: mieściły się tu wszystkie niezbędne do obsługi ruchu funkcje kolejowe, także salony dla pasażerów, poczta, telegraf, pomieszczenia komory celnej i straży granicznej. Również i miasto rozwijało się dzięki istnieniu tu stacji kolejowej. Fot. 1. Aleksandrów Kujawski, budynek dworca Foto.: J.A. Baliński. Fot. 2. Aleksandrów Kujawski, wieża ciśnień Foto.: J.A. Baliński. 25 por. http://kujawy.media.pl/zabytek.php?id=7 (odczyt z dn. 09.07.2013). 68 ARCHITEKTURA I KRAJOBRAZ KOLEJOWYCH PRZEJŚĆ GRANICZNYCH Dworzec był miejscem znaczącym historycznie. Wsławił się kilkoma ważnymi wydarzeniami. Oto w 1863 r. miał tu miejsce niezwykle istotny fakt przejęcia przez powstańczą konspirację tajnej korespondencji dyplomatycznej na temat zwalczania powstańców styczniowych przez Rosję i Prusy 26. W 1879 r. zaszło tu inne ważne zdarzenie – spotkali się w budynku dworca car Aleksander II i cesarz niemiecki Wilhelm I. To zdarzenie miało wpływ na rangę miasta. Aleksandrów Pograniczny – jak go odtąd nazywano – znane miasto graniczne między Prusami i Rosją zaczęło się rozwijać. Trwało to do odzyskania niepodległości. Tuż po spotkaniu koronowanych władców rozbudowano dworzec, dobudowując neorenesansowe skrzydło od południa. W części północnej urządzono luksusowe „carskie pokoje”. Wystrój wnętrz jak i zewnętrzne formy architektoniczne wyrażały reprezentacyjny charakter budynku, jego przepych i znaczenie. Dostojne, neorenesansowe fasady z rytmem okien sklepionych półkoliście, z artykulacją licznymi pilastrami podkreślały monumentalną bryłę. Ale największe wrażenie czyniły wnętrza, a wśród nich wielki hall z bogatą kolumnadą i wspaniałą dekoracją wieloma detalami. Stacja rozbudowała się w końcu XIX w. o wieżę ciśnień i liczne domy mieszkalne dla kolejarzy. Powstały też warsztaty i łaźnia. W czasie drugiej wojny światowej wzniesiono piękną modernistyczną nastawnię – niestety obecnie nieczynną. Fot. 3. Aleksandrów Kujawski – domy mieszkalne Foto.: D. Balińska. 26 por. ibid. Przejęli ją polscy konspiratorzy – Jan Karłowicz i Konstanty Adamowicz. 69 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska Po odzyskaniu niepodległości Naczelnik Państwa Józef Piłsudski nadał prawa miejskie, zmieniając nazwę miasta na Aleksandrów Kujawski. Miasto straciło wprawdzie status stacji przygranicznej, ale pozostało nadal istotną polską stacją na znaczącej linii kolejowej. Fot. 4. Aleksandrów Kujawski – nastawnia z lat 40. XX w. Foto.: J.A. Baliński. Mimo funkcjonującej tu kolei stan techniczny zabudowy stacji w Aleksandrowie jest bardzo zły. Budynki są zaniedbane, częściowo nieużytkowane, słabo zabezpieczone i nie konserwowane. 3.3. Prostki Prostki to obecnie niewielka miejscowość o przeciętnym znaczeniu. Do 1945 r. była to miejscowość graniczna. Granica istniała tu przez ponad 500 lat. Nic dziwnego zatem, że gdy zbudowano tu w latach 60. XIX w. kolej, w Prostkach powstała stacja graniczna. Jej rola od początku była niemała bowiem linia była znacząca (a miała być jeszcze bardziej ambitnie poprowadzona…). Towarzystwo Wschodniopruskiej Kolei Południowej, które powstało w listopadzie 1863 r., planowało realizację ważnego przedsięwzięcia – połączenia Pilawy i Królewca przez Korsze, Kętrzyn, Giżycko i Ełk do granicy wówczas rosyjsko-pruskiej w Prostkach. Nie na tym kończył się projekt, bowiem zamierzano przeprowadzić komunikację aż do Odessy, tak aby połączyć Bałtyk i Morze Czarne. Duszą tych poczynań był Henry Strousberg 27. Kolej realizowano w latach 1865-1868. Odcinek od Ełku realizowano na początku 27 por. http://www.ruciane-nida.org/kmk/viewtopic.php?t=557 Prostki – mała stacja z wielką przeszłością. Forum dyskusyjne Warmińsko-Mazurskiego Towarzystwa Miłośników Kolei. (Data pobrania: 07.07.2013). 70 ARCHITEKTURA I KRAJOBRAZ KOLEJOWYCH PRZEJŚĆ GRANICZNYCH lat 70. XIX w. po dokonaniu uzgodnień ze stroną rosyjską. Rosjanie udzielili zgody na budowę kolei z Brześcia do granicy za Grajewem w 1870 r. Odcinek pruski: Ełk – Prostki realizowano do połowy 1871 r. Po stronie rosyjskiej odcinek Grajewo-Prostki powstawał dłużej – oddano go we wrześniu 1873 r. Niedługo potem stacja była już bardzo rozległym założeniem z dwoma budynkami dworców: kolei prywatnej i państwowej, ze stykiem torów szerokich – rosyjskich i normalnych – pruskich. W latach 80. XIX w. były tam dwie parowozownie oraz stacja wodna z wieżą ciśnień i budynki magazynów. Prostki stały się wielką stacją towarową. Transportowano tędy zboże z Rosji i Ukrainy, gęsi z Podlasia, drewno z puszcz z okolic Białegostoku, bydło i konie. Sprowadzano natomiast z zachodu maszyny i towary kolonialne28. Liczne rampy towarowe, rampy zwierzęce i baseny dla gęsi ułatwiały transport. Dworzec Kolei Południowej był dwukondygnacyjnym obiektem z użytkowym poddaszem. Założony na planie wydłużonego prostokąta miał dużą wyróżniającą się bryłę o konstrukcji z pruskiego muru. Dwa parterowe skrzydła przedłużały jego elewację od strony pruskiej. Od strony rosyjskiej (po odzyskaniu niepodległości była to strona polska) skrzydła te były cofnięte. Perony przy dworcu po obu stronach były peronami pasażerskimi. Ryc. 4. Prostki, stary dworzec. Pocztówka Źródło: http//www.ruciane-nidaorg/kmk/viewtopic.phpt=557Prostki. Przy stacji znajdowała się poczta i główny urząd celny. Miejscowość Prostki z niedużej osady rozrosła się w ciągu niespełna 50 lat do ok. 2700 mieszkańców. Byli to pracownicy kolei – robotnicy, urzędnicy, także pracownicy celni, żandarmeria i inne osoby związane z obsługą tej rozległej, znaczącej dla transportu stacji. Wiązało się to z budową wielu nowych służbowych domów. Prostki przybrały kształt przestrzeni miasteczka. 28 Prostki – mała stacja z wielką przeszłością, op. cit. 71 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska Początek pierwszej wojny światowej był dla miejscowości tragiczny. 1 sierpnia 1914 r. rozpoczęły się działania wojenne w Prostkach. Wojska rosyjskie zajęły wschodnie Mazury. Po przejściu działań wojennych i odsunięciu wojsk carskich na początku 1915 r. Prostki były miejscowością zrujnowaną. Wskazuje na to zdjęcie z 1915 r.29 Ryc. 5. Prostki, fot. stacji w 1915 r., w głębi zniszczona zabudowa Źródło: http//www.ruciane-nidaorg/kmk/viewtopic.phpt=557Prostki. Ryc. 6. Prostki, budynek nowego dworca w okresie międzywojennym Źródło: http//www.ruciane-nidaorg/kmk/viewtopic.phpt=557Prostki. Po zakończeniu wojny zlikwidowano szerokie tory. Wzniesiono zespół drewnianych parterowych baraków – być może dla mieszkańców wielu zniszczonych domów. Tymczasowy dworzec również był barakiem. Dopiero w 1929 r. zbudowano nowy dworzec, w nowoczesnej bryle. Znaczenie stacji 29 Prostki – mała stacja z wielką przeszłością, op. cit. 72 ARCHITEKTURA I KRAJOBRAZ KOLEJOWYCH PRZEJŚĆ GRANICZNYCH jako węzła transportowego obniżyło się jednak. Przewozy towarowe znacznie zmalały. Nie było tranzytu. Przejście graniczne między Polską a Niemcami miało rangę lokalnego. (Dawna strona rosyjska stała się stroną polską.) Dopiero w czasie drugiej wojny światowej, po zajęciu Polski, Rosjanie i Niemcy znów zostali sąsiadami przez granicę. Prostki ponownie stały się ważną stacją graniczną. I jak niegdyś, uruchomiono znaczny handel graniczny. Przypuszczalnie od strony znowu zwanej rosyjską wróciły tu szerokie tory. Po inwazji Niemiec na Związek Sowiecki ponownie przywrócono normalne szerokości torów. Podczas drugiej wojny światowej funkcjonowały w Prostkach nastawnie, wieża ciśnień i lokomotywownia. Tory dochodziły do stacji po obu stronach budynku dworca. W latach 1942-1943 Niemcy zmodernizowali szlak Prostki – Białystok30. Fot. 5. Prostki, dworzec międzywojenny obecnie (stan z 2012 r.) Foto.: J.A. Baliński. W styczniu 1945 r. Prostki zostały opuszczone przez Niemców. Przypuszczalnie przed wycofaniem się zniszczyli oni nastawnie. Rosjanie wkroczyli następnego dnia. Zniszczenia wojenne Prostek były teraz mniejsze niż w czasie pierwszej wojny światowej. Być może najwięcej zniszczyli wkraczający Rosjanie. Budynek dworca niemal nie ucierpiał i zachował się do dziś. Jest to dwukondygnacyjna i częściowo parterowa bryła, założona na planie kilku zwartych prostokątów. Główna część budynku jest dwukondygnacyjna i przykryta jest stromym dwuspadowym dachem z wieżyczką zegarową na kalenicy. Podobnie przykryte jest główne skrzydło parterowe. Budynek jest otynkowany 30 Prostki – mała stacja z wielką przeszłością, op. cit. 73 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska zgodnie z początkową tradycją. Ogromną szkodę uczyniła architekturze dworca wymiana stolarki i zmiana kształtu niektórych okien. Natomiast napis „Prostki” na ścianach czołowych jest oryginalny, tylko końcówkę wyrazu zmieniono na polską. Oprócz dworca zachowała się do dziś zabudowa historyczna po zachodniej stronie zespołu stacji – w tym budynek urzędu celnego – obecnie dom mieszkalny i szereg innych budynków mieszkalnych stojących wzdłuż torów. Fot. 6. Prostki, zabudowa mieszkalna kolejarzy (stan z 2012 r.) Foto.: J.A. Baliński. Fot. 7. Prostki, dawny budynek urzędu celnego, obecnie dom mieszkalny (stan z 2012 r.) Foto.: J.A. Baliński. Zachował się też jeszcze jeden budynek biurowy odpraw celnych i ekspedycji towarowej z ceglanym magazynem prawdopodobnie wzniesionym podczas drugiej wojny światowej. Nie ma już torów po stronie wschodniej 74 ARCHITEKTURA I KRAJOBRAZ KOLEJOWYCH PRZEJŚĆ GRANICZNYCH - „rosyjskiej”, a później „polskiej”. W ogóle pozostało ich tylko kilka, co w porównaniu z dawnymi siedemdziesięcioma jest ilością znikomą. Zachowały się dawne baseny i pozostałości po zagrodach dla gęsi. Po parowozowni jest tylko ślad, podobno w latach 90. XX w. stały jeszcze jej mury31. W ten sposób z biegiem lat ogromna stacja graniczna zmieniła się w skromną podrzędną stację. 3.4. Skalmierzyce i Kalisz Stacje graniczne Skalmierzyce i Kalisz należy rozpatrywać wspólnie. Odległe zaledwie o 6,5 km od siebie powstały bowiem po obu stronach granicy ustanowionej między zaborcami – Rosją i Prusami. Połączenie pruskiej linii kolejowej z koleją rosyjską nie było jednak sprawą prostą. Linia niemiecka łącząca Ostrów Wielkopolski z przygraniczną miejscowością Skalmierzyce ukończona została w 1896 r. Wtedy też oddano do użytku pierwszą stację w Skalmierzycach, z niewielkim ceglanym dworcem o architekturze charakterystycznej dla końca XIX w.32 Fot. 8. Skalmierzyce, budynek starego dworca Foto.: J.A. Baliński. Nie było jednak na razie możliwości wykonania dalszych kroków. Od niemal 30. lat trwały pertraktacje ze stroną rosyjską o budowę linii kolejowej z Warszawy przez Łódź do Kalisza, aby następnie połączyć ją z liniami za zachodnią granicą Królestwa Polskiego. Zabiegali o to Polacy aby m.in. zapewnić połączenie między Warszawą a Poznaniem. Bezskutecznie, aż do 1900 r. Tuż po rozpoczęciu nowego stulecia i uzyskaniu wreszcie oczekiwanej 31 32 Prostki – mała stacja z wielką przeszłością, op. cit. Dworzec ten zachował się do dziś wraz z przestrzennym placem przeddworcowym, por. G.M. Balińska, J.A. Baliński, D. Balińska, Krajobraz z koleją…., op. cit. 75 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska zgody cara ruszyła budowa linii Warszawa – Sochaczew – Łowicz – Łódź – Sieradz – Kalisz, realizowanej przez Towarzystwo Drogi Żelaznej Warszawsko Wiedeńskiej33. Szybko, bo po niecałych 3 latach, linia została ukończona i zaczęła funkcjonować. Infrastrukturę i zabudowę uzupełniano w kolejnych latach. Dworzec kaliski oddano do użytku w 1905 r. Do grudnia 1904 r. brak było jednak zgody na połączenie linii pruskiej z linią rosyjską. Wreszcie pod koniec 1904 r. podpisano w Berlinie porozumienie – kompromis na temat powiązania Skalmierzyc z Kaliszem. Połączenie to miało ogromne znaczenie gospodarcze oraz pełniło wielką rolę w komunikacji międzynarodowej. Porozumienie berlińskie określało dokładnie skomplikowane warunki tej inwestycji. Oto przeładunek towarów dla Prus miał zostać zorganizowany w Skalmierzycach, dla Rosji zaś przewidziano punkt przeładunkowy w Szczypiornie między Skalmierzycami a Kaliszem. Odprawy celne pasażerskie natomiast miały odbywać się w Kaliszu i w Skalmierzycach. To sprawiło, że oba dworce, skalmierzycki i kaliski połączyły tory szerokie i normalne, które obsługiwały odpowiednio strony rosyjską i pruską obu wyspowo rozwiązanych dworców34. W Kaliszu jak już wspomniano wyżej – dworzec ukończono w 1905 r. Skalmierzycki stary dworzec nie nadawał się do obsługi tej rangi przejścia granicznego. Pozostał więc z boku rozrastającej się stacji, a nowy, reprezentacyjny obiekt dworca wzniesiono w sporej odległości na wschód od niego. Nowy dworzec rozpoczęto budować w 1905 r. Po roku wraz z całą stacją oddano go do użytku. Przy obu dworcach rozbudowano torowiska, powstała infrastruktura, a także zbudowano osiedla mieszkaniowe dla kolejarzy. Kaliski dworzec i stacja powstały zatem chronologicznie nieco wcześniej. Budynek dworca neorenesansowy, z mocnymi wyrazistymi detalami na otynkowanych ścianach, o wydłużonej bryle jedno- i dwukondygnacyjnej, z długą wiatą wzdłuż wschodniej fasady przypomina bardzo rosyjskie dworce graniczne w Granicy i Aleksandrowie Kujawskim. Nic dziwnego – projektantem jego był Czesław Domaniewski – polski architekt pracujący na linii Warszawsko-Wiedeńskiej i autor przebudów obu wspomnianych dworców. Zdecydowane, chciałoby się rzec „mięsiste” detale charakterystyczne były dla ówczesnej zabudowy Królestwa Polskiego 35. 33 por. Z. Taylor, op. cit. s. 39-40. por. G.M. Balińska, J.A. Baliński, D. Balińska, op. cit., s. 82, a także H. Pawelec, Kolej Kaliska. Na 1800 lecie miasta Kalisza, maszynopis w zbiorach Głównej Biblioteki Komunikacyjnej Ministerstwa Infrastruktury, Ostrów Wielkopolski 1960, s. 24, 25 oraz W. Leszkowicz, Kolej Kaliska…, op. cit., s. 176. 35 por. S. Łoza, Architekci i budowniczowie w Polsce, Budownictwo i Architektura, Warszawa 1954, s. 64. 34 76 ARCHITEKTURA I KRAJOBRAZ KOLEJOWYCH PRZEJŚĆ GRANICZNYCH Stacja otrzymała piękną wieżę ciśnień, ceglaną o nieznacznie nadwieszonej ośmiobocznej w planie głowicy i o neoromańskim wystroju. Było to typowe rozwiązanie stosowane na całej Warszawsko-Kaliskiej Drodze Żelaznej, zbliżone zresztą do wielu rozwiązań na kolejach zaboru rosyjskiego. Zabudowa mieszkalna dla kolejarzy pochodząca z pierwszej fazy rozwoju dworca rozwinęła się wzdłuż dwóch ciągów – prostopadle do torów i równolegle do nich. Stacja kolejowa w Kaliszu rozwijała się intensywnie do 1914 r. ze względu na jej funkcję przejścia granicznego. Na zdjęciu z 1910 r. widzimy wyspowo położony dworzec w otoczeniu rozległych torowisk. Dworzec miał na piętrze pokoje biurowe. Parter służył obsłudze podróżnych – były tam m.in. kasy biletowe, poczekalnie dla podróżnych wszystkich klas, kantor wymiany walut i restauracja. Ryc. 7. Kalisz, widok zniszczonej w 1914 r. wieży ciśnień Źródło: pocztówka ze zbiorów autorów. 77 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska Ryc. 8. Kalisz, dworzec ok. 1910 r. Źródło: pocztówka ze zbiorów autorów. Budynek dworca i inne obiekty na stacji uległy poważnemu uszkodzeniu już w początkowym okresie pierwszej wojny światowej. Odbudowano go prowizorycznie jeszcze podczas wojny. Remontowany był po odzyskaniu niepodległości. W latach 20. XX w. władze Kalisza występowały do ministerstwa kolei z wnioskiem o zgodę na rozbudowę węzła kolejowego i odbudowę dworca kaliskiego albo budowę nowego dworca w Kaliszu, czego nie zrealizowano36. Ryc. 9. Kalisz, dworzec zniszczony w 1914 r. Źródło: pocztówka ze zbiorów autorów. 36 Archiwum Państwowe w Kaliszu, Akta m. Kalisza, sygn. 206, s. 13-18. 78 ARCHITEKTURA I KRAJOBRAZ KOLEJOWYCH PRZEJŚĆ GRANICZNYCH W czasie drugiej wojny światowej zbudowano na stacji nową wieżę ciśnień i nastawnię. Planowano urządzenie okazałego placu przed dworcem. Dzisiejszy budynek dworca – wydłużony w planie, parterowy o klasycystycznym wystroju jest efektem działań modernizacyjnych z lat 50. i 60. XX w. Fot. 9. Kalisz, budynek dworca, stan z 2012 r. Foto.: J.A. Baliński. W Skalmierzycach rozpoczęto budowę nowego dworca i rozbudowę stacji w 1905 r. Oddano zespół do użytku w 1906 r. Realizacji przyświecała szczególna ideologia: oto otwarto nowe międzynarodowe przejście graniczne. Musi ono wyrażać potęgę państwa pruskiego, podkreślać jego wielkość i znaczenie. Wybrano w tym celu dekoracyjny styl neogotycki – nieprzypadkowo – bowiem Niemcy uważali gotyk za styl narodowy. Budowlę zaprojektowano i wykonano z przepychem 37. Monumentalny budynek ma 100 m długości. Powstał jako dwukondygnacyjny i został przykryty wysokimi, stromymi dachami. Wzdłuż bocznych elewacji ciągnęły się wiaty osłaniające oczekujących podróżnych. Frontowa elewacja została zaakcentowana dwoma ryzalitami z ozdobnymi szczytami, między którymi wzniesiono smukłą wysoką wieżę z zegarem – akcent wyróżniający bryłę w rozległym otoczeniu. Glazurowana cegła, tynkowane blendy, liczne gotyckie detale czyniły dworzec naprawdę reprezentacyjnym. Nie mniejszy przepych widoczny był we wnętrzu obiektu. Mieściły się tam niegdyś dwie obszerne poczekalnie, hall wejściowy z kantorem, kasy biletowe, pokoje gościnne dla znaczących podróż37 Projektantem był radca budowlany Blunch, być może przy współpracy innego architekta – Hermana, por. M. Jerczyński, Nowe Skalmierzyce, op. cit., s. 23-27. 79 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska nych (podobno spotykali się tam cesarz Wilhelm II i car Mikołaj II). Obiekt miał restaurację, ogromną salę odpraw celnych, wyposażony był w toalety. Wnętrza urządzone były starannie i bogato dekorowane. Dworzec otrzymał centralne ogrzewanie, oświetlenie początkowo gazowe a następnie elektryczne. Fot. 10. Kalisz, wieża ciśnień z lat 40. XX w. Foto.: J.A. Baliński. 80 ARCHITEKTURA I KRAJOBRAZ KOLEJOWYCH PRZEJŚĆ GRANICZNYCH Ryc. 9. Nowe Skalmierzyce, budynek dworca Źródło: pocztówka ze zbiorów L. Byliny. Ryc. 10. Nowe Skalmierzyce, plan dworca Źródło: O. Hammann, Der deutsch – russische Übergangsbahnhof Skalmierzyce, (w:) Zeitschrift fur Bauwesen, 1907 r., tabl. 50. W otoczeniu budynku dworca zbudowano wiele innych budynków, również ceglanych, w neogotyckim stylu. Były wśród nich: budynek celny, biuro zawiadowcy, elektrownia, nastawnie, budynek poczty, magazyn paliw na planie koła. Wyróżniającym się w krajobrazie obiektem jest nastawnia dysponująca „Sk”, zbudowana nieco później – w latach 1910-191138. Stoi w bezpośrednim sąsiedztwie wiaduktu jako pięciokondygnacyjna wyniosła budowla zwieńczona dodatkowo stromym czterospadowym dachem. Częściowo ceglana, po części zaś otynkowana, posiada na najwyższym piętrze trapezowe wykusze wsparte na kamiennych wspornikach. 38 por. M. Jerczyński, Nowe Skalmierzyce, op. cit., s. 25. 81 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska Fot. 11. Nowe Skalmierzyce, współczesny widok dworca, stan z 2005 r. Foto.: J.A. Baliński. Interesująca jest architektura wielkiego budynku (być może celnego magazynu towarowego) stojącego po przeciwnej stronie wiaduktu – powtarzająca konwencję stylistyczną budynku dworca – również ceglana, ze stromymi dachami, szczytami i gotyckim wystrojem. Fot. 12. Nowe Skalmierzyce, budynek biurowo magazynowy, stan z 2005 r. Foto.: J.A. Baliński. Podkreślić należy bardzo starannie zaprojektowane baseny i rampy dla gęsi, koni i bydła, które przewidziano na stacji w związku z licznymi przewozami zwierząt. 82 ARCHITEKTURA I KRAJOBRAZ KOLEJOWYCH PRZEJŚĆ GRANICZNYCH Mapa 5. Nowe Skalmierzyce. Lokalizacja stacji wg mapy z 1936 r. wg pierwotnej skali 1:25 000 Źródło: oprac. D. Balińska. Ryc. 11. Nowe Skalmierzyce. Osiedle kolejarzy Źródło: pocztówka ze zbiorów autorów. Duża stacja wymagała licznej obsługi. W 1907 r. na samym dworcu zatrudnionych było 160 pracowników różnych szczebli. Wzniesiono dla nich osiedla mieszkaniowe realizowane kolejno w kilku etapach. Powstały budynki 83 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska mieszkalne wielorodzinne, mniejsze czterorodzinne i bliźniacze domki dwurodzinne. Dla każdego mieszkania przewidziano zabudowania gospodarcze. Do wybuchu pierwszej wojny światowej osada kolejowa została rozbudowana o kilkadziesiąt budynków mieszkalnych dla pracowników kolei. Fot. 13. Nowe Skalmierzyce, osiedle kolejarzy, stan z 2005 r. Foto.: D. Balińska. Nowe Skalmierzyce niedługo cieszyły się sławą imponującego przejścia granicznego. Wybuch pierwszej wojny światowej osłabił znacznie ich rolę. Całkowicie zanikło ich znaczenie polityczne po przejściu w obręb polskich terytoriów (w 1920 r. po powstaniu wielkopolskim). Gospodarczo ta olbrzymia stacja słabła w miarę budowy nowych linii kolejowych w Polsce międzywojennej. W czasie drugiej wojny światowej raz jeszcze wróciło powodzenie do stacji Nowe Skalmierzyce – rozbudowywano ją w ramach programu OTTO przed inwazją na Związek Sowiecki 39. Do lat 80. XX w. znaczenie stacji utrzymywało się na niezłym poziomie. Potem jednak sytuacja pogorszyła się znacząco. Obecnie ten wspaniały zespół niszczeje jako „kłopotliwe dziedzictwo” – jak to określił Michał Jerczyński40. Także osiedla mieszkaniowe poddawane są niekontrolowanym, niszczącym remontom i przekształceniom naruszającym tożsamość. 39 40 por. G.M. Balińska, J.A. Baliński, D. Balińska, op.cit. s. 84 M. Jerczyński, Nowe Skalmierzyce…, op.cit. 84 ARCHITEKTURA I KRAJOBRAZ KOLEJOWYCH PRZEJŚĆ GRANICZNYCH 4. PRZYKŁADY ROZWIĄZAŃ MIĘDZYWOJENNYCH 4.1. Zbąszyń Interesującym zespołem przygranicznym są stacje Zbąszyń i Zbąszynek. W okresie rozbiorów teren ten znajdował się w Prusach. Zbąszyń był znaczącym węzłem kolejowym, a Zbąszynek nie istniał. Obecnie obie te stacje znajdują się na terenie Polski. Natomiast w okresie międzywojennym Zbąszyń stał się stacją graniczną podległą dyrekcji kolei w Poznaniu. Wzrosło jego znaczenie tym bardziej, że Niemcy próbowali nawiązać porozumienie w sprawie wykorzystania stacji jako wspólnego przejścia z odprawą celną. Do porozumienia nie doszło. Wówczas Niemcy – mając przecięte granicą trzy linie kolejowe (Berlin – Frankfurt n. Odrą – Zbąszyń, Gubin – Zbąszyń i Międzyrzecz – Zbąszyń), postanowili zorganizować nowe przejście graniczne jednoczące trzy kierunki. W roku 1923 przedłożono Ministerstwu Komunikacji Rzeszy projekt budowy nowej stacji granicznej i celnej położonej naprzeciwko Zbąszynia. Nowa stacja i miasteczko kolejarzy i celników otrzymało nazwę Neu Bentschen – Nowy Zbąszyń. Jak sami Niemcy twierdzili – „aby utrwalić pamięć wydartego nam po zaciekłych bojach Zbąszynia”41. Stację Zbąszynek oddano do ruchu 14 sierpnia 1930 r. Fot. 14. Widok współczesny starego dworca w Zbąszyniu. Stan z 2008 r. Foto.: J.A. Baliński. W omawianym zespole granicznym Zbąszyń był zatem miejscowością starszą. Pierwszy dworzec w Zbąszyniu ukończono prawdopodobnie w 1870 r. W latach 70. XIX w. obok okazałego budynku dworca zbudowano pocztę. 41 B.I. Rostoski, Stacja graniczna…, op. cit., s. 370-379 85 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska Na stacji była wachlarzowa lokomotywownia ze stacją wodną, wagonownia i ekspedycja towarowa. Znalazł się tam również placyk dla transportowanego bydła i rampa dla zwierząt. Budynek dworca, do dziś zachowany, reprezentacyjny mimo wprowadzonych w trakcie realizacji ograniczeń posiadał rozległy vestibul, kasy biletowe, toalety, poczekalnie, restaurację i biura dworcowe. Zbudowany z jasnej cegły, posiada bogate neorenesansowe detale. W pobliżu powstały domy mieszkalne kolejarzy wraz z zapleczem gospodarczym. Tak było za czasów pruskich. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości przygraniczny wówczas Zbąszyń otrzymał nowy budynek dworcowy. Międzywojenny dworzec zrealizowany został pod koniec lat 20. XX w. z myślą o potrzebach stacji granicznej. Powstał wg projektu architekta Adolfa Pillera42. Nawiązywał do tradycji klasycyzmu w monumentalnej odmianie, przez co wyrażał reprezentacyjne cechy, powagę i znaczenie funkcji dworca granicznego. Ten monumentalny gmach miał też reprezentacyjne wnętrza – te służące do odprawy pasażerów, ale i poczekalnie, bufety, toalety, biura dla urzędników paszportowych, biuro celne, informację, kantor wymiany walut a także kiosk z prasą i gabinet fryzjerski. Na piętrze przewidziano mieszkania personelu i pokoje gościnne. Obszerny wysoki hall znalazł się pod centralnie zaprojektowaną wieżą. Budynek został wyposażony w centralne ogrzewanie, wodociąg i kanalizację. Oba piękne dworce Zbąszyna – częściowo tylko użytkowane, zaniedbane obecnie – niszczeją. Dawna ich świetność poszła w zapomnienie. Fot. 15. Zbąszyń – nowy dworzec. Stan z 2008 r. Foto.: J.A. Baliński. 42 F. Wojciechowski, Zbąszynek. Miasto przy torach, „ Zbąszynianin” 1997 r., nr 10. 86 ARCHITEKTURA I KRAJOBRAZ KOLEJOWYCH PRZEJŚĆ GRANICZNYCH 4.2. Zbąszynek Po stronie niemieckiej w ciągu 8 lat zrealizowano imponującą inwestycję – stację graniczną i celną Zbąszynek. Duża ilość zatrudnionych pracowników kolejowych i służb celnych wymagała zapewnienia mieszkań wielu rodzinom – przy stacji rozwinęło się zatem miasteczko pracownicze. Ryc. 12. Plan Zbąszynka Źródło: B.I. Rostoski, Stacja graniczna i osiedle kolejowe Zbąszynek. (Der Grenz – und Zollbahnhof Neu Bentschen und die dazugehörende Siedlung), „Zentralblatt der Bauverwaltung vereinigt mit Zeitschrift für Bauwesen”, nr 25, 1931. Dworzec, oddany do użytku w 1930 r., wzniesiono – zgodnie z cechami epoki – w duchu modernizmu. Nie obyło się wszakże bez wpływu historyzmu. Budynek otrzymał wysokie strome dachy. Wertykalne boniowania na narożnikach i półkoliście zwieńczone okna nawiązują do klasycyzmu i stylu dworkowego – a właściwie tutaj: pałacowego. Istotnie, mimo modernistycznych uproszczeń wystroju, bryła dworca ukształtowana jest na wzór rezydencji – główna część środkowa dwukondygnacyjna posiada na osi wejście do przestronnego hallu oświetlonego wysokim oknem. Boczne skrzydła, parterowe, choć z użytkowym poddaszem w stromym dachu to jakby oficyny pałacowe. Jedno ze skrzydeł ma funkcje kolejowe, drugie, pocztowe. W tym ostatnim oprócz składów celno-pocztowych znajduje się urząd pocztowy (przetrwała ta tradycja do dziś). Przed dworcem, jak przed rzeczywistym dworem czy też pałacem, zorganizowano reprezentacyjny plac podjazdowy z zielonym klombem – coś w rodzaju cour d’honneur. Przy placu dworcowym wzniesiono dwurodzinny dom z dwoma mieszkaniami dla kadry kierowniczej, dla kierownika 87 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska służb dworcowych i zawiadowcy stacji. Niedaleko znalazł miejsce dwukondygnacyjny hotel pracowniczy dla osób samotnych, w zamiarach początkowych miała to być noclegownia. Ostatecznie jednak oprócz hotelu zorganizowano tam mieszkania dla jednego z kierowników służb kolejowych i dla pracowników ruchu43. Urząd celny umieszczono w dwukondygnacyjnym budynku ze stromym dachem, pod którym znalazło się użytkowe, mieszkalne poddasze. Parter to biura urzędników obu służb: kolejowej i celnej. Na pierwszym piętrze są pomieszczenia mieszkalne. Do budynku odpraw przylega żelbetowa hala celna i towarowa z magazynem tranzytu i towarów nie oclonych. Obok znajdują się rampy, dźwigi, drogi dojazdowe. Tam też znajdują się rampy dla transportu zwierząt: jedna długości 37 m dla bydła, druga 150 metrowej długości dla gęsi. Duży transport gęsi z Polski spowodował bardzo staranne urządzenie tej części stacji. Gęsia rampa posiada specjalne kładki do załadunku ptaków, kojce umożliwiające pojenie, karmienie, a nawet kąpiel gęsi. Rampa usytuowana jest między dwoma torami. Znajdowały się tam również wagi i pomieszczenia dla chorych ptaków. Zespół posiadał kanalizację, a warunki weterynaryjne odpowiadały wymaganym normom. Na stacji znajdowała się myjnia wagonów, zapewniająca też dezynfekcję wagonów zwierzęcych. Również lokomotywownia, obszerna hala żelbetowa z drewnianymi wiązarami dachowymi, była nowoczesnym obiektem. Mieści 12 podwójnych stanowisk, obrotnicę, wciągarkę (podnośnik) do zmian osi i urządzenie myjące. Załadunek węgla odbywał się na specjalnym stanowisku z dźwigiem i bunkrem węglowym44. Nad stacją góruje piękna modernistyczna wieża ciśnień, którą Niemcy uważali za symbol Zbąszynka. Ta 40. metrowej wysokości monumentalna budowla z ostrymi, geometrycznymi formami i ceglanymi elewacjami była celowo zaprojektowana jako symbol potęgi Niemiec w przygranicznej stacji kolejowej. W otwartym krajobrazie była widoczna z daleka w okolicy. Zaopatrywała w wodę stację i osiedle. Na dworcu pasażerskim urządzono specjalny peron celny – rozległy: o długości 300 m i 18 m szerokości. W zbudowanej tam hali kontroli celnej odbywała się kontrola paszportowa podróżnych, przegląd ich bagaży. Można było kupić bilet na dalszą podróż, wymienić pieniądze i nadać bagaż. W planach był także punkt medyczny z gabinetem lekarskim, ale odstąpiono od tego projektu. Peron celny oddzielony był od reszty stacji metalową kratą. Specjalnie oznaczony był teren dla podróżnych z Polski, bowiem ci byli najbardziej kontrolowani45. 43 B.I. Rostoski, Stacja graniczna…, op. cit., s. 372 i 373. Ibid. s. 373 i 374 45 Ibid. s. 374 i 375 44 88 ARCHITEKTURA I KRAJOBRAZ KOLEJOWYCH PRZEJŚĆ GRANICZNYCH Fot. 16. Zbąszynek, budynek dworca, stan z 2007 r. Foto.: J.A. Baliński. Wielki nowoczesny dworzec graniczny, jakim był Zbąszynek w latach 20. XX w. wymagał pracy licznych urzędników i pracowników służb kolejowych, pocztowych, celnych i straży granicznej. Aby zapewnić im mieszkania, na miejscu przewidziano osiedle o charakterze miejskim, planując 395 mieszkań (w tym 310 dla kolejarzy, 12 dla poczty, 60 dla służby celnej oraz 13 dla straży granicznej). Oprócz tego był jeszcze hotel dla osób samotnych. Zgodę na zasiedlenie terenów przydworcowych uzyskano w 1925 r.46 Bardzo pilna sprawa zapewnienia mieszkań pracownikom łączyła się też z problemami finansowymi. Planowane osiedle nowoczesne i wyposażone we wszelkie wygody było kosztownym przedsięwzięciem. W dużej mierze partycypowała w tym kolej, odpierając zarzuty o bezzasadności tak drogich inwestycji. Uznano, że praca w trudnych warunkach przygranicznych powinna być rekompensowana dobrymi warunkami egzystencji codziennej. Można też przypuszczać, choć nie było to artykułowane wyraźnie, że chodziło też o zademonstrowanie tu niemieckiej gospodarności, zasobności i potęgi. Miasteczko otrzymało utwardzone ulice, oświetlenie elektryczne, wodociągi i kanalizację z oczyszczaniem ścieków z każdego domu. Powstała szkoła 10. klasowa i 7 mieszkań dla nauczycieli. Zbudowano remizę strażacką, powstały sklepy, zakłady usługowe, piekarnia, rzeźnia, gospoda z miejscami noclegowymi. Z czasem powstały kościoły – ewangelicki i katolicki. Zorganizowano cmentarz. Powstał stadion sportowy, a przyszkolna sala gimnastyczna została przystosowana do pełnienia dodatkowych funkcji – sali kinowej i widowiskowej oraz – tymczasowo – sali zebrań społeczności miejskiej47. 46 Ibid. s. 376; por. też A. Worobiec, Zbąszynek..., op. cit. Ten ostatni autor pisze o 520 mieszkaniach. 47 Por. B.I. Rostoski, Stacja graniczna…, op. cit., s. 377. 89 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska Fot. 17. Zbąszynek, wieża ciśnień. Stan z 2007 r. Foto.: J.A. Baliński. Zrealizowano regularny układ urbanistyczny z placem centralnym, przy którym wzniesiono szkołę i gospodę. Drugi – wspomniany już plac powstał przed dworcem kolejowym 48. Podstawowym, powtarzalnym, obiektem mieszkalnym był parterowy czterorodzinny dom z wysokim dachem i z użytkowym poddaszem. Do każdego budynku przylegały obiekty gospodarcze – z boku dla dwóch rodzin, od podwórka dla pozostałych dwóch. Domy posiadały ogródki podzielone na 4 działki. Niektóre budynki miały przejścia bramne. Drugi typ zabudowy stanowią domy ośmiorodzinne. Są to dwukondygnacyjne, dwuklatkowe budynki o czterospadowych dachach. Wszystkie domy są otynkowane. Detale zaprojektowano bardzo skromne – gzymsy i portale wejściowe z charakterystycznym trójkątnym zwieńczeniem. Każda rodzina miała zabudowę gospodarczą i przydzieloną działkę. Trzeci typ zabudowy to długie dwukondygnacyjne, 48 por. też D. Balińska, Kolejowe budownictwo mieszkalne z przełomu XIX i XX w. Przykłady ze Śląska i Wielkopolski, praca doktorska, maszynopis Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej 2009 r., s. 408. 90 ARCHITEKTURA I KRAJOBRAZ KOLEJOWYCH PRZEJŚĆ GRANICZNYCH czteroklapkowe, domy ze stromymi dachami z lukarnami w kształcie trójkąta. I tu najważniejszym detalem były portale. W tych domach o nieco koszarowej formie mieszkali celnicy, policja i wojska ochrony granicy 49. Fot. 18. Zbąszynek, ul. Bydgoska, domy czterorodzinne. Stan z 2007 r. Foto.: D. Balińska. Fot. 19. Zbąszynek, ul. Wojska Polskiego, domy ośmiorodzinne Foto.: D. Balińska. 49 D. Balińska, Kolejowe budownictwo mieszkalne z przełomu XIX i XX w. Przykłady ze Śląska i Wielkopolski, praca doktorska, maszynopis Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej 2009 r., s. 416-418. 91 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska Warto podkreślić, że nazwy niektórych ulic, jak pisze w swym artykule nadradca kolejowy Rostoski50, dla upamiętnienia „utraconych” przygranicznych ziem brzmiały sentymentalnie: Posener Strasse (ulica Poznańska), Danziger Strasse (ulica Gdańska), Bromberger Strasse (ulica Bydgoska)! A kończąc swój artykuł autor wyraził życzenie: „niech to osiedle jako imponujące dzieło budownictwa tchnie nadzieją na nowe, lepsze życie na naszym cierpiącym niedostatek Wschodzie i niech ta powstająca gmina Neu-Bentschen stanie się ostoją prawdziwej niemczyzny na granicy”. Ambicją niemiecką było, jak zatem widać silne zaznaczenie swojej obecności na granicy51. 4.3. Łęka Opatowska Stacja ta powstała na linii Poznań – Kluczbork w latach 70. XIX w. Niewielki ceglany dworzec z 1875 r. odpowiadał ówczesnej randze niedużej miejscowości. Sytuacja zmieniła się po odzyskaniu niepodległości przez Polskę. Wówczas Łęka Opatowska stała się ostatnią polską stacją kolejową na tej linii. Po niemieckiej stronie była stacyjka Kostów. Fot. 20. Łęka Opatowska, stary dworzec, stan z 2008 r. Foto.: J.A. Baliński. Ze względu na przejście graniczne, które powstało w Łęce Opatowskiej, wzniesiono w latach 20. XX w. nowy obiekt dworcowy. Zbudowany w narodowym stylu przypomina polski dworek. Wydłużona bryła przykryta została stromym wielospadowym dachem. Na osi głównej zaprojektowano ryzalit. W nim w półkolistym zwieńczeniu znajduje się wejście. Dworzec był prze50 51 B.I. Rostoski, Stacja graniczna…, op. cit., s. 377. Ibid. s. 379. 92 ARCHITEKTURA I KRAJOBRAZ KOLEJOWYCH PRZEJŚĆ GRANICZNYCH znaczony do obsługi ruchu kolejowego i podróżnych. Był też siedzibą urzędu celnego. We wnętrzu mieściły się: duży hall, poczekalnia, restauracja. Było też kilka pokoi noclegowych, a nawet areszt dla przemytników. Dworzec przetrwał do czasów obecnych, jest jednak użytkowany jako dom mieszkalny. Mimo przebudów zniekształcających jego dawne elewacje nadal przypomina swym wyglądem stary nobliwy dwór. Fot. 21. Łęka Opatowska, nowy dworzec, stan z 2008 r. Foto.: J.A. Baliński. Obsługa stacji granicznej, jak wszędzie, wymagała zapewnienia mieszkań pracownikom i ich rodzinom. W okresie międzywojennym powstało w Łęce Opatowskiej kilka wielorodzinnych domów dla kolejarzy i celników, o architekturze prostej zmierzającej już w stronę modernizmu. Proste bryły zwieńczone wielospadowymi dachami nie miały zbyt wielu detali. W krajobrazie wsi zapisały się jako mocne akcenty, jako „bloki” nawet. Fot. 22. Łęka Opatowska, domy mieszkalne kolejarzy i celników, stan z 2008 r. Foto.: J.A. Baliński. 93 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska 5. LOSY NIEKTÓRYCH AKTUALNYCH STACJI GRANICZNYCH 5.1. Trakiszki Przykładem stacji, która stała się graniczną dopiero w drugiej połowie XX w., mimo iż pierwotnie nie było to w planie, jest stacja Trakiszki położona w północno-wschodniej Polsce na trasie Suwałki – Šeštokai. Trakiszki są jedyną stacją – kolejowym przejściem granicznym Polski z Litwą. Jest to bardzo młode przejście, otwarte dopiero w 1992 r. Linia, na której powstała stacja Trakiszki, zbudowana została przez rosyjską armię głównie dla celów militarnych w latach 90. XIX w. jako fragment Kolei Zaniemeńskiej. Odcinek Suwałki – Trakiszki – Šeštokai (Szostaków) – Olita – Warena dawał szansę połączenia z Petersburgiem. Innym fragmentem linii był odcinek Grodno – Augustów – Suwałki. Nie było tu wówczas granic. W 1918 r. po odzyskaniu niepodległości przez Polskę powstała granica z Republiką Litwy. Zerwane stosunki dyplomatyczne Polski z Litwą spowodowały, że granica stała się barierą dla ruchu kolejowego. Ruch kolejowy docierał wówczas z Suwałk tylko do Trakiszek. Po drugiej wojnie światowej również nie było warunków do wznowienia zawieszonej komunikacji (Litwa weszła w skład ZSRR). Tory od Trakiszek do Moskavy zasypano piaskiem. Ostatnią polską stacją były Trakiszki. Otwarcie linii miało miejsce w lipcu 1992 r. i wtedy ruszyły tu międzynarodowe pociągi do Rygi i Tallina, a później drugi Warszawa – Wilno52. Fot. 23. Trakiszki, zabytkowy dworzec, stan z 2010 r. Foto.: J.A. Baliński. 52 por. http//www.kolejowe.dbv.pl/viewpage.php?page_id-5 94 ARCHITEKTURA I KRAJOBRAZ KOLEJOWYCH PRZEJŚĆ GRANICZNYCH Fot. 24. Trakiszki, nowy dworzec, stan z 2010 r. Foto.: J.A. Baliński. Stacja Trakiszki do lat 90. XX w. składała się z pięknego drewnianego zabytkowego dworca pochodzącego z czasów powstania linii oraz z również drewnianego budynku ekspedycji. W 1990 r. zburzono ekspedycję. Dworzec remontowany był z nikłym powodzeniem w latach 80. XX w. a następnie poddano rewaloryzacji pod nadzorem konserwatorskim również w 1990 r. Budynek ten nie pełni już funkcji dworca – jest zamknięty. Na północny wschód od niego wzniesiono na początku lat 90. XX w. nowy murowany wysoki obiekt – nowoczesny dworzec z nastawnią, z pomieszczeniem odpraw granicznych. Zwiększająca się ilość podróżnych i liczba pociągów były bezpośrednią przyczyną tej modernizacji. Nie na długo się to przydało. Obecnie przejeżdża przez granicę pociąg towarowy i pośpieszny. Stacja jest pusta i martwa, a zabytkowy dworzec znów jest zagrożony. Hasło realizacji biegnącej tędy linii Rail Baltica łączącej stolice 5 państw nadbałtyckich – ambitne i słuszne – zawisło w próżni, zapewne ze względów ekonomicznych. 6. ZAGROŻENIA, DEWASTACJE Zabytkowe stacje graniczne podlegały w swej historii różnym przemianom. Te, które na skutek zmian politycznych straciły funkcję przejścia granicznego, w większości dotknęła zapaść i spadek znaczenia. Taki los spotkał po pierwszej wojnie światowej Nowe Skalmierzyce, które pozostając na ważnej linii kolejowej nie mogły już utrzymać rangi miejsca szczególnego, reprezentacyjnego, jakim je stworzono planując tu stację graniczną. Upadło znaczenie Aleksandrowa i Prostek, skończył się czas Zbąszynia, zgasła Granica-Maczki. Inne, których nowoczesne cechy pozwoliły funkcjonować nadal na czynnych 95 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska liniach – takie jak stacja w Zbąszynku czy w Łęce Opatowskiej – straciły dawny blask wraz z upadkiem znaczenia kolei w latach 90. XX w. Po zniknięciu granic w Europie znaczenie przejść granicznych drogowych i kolejowych zmalało do zera. W Polsce tylko wschodnia granica ma znaczenie polityczne i gospodarcze. Ta jednakże utworzona sztucznie po drugiej wojnie światowej, nie zachowała cech dawnych – historycznych przejść granicznych – bo ich po prostu tam dawniej nie było. Szkoda tylko, że architektura zabytkowych stacji granicznych niszczeje, niedoceniana, niechroniona. Szczególnie widoczne jest to na przykładach budynków dworcowych. Te dawne reprezentacyjne, luksusowe pałace zaprojektowane tak, aby imponowały, zadziwiały, były wizytówką nie jak zwykły dworzec tylko poszczególnych miast, ale reprezentowały potęgę państw, niszczeją zabite deskami, nie remontowane, nie objęte wymierną ochroną konserwatorską, nikomu nie potrzebne, jak to trafnie określił w jednej ze swych prac Michał Jerczyński – stanowią „kłopotliwe dziedzictwo”. Tak jest z dworcem Granica, dworcami w Aleksandrowie Kujawskim, Skalmierzycach, w Zbąszyniu. Nieczynne, niewykorzystane zgodnie z przeznaczeniem lub wcale, zagrożone są kompletną ruiną a potem rozbiórką. Inne, tak jak piękny dworzec – dworek w Łęce Opatowskiej, przebudowane na mieszkania utraciły już nie tylko dawny układ wnętrz, ale i niektóre cechy elewacji. Tak czy inaczej reprezentacyjna architektura dawnych przejść granicznych – architektura różnych krajów i różnych epok, jaka znalazła się na naszych ziemiach ze względu na skomplikowane, trudne losy Polski – jest zagrożona. Mimo że jest to cenne dziedzictwo kulturowe – nikt nie jest nim zainteresowany. Wybrane pozycje literatury Balińska G., Baliński J.A., Balińska D., Krajobraz z koleją. Drogi żelazne Wielkopolski, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2011. Balińska D., Kolejowe budownictwo mieszkalne z przełomu XIX i XX w. Przykłady ze Śląska i Wielkopolski, praca doktorska, maszynopis. Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej 2009 r. Golik M., Kalisz – Skalmierzyce, „Kaliszanie w Warszawie”, nr 20/21, 1999. Hammann O., Der deutsch – russische Übergangsbahnhof Skalmierzyce, (w:) Zeitschrift fur Bauwesen, 1907 r., tabl. 50. Jerczyński M., Nowe Skalmierzyce, „Świat Kolei”, nr 6, 1998, s. 23-27. Leszkowicz W., Kolej Kaliska – budowa – eksploatacja – znaczenie dla przemysłowego rozwoju, (w:) Studia z dziejów kolei żelaznych w Królestwie Polskim 1840-1914, red. R. Kołodziejczyk, PWN, Warszawa 1970, s. 176. Lijewski T., Koziarski S., Rozwój sieci kolejowej w Polsce, Kolejowa Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1995. Łoza S., Architekci i budowniczowie w Polsce, Budownictwo i Architektura, Warszawa 1954. 96 ARCHITEKTURA I KRAJOBRAZ KOLEJOWYCH PRZEJŚĆ GRANICZNYCH Meyers Grosses Konversations - Lexikon, 5 Band, 6 Auflage, Bibliographischer Institut, Leipzig und Wien 1907. Paszke A., Jerozyński M., Koziarski S., 150 lat Drogi Warszawsko-Wiedeńskiej, wyd. Centralna Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych, Warszawa 1995. Rostoski B.I., Stacja graniczna i osiedle kolejowe Zbąszynek. (Der Grenz – und Zollbahnhof Neu Bentschen und die dazugehörende Siedlung), „Zentralblatt der Bauverwaltung vereinigt mit Zeitschrift für Bauwesen”, nr 25, 1931, s. 370-379. Skwarczyński J., Rozwój sieci kolejowej pod zaborem austriackim, „Inżynier Kolejowy”, nr 8-9, 1926. Śniechowski J., Zarys rozwoju kolejnictwa polskiego w zaborze rosyjskim, „Inżynier Kolejowy” nr 8-9, 1926, s. 211. Soida K., Maczki, „Świat Kolei”, nr 2, 1995, s. 18-21. Stankiewicz R., Wieczorek E., Przez Galicję. Kolej Transwersalna, Eurosprinter, Rybnik 2009. Taylor Z., Rozwój i regres sieci kolejowej w Polsce, PAN – Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Warszawa 2007. Wojciechowski F., Zbąszynek. Miasto przy torach, „Zbąszynianin” nr 10, 1997. Worobiec A., Miasto i węzeł kolejowy na pograniczu Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej. Szkic historyczny, Zbąszynek 2003. Źródła internetowe: http//www.kolejowe.dbv.pl/viewpage.php?page-id-5 http://pl.wikipedia.org/wiki/SosnowiecMaczki http://kujawy.media.pl/zabytek.php?id=7 http//fotopolska.eu/13586,foto.html?o=b25388cp=l http//www.ruciane-nidaorg/kmk/viewtopic.phpt=557Prostki Streszczenie W artykule omówiono krajobraz i architekturę kolejowych stacji granicznych znajdujących się na obszarze dzisiejszych ziem polskich. Wybrano przykłady reprezentatywne zrealizowane dla przepraw granicznych, pochodzące z różnych okresów: z czasu zaborów, z okresu międzywojennego, z powojennej Polski. Celem pracy jest wskazanie wartości i stanu zachowania architektury kolejowych przejść granicznych. Badaniom poddano budynki dworców, zabudowę mieszkaniową kolejarzy i służb celnych, wieże ciśnień i inne reprezentacyjne obiekty. Przeanalizowano też rozwiązania przestrzenne stacji kolejowych. Wykazano wartości kulturowe badanej zabudowy oraz znaczne zniszczenia i zaniedbania substancji zabytkowej, jakie przyniosła druga połowa XX w. i dzisiejsze czasy. ARCHITECTURE AND LANDSCAPE OF THE RAILWAY BORDER CROSSINGS Summary The paper discusses the landscape and architecture of railway border crossings in Poland. Selected examples of railway border crossings, from different periods: the time of partition, from the interwar period, the post-war Poland were described in the article. 97 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska The aim of the study is to present cultural values and the state - preservation architecture railway border crossings. The study involved railway stations buildings, railwayman and customs officers houses, water towers and another representational objects. The spatial solutions were also analysed. The cultural values of the railway frontier crossing point buildings have been demonstrated. Study demonstrated the value of cultural development and the significant destruction and negligence of historic substance in the second half of the twentieth century and our modern times. 98 Adam Edward Szczepanowski* PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO. CZĘŚĆ I - PODLASIE 1. Wstęp Różnorodność przestrzeni jest bogactwem danego regionu szczególnie dla turystów i stanowi o atrakcyjności danego obszaru. W opracowaniu postawiono hipotezę, że bogactwo różnorodności przestrzeni kulturowej1 regionu zależy od dziedzictwa kultury społeczności zamieszkujących dany region. O atrakcyjności kulturowej świadczy bogactwo dziedzictwa kulturowego 2 prezentowane w muzeach, galeriach, skansenach, różnego typu imprezach oraz na szlakach kulturowych, co można zauważyć szczególnie w województwie podlaskim. Poznanie tego bogactwa służy wzmacnianiu tożsamości regionalnej społeczeństwa, poczucia przynależności do regionu i zwiększeniu troski o rozwój kultury tego obszaru. Podstawowym celem opracowania jest przedstawienie różnorodności społeczeństw zamieszkujących obecne tereny województwa podlaskiego. To one tworzą bogactwo kulturowe, które nie jest jednorodne, ponieważ jest spuścizną pokoleń poszczególnych subregionów, którymi w województwie podlaskim są: Podlasie, ziemia suwalsko- augustowska oraz ziemia łomżyńska. W obecnej rzeczywistości nadużywane jest często określenie „Podlasie”, które jest stosowane w odniesieniu do całego województwa. Takie nazewnictwo nie jest uzasadnione, ponieważ historia w sposób odmienny * 1 2 Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku. Przestrzenie kulturowe stanowią szczególny rodzaj przestrzeni publicznych, charakteryzujący się występowaniem wartości dziedzictwa kulturowego lub dóbr kultury współczesnej oraz istniejącymi lub potencjalnymi możliwościami kreacji funkcji kulturotwórczych. Mogą to być zespoły obiektów, wnętrza urbanistyczne lub ciągi ulic, w: J. Kołodziejski, Przestrzeń kulturowa w planowaniu przestrzennym, red. T. Parteka, Warszawa1989. Dziedzictwo kulturowe to zasób rzeczy nieruchomych i ruchomych wraz ze związanymi z nim wartościami duchowymi, zjawiskami historycznymi i obyczajowymi, uznawany za godny ochrony prawnej dla dobra społeczeństwa i jego rozwoju, oraz przekazania następnym pokoleniom, z uwagi na zrozumiałe i akceptowane wartości historyczne, patriotyczne, religijne, naukowe i artystyczne, mające znaczenie dla tożsamości i ciągłości rozwoju politycznego, społecznego i kulturalnego, dowodzenia prawd i upamiętniania wydarzeń historycznych, kultywowania poczucia piękna i wspólnoty cywilizacyjnej, J. Pruszyński, Dziedzictwo kultury polski. Jego straty i ochrona prawna, Wydawnictwo ZAKAMYCZE, t.1, Kraków 2001, s. 50. 99 Adam Edward Szczepanowski kształtowała sposób myślenia poszczególnych społeczeństw i każdej jednostki z osobna. Pełniejsza wiedza na temat subregionów przybliży z pewnością lepsze rozumienie bogactwa i piękna dziedzictwa kultury województwa podlaskiego, zarówno dla mieszkańców tego administracyjnego regionu, jak też dla turystów, którzy zechcą odwiedzić te tereny. Głębsze zrozumienie tożsamości regionu stanowi też punkt odniesienia do kształtowania teraźniejszości i przyszłości mieszkańców. Z uwagi na obszerność poruszanego zagadnienia postanowiono w niniejszym opracowaniu zaprezentować tylko historyczne uwarunkowania dotyczące kształtowania województwa podlaskiego oraz scharakteryzować subregion Podlasie. 2. Historyczne uwarunkowania w kształtowaniu województwa podlaskiego W celu zrozumienia specyfiki ziem przynależnych historycznemu i teraźniejszemu województwu podlaskiemu należy spojrzeć na całość długiego i często skomplikowanego procesu dziejowego. Tereny te były miejscem ścierania się wpływów mazowieckich, ruskich i litewskich3. Osiedlanie się człowieka na tych ziemiach utrudnione było poprzez warunki naturalne. Zwarte kompleksy leśne, tak charakterystyczne dla tego terytorium, przedzielane były rzekami. To właśnie one: Bug, Narew, Biebrza, Niemen, stanowiły z jednej strony szlaki komunikacje a z drugiej były naturalnymi granicami. W okresie wczesnego średniowiecza, około VI – VII w., nastąpiły wielkie wędrówki Słowian. Nie objęły one terenów położonych na północ od Biebrzy, bowiem te zamieszkiwane były przez plemiona bałtyjskie. Wśród nich główną rolę odegrali Jaćwingowie. Terytoria Jaćwieży rozciągały się od Krainy Wielkich Jezior Mazurskich na zachodzie, aż po Niemen na wschodzie, Biebrzę na południu, a na północy po dorzecze górnej Szeszupy. Ich osadnictwo oparte było o warowne grody Szurpiły, Rajgród, Jegliniec oraz o liczne, nieduże wsie. Ludność ta zajmowała się rolnictwem, hodowlą zwierząt i rzemiosłem. Jednym z istotnych źródeł bogacenia się Jaćwingów był handel oraz wyprawy zbrojne na przygraniczne tereny Mazowsza, Kujaw czy Rusi. Jaćwingowie pomimo wysokiego poziomu gospodarczego nie utworzyli własnego państwa. Pozostali na etapie luźnego związku plemiennego. Mimo znakomitej znajomości sztuki fortyfikacyjnej i waleczności ulegli Zakonowi Krzyżackiemu, któremu pomagali ościenni władcy Mazowsza i Rusi. Rok 1283 zamknął dzieje 3 Istnieje dość bogata literatura tego zagadnienia, m.in.: J. Wiśniewski Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, geneza, rozwój oraz zróżnicowanie i przemiany etniczne, „Acta Baltico Slavica”, t.XI, Wyd. Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1977, Dzieje osadnictwa w powiecie grajewskim do połowy XVI wieku, (w:) Studia i materiały do dziejów powiatu grajewskiego, t.I, Wyd. PWN, Warszawa 1975, Dzieje osadnictwa w powiecie suwalskim od XV do połowy XVII wieku, (w:) Studia i materiały do dziejów Suwalszczyzny, Wyd. Białostockie Towarzystwo Naukowe, Białystok 1965. 100 PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ… podbitej Jaćwieży. Ocalałe z pogromu resztki ludności znalazły schronienie na Mazowszu, Rusi i Litwie. Śladami po dawnych mieszkańcach Suwalszczyzny, które przetrwały do dnia dzisiejszego są jedynie nazwy geograficzne4. Zagęszczenie sieci osadniczej nastąpiło w XI wieku. Na tereny dzisiejszego Podlasia od zachodu napłynęła ludność mazowiecka, a od wschodu przybysze z Rusi. Osady zakładano nad Bugiem i Narwią. Nie omijano także niewielkich cieków wodnych. Taka lokalizacja ułatwiała komunikację, dawała możliwość łatwiejszego dotarcia do szlaków handlowych. Centrami osadniczymi pozostawały jednak grody. Były one nie tylko symbolem władzy lecz i rzeczywistym punktem oparcia dla okolicznej ludności, często też zalążkiem późniejszych miast. Taki właśnie rodowód mają Bielsk Podlaski, Brańsk, Drohiczyn, Mielnik, Nowogród, Stara Łomża, Suraż, Tykocin i Wizna. Tworzyły one sieć grodów odległych od siebie o około 30 km. Oprócz funkcji administracyjnej i obronnej zapewniały też funkcjonowanie szlaku komunikacyjnego z Rusi na Jaćwież. Grody położone na wschodnim Podlasiu znajdowały się pod wpływem oddziaływania politycznego i kulturowego Rusi. Najważniejszym z nich był Drohiczyn odnotowany w źródłach pisanych pod datą 1142 r. Był to znaczący ośrodek administracyjny i handlowy. Jego rolę dodatkowo podnosiło niezwykle korzystne położenie geograficzne. Nic więc dziwnego, że przez kilka wieków był przedmiotem sporów między książętami mazowieckimi i ruskimi. O jego randze i znaczeniu świadczy fakt, iż to właśnie tu, w 1253 r., odbyła się koronacja księcia Daniela Romanowicza5. Podstawą gospodarki na tych terenach było rozwijające się prężnie rolnictwo oraz hodowla bydła i trzody chlewnej, uzupełniane zbieractwem i rybołówstwem. W osadach, które zakładano przy grodach powstawały warsztaty rzemieślnicze, zapewniające z jednej strony funkcjonowanie grodu, a z drugiej obsługiwały szlak komunikacyjny. Były to więc drobne warsztaty kowalskie, garncarskie i tkackie. W XV wieku zakończony został główny proces osadniczy i urbanistyczny terenów dzisiejszego województwa. Zaznaczona została wówczas wyraźna dominacja na południu Drohiczyna z Mielnikiem, a dalej na północ Bielska Podlaskiego, Tykocina, Suraża, Wizny. W tym też stuleciu następują wielkie nadania królewskie. Kazimierz Jagiellończyk nadaje rozległe tereny puszczańskie Iwanowi Chodkiewiczowi. Ten na przełomie XV i XVI wieku prowadzi intensywną działalność kolonizacyjną tworząc rozsiane w pasie wschodnim osady Gródek, Zabłudów, Supraśl. Ziemie te w trakcie zachodzących na nich procesów osadniczych były teatrem ścierających się wpływów polskich, litewskich i krzyżackich. Aby usankcjonować ich stan prawny król Zygmunt I Stary w 1513 roku utworzył województwo podlaskie. Nazwa 4 5 J. Wiśniewski, Dzieje osadnictwa..., op. cit., s. 19-49. K. Musianowicz, Drohiczyn od VI do XIII wieku, Wyd. Pojezierze, Białystok 1982, s. 23. 101 Adam Edward Szczepanowski Podlasie, która się wówczas pojawiła, tłumaczona jest w dwójnasób. Po pierwsze jako kraina porośnięta ogromnymi lasami. Drugą sformułował Zygmunt Gloger. Miała ona znaczyć tyle co „pod Lachami (pod Lasze), to znaczy na terenie przyległym do Mazowsza (ziemi Lachów). Ziemie utworzonego województwa na północy sięgały po Augustów, a na południu do Radzynia. Jego zachodnia granica zaczynała się w Boguszach pod Prostkami. W tym miejscu zachował się do dziś słup graniczny z 1545 roku wskazujący miejsce zbiegu trzech granic: Polski, Litwy i Prus Książęcych. Dalej przebiegała rzeką Łęg (Ełk) aż do jej ujścia do Biebrzy. Następnie postępowała wzdłuż Biebrzy do Narwi i dalej na południe niewielką rzeczką Śliną (zwaną też Jamiołką) do jej źródeł a następnie biegiem Nurca do Bugu. Bug był granicą Podlasia i Mazowsza aż do ujścia Broku. Wschodnia granica biegła od Augustowa na północy, rzeką Nettą do Biebrzy, następnie jej niewielkim dopływem Brzozówką do wsi Brzozowa i Wasilkowa, nieopodal Białegostoku, Zabłudowa, Gródka, następnie wzdłuż zachodniego krańca Puszczy Białowieskiej (należała ona do województwa brzesko- litewskiego), dalej rzeką Nurzec w pobliżu Bociek i kończyła się w Niemirowie nad Bugiem. Wówczas stolicą województwa został Drohiczyn. Samo województwo podzielone zostało na trzy mniejsze jednostki administracyjne – ziemie. Ziemia drohicka w pierwszych latach województwa odegrała najważniejszą rolę. W Drohiczynie odbywały się sejmiki oraz sądy grodowe i ziemskie. Tereny wschodnie województwa obejmowała ziemia mielnicka. Największa była ziemia bielska. W jej skład wchodziły Bielsk Podlaski, Narew, Orla, Kleszczele, Boćki, Brańsk, Suraż, Tykocin, Knyszyn, Goniądz, Rajgród i Augustów6. Zasadnicza zmiana położenia administracyjnego województwa podlaskiego nastąpiła w 1569 roku. Na mocy postanowień Unii Lubelskiej zostało ono włączone w skład Korony. Większość jego ziem stanowiła własność króla. Mógł on w związku z tym realizować własną politykę na drodze czynienia nadań. Okres rozwoju został przerwany wojnami, które spadły na Rzeczypospolitą w połowie XVII wieku. Podlasie szczególnie odczuło skutki Potopu. Zahamowany został wówczas rozwój miast, które nigdy już nie powróciły do dawnej rangi. Taki los spotkał Drohiczyn, Tykocin, czy w mniejszym stopniu Bielsk Podlaski7. Przełom XVII i XVIII wieku charakteryzował się wzmożonym procesem powstawania nowych ośrodków miejskich. Związane były one bądź z działalnością rodów magnackich lub kościoła. Miasta te (Szczuczyn, Stawiski, Jedwabne, Rudka, Siemiatycze, Ciechanowiec oraz Białystok) już wkrótce 6 7 Z. Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Spółka wydawnicza Polska, Kraków 1903, s. 201-211. W. Majewski, Potop szwedzki (1655-1660), (w:) Z dziejów wojskowych ziem północnowschodnich Polski, Wyd. Krajowa Agencja Wydawnicza, Białystok 1986, s. 72 – 118. 102 PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ… zdominowały starsze ośrodki. To wówczas powstały znaczące rezydencje w Białymstoku i Siemiatyczach. W drugiej połowie XVIII wieku Rzeczpospolita chyliła się ku upadkowi. W wyniku III rozbioru niemal cały obszar województwa podlaskiego zajęty został przez Prusy. Utworzyły one tu prowincję Prus Nowowschodnich. Sytuacja ta uległa zmianie w 1807 roku. Na mocy postanowień traktatu z Tylży ziemie dawnego województwa zostały podzielone. Ich wschodnia część została włączona bezpośrednio w granice Imperium Rosyjskiego. Pozostałe ziemie jako departament łomżyński weszły w skład Księstwa Warszawskiego. W 1815 roku, po Kongresie Wiedeńskim gdy powstało Królestwo Polskie, departament łomżyński przekształcony został w województwo augustowskie ze stolicą w Suwałkach. W tym samym czasie Białystok był stolicą Obwodu Białostockiego. Kolejne zmiany nastąpiły w 1837 roku. Rosjanie zlikwidowali nazwę województwo zastępując ją terminem gubernia, a w 1842 roku likwidacji uległy obwody. Białystok został miastem powiatowym guberni grodzieńskiej. W 1866 roku dokonano podziału guberni augustowskiej tworząc z niej dwie nowe gubernie: suwalską i łomżyńską (mapa 1). Taki stan administracyjny przetrwał do końca epoki rozbiorowej. W dniu 2 sierpnia 1919 roku w „Dzienniku Praw” opublikowana została ustawa powołująca do życia Województwo Białostockie. Było to jedno z największych województw w II Rzeczypospolitej. Liczyło ponad 32 tysiące km2. Korekta jego terytorium nastąpiła tuż przed wybuchem wojny w marcu 1939 roku. Wówczas to do województwa warszawskiego przyłączono „białostockie” powiaty: łomżyński, ostrołęcki i ostrowski 8. 22 lipca 1941 roku specjalnym dekretem Hitlera powołany został Bezirk Bialystok. W jego skład weszły ziemie przedwojennego województwa z wyłączeniem Suwalszczyzny i części południowej. W 1944 roku utworzono ponownie województwo białostockie. Pomniejszone było w porównaniu z okresem międzywojennym o powiaty grodzieński i wołkowyski, które znalazły się poza granicami Polski. Kolejna zmiana administracyjna nastąpiła 1 czerwca 1975 roku. Na terenie województwa białostockiego utworzono trzy nowe województwa: białostockie, łomżyńskie i suwalskie. Obecne województwo podlaskie powstało w wyniku reformy administracyjnej Polski z 1 stycznia 1999 r. Jego terytorium zbliżone jest do kształtu z lat 1944-1975. Największą dyskusję wzbudziła nazwa województwa. Określenie „podlaskie” nie uwzględniało bowiem odrębności Suwalszczyzny i ziemi łomżyńskiej. Było jednak kompromisowym rozwiązaniem, które w odróżnieniu od nazwy Podlasie zostało zaakceptowane przez mieszkańców9. 8 9 J.J. Milewski, Z dziejów województwa białostockiego w okresie międzywojennym, Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział Białostocki, Instytut Historii UwB, Białystok 1999. Problematyka związana z historią, zawierająca też omówienie stanu obecnego w: Historia województwa podlaskiego, red. A. Dobroński, Instytut Wydawniczy Kreator, Białystok 2010. 103 Adam Edward Szczepanowski Mapa 1. Ziemie województwa podlaskiego wg podziału administracyjnego po 1866 r. Źródło: Historia województwa podlaskiego, red. A. Cz. Dobroński, Wyd. Instytut Wydawniczy Kreator, Białystok 2010, s. 141. Herb województwa podlaskiego (rysunek 1) nawiązuje do dziejów tego obszaru. W obecnej postaci ustanowiono go uchwałą Sejmiku Województwa Podlaskiego z dnia 19 lutego 2001 roku. Przedstawia on na tarczy czerwonej dwudzielnej w pas w polu górnym orła srebrnego z dziobem złotym, takimiż łapami oraz złotą koroną na głowie, w polu dolnym rycerza na koniu białym, w zbroi srebrnej i w takimż szyszaku, z mieczem srebrnym o złotej 104 PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ… rękojeści wzniesionym w prawej ręce, na lewym ramieniu trzymającego tarczę błękitną z podwójnym krzyżem złotym na błękitnym polu. Ostroga rycerza i uprząż końska są złote, siodło i czaprak koński błękitne. U góry herbu przedstawione jest godło Polski (Orzeł Biały), a na dole element herbu Litwy, czyli Pogoń, co ma symbolizować, że Podlasie należało do Korony i Litwy. Herb nawiązuje do herbu z czasów I Rzeczypospolitej, jednak zmieniono podział tarczy. W latach 1513-1795 herbem województwa podlaskiego były połączone na tarczy dwudzielnej w słup 2 herby: polski i litewski - orzeł bez korony w polu czerwonym i Pogoń litewska (rysunek 2). Rys. 1. Aktualny herb województwa podlaskiego Rys. 2. Herb województwa podlaskiego z czasów I Rzeczypospolitej 3. Subregion Podlasie Środkowa i południowo- wschodnia część województwa podlaskiego to właściwe Podlasie. Tu znajduje się Wysoczyzna Białostocka, Nizina Podlaska i Wysoczyzna Bielska. „Pierwotne Podlasie było pasem ziemi, długim mil trzydzieści kilka, a szerokim kilka do kilkunastu, ciągnącym się z północy od ziemi pruskiej i jezior: Rajgrodzkiego i Necko (pod dzisiejszym Augustowem), w kierunku południowym aż pod Radzyń i Parczów. Na całej tej długości Podlasie stanowiło wschodnią ścianę Mazowsza i zarazem odgraniczało to Mazowsze od Rusi grodzieńskiej i brzeskiej. Aby się lepiej zorientować w rzeczywistych konturach granic Podlasia i dawnego województwa podlaskiego z czasów Rzeczypospolitej (które na wszystkich mapach starych i nowych niedokładnie są oznaczone), należy sobie wyobrazić linię, poprowadzoną z Augustowa przez Rajgród, Knyszyn, Suraż, Brańsk, Drohiczyn, Międzyrzec do wsi Gęsi pod Parczewem, a linia ta stanowić będzie oś przecinającą podłużnie sam środek wąskiej a długiej ziemi podlaskiej. To przyleganie Podlasia całą jego długością do pogranicza wschodniego Lechitów, czyli Lachów, przemawia bardzo za tem, że nazwa Podlasia nie powstała 105 Adam Edward Szczepanowski od lasów, jak nazwa Polesia, ale od Lachów, przy granicy których ciągnęło się Podlasie. Było to zatem pod-lasze, wymawiane w gwarze miejscowego ludu, nieznajacego brzmienia sz: „podlasie” 10. Przez obszar Podlasia na przestrzeni dziejów przetaczały się różnego rodzaju wydarzenia historyczne. Poza grodem w Haćkach, jednymi z najstarszych wczesnośredniowiecznych grodów na Podlasiu są grody w Zbuczu, Klukowiczach i Zajączkach, powstałe w końcu IX i w X wieku. Gród w Zbuczu stanowił we wczesnym średniowieczu centrum administracji lokalnej. Informacje zebrane podczas wykopalisk wskazują, że zespół tych grodów należy wiązać z "mazowiecką" falą zasiedlenia tych terenów. Tereny te znajdowały się pod panowaniem Bolesława Chrobrego. W czasie reakcji pogańskiej w Polsce i objęciu władzy na Mazowszu przez Miecława wymienione grody zostały zniszczone przed 1041 rokiem przez wojska Jarosława Mądrego, który przejmuje Podlasie w latach 1044-1046 od księcia Kazimierza Odnowiciela, w zamian za pomoc w stłumieniu buntu Miecława. W związku z tym region ten przez pewien czas znajdował się pod kontrolą Rusi Kijowskiej (aż do czasów panowania króla Bolesława Śmiałego oraz w 1182 r. księcia Kazimierza Sprawiedliwego 11). W 1180 r. Drohiczyn otrzymał książę Leszek Mazowiecki w zamian za pomoc zbrojną udzieloną Wasylowi Jaropełkowiczowi w wyprawie przeciw Włodzimierzowi Wołodarowiczowi. Kazimierz Sprawiedliwy przyłączył z powrotem do Polski ziemię drohiczyńską w 1192 roku. W latach 1209-1227 ziemią drohiczyńską władał książę Leszek Biały12, a w latach 1230-1238 książę Konrad I Mazowiecki, który w 1237 roku sprowadził na Podlasie zakon rycerski Braci Dobrzyńskich. Do XV w. Podlasie stało się terenem spornym między Mazowszem, Litwą i Rusią. Król Władysław Jagiełło w 1390 r. przekazał Podlasie dożywotnio księciu Januszowi I Starszemu Mazowieckiemu, co potwierdził aktem wydanym w 1391 r. ("Terram nostram Drohiczensen, Melnyk, Surasz, Byelsko ac omnibus villis in eisdem districtubus"). Podlasie jednak w niedługim czasie później zajął książę Witold. Wielki Książę Litewski Zygmunt Kiejstunowicz zgodził się, żeby po jego śmierci (w 1440 r.) Podlasie zajął wnuk Janusza, książę Bolesław IV Warszawski. Bolesław IV szybko opanował całą dzielnicę dzięki poparciu starosty drohickiego i mielnickiego Nasuty oraz podlaskiego rycerstwa. Wywołało to oburzenie w Wielkim Księstwie Litewskim, w związku 10 Z. Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski..., op. cit., s. 193-194. D. Krasnodębski, Badania Instytutu Archeologii i Etnologii PAN na terenie woj. białostockiego (podlaskiego) w latach 1990-2005, (w:) H. Karwowska, A Andrzejewski, Stan badań archeologicznych na pograniczu polsko-białoruskim od wczesnego średniowiecza po czasy nowożytne, Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Białystok 2006, s. 66,74. 12 K. Kwiatkowski, Drohiczyn n. Bugiem jako miejsce stykania się wpływów rusko-bałtyjskopolskich (XII-XIV w.), Zeszyty Naukowe Studenckiego Koła Naukowego Historyków Uniwersytetu w Białymstoku, red. R. Poniat, Białystok 2003, s. 71. 11 106 PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ… z czym w listopadzie 1441 roku zwołano zjazd do Parczewa, gdzie Litwini zażądali od Mazowszan zwrotu Podlasia, jednak nie doszło do kompromisu. Sprowokowało to akcję odwetową nowego Wielkiego Księcia Kazimierza Jagiellończyka, z ramienia którego wojewoda wileński Jan Gasztołd wyparł Nasutę z Mielnika i Drohiczyna. W związku z tym Bolesław IV zdecydował się na ustępstwa i w 1446 roku w Parczewie zrezygnował z Podlasia wraz z powiatem węgrowskim za 6 tys. kop groszy praskich i w ten sposób dzielnica ponownie weszła w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego 13. W 1453 r. Bolesław IV wystąpił ponownie z pretensjami do ziemi podlaskiej. W związku z twardym stanowiskiem króla Polski na zjeździe w Parczewie, książę musiał jednak ostatecznie pogodzić się ze stratą. Od 1496 roku ziemia drohicka i ziemia mielnicka posługiwały się prawem polskim, a od 1501 r. także ziemia bielska. Na sejmie w Wilnie w 1566 r. wydzielono z Podlasia ziemię brzeską i ziemię kamieniecką, które wraz z księstwem kobryńskim utworzyły województwo brzeskie. Fot. 1. Drohiczyn z lotu ptaka Foto.: W. Wołkow. Zygmunt I, król polski, wielki książę litewski, w 1520 r. w Toruniu ustanowił województwo podlaskie z siedzibą w Drohiczynie. Pierwsza stolica województwa podlaskiego położona jest na pięknym wzgórzu nad rzeką Bug (fotografia 1). W związku z nowym podziałem administracyjnym Litwy w 1566 r., z województwa podlaskiego powstały dwa inne: brzeskie z siedzibą w Brześciu oraz podlaskie w Drohiczynie, w którego składzie znalazły się ziemie: bielska, drohicka i kielecka. W 1566 r. województwo podlaskie zostaje 13 H. Łowmiański, Polityka Jagiellonów, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1999, s.164. 107 Adam Edward Szczepanowski przez króla Zygmunta Augusta podzielone na dwie części: drohicką, czyli podlaską, oraz brzeską. Tym samym rozbito trwającą do tego czasu jedność Podlasia i ziem nadbużańskich. Duże województwo podlaskie podzielono na dwa mniejsze: część zachodnią (województwo podlaskie) i wschodnią (województwo brzesko-litewskie), w skład którego wszedł powiat bialski. Na podstawie uchwały sejmu w Lublinie w 1569 r. województwo podlaskie włączono do Korony. W wyniku tego nastąpiło ustabilizowanie administracyjnych granic Podlasia, którego granica zachodnia biegła wzdłuż rzeki Liwiec14. Po podpisaniu Unii Lubelskiej w 1569 r., Podlasie znalazło się w składzie Królestwa Polskiego na mocy aktu Przywilej przywrócenia Ziemi Podlaskiej do Korony Polskiej z 5 marca 1569 r. Podczas Potopu szwedzkiego Podlasie zostało częściowo obrabowane w 1656 r. przez Tatarów, którzy przeszli przez Czarną pod Brańskiem, Bielsk i Kamieniec. W maju i czerwcu 1657 r., podczas najazdu węgierskiego oraz przez wojska szwedzkie, spalone zostały m.in. Brańsk, Bielsk Podlaski, Mielnik i Drohiczyn. Oblegana była także twierdza w Tykocinie. W styczniu 1660 r. Podlasie zostało spustoszone przez wojska moskiewskie Iwana Chowańskiego, który 25 grudnia spalił Zabłudów, a mieszkańców wymordowano w kościele. W dniu 28 grudnia pod Krynkami rozbito pułk Jana Ogińskiego, po czym spustoszono Węgrów, Białą Podlaską i Brześć. Spowodowało to kontrakcję Stefana Czarnieckiego, który ściągnął wojska z leż zimowych w Wielkopolsce. W lipcu 1769 roku na zgromadzeniu w Drohiczynie szlachta podlaska przystąpiła do konfederacji barskiej i rozpoczęła działania zbrojne przeciwko Rosjanom. W 1794 roku podczas insurekcji kościuszkowskiej sformowano w Drohiczynie dywizję podlaską gen. Andrzeja Karwowskiego. W 1795 roku, podczas III rozbioru Polski, Podlasie zostało podzielone między Prusy i Austrię wzdłuż Bugu. Pruską część zorganizowano w departamencie białostockim Nowych Prus Wschodnich. W zaborze rosyjskim znalazło się tylko kilka wschodnich miasteczek takich jak Narewka, Milejczyce, Jałówka i Krynki. Większa część Podlasia przeszła do zaboru rosyjskiego jako obwód białostocki w 1807 r. Pozostałą zaś część w 1809 r. włączono do Księstwa Warszawskiego jako departament łomżyński. Od roku 1815 część Podlasia, należąca uprzednio do Księstwa Warszawskiego, weszła w skład Królestwa Polskiego (Kongresowego). Wtedy też departament łomżyński przemianowano na województwo augustowskie ze stolicą w Suwałkach, odłączając przy okazji powiaty węgrowski i sokołowski15. Po powstaniu listopadowym władze carskie w 1832 r. wprowadziły granicę celną między Królestwem Polskim i Rosją, 14 J. Maroszek, J. Tęgowski, Pogranicze polsko- litewskie, (w:) Historia województwa podlaskiego, red. A. Dobroński, Wyd.: Instytut Wydawniczy Kreator, Białystok 2010, s. 32-36. 15 A. Cz. Dobroński, Od rozbiorów do końca lat dwudziestych XIX w., (w:) Historia województwa podlaskiego, red. A.Cz. Dobroński, Wyd.: Instytut Wydawniczy Kreator, Białystok 2010, s. 113-114. 108 PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ… co spowodowało przeniesienie wielu zakładów przemysłowych na teren obwodu białostockiego. W 1842 roku będący w zaborze rosyjskim obwód białostocki włączono do guberni grodzieńskiej. W czasie powstania styczniowego, w latach 1863-1865, były prowadzone walki z Rosjanami na terenie Puszczy Augustowskiej, Puszczy Białowieskiej oraz w lasach nad rzeką Biebrzą i rzeką Ełk, a pod Siemiatyczami rozegrała się jedna z największych bitew powstania. W 1919 r. Podlasie znalazło się w całości w granicach II Rzeczypospolitej. Swoista mieszanka kulturowa powstała na Podlasiu (głównie na południu). W wyniku wielowiekowej działalności odmiennych kierunków napływu osadników. Bolesław Górny pisał o Podlasiakach, że ludność ta „tworzy mozaikę pod względem etnograficznym. Mamy tu szlachtę od wieków osiadłą w zaściankach, jak: Huszcza, Tuczna, Wiski, Krzymowskie itp., pochodzenia mazurskiego, ludność włościańską z różnych dzielnic Polski […] oraz ludność ruską pochodzenia pińsko- turowskiego. W wyniku procesów dziejowych, dość różnorodnych, wytworzył się tu model […] z pewną domieszką krwi ruskiej, litewskiej, a nawet tatarskiej, co stworzyło pewien swoisty typ ludności”16. Tatarzy zamieszkali na Podlasiu, przybywając z Litwy w 1672 r. po buncie Lipków. Pod koniec XV w. na południu Podlasia osiedlili się Żydzi - głównie na ziemiach; mielnickiej i drohickiej. Z rąk królewskich otrzymali oni nadania ziemskie, m.in. wieś Kornica, oraz dzierżawy myt pobieranych w Brześciu i Drohiczynie17. Obszar Podlasia to obszar bogaty pod względem przyrodniczym i kulturowym. Szczególne bogactwo przyrodnicze, występuje na terenie Puszczy Knyszyńskiej, Puszczy Białowieskiej, oraz w parkach narodowych: Białowieskim, Biebrzańskim i Narwiańskim. Środowisko przyrodnicze Podlasia wyróżnia się na terenie kraju swoimi ponadprzeciętnymi wartościami przyrodniczymi. Są to duże kompleksy leśne z dobrze zachowanym drzewostanem, doliny rzek z bogatym światem roślinnym i zwierzęcym (stan wód polepsza się w związku z budową i uruchomieniem oczyszczalni ścieków w wielu miejscowościach). Czyste powietrze na Podlasiu zawdzieńczamy dużej ilości terenów zielonych (lasów) i małemu uprzemysłowieniu subregionu. Podlasie graniczy z Białorusią, a wschodni obszar jest w dużym stopniu zamieszkały przez mniejszość białoruską18. Osadnictwo i kultura ludności Podlasia między Niemnem i Bugiem, aż po okolice Wołkowyska, kształtowała się w wyniku licznych najazdów jaćwieskich, litewskich a także wypraw krzyżackich. W XV w. ludność została 16 B. Górny, Monografia powiatu bialskiego, Biała Podlaska 1939, s. 117. A. Rachuba, Biała pod rządami Radziwiłłów w latach 1568-1813, (w:) Z nieznanej przeszłości Białej i Podlasia, red. T. Wasilewski T. Krawczak, Biała Podlaska 1990, s. 43. 18 A.E. Szczepanowski, Walory i atrakcje turystyczne województwa podlaskiego, tom I. Walory przyrodnicze, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2011, s. 282. 17 109 Adam Edward Szczepanowski wyparta, a istniejące osadnictwo zniszczono. Dawne osady, grody i pola uprawne pokryła puszcza. Może te fakty właśnie spowodowały, że Białystok - obecna stolica województwa podlaskiego jest miastem bardzo młodym. W średniowieczu był tu gród obronny, a w XVI wieku został wybudowany zamek obronny, którego mury tkwią dotychczas w środkowej części pałacu Branickich. Pierwszą wzmiankę o dobrach „Białystok” zanotowano w roku 1514. Był tu wtedy zapewne dwór, a dokumenty parafialne wymieniają wsie: Białystok, Zawady, Supraśl, Parczyce, Miłosze (lub Bojary) i Starąwieś (obecnie Starosielce). Dopiero w końcu XVI wieku nastąpiła dalsza przebudowa zamku, w wyniku której zatracił on już charakter obronny i stal się rezydencją magnacką. Budowę Białegostoku „na surowym korzeniu” podjął Stefan Mikołaj Branicki w roku 1692. Przywileje na prawo miejskie „magdeburskie” otrzymał Białystok według historyków około roku 1691, a ponownie zostało ono potwierdzone przez Jana Klemensa Branickiego – 13 kwietnia 1745 roku lub, według innych, 1 lutego 1749 roku. Na Podlasiu mamy wiele cennych obiektów kulturowych wartych obejrzenia. W Supraślu, mieście które ma status uzdrowiska, jest ciekawy zespół klasztorny z cerkwią obronną i Muzeum Ikon. Tykocin z rynkiem, na którym stoi pomnik hetmana Stefana Czarneckiego ma piękny kościół z klasztorną zabudową, alumnatem, synagogą i muzeum upamiętniającym Żydów wymordowanych przez Niemców. Tuż za rzeką Narew ulokowany jest odbudowany zamek (fotografia 2). Zamek ten został zrekonstruowany na fundamentach XVI wiecznego zamku królewskiego Króla Polski i Wielkiego Księcia Litwy - Zygmunta Augusta. Rekonstrukcja bryły została przeprowadzona na podstawie danych archeologicznych i źródeł historycznych. Aktualnie funkcjonująca część zamku obejmuje skrzydło południowe z basztami: Turmą i Rogową oraz część skrzydła północno-zachodniego. W zamku znajduje się muzeum, restauracja oraz pokoje gościnne19. Tykocin jest też miastem, w którym zachowały się ślady kultury żydowskiej. W Wielkiej Synagodze i Wielkim Bejt Midrasz (Domu Talmudycznym), odbudowanym od podstaw po zniszczeniach wojennych (fotografia 3), mieści odział Muzeum Podlaskiego w Białymstoku, utworzone w 1976 r. Wielką murowaną synagogę wzniesiono w 1642 r. Jej budowa przypada na okres dominacji tykocińskiego kahału wśród skupisk żydowskich na Podlasiu, Mazowszu i Litwie. Zbudowana na planie kwadratu, z cegły na zaprawie wapiennej, niepodpiwniczona, pod względem architektonicznym należała do końcowej fazy ewolucji nowego stylu, jaki wykształcił się w latach 30. i 40. XVII w. na należącej wówczas do Korony Ukrainie i ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego. 19 www.zamekwtykocinie.pl, data wejścia [04.12.2012 r.]. 110 PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ… Fot. 2. Zamek w Tykocinie Foto.: A. E. Szczepanowski. Fot. 3. Synagoga Żydowska i Dom Talmudyczny w Tykocinie Foto.: A. E. Szczepanowski. W Grabarce (fotografia 4) jest najważniejsze miejsce kultu religijnego i pielgrzymek wyznawców prawosławia w Polsce. Natomiast w pobliżu Białegostoku jest katolickie Sanktuarium Matki Bożej Bolesnej w Świętej Wodzie z Górą Krzyży (fotografia 5). 111 Adam Edward Szczepanowski Fot. 4. Święta Góra Krzyży i Cerkiew Przemienienia Pańskiego w Grabarce Foto: A. E. Szczepanowski. Fot. 5. Sanktuarium w Świętej Wodzie z Górą Krzyży Foto.: A. E. Szczepanowski. Bardzo cennym, a zarazem nowoczesnym obiektem prezentującym część kultury prawosławia jest Muzeum Ikon w Supraślu, usytuowane w budynku dawnego Pałacu Archimandrytów (przeorów zakonu bazylianów) na terenie klasztoru. Obiekt funkcjonuje od października 2006 r. i ma w swojej kolekcji ok. 1200 XVIII i XIX wiecznych ikon, przedmiotów sakralnych i unikalnych fresków. Duża część zbioru to ikony zatrzymane przez celników 112 PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ… w czasie prób przemytu ich do Polski zza wschodniej granicy, które po zakończeniu postępowań sądowych zostały przekazane do muzeum. Kolekcję ikon rosyjskich tworzy ponad tysiąc różnorodnych przedstawień wykonanych na desce oraz metalowe ikony podróżne, plakiety i krzyże. Najstarsze ikony pochodzą z XVIII w., przy czym przeważająca część zbioru datowana jest na XIX i początek XX w. Gromadzenie sztuki prawosławnej, w ówczesnym Muzeum Okręgowym w Białymstoku, zapoczątkowano w latach 60. XX w. Odbywało się to na drodze zakupów, przekazów konserwatorskich oraz darowizn osób prywatnych. W ostatnich latach głównym źródłem pozyskiwania ikon, stał się Białostocki Urząd Celny, który przejmując nielegalnie przewożone obiekty przekazywał je do muzeum. W ten sposób powstała pokaźna kolekcja, będąca jedną z największych i najciekawszych w Polsce. Fot. 6. Ikony Matki Bożej Fot. 7. Ikona Wielkiego Arcykapłana Foto.: A. E. Szczepanowski. Foto.: A. E. Szczepanowski. Najliczniej reprezentowane są wizerunki Matki Bożej (fotografia 6) w typie Hodegetrii, między innymi ikony Smoleńska, Kazańska, Iwerska, Tychwińska oraz Eleusa - czyli Włodzimierska i Fiodorowska. W zbiorze znajdują się także przedstawienia Bogurodzicy Znaku, Trójrękiej, Opieki, Pokrow, a także alegoryczne wyobrażenia Matki Bożej Życiodajne Źródło, Krzak Gorejący i wiele innych. Wśród przedstawień Chrystusa występują: Mandylion, Pantokrator, Król Królów, Wielki Arcykapłan (fotografia 7), Obraz Mądrości Bożej, Oko Opatrzności Bożej oraz sceny z życia i Męki Pańskiej. Ponadto w kolekcji znajdują się wyobrażenia Trójcy Świętej, Wszystkich Świąt, 113 Adam Edward Szczepanowski ikony kalendarzowe - menologiony, wizerunki Archaniołów, Apostołów, Ojców Kościoła i świętych. Muzeum Ikon w Supraślu to pierwsze w Polsce interaktywne muzeum prezentujące sztukę sakralną prawosławia. Wystawa ma charakter multimedialny, eksponaty są wzbogacone o oprawę świetlną, obrazową i dźwiękową, która wprowadza oglądających w kontemplacyjny nastrój i pomaga w zrozumieniu roli ikony w prawosławiu. Autorem koncepcji artystycznej jest dyrektor Muzeum Podlaskiego w Białymstoku Andrzej Lechowski, a autorem scenariusza – Krystyna Mazuruk. Kolekcje ikon można obejrzeć w 9 salach nawiązujących m.in. do wnętrza cerkwi, pustelniczej pieczary czy też wiejskiej chaty. Są to następujące sale: Kanonu, Świątyni, Chrystusa, Ikon Podróżnych, Matki Bożej, Świętych. Jest też cela ikonopisarza, czyli sekretne miejsce narodzin ikony, oraz sala XVI-wiecznych fresków supraskich pochodzących ze świątyni Zwiastowania w Supraślu. Kultura tatarska prezentowana jest na Podlasiu na Szlaku Tatarskim. Zwany jest Podlaskim Orientem, położonym na kresach we wschodniej części województwa podlaskiego. Pozwala on przyjrzeć się śladom mozaiki kulturowo-etnicznej wschodnich ziem dawnej Rzeczypospolitej, tzn. pojawieniu się w XIII wieku na tych terenach Tatarów. Tatarzy wyznający islam kierunku sunickiego są niewątpliwie najegzotyczniejszą mniejszością narodową i religijną na terenie województwa podlaskiego. Różne źródła (w tym przewodniki) wyznaczają trzy trasy Szlaku Tatarskiego: Szlak Tatarski Mały - długości 19 km, który przebiega przez Kruszyniany, Józefowo, Królowe Stojło i Waliły Stację. Szlak Tatarski Duży - długości 54 km i usytuowany wśród malowniczego krajobrazu Wzgórz Sokólskich oraz fragmentu Puszczy Knyszyńskiej. Prowadzi z Sokółki do Kruszynian przez Bohoniki, Kamionkę Starą, Wierzchlesie, Talkowszczyznę, Świdziałówkę Nową i Nietupę. Podlaski Szlak Tatarski - liczy 150 km. Przebiega na trasie: Białystok Sokółka - Bohoniki - Krynki - Kruszyniany - Krynki - Supraśl - Białystok. Każdy z tych szlaków prowadzi nas do Bohonik i Kruszynian, czyli najstarszych w obecnych granicach Polski skupisk wyznawców islamu. Pamiętają one pierwszych Tatarów sprzed ponad 300 lat, osadzonych tu przez Jana III Sobieskiego. Obecnie we wsiach tych mieszka niewielu Tatarów, ale czynne meczety i cmentarze muzułmańskie sprawiają, że oba te miejsca mają dla nich ogromne znaczenie nie tylko religijne, ale również symboliczne, obrazujące historię wtapiania się tej społeczności w środowisko polsko-białoruskie, jak również siłę przetrwania tej małej grupy w obcym dla niej chrześcijańskim żywiole. 114 PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ… Fot. 8. Meczet w Bohonikach Fot. 9. Meczet w Kruszynianach Foto.: A. E. Szczepanowski. Foto.: A. E. Szczepanowski. Drewniany meczet w Bohonikach (fotografia 8) został wybudowany w 1883. W tej samej miejscowości znajduje się największy w Polsce mizar, czyli cmentarz tatarski. Meczet w Kruszynianach (fotografia 9) został zbudowany na przełomie XVIII i XIX wieku20. Oba budynki są wykonanie z drewna sosnowego, szalowane, pomalowane na charakterystyczny zielony kolor, z dachami krytymi gontem. Ubogą w detal bryłę zewnętrzną ożywiają duże okna. We wnętrzu istnieje podział na część męską i żeńską. Obiekty są zaprojektowane tak, że wnęka w sali modlitw (mihrab) usytuowana jest na południe, w kierunku Mekki. Meczet w Bohonikach to budowla na planie prostokąta, zbliżonego do kwadratu, przykryta dachem czterospadowym. Na jego szczycie znajduje się ośmioboczna wieża, zwieńczona kopułą z półksiężycem. Meczet w Kruszynianach przypomina drewniane kościoły budowane na tym obszarze na przełomie XVIII i XIX wieku, koniec baroku i początek neoklascyzmu. Jest to budynek na planie prostokąta z wydzielonym przedsionkiem, przykryty dachem dwuspadowym. W części frontowej z bryły obiektu wyrastają dwie wieże, zwieńczone hełmami z półksiężycami, trzecia usytuowana jest na kalenicy dachu21. Drewniane meczety na terenie dzisiejszego województwa podlaskiego są budowlami wyjątkowymi bez analogii w dziejach architektury sakralnej22. Meczety w Bohonikach i Kruszynianach zostały 20 Województwo Podlaskie – Kultura, red. W. Roszkowski, Urząd Marszałkowski Województwa Podlaskiego, Białystok, 2009, s. 67. 21 I. Górska, J. Kotyńska Stetkiewicz, K. Kulesza, A. Kułak, A. Ołdytowska, G. Ryżewski, Drewniana architektura Podlasia jako desygnat tożsamości kulturowej, religijnej i etnicznej obszaru pogranicza, Monument. Studia i Materiały Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków, nr 2, Warszawa 2005, s. 128- 129. 22 I. Górska, Meczety. Zabytki architektury drewnianej województwa podlaskiego, Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Białymstoku, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Białystok 2004. s. 12. 115 Adam Edward Szczepanowski w 2012 roku uznane przez prezydenta RP za pomniki historii. To duże wyróżnienie (tytuł) nadaje się zabytkom o szczególnej wartości historycznej, naukowej, artystycznej dla dziedzictwa kulturowego. Fot. 10. Bazylika Mniejsza w Bielsku Podlaskim Foto.: A. E. Szczepanowski. Największym a zarazem jednym z najstarszych miast wschodniego Podlasia jest Bielsk Podlaski, którego powstanie określa się na połowę XI w. Miasto leży przy trasie Białystok – Lublin oraz z Warszawy do Białowieży. Bielsk Podlaski posiada charakterystyczną niską zabudowę oraz ciekawe zabytki i nowe obiekty sakralne. Według starej tradycji pierwsza świątynia w mieście została wzniesiona przez króla Władysława Jagiełłę (ok. 1362-1434) po chrzcie Litwy. Bazylika Mniejsza w Bielsku Podlaskim (fotografia 10) jest usytuowana w centrum miasta, a w pobliżu znajduje się cerkiew Świętego Michała z XV wieku. Świątynia kilkakrotnie była przebudowywana lub rozbudowywana. Zachowała się do dziś na planie krzyża greckiego wpisanego w ośmiobok. Najważniejszy akcent w zespole architektonicznym miasta stanowi Ratusz miejski (fotografia 11), w którym obecnie mieści się Oddział Muzeum Podlaskiego w Białymstoku. Ratusz został wzniesiony najprawdopodobniej na miejscu zniszczonego przez pożar drewnianego XV-wiecznego ratusza. Jego fundatorką była Izabela Branicka, starościna bielska i kasztelanowa krakowska, żona Jana Klemensa Branickiego. Projektantem był nadworny architekt Branickich - Jan Sękowski. Budowę bielskiego ratusza rozpoczęto w roku 1776, zakończono na początku 1780 r. Wzniesiony został na rzucie prostokąta ze 116 PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ… ściętymi narożnikami. Czterospadowy dach, sfazowany nad ściętymi narożnikami, pokryty jest dachówką esówką i zwieńczony niewielką wieżą zegarową o rzucie kwadratu, nakrytą obeliskowym blaszanym hełmem. Ratusz bielski jest jednym z najpiękniejszych późnobarokowych ratuszy w Polsce. Fot. 11. Ratusz – siedziba Muzeum w Bielsku Podlaskim Foto.: A. E. Szczepanowski. 4. Białystok- stolica województwa podlaskiego i centrum kulturowe Podlasia Obecnie największym miastem Podlasia i całego województwa podlaskiego jest Białystok- stolica województwa, która liczy prawie 300 tys. mieszkańców. Miasto to jest centralnym ośrodkiem rozwijającej się aglomeracji. Rozwój Białostockiej Aglomeracji Przemysłowej obserwowano już w końcu XIX wieku. Jednak na skutek wojen i zmiany granic, w małych miasteczkach przemysł upadł i po drugiej wojnie już się nie odrodził. Białystok do końca XVIII wieku był miastem rezydencjalnym, za czasów rodziny Branickich powstały, do dziś istniejące niektóre obiekty zabytkowe: pałac z ogrodami (fotografia 12), pałacyk gościnny, zbrojownia, odbudowany ratusz (fotografia 13), arsenał. Jednym z najbardziej cennych i znanych obiektów sztuki sakralnej jest katedra pw. Wniebowzięcia NMP w Białymstoku. Obiekt postawiono jako „rozbudowę” XVII wiecznego kościoła, w związku z brakiem zgody władz cesarskich na wzniesienie obiektu wolno stojącego. Powstał w latach 1900 - 1907 według projektu Józefa Piusa Dziekońskiego. Jest to monumen- 117 Adam Edward Szczepanowski talna bazylika trójnawowa, z transeptem, zbudowana w stylu neogotyckim 23 (fotografia 14). Fot. 12. Pałac Branickich od strony ogrodów Foto.: A. E. Szczepanowski. Fot. 13. Ratusz – siedziba Muzeum Podlaskiego w Białymstoku Foto.: A. E. Szczepanowski. Obecna stolica województwa podlaskiego stała się miastem przemysłowym w XIX wieku, głównie ośrodkiem przemysłu włókienniczego. Z obiektów architektonicznych pozostały dziś nieliczne fabryki, kamienice i pałacyki fabrykantów. Białystok stał się miastem przemysłowo-administracyjnym 23 Zobacz K. A. Jabłoński, „Wielkie katedry wiejskie, Neogotyk triumfujący na Białostocczyźnie, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki: Teoria i Historia, Polska Akademia Nauk. Komitet Architektury i Urbanistyki, Zeszyt 4/2002, PWN, Warszawa, 2003, s. s. 398- 399. 118 PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ… w okresie międzywojennym. Po 1949 roku Białystok jest też ważnym ośrodkiem naukowym. Trzeba też wspomnieć, że już za czasów Branickich, prócz szkółki parafialnej, w 1773 roku utworzono trzyklasową szkołę podwydziałową tzw. Szkołę Akademicką podległą Szkole Głównej Wileńskiej, w której nauka trwała 6 lat. Istniała też Wojskowa Szkoła Budownictwa i Inżynierii, a dla córek oficerów, urzędników i szlachty- pensja, ulokowana najprawdopodobniej w pałacu. Lekarz Izabeli Branickiej był założycielem Szkoły Położnych w Białymstoku, zapewne z inicjatywy swej chlebodawczyni. Białystok jest miastem akademickim z Uniwersytetem Medycznym, Politechniką, Uniwersytetem w Białymstoku, Filią (warszawskiej) Akademii Muzycznej, Wydziałem Lalkarskim Wyższej Szkoły Teatralnej, Wyższym Seminarium Duchownym i dziesięcioma uczelniami prywatnymi. Białystok ma jeden z najwyższych wskaźników przyrostu ludności w gronie największych miast Polski. Lokalizacja miejsc pracy w mieście i rozwój związanego z nim układu osadniczego stały się czynnikiem determinującym dalsze lokalizacje miejsc pracy na obrzeżach miasta (Kleosin-Księżyno, Zaścianki-Grabówka). Jest to spowodowane napływem ludności wiejskiej, głównie ze wschodniej części województwa podlaskiego24. Fot. 14. Kościół pw. Wniebowzięcia NMP w Białymstoku Foto.: A. E. Szczepanowski. 24 Szerzej na ten temat A. E. Szczepanowski, Walory i atrakcje..., op. cit., s. 38-39. 119 Adam Edward Szczepanowski W Białymstoku jeszcze do dziś można zauważyć w zachowanej, starej zabudowie śródmieścia sprzed ponad 100 lat, dwa nurty: jeden to tradycyjna podlaska budowla z wysokim dachem i szczytem pod kątem 45°, drugi to eklektyczne bądź nawiązujące do rozwiązań secesyjnych kamienice. Wiele z tych obiektów, tak mieszkalnych jak i przemysłowych, zostało zniszczonych w czasie wyzwalania Białegostoku w roku 1944, kiedy to śródmieście murowane zostało zniszczone w około 80% natomiast drewniane dzielnice obrzeżne nietknięte. Szczęśliwym trafem zabytkowe wille i pałace fabrykantów nie uległy zagładzie. Obecnie, wszystkie te obiekty są użytkowane. Mniejsze, drewniane i murowane są zamieszkałe. W tych większych mieszczą się różnego typu instytucje. Wśród licznych kamiennic i pałacyków można wyróżnić m.in. Kamienicę Moesa czy Pałac Hasbacha w Dojlidach. Kamienica Moesa, na rogu ulic Krakowska i św. Rocha (fotografia 15) to jedna z piękniejszych budowli z początku XX wieku, które przetrwały wojnę. Po sąsiedzku, z drugiej strony ulicy Krakowskiej, mieściły się biura zarządu i składy sukna choroskiej fabryki Moesa. Christian August Moes urodzony w 1810 roku koło Akwizgranu pojawił się w Choroszczy w wieku 30 lat. Dwa lata wcześniej z bratem rozkręcał interes pod szyldem „Bracia Moes". Po przyjeździe do Choroszczy wydzierżawił rezydencję Branickich. Obok wzniósł swe włókiennicze królestwo. Fot. 15. Kamienica Moesa przy ul. Krakowskiej Foto.: A. E. Szczepanowski. W Pałacu Hasbacha w Białymstoku na osiedlu Dojlidy (fotografia 16) mieści się m.in. Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków oraz Oddział Tere- 120 PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ… nowy Narodowego Instytutu Dziedzictwa25. Ta rezydencja fabrykanta powstała na przełomie XIX i XX wieku. Początkowo była to niewielka willa zbudowana w stylu toskańskiego neorenesansu. Na początku XX wieku od strony północnej i południowej do willi dobudowano ryzality z wieżami. Dodano też piętro, które pokryto dachem mansardowym z facjatami. Budynek łączy w sobie elementy neorenesansu toskańskiego francuskiego i niderlandzkiego. Pałac otoczony był zabytkowym ogrodem, który ocalał bez zniszczeń w trakcie obu wojen światowych. Fot. 16. Pałac Hasbacha w Białymstoku (Dojlidy) Foto.: A. E. Szczepanowski. Bogactwo różnorodności kulturowej Białegostoku przedstawiają turystyczne szlaki kulturowe. Są to oznakowane trasy tematyczne, które prezentującą część lub całokształt dorobku kultury materialnej i niematerialnej osoby, grupy osób lub całego pokolenia. Szlak kulturowy może dotyczyć znanej postaci, architektury, zabytków, specyficznego krajobrazu, czy też wydarzeń historycznych. Turystyczny szlak kulturowy jest propozycją podróży, którą można nazwać „podróżą edukacyjną”. Istotą szlaków kulturowych jest przybliżenie dziedzictwa kulturowego jako całokształtu dorobku ludzkości oraz troska o ochronę tego dziedzictwa i zachowania go dla przyszłych pokoleń. Trasy szlaków kulturowych umożliwiają również zapoznanie się z bogactwem przyrodniczym kraju, regionu lub gminy, przez który dana droga prowadzi. 25 K. i J. Samusikowie, Pałace i dwory Białostocczyzny, Orthdruk, Białystok, 1998, s. 29- 30. 121 Adam Edward Szczepanowski Białystok, dzięki swojemu peryferyjnemu położeniu na styku Wschodu i Zachodu zyskał na przestrzeni lat różnorodnoś i stał się miastem wielu narodowości, języków, religii, tradycji i smaków26. Aby lepiej poznać tę różnorodność, w Białymstoku w latach 2008-2011 powstało aż osiem szlaków kulturowych, które są dobrze oznakowane. Działania związane z przygotowaniem i oznakowaniem tych szlaków są zasługą prezydenta Białegostoku, jego współpracowników oraz studentów i doktorantów Uniwersytetu w Białymstoku. Pierwszym szlakiem kulturowym, który powstał w Białymstoku w 2008 r., był „Szlak Esperanto i Wielu Kultur”. Również w 2008 r. powstał w Białymstoku „Szlak Dziedzictwa Żydowskiego”. To pieszy znakowany szlak turystyczny, utworzony i zorganizowany z inicjatywy grupy doktorantów i studentów Uniwersytetu w Białymstoku oraz wolontariuszy Fundacji Uniwersytetu w Białymstoku. Szlak Architektury PRL-u powstał w 2009 r. w ramach projektu społeczno-artystycznego "Ładniej? PRL w przestrzeni miasta", realizowanego z inicjatywy doktorantów i studentów Uniwersytetu w Białymstoku, wolontariuszy Fundacji Uniwersytetu w Białymstoku oraz Klubu Krytyki Politycznej w Białymstoku. W sezonie turystycznym 2011 zaproponowano turystom pięć kolejnych zintegrowanych szlaków turystycznych. Cztery nowe szlaki turystyki kulturowej: Szlak Rodu Branickich, Szlak Białostockich Fabrykantów, Szlak Białostockich Świątyń i Szlak Architektury Drewnianej. Piąty szlak to Białostocki Szlak Kulinarny, który jest drugim w kraju miejskim szlakiem kulinarnym. Wszystkie szlaki cechuje kompleksowość27: są one oznakowane w przestrzeni miejskiej estetycznymi tablicami informacyjnymi, posiadają mini przewodniki po szlakach, są wspólnie promowane w ramach portalu internetowego odkryj.bialystok.pl. Białystok jest też kolebką międzynarodowego języka esperanto, a zarazem twórcy tego języka- Ludwika Zamenhoffa. Białostockie Towarzystwo Esperantystów mieści się w dawnej synagodze żydowskiej (fotografia 17). Po wojnie mieścił się w tym budynku ośrodek gminy żydowskiej, funkcjonowała też szkoła religijna "Talmud Tora", potem Towarzystwo Społeczno- Kulturalne Żydów w Polsce, kino, teatr i dom kultury. Zrujnowany budynek przy ul. Pięknej 3 w 1992 r. miasto Białystok przekazało Fundacji Zamenhofa. Budynek odremontowano po pożarze w 1989 r. W latach 19951999 mieściło się w nim Centrum Informacji Turystycznej i Kulturalnej im. Ludwika Zamenhofa oraz znajdowała się tam siedziba Fundacji im. L. Zamenhofa. Obecnie organizowane są tu spotkania esperantystów, kursy językowe i imprezy kulturalne. 26 27 Białystok Wielu Kultur, Urząd Miejski w Białymstoku, Białystok 2010, s. 5. www.bialystok.pl, data wejścia [24.10.2012 r.]. 122 PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ… Fot. 17. Centrum Esperanto im. Ludwika Zamenhofa Foto.: A. E. Szczepanowski. Fot. 18. Cerkiew Świętego Ducha w Białymstoku Foto.: A.E. Szczepanowski. Wyznawcy religii prawosławnej mają w Białymstoku wiele ciekawych świątyń. Posiadają one piękne bryły, wystrój architektoniczny i są dobrze wkomponowane w otoczenie. Największą w Polsce jest cerkiew Świętego Ducha przy ul. Antoniukowskiej (fotografia 18). 123 Adam Edward Szczepanowski Fot. 19. Kościół Zmartwychwstania Pańskiego w Białymstoku Foto.: A. E. Szczepanowski. Wśród współcześnie budowanych kościołów na uwagę zasługuje kościół Zmartwychwstania Pańskiego na Wysokim Stoczku (fotografia 19), który jest repliką nieistniejącego już kościoła barokowego w Berezweczu na Białorusi. 5. Podsumowanie Przedstawione w dużym skrócie dzieje województwa podlaskiego wskazują na wielowiekowe przemiany kulturowe, które są związane z osadnictwem na terenie obecnego województwa podlaskiego. Mają one swój początek w plemionach Jaćwingów, zamieszkujących głównie północną część regionu. Na Podlasiu, które znajduje się w południowo - wschodniej i centralnej części województwa, zamieszkiwała m.in. ludność żydowska, tatarska. Oprócz dominujących religii: katolickiej i prawosławnej, mamy też m.in. wyznawców islamu. Ta bogata różnorodność narodowa i wyznaniowa tworzy na Podlasiu swoistą mozaikę kulturową, która ma odbicie w architekturze świątyń. Swoistymi perełkami kultury, a zarazem atrakcjami turystycznymi są m.in.: Pałac Branickich w Białymstoku, pałacyki fabrykantów. To bogactwo różnorodności kultur i religii jest bardzo dobrze przedstawiane na licznych szlakach kulturowych Białegostoku, a także na terenie województwa podlaskiego (np. Szlak Tatarski). 124 PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ… Zaprezentowane, tylko wybrane, obiekty Podlasia świadczą o bogactwie i różnorodności przestrzeni kulturowej regionu i stanowią o atrakcyjności tego obszaru, szczególnie dla turystów. Bibliografia: Białystok Wielu Kultur, Urząd Miejski w Białymstoku, Białystok 2010. Dobroński A. Cz., Od rozbiorów do końca lat dwudziestych XIX w., (w:) Historia województwa podlaskiego, red. A.Cz. Dobroński, Wyd.: Instytut Wydawniczy Kreator, Białystok 2010. Dzieje osadnictwa w powiecie grajewskim do połowy XVI wieku, (w:) Studia i materiały do dziejów powiatu grajewskiego, t. I, Wyd. PWN, Warszawa 1975. Dzieje osadnictwa w powiecie suwalskim od XV do połowy XVII wieku, w: Studia i materiały do dziejów Suwalszczyzny, Wyd. Białostockie Towarzystwo Naukowe, Białystok 1965. Gloger Z., Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Spółka wydawnicza Polska, Kraków 1903, ze zbiorów Wirtualnej Biblioteki literatury Polskiej, Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003. Górny B., Monografia powiatu bialskiego, Biała Podlaska 1939. Górska I., Kotyńska J., Stetkiewicz, Kulesza K., Kułak A., Ołdytowska A., Ryżewski G., Drewniana architektura Podlasia jako desygnat tożsamości kulturowej, religijnej i etnicznej obszaru pogranicza, Monument. Studia i Materiały Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków, nr 2, Warszawa 2005. Górska I., Meczety. Zabytki architektury drewnianej województwa podlaskiego, Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Białymstoku, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Białystok, 2004. Historia województwa podlaskiego, red. A. Dobroński, Instytut Wydawniczy Kreator, Białystok 2010. Jabłoński K. A., Wielkie katedry wiejskie Neogotyk triumfujący na Białostocczyźnie, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki: Teoria i historia, Polska Akademia Nauk. Komitet Architektury i Urbanistyki, Zeszyt 4/2002, PWN, Warszawa 2003. Kołodziejski J., Przestrzeń kulturowa w planowaniu przestrzennym, red. T. Parteka, Warszawa1989. Krasnodębski D., Badania Instytutu Archeologii i Etnologii PAN na terenie woj. białostockiego (podlaskiego) w latach 1990-2005, (w:) H. Karwowska, A Andrzejewski, Stan badań archeologicznych na pograniczu polskobiałoruskim od wczesnego średniowiecza po czasy nowożytne, Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Białystok 2006. Kwiatkowski K., Drohiczyn n. Bugiem jako miejsce stykania się wpływów ruskobałtyjsko-polskich (XII-XIV w.), Zeszyty Naukowe Studenckiego Koła Naukowego Historyków Uniwersytetu w Białymstoku, red. R. Poniat, Białystok 2003. Łowmiański H., Polityka Jagiellonów, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1999. Majewski W., Potop szwedzki (1655-1660), (w:) Z dziejów wojskowych ziem północno-wschodnich Polski, Wyd. Krajowa Agencja Wydawnicza, Białystok 1986. 125 Adam Edward Szczepanowski Maroszek J., Tęgowski J., Pogranicze polsko- litewskie, (w:) Historia województwa podlaskiego, red. A. Dobroński, Wyd.: Instytut Wydawniczy Kreator, Białystok 2010. Milewski J.J., Z dziejów województwa białostockiego w okresie międzywojennym, Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział Białostocki, Instytut Historii UwB, Białystok 1999. Musianowicz K., Drohiczyn od VI do XIII wieku, Wyd. Pojezierze, Białystok 1982. Pruszyński J., Dziedzictwo kultury Polski. Jego straty i ochrona prawna, Wydawnictwo ZAKAMYCZE, t.1, Kraków 2001. Rachuba A., Biała pod rządami Radziwiłłów w latach 1568-1813, (w:) Z nieznanej przeszłości Białej i Podlasia, red. T. Wasilewski i T. Krawczak, Biała Podlaska 1990. Wiśniewski J., Dzieje osadnictwa w powiecie augustowskim od XV do końca XVIII wieku, w: Studia i materiały do dziejów Pojezierza Augustowskiego, Wyd. Białostockie Towarzystwo Naukowe, Białystok 1967. Wiśniewski J., Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, geneza, rozwój oraz zróżnicowanie i przemiany etniczne, „Acta Baltico Slavica”, t.XI, Wyd. Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1977. Samusikowie K. i J., Pałace i dwory Białostocczyzny, Orthdruk, Białystok 1998. Szczepanowski A.E., Walory i atrakcje turystyczne województwa podlaskiego, tom I. Walory przyrodnicze, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2011. Szczepanowski A. E., Walory i atrakcje turystyczne województwa podlaskiego, tom II. Atrakcje kulturowe, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2013. Województwo Podlaskie – Kultura, red. W. Roszkowski, Urząd Marszałkowski Województwa Podlaskiego, Białystok, 2009, s. 67. Streszczenie Bogactwo różnorodności przestrzeni kulturowej regionu zależy od dziedzictwa kultury społeczności zamieszkujących dany region. Celem artykułu jest przedstawienie różnorodności społeczeństw zamieszkujących obecne tereny województwa podlaskiego. Społeczeństwo to zamieszkuje w następujących subregionach: Podlasie, ziemia suwalsko- augustowska oraz ziemia łomżyńska. W pierwszej części opracowania zaprezentowano historyczne uwarunkowania dotyczące kształtowania się województwa podlaskiego, natomiast w drugiej dokonano charakterystyki dziedzictwa kulturowego związanego z narodowościami, religią i obiektami kulturowymi subregionu Podlasie. FUNDAMENTALS OF SPATIAL CULTURAL DIVERSITY VOIVODESHIP PODLASKIE. PART I- PODLASIE Summary The richness of the diversity of the cultural heritage of the region depends on the culture of the communities in the region. The purpose of this article is to present the diversity of societies living in the present territory of Podlaskie. This society resides in the following subregions: Podlasie Earth Suwalsko- Augustowska and Earth Łomżyńska. In the first part of the paper presents the historical conditions for the formation of the Podlasie province, while the second has been characteristic of the cultural heritage associated with nationalities, religion and cultural objects subregion Podlasie. 126 Maciej W. Czarnecki* Witold Czarnecki** NOWOCZESNE TENDENCJE W MIĘDZYWOJENNEJ ARCHITEKTURZE BIAŁEGOSTOKU 1. Wprowadzenie W polskiej architekturze 20-lecia międzywojennego stopniowo ujawniały się wpływy nowoczesnych przemian obecnych za granicą. Efekty tych oddziaływań, jak i same przemiany, nie były jednorodne. Dwa główne nurty: awangardowy oraz pozostający w kręgu tradycji (styl narodowy, wernakularyzm), pozornie przeciwstawne, niezmiennie obecne były wszędzie tam, gdzie wpływy owych przemian miały szansę dotrzeć. 2. Charakterystyka głównych kierunków rozwoju modernizmu w architekturze światowej Obraz przemian dokonujących się w Europie był dość zbliżony w poszczególnych krajach. U progu XX stulecia stopniowo odrzucano eklektyzm i historyczne kostiumy kamienic miejskich i budynków publicznych, tak powszechne jeszcze w końcu XIX wieku. Na ziemiach polskich w pierwszych kilkunastu latach wieku dwudziestego istniała konwencja oparta na porządkach wywodzących się z wzorców grecko-rzymskiej architektury. Dynamika przemian wymuszona była pędem ku nowoczesności. Właściwie w każdej dziedzinie ten proces ujawniał się niezbicie. Zarówno w energetyce (nowe źródła energii), rozwoju kolei żelaznych, motoryzacji, aeronautyce, żegludze, komunikacji (rozwój sieci telefonicznej), także i w architekturze. Te przemiany były powiązane i wzajemnie ze sobą sprzężone. Dobry przykład stanowi Postsparkasse w Wiedniu (arch. Otto Wagner, 1906 r.), gdzie w głównej sali operacyjnej banku zastosowano oprawy z odsłoniętymi żarówkami, pozbawione kloszy. Wówczas jeszcze światło elektryczne było tak niezwykłym zjawiskiem, że inwestor chętnie eksponował żarówki dla zamanifestowania, jak bardzo nowoczesny budynek posiada. Tak więc nowoczesność wyrażała się nie tylko w formie, lecz także w technologii i jej zastosowaniu. * ** Politechnika Warszawska, Wydział Architektury. Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku. 127 Maciej W. Czarnecki, Witold Czarnecki Fot. 1. ul. Parkowa 11 Foto.: W. Czarnecki. Budynki drewniane, otynkowane z lat dwudziestych XX wieku. Zastosowana stolarka okienna nawiązuje do występujących przemian w architekturze światowej. Fot. 2. ul. A. Mickiewicza 34 Foto.: W. Czarnecki. W pierwszych latach ważyły się losy dalszego rozwoju i ukierunkowania przemian w architekturze. Z czasem nurt skrajnie nowoczesny powiązany z działalnością awangardowych ugrupowań upowszechnia się stopniowo, 128 NOWOCZESNE TENDENCJE W MIĘDZYWOJENNEJ ARCHITEKTURZE... zyskując swoich zwolenników. Jednak równolegle obecne są tendencje nie tak odległe od tradycji – znane, dobrze przyswojone, zasymilowane wieloletnią praktyką, choć podlegające także pewnym uwspółcześnieniom. Pierwsze przejawy nowej architektury niosła ze sobą secesja, styl bez wątpienia zrywający z eklektyzmem. Uważany za czołowego jej reprezentanta Antoni Gaudi stosował formy bardziej jednak wernakularne w swym wyrazie, mające pewne konotacje z tradycyjną architekturą, a tym samym bardziej odległe od zasadniczych cech secesyjnej architektury Wiednia czy Brukseli. Cechy takie wykazują m.in. formy kolumn wzorowane na kolumnie romańskiej z kostkową głowicą (Palacio Guell, 1889) i na greckiej doryce (Parc Guell, 1914). W Stanach Zjednoczonych architektura Domów Prerii Franka Lloyda Wrighta, choć nowoczesna w traktowaniu przestrzeni domu, jego funkcji, odwoływała się do najbardziej tradycyjnych wzorców domu mieszkalnego z dwuspadowym dachem, wysuniętym okapem i masywnym kominem. W latach późniejszych tradycja stopniowo ustępowała pola awangardzie. Jednak przez cały okres kształtowania się ideowych założeń nowoczesnej architektury oba te nurty dopełniając się obustronnie, współistniały, mogąc na siebie wzajemnie oddziaływać w procesie kształtowania się form. Taki przykład stanowi architektura holenderska lat 20-tych XX wieku, gdzie realizacje Gerrita Rietvelda i Pieta Ouda spod znaku grupy De Stijl realizowane były obok wykazujących tradycyjne dążenia obiektów Grupy Amsterdamskiej. Podobnie berlińskie osiedla robotnicze – awangardowe Siemensstadt (Walter Gropius, Hans Scharoun i in., 1929-1931) oraz bardziej związane z tradycyjną formą domu Hufeisensiedlung (Bruno Taut i Martin Wagner, 1925-1930). Fot. 3. ul. Świętojańska w latach 1930-tych Źródło: pocztówka „Kuriera Porannego”. 129 Maciej W. Czarnecki, Witold Czarnecki Podobnie w architekturze białostockiego modernizmu międzywojennego te dwa główne nurty kształtowały się równolegle, wzajemnie się dopełniając. Architektura bliższa tradycji to domy wielorodzinne i niższe budynki w stylu dworkowym w tzw. „Kolonii Urzędniczej” przy ul. Świętojańskiej (Julian Lisiecki, 1925-1930). Natomiast wyraźne wpływy awangardy ujawniają się w architekturze willi realizowanych wzdłuż ul. Akademickiej. Pierwsze charakteryzują się wysokimi dachami, osiową kompozycją bryły, pionowym układem okien. Zredukowany detal pozwala zaliczyć je w poczet architektury nowoczesnej. Obiekty awangardowe cechują płaskie dachy, asymetryczna kompozycja, pionowe „termometry” klatek schodowych i z reguły horyzontalny układ bryły. 3. Cechy białostockiego modernizmu Początek wieku XX to znaczący przełom w naszej historii. Następuje dynamiczny wzrost liczby ludności, a także rozwój urbanizacji, architektury, budownictwa. Rozwój techniki stwarza możliwości zaspokojenia różnych potrzeb człowieka. Rozwijają się nowe prądy w architekturze, w miejsce secesji pojawia się modernizm, którego rozwój umożliwia zastosowanie nowych materiałów w budownictwie. Są to: stal, beton, żelbet, metale lekkie i tworzywa sztuczne. Rozwój nauki umożliwia bezpieczne, ekonomiczne, a także śmiałe stosowanie rozwiązań konstrukcyjnych. Powstają wielkie budowle, charakteryzujące się prostotą funkcji i formy obiektów. Na początku XX stulecia w Polsce, jeszcze przed uzyskaniem niepodległości, nastaje moda projektowania w stylu „dworkowym”. Było to wyrazem patriotyzmu, a może tęsknoty do niepodległości? Fot. 4. ul. Świętojańska 16 Foto.: W. Czarnecki. 130 NOWOCZESNE TENDENCJE W MIĘDZYWOJENNEJ ARCHITEKTURZE... Trzeba też wspomnieć o tym, że Białystok był miastem, które charakteryzowało się budownictwem mieszkalnym drewnianym, co wynikało z dostępności drewna z okolicznych terenów puszczańskich. Stąd też mamy jeszcze dziś wiele charakterystycznej drewnianej zabudowy z osiedlem Bojary w Białymstoku na czele. A na początku lat 20-tych XX wieku, kiedy to rodził się modernizm, powstawały pierwsze zapewne budynki z elementami form modernistycznych. Były to budynki realizowane na ogół na obrzeżach ówczesnej zabudowy miasta. Fot. 5. ul. Świętojańska 28 Foto.: W. Czarnecki. Fot. 6. ul. Świętojańska 22 Foto.: W. Czarnecki. 131 Maciej W. Czarnecki, Witold Czarnecki Fot. 7. ul. Świętojańska 24 Foto.: W. Czarnecki. Niewątpliwie charakterystycznym elementem zabudowy z lat dwudziestych XX wieku jest osiedle mieszkaniowe, zwane w tamtym czasie „Kolonia Urzędnicza”. Osiedle to zostało zlokalizowane na terenach zielonych, przy obecnej ulicy Świętojańskiej naprzeciw fabryki Eugeniusza Beckera (dziś galeria handlowa „Alfa”). Pierwszym budynkiem wybudowanym jeszcze w 1906 roku dla urzędników był dom pod numerem 22. W połowie lat trzydziestych został on przebudowany, z dostosowaniem architektury do powstałego osiedla. Natomiast w połowie lat dwudziestych koncepcję zabudowy przedstawił Julian Lisiecki i w 1925 roku rozpoczęto realizację w stylu dworkowym. Osiedle składa się z czterech domów bliźniaczych oraz czterech budynków wielorodzinnych. Całość to obiekty murowane, otynkowane, wielorodzinne z elementami detalu odwołującego się do form historycznych. Realizacja tej kolonii trwała pięć lat. Charakterystycznym jest fakt, że w okresie dwudziestolecia międzywojennego budynki mieszkalne były głównie lokalizowane wokół terenów Pałacu Branickich. Stąd też sąsiadowały z terenami zieleni pałacowej. Do tego osiedla można zapewne zaliczyć też domy przy ulicy Świętojańskiej 17 oraz ulicy Mickiewicza nr 11 z uwagi na ich bliskie sąsiedztwo i czas budowy. Na przełomie lat 20/30 ubiegłego wieku, w latach 1928-1930 zrealizowano przy ulicy Mickiewicza 3 budynek Izby Skarbowej. Projekt wykonał architekt Kazimierz Tołłoczko z Warszawy. W latach 60-tych XX wieku nadbudowano go o jedno piętro, co oczywiście zniekształciło projektowaną bryłę. Obecnie w tym budynku mieści się Urząd Wojewódzki. 132 NOWOCZESNE TENDENCJE W MIĘDZYWOJENNEJ ARCHITEKTURZE... Fot. 8. Dom pp. Bełdowskich, ul. Mickiewicza 11 Foto.: W. Czarnecki. Fot. 9. Dom architekta A. Choroszuchy, ul. Świętojańska 17 Foto.: W. Czarnecki. W sąsiedztwie, w latach 1928-1931 wg projektu tego samego architekta, wybudowano gmach sądów. Budynek narożny ma wejścia od ulicy Mickiewicza i ul. Świętojańskiej. Mieścił się w nim Sąd Grodzki, hipoteka, prokuratura itp. Dziś jest to znów budynek sądów. 133 Maciej W. Czarnecki, Witold Czarnecki Fot. 10. ul. Mickiewicza 3 Foto.: W. Czarnecki. Fot. 11. ul. Mickiewicza 5 Foto.: W. Czarnecki. 134 NOWOCZESNE TENDENCJE W MIĘDZYWOJENNEJ ARCHITEKTURZE... Fot. 12. ul. Mickiewicza 5 Foto.: W. Czarnecki. Ciekawy zespół zabudowy modernistycznej, realizowany w latach 1930-tych, to domy mieszkalne przy ulicy Akademickiej, przed wojną zwanej Bulwary Zyndrama-Kościałkowskiego. Do tej grupy zaliczylibyśmy także dom przy ulicy M. Skłodowskiej-Curie nr 24 (d. ulica Piwna). Bryły tych budynków, gzymsy, dachy, otwory okienne i detale są charakterystyczne dla modernizmu tamtego czasu. Fot. 13. ul. Akademicka 26a-26 Foto.: W. Czarnecki. 135 Maciej W. Czarnecki, Witold Czarnecki Fot. 14. ul. Akademicka 24 Foto.: W. Czarnecki. Fot. 15. ul. Skłodowskiej 24 Foto.: W. Czarnecki. 136 NOWOCZESNE TENDENCJE W MIĘDZYWOJENNEJ ARCHITEKTURZE... Fot. 16. ul. Pałacowa 3/1 Foto.: W. Czarnecki. Fot. 17. ul. Akademicka 2 Foto.: W. Czarnecki. Pojedyncze zachowane do dziś realizacje z tego okresu to budynek przy ulicy Akademickiej 2 wykorzystywany przez Uniwersytet w Białymstoku oraz, położona po drugiej stronie ulicy Legionowej, kamienica, która miała charakterystyczne otwory okienne (także narożne), niestety jej elewacje zostały przebudowane w latach dziewięćdziesiątych XX w. i straciły zabytkowy charakter. Także charakterystyczny budynek mieszkalny wybudowano przy 137 Maciej W. Czarnecki, Witold Czarnecki ulicy Pałacowej nr 3/1 (d. Żwirki i Wigury), dziś jest siedzibą Komendy Białostockiej Chorągwi Związku Harcerstwa Polskiego. Ostatnie 2-3 lata przed wybuchem II wojny światowej to okres, kiedy oddano do użytku budynek Domu Ludowego im. Marszałka Józefa Piłsudskiego (1938 r.). Autorem projektu był architekt Jarosław Girin, a budowę nadzorował Józef Seredyński, natomiast wnętrza projektował Stanisław Stolarczyk. Budynek ostatecznie przeznaczono na potrzeby Teatru Miejskiego. Pierwszy spektakl odbył się 27 grudnia 1938 r. Na przełomie lat 1938/39 przy ulicy Branickiego 1 (róg ul. Żwirki i Wigury obecnie Pałacowej) oddano do użytku blok mieszkalny, wielorodzinny. Bryła i elewacja frontowa z dużymi horyzontalnymi oknami jest charakterystyczna dla modernizmu lat trzydziestych. Oryginalnym rozwiązaniem są płytkie, żelbetowe zadaszenia biegnące wzdłuż witryn parteru. Wreszcie, koniec lat trzydziestych, to zrealizowana bryła kościoła św. Rocha, usytuowanego na osi głównej osi miasta (wówczas Piłsudskiego, dziś ul. Lipowej) na wzgórzu. Autor projektu to prof. arch. Oskar Sosnowski z Warszawy. Dzieło rozpoczęte w 1927 roku, kiedy to rozstrzygnięto konkurs. Zakończono budowę w latach pięćdziesiątych XX wieku. Jest to obiekt znany i bardzo wysoko oceniany, jest dominantą w mieście, ikoną modernizmu międzywojennego w dziedzinie budownictwa sakralnego. Fot. 18. ul. Branickiego 1 Foto.: W. Czarnecki. 138 NOWOCZESNE TENDENCJE W MIĘDZYWOJENNEJ ARCHITEKTURZE... Fot. 19. Dom Ludowy im. Marszałka J. Piłsudskiego dziś Teatr im. Węgierki Foto.: W. Czarnecki. Fot. 20. Dom Ludowy im. Marszałka J. Piłsudskiego dziś Teatr im. Węgierki Foto.: W. Czarnecki. Rozpatrując obiekty architektury modernizmu w Białymstoku, te zachowane do dziś, należy zwrócić uwagę na ich lokalizację. Prócz kościoła św. Rocha wszystkie są zlokalizowane wokół parku, gdzie jest usytuowany Pałac Branickich. Z jednej strony są to tereny centrum miasta, z drugiej zaś zapewniają kontakt z zielenią parkową wokół pałacu. To zapewne m.in. przyciągało inwestorów, a jest charakterystyczne dla tych realizacji. Z drugiej zaś strony na pewno ten okres miał duży wpływ na późniejsze realizacje architektoniczne 139 Maciej W. Czarnecki, Witold Czarnecki w mieście. Jako przykład może posłużyć drewniany budynek z przełomu lat 20- i 30-tych przy ul. Baranowickiej 133 i zrealizowany w pierwszych latach XXI wieku budynek w sąsiedztwie. Niewątpliwe podobieństwo tych dwóch obiektów mieszkalnych nie jest przypadkowe. Fot. 21. Kościół św. Rocha Foto.: W. Czarnecki. Fot. 22. ul. Baranowicka 141 Foto.: W. Czarnecki. 140 NOWOCZESNE TENDENCJE W MIĘDZYWOJENNEJ ARCHITEKTURZE... Fot. 23. ul. Baranowicka 133 Foto.: W. Czarnecki. Fot. 22 i 23 to przykład wpływu istniejącego budynku na rozwiązania architektoniczne budynku nowego. 4. Podsumowanie Modernizm i towarzyszący mu język form architektonicznych, nie bez powodu określano mianem „stylu międzynarodowego”. Miał on pewne wspólne cechy, które rozprzestrzeniły się do połowy XX wieku po wszystkich kontynentach. Jednak architektura różnych regionów podlegała także istotnemu wpływowi czynników lokalnych. Stąd też częste występowanie charakterystycznych odmian i form, zaczerpniętych z lokalnego budownictwa. Międzywojenny modernizm białostocki jest zbieżny z tradycyjną architekturą miasta przede wszystkim pod względem skali architektonicznej. Forma zaś we wczesnym okresie nawiązywała do nurtów rodzimej architektury („styl dworkowy” jako recepcja form lokalnych). Natomiast w latach późniejszych architektura nowoczesna znacznie bardziej, lub całkowicie, odbiegała od rodzimości w kierunku rozwiązań awangardowych, nawiązując tym samym do ideowego modernizmu tamtych lat w Polsce i za granicą. 141 Maciej W. Czarnecki, Witold Czarnecki Mapa 1. Lokalizacja budynków modernistycznych wokół pałacu Branickich w Białymstoku Legenda: - ul. Piwna, dziś M. Skłodowskiej - ul. Żwirki i Wigóry, dziś Pałacowa - ul. Pierackiego, dziś Warszawska - ul. Piłsudskiego, dziś Lipowa Bibliografia: Czarnecki W., Czarnecki B., Historia architektury, rozwoju miast i urbanistyki, WSFiZ, Białystok 2001. Dolistowska M., Urbanistyka i architektura Białegostoku w dwudziestoleciu miedzywojennym a współczesna przestrzeń miasta, (w:) Wpływ dorobku II Rzeczypospolitej na urbanistykę i architekturę powojenną, red. W. Czarnecki, WSFiZ, Białystok 2011, s. 607-635. Kłopotowski A., Czy nasz modernizm podbije Polskę, „Gazeta Wyborcza” dodatek lokalny Białystok 1.11.2013. Kłopotowski A., Modernizm do ochrony, „Gazeta Wyborcza” dodatek lokalny Białystok, 29.12.2013. Lechowski A., Białystok. Przewodnik historyczny, „Kurier Poranny”, Białystok 2006. 142 NOWOCZESNE TENDENCJE W MIĘDZYWOJENNEJ ARCHITEKTURZE... Streszczenie Przemiany w architekturze lat 20- i 30-tych XX w. w większych miastach polskich, stanowiły czytelne odbicie tendencji obserwowanych wówczas w głównych europejskich ośrodkach. Tendencje te oddziaływały silnie i ich znaczenie było duże, ponieważ w znaczącej mierze dotyczyły obiektów, takich jak budynki mieszkalne, zespoły mieszkaniowe budynki użyteczności publicznej, na które było wówczas duże zapotrzebowanie. W efekcie architektura czerpiąca z wzorców zachodnioeuropejskiego modernizmu zaczęła pojawiać się w wielu miastach i mniejszych miejscowościach, pozostających poza głównym nurtem przemian. Prezentowane w artykule obiekty stanowią czytelny przykład takich odwzorowań, przy wyraźnym zróżnicowaniu form. Z jednej strony są to obiekty o zmodernizowanych formach tradycyjnych, z drugiej architektura awangardowa bez wątpienia inspirowana ideowymi nurtami modernizmu europejskiego. A MODERN TRENDS AT THE INTERWAR ARCHITECTURE IN BIAŁYSTOK Summary Changes in the architecture of the 20’s and 30's in the larger Polish cities, were a clear reflection of the trends in the main European centers. These trends strongly affected and their importance was high because they mostly concern those buildings, which were in a great demand that time, such as – residential buildings, residential complexes and public buildings. As a result, architecture derived from the patterns of Western modernism began to appear in many towns and small cities outside the mainstream of change. Objects presented in the article are clear example of such mappings, with a clear differentiation of forms. On the one hand, with modernized forms of traditional architecture with other avant-garde obviously inspired by the ideological tendencies of European modernism. 143 RECENZJE Grażyna M. Balińska* RECENZJA KSIĄŻKI AUTORSTWA ADAMA E. SZCZEPANOWSKIEGO PT. WALORY I ATRAKCJE TURYSTYCZNE WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO, t. II. ATRAKCJE KULTUROWE Książka dr. Adama E. Szczepanowskiego o atrakcjach kulturowych województwa podlaskiego jest znakomitą kontynuacją pierwszej części wydanej w 2012 r. a poświęconej walorom przyrodniczym tego regionu1. Bogactwo walorów kulturowych województwa podlaskiego podobnie jak ogromne zasoby przyrodnicze tego obszaru – jak się wydaje – powinny być powszechnie znane, jest to wszak ziemia szeroko promowana. Jednak dopiero praca Adama E. Szczepanowskiego zbiera w sposób naukowy ogrom informacji na temat wybitnych i oryginalnych cech kulturowych Podlasia. Trzymając w rękach omawiany tom możemy sobie w sposób wymierny uświadomić, jak wielkie i znaczące są to zasoby. Oprócz najbardziej oczywistych walorów jakimi są zabytki architektury, przywołano tu świetne rozwiązania urbanistyczne. Autor uświadomił nas o mnogości i różnorodności teatrów, muzeów, galerii i skansenów, przywołano i przedstawiono wyjątkowe kulturowe i turystyczno-edukacyjne szlaki, wspomniano liczne imprezy kulturalne, nie zapomniano o sławnych ludziach regionu, a nawet przedstawiono specyfikę tutejszej, jakże oryginalnej kuchni. Wszystko to w oparciu o badania naukowe. Książka jest bowiem, mimo swej przystępności i łatwości lektury, dziełem naukowym. Autor posługuje się znakomitym warsztatem * 1 Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku. Pierwszy tom przedstawiono Czytelnikom „Przestrzeń & Regiony” w poprzednim zeszycie. 145 Grażyna M. Balińska naukowym, wykorzystuje rozległą literaturę (ponad 220 pozycji drukowanych i liczne źródła internetowe), stosuje przypisy, przeprowadza analizy i klasyfikacje, których wyniki zamieszcza w czytelnych tablicach. Praca ilustrowana jest licznymi, bardzo dobrymi fotografiami, bez których nie byłaby tak czytelna i wyrazista. Fotografie te są w dużej części autorskimi ujęciami Adama Szczepanowskiego. W niektórych przypadkach wsparły Autora swoimi zdjęciami osoby współpracujące, są też przepiękne zdjęcia Wiktora Wołkowa jak i inne fotografie ze źródeł zewnętrznych. Recenzentkę zaciekawiły szczególnie dwie fotografie – fot. 6.15 – Mural na budynku przy ul. Zamenhofa 2b, upamiętniający miejsce urodzin Ludwika Zamenhofa za pomocą sztuki współczesnej oraz fotografia 5.35 - Mogiły żołnierzy powstania styczniowego i Armii Czerwonej w Puszczy Augustowskiej, opatrzona komentarzem Autora: „Tak śmierć pogodziła Polaków i Rosjan”2. Bez mapek również nie sposób wyobrazić sobie takiej książki – a zawiera ich ona wiele: różnorodne, starannie opracowane, komunikatywne. Gdyby nie one – czytelnik nie mógłby ogarnąć tego bogactwa, jakie zawiera książka. W pracy, liczącej 484 strony, omówiono na początku rozwój historyczny obszaru z uwzględnieniem specyfiki poszczególnych subregionów Podlasia, ziemi suwalsko-augustowskiej i ziemi łomżyńskiej. Nie zapomniano tu o stolicy województwa oraz o wybitnych postaciach związanych z regionem. Następnie dr A. Szczepanowski przedstawił istotę turystycznych atrakcji kulturowych, rozumianych jako wyróżniające się walory kulturowe, duchowe lub materialne przyciągające turystów. Ta autorska definicja pozwala czytelnikowi dokładnie zrozumieć intencje i cele pracy. Omówione zostały tu wybrane atrakcje regionu i sposoby ich identyfikacji. Przedstawiono również – co jest bardzo cenne – najważniejsze cykliczne imprezy kulturalne w województwie. Bogactwo tematyczne tych imprez i ich ilość w skali całego roku zaskakuje, a opracowane w czytelnej tabelce3 zestawienie pozwala na orientację, co dzieje się od stycznia – po grudzień w różnych miejscach regionu. Autor przedstawia nie tylko rozkosze dla ducha, ale także – w następnej tabeli4 - wydarzenia miłe dla koneserów i znawców kuchni. Latem mianowicie – od czerwca po sierpień - odbywają się w różnych miastach Podlasia cykliczne imprezy kuchni regionalnej, o których warto pamiętać. Kolejny fragment pracy poświęcony jest omówieniu bogactwa rozwiązań urbanistycznych i architektonicznych regionu. Zainteresowany czytelnik dowie się z niego o najciekawszych, oryginalnych układach przestrzennych miast i pozna najlepszych reprezentantów poszczególnych stylów architektonicznych na terenie województwa. Obiekty wspaniałej architektury od gotyku 2 3 4 Pierwsza autorstwa dr. A. E. Szczepanowskiego, druga – prof. W. Czarneckiego. Tabela 2.2, s. 130÷134. Tabela 2.3, s. 137. 146 RECENZJA KSIĄŻKI… aż po postmodernizm i architekturę III Rzeczypospolitej występują na terenie województwa bardzo licznie – jak możemy się dowiedzieć z książki dr. Szczepanowskiego. Są tu imponujące świątynie różnych wyznań, gmachy użyteczności publicznej i obiekty usługowe. Autor nie zapomniał o architekturze wiejskiej – o wzruszającym pięknie starych chat wiejskich, o uroku dworków drobnej szlachty i wdzięku małych świątynek wielu religii (wiejskich kościołów katolickich, meczetów, molenn staroobrzędowców, cerkiewek, synagog) a nawet o maleńkich kapliczkach przydrożnych. Także architektura militarna znalazła swoje miejsce w tym rozdziale. Autor informuje nas o fortach w Piątnicy pod Łomżą i o twierdzy Osowiec. Nie pomija też interesujących zespołów koszar, m.in. w Augustowie, Białymstoku, Suwałkach, Zambrowie. Kolejny rozdział swej pracy poświęcił dr Szczepanowski muzeom, skansenom i galeriom sztuki województwa podlaskiego. Podkreślić trzeba ogromną wiedzę i orientację Autora, który omawia szczegółowo najciekawsze zespoły wystawiennicze i ich zasoby. Nie zapomina o atrakcji, jaką jest Muzeum Pisanki powstałe z liczącej ponad 1000 eksponatów prywatnej kolekcji państwa Ireny Stasiewicz-Jasiukowej i Jerzego Jasiuka z Warszawy, ofiarowanej w darze Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu, obecnie z ponad 1900 eksponatami, będące pod opieką pana Wojciecha Boguckiego – wybitnego miniaturzysty. Omawia też rozległe i bogate Muzeum Podlaskie w Białymstoku z licznymi palcówkami w regionie. Jedną z nich jest Muzeum w Tykocinie, gdzie oprócz kolekcji judaistycznej są inne – również ciekawe – jak choćby kolekcja dawnego aptekarstwa prezentująca wyposażenie aptek minionych czasów. Kolejną z ciekawostek muzealnictwa jest wystawa „Tajemniczy ręcznik” w Muzeum w Bielsku Podlaskim, gdzie zobaczyć można eksponaty i poznać tradycje związane z ręcznikami obrzędowymi. W pracy przedstawiono też unikatowe Muzeum Ikon w Supraślu, Muzeum Wojska w Białymstoku z jego patriotycznymi wystawami, Muzeum Okręgowe w Suwałkach m.in. z oddzielnym zespołem poświęconym Marii Konopnickiej. Znalazło się też w książce miejsce, aby omówić liczne galerie sztuki i ich zasoby. Wśród tych bogatych i interesujących wiadomości ujmująca szczególnie jest jedna – dbałość o edukację najmłodszego pokolenia. Dziś, gdy maleje rola historii w nauczaniu dzieci i młodzieży, prawie w każdym muzeum województwa podlaskiego znajdziemy znakomite programy edukacyjne dla maluszków i nieco starszych dzieci. Programy te, uczące poprzez zabawę i naukę równocześnie, na pewno zapadają w pamięć najmłodszych. Takie spotykamy w muzeum tykocińskim (warsztaty i lekcje poświęcone historii miasta i kulturze żydowskiej), w muzeum w Bielsku Podlaskim, gdzie dzieci od przedszkolaków poczynając a na szkołach ponadgimnazjalnych kończąc uwrażliwiają się na sztukę, tradycję i historię – to bardzo cenna inicjatywa. Muzeum Wojska w Białymstoku – jak czytamy – również 147 Grażyna M. Balińska dysponuje znakomitymi ofertami dla dzieci i młodzieży, ucząc od lat najmłodszych patriotyzmu i zainteresowania historią. Obcowania ze sztuką uczą szczególnie galerie, zwłaszcza Galeria Ślendzińskich. Tam równocześnie mali, utalentowani artyści mogą wypowiedzieć się w pracy twórczej. Dziecko jest zatem najważniejsze w muzeach województwa podlaskiego. I o tym także dowiadujemy się z cennej pracy dr. Szczepanowskiego. Jest też dziecko podmiotem wystaw, jak choćby tej: „Dziecięce troski i beztroski. Dziecko w społeczności wiejskiej Podlasia XIX i XX w.” w Białostockim Muzeum Wsi. Ale są też programy wyłącznie dla dorosłych - oto w tym samym Muzeum Wsi możemy oglądać ciekawą ekspozycję pt. „Leśna Bimbrownia”. O tym i o wielu innych muzeach - z Augustowa, Drohiczyna, Puńska i innych miejscowości dowiadujemy się od Autora. Kolejny rozdział książki poświęcony jest najważniejszym szlakom turystycznym, bo przecież i szlak Kanału Augustowskiego, i Podlaski Szlak Bociani, i Kraina Otwartych Okiennic, i wiele innych – są bogactwem tej ziemi. Ale największą moją aprobatę i wdzięczność budzi wzmianka o jeszcze nieoznakowanym Szlaku Miejsc Pamięci Walk o Niepodległość Ziem Województwa Podlaskiego. Jest to inicjatywa godna najszerszego poparcia. Ta propozycja prof. Witolda Czarneckiego i dr. Adama Szczepanowskiego zasługuje na szybką realizację. Czekają miejsca i czekają żołnierze, którzy oddali swe życie w powstaniu listopadowym, powstaniu styczniowym i narażali swe życie podczas walk Armii Krajowej. Ten szlak utrwali pamięć ich wszystkich. Rozdział ostatni poświęcił Autor stolicy województwa. Białystok – miasto wielu narodowości, a co za tym idzie – miasto wielu religii, wielu języków, różnych tradycji i kultur, ośrodek akademicki i naukowy, niegdyś ośrodek przemysłu – wypracował sobie znakomite szlaki demonstrujące przebogate zasoby kulturowe. Znajdujemy tu np. takie skrajności tematyczne jak „Szlak Architektury Drewnianej” – z jednej strony i „Szlak Architektury PRL” z drugiej. Książka dr. Adama E. Szczepanowskiego przekazuje nam te i wiele innych informacji w sposób czytelny i przystępny, prowadząc nas przez ziemię województwa podlaskiego. Praca nie jest jednak zwykłym przewodnikiem, ale - jak już zaznaczono - znakomicie skonstruowaną dysertacją naukową. To czyni ją wartością dla różnych grup czytelników. Zainteresuje na pewno turystów, ale będzie niezbędna także dla studentów i pomocna badaczom naukowym, a może przyda się także pracownikom administracji. Recenzent powinien też wskazać strony słabe lub dyskusyjne książki. Jest to w tym przypadku najtrudniejsze. Tak starannie skonstruowana praca, będąca skarbnicą informacji o województwie podlaskim zasługuje przede wszystkim na uznanie jako bardzo wartościowa pozycja. 148 RECENZJA KSIĄŻKI… Oczywiście można dyskutować z Autorem, dlaczego pominął wiele jeszcze innych ciekawych atrakcji i inicjatyw turystycznych w regionie. Zabrakło informacji o znakomitym pomyśle, jakim jest Ogród Bajek „Sowa” w Kaletniku koło Suwałk, powstały kilka lat temu z inicjatywy i pomysłu państwa Balcerów. Ogród cieszył się dotąd wielkim powodzeniem. Pięknie położony i urządzony, z programem edukacyjnym i z atrakcjami nawet dla najmłodszych maluszków – dziś jest zagrożony konkurencją. Oto Suwalska Izba Rolniczo-Turystyczna uzyskała dofinansowanie unijne na budowę siedmiu Wiosek Bajek. Wioski powstaną w okolicach Suwałk, a tematyka ich będzie podobna do pierwowzoru w Kaletniku. Zabrakło też informacji o największym na świecie (tak!) termometrze tradycyjnym w Ośrodku Maniówka w Nowej Wsi koło Suwałk. Termometr ma wysokość 265 cm i jest wykonany ze szkła barowo-krzemowego, a wypełniony jest alkoholem. Jest czuły na temperatury bardzo niskie, jakie zdarzają się w tamtych okolicach. Podobno jest kandydatem do wpisu do Księgi rekordów Guinnessa. Być może wydanie książki wyprzedziło jednak tę realizację. Inną pominiętą atrakcją jest Wioska Gliniana w Kuklach nad jeziorem Pomorze w Puszczy Augustowskiej. 20 okrągłych domków wykonanych z gliny i słomy – nowoczesnych, ale z tradycyjnych materiałów, w technologii z pogranicza polsko-litewskiego, jest ciekawostką lokalną. Tam też - w Kuklach działa Stowarzyszenie ALTERNATIV SAILING, które popularyzuje sporty wodne i organizuje Ogólnoświatowe Regaty Łódek Okrągłych. Może szkoda, że nie wspomniał Autor szerzej o Sanktuarium Maryjnym w Studzienicznej z jedynym w swoim rodzaju wzruszającym Różańcem na Wodzie, co roku w dniu 15. sierpnia gromadzącym turystów, pielgrzymów i miejscową ludność. Trochę – ale za mało - informacji uzyskuje czytelnik na temat fortyfikacji niemieckich i linii bunkrów rosyjskich, które wzniesiono na tej rozdartej ziemi w latach drugiej wojny światowej5. W okolicach Lipska nad Biebrzą warto obejrzeć liczne acz niezabezpieczone bunkry z linii Mołotowa. W Bakałarzewie koło Raczek można z kolei zwiedzić interesujący bunkier – muzeum z eksponatami z drugiej wojny światowej, czynny dzięki inicjatywie pasjonatów, właścicieli tego terenu, pana Adama Strużyka i jego żony 6. Pisząc o przemyśle regionu, może warto pomyśleć o sugestii na temat szlaku ginących młynów, tartaków, gorzelni, suszarni tytoniu – tych dziedzin przemysłu, które były kiedyś wizytówką tego obszaru. 5 6 Autor wspomina o nich na str. 227 pracy. Jest to dwukondygnacyjny schron bojowy o zrekonstruowanym wyposażeniu i przystosowany do zwiedzania, określany jako Skansen Fortyfikacji Prus Wschodnich w Bakałarzewie. 149 Grażyna M. Balińska Oczywiście można by o tym wszystkim dyskutować – pewnie nigdy nie wyczerpie się tematu, a gdyby nawet – to wówczas praca musiałaby zapewne wzbogacić się o kolejny tom. (Może zresztą taki powstanie.) Pisząc o tym nie zamierzam wyrażać zastrzeżeń, zwracam jedynie uwagę na niezmierzone bogactwo tematu. Jedyny brak – to brak indeksu miejscowości, ale wyobraźcie sobie Państwo, jaki to byłby tom? Podsumowując jeszcze raz podkreślam, że znakomita praca dr. Adama E. Szczepanowskiego jest pierwszą, która uświadamia czytelnikowi, jak wielki jest potencjał tego regionu, jak liczne bogactwa natury i atrakcje kulturowe wydała ta ziemia i ludzie. Praca napisana z ogromną wiedzą, wnikliwością, starannością i kulturą budzi podziw zakresem i znajomością szczegółów. Jestem przekonana, że znajdzie wielu zainteresowanych odbiorców bo w pełni na to zasługuje. Doczeka się też pewnie kolejnych wydań. prof. dr hab. inż. arch. Grażyna M. Balińska 150 KRONIKA Adam Edward Szczepanowski* X PODLASKIE FORUM EKONOMISTÓW Już po raz X spotkali się podlascy ekonomiści i przedsiębiorcy na Forum Ekonomistów. Tym razem spotkanie - w formie konferencji- odbyło się w Wyższej Szkole Finansów i Zarządzania w Białymstoku w dniu 6 grudnia 2013 r. Na Forum przybyli profesorowie, doktorzy i pozostali pracownicy naukowo-dydaktyczmi z białostockich uczelni: Uniwersytetu w Białymstoku, Politechniki Białostockiej oraz Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania, a także studenci oraz przedstawiciele podlaskich przedsiębiorców, m.in. Podlaskiego Klubu Biznesu i Podlaskiego Związku Pracodawców. Spotkanie otworzył J.M. Rektor WSFiZ w Białymstoku prof. dr hab. Józef Szabłowski, który podkreślił m.in. znaczenie wspólnych spotkań „świata nauki” ze „światem biznesu”. Po otwarciu konferencji rektor wręczył referentom pamiątkowe albumy z okazji 20-lecia WSFiZ w Białymstoku, a wszystkich uczestników Forum zaprosił na jubileuszowy tort z napisem „X PODLASKIE FORUM EKONOMISTÓW”. Otwarcie Forum przez Rektora WSFiZ w Białymstoku prof. dr. hab. J. Szabłowskiego. * Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku. 151 Adam E. Szczepanowski Po krótkiej przerwie na kawę, ideę Podlaskiego Forum Ekonomistów przypomniał współprowadzący spotkanie dr Adam Edward Szczepanowski (WSFiZ w Białymstoku), wskazując przede wszystkim na wypracowany w 2008 r. główny cel Forum, którym jest wymiana myśli i doświadczeń pomiędzy ekonomistami wyższych uczelni województwa podlaskiego, podlaskimi przedsiębiorcami oraz politykami w zakresie ważnych aktualnych problemów życia społeczno-gospodarczego kraju i regionu. Przed wygłoszeniem referatów poprosiliśmy uczestników Forum, którzy byli jednocześnie uczestnikami IX Kongresu Ekonomistów Polskich w Warszawie w dn. 28-29.11.2013 r., aby podzielili się wrażeniami i najważniejszymi przesłaniami z Kongresu. O zabranie głosu poprosiliśmy prof. dr hab. Pysza- uczestnika panelu głównego Kongresu, który mówił o społecznej gospodarce rynkowej. Prof. dr hab. Marek Proniewski nawiązał do trudnego problemu OFE. Dr Ewa Gruszewska zwróciła uwagę na dyskusję dotyczącą znaczenia kapitału na różnych etapach rozwoju gospodarczego, a prof. Adam Sadowski zauważył, iż w Kongresie uczestniczyła znaczna grupa ekonomistów rolnictwa, co wskazuje na rosnącą rolę rozważań mikroekonomicznych a jednocześnie istotne znaczenie samego rolnictwa w procesach gospodarczych. Dr Adam E. Szczepanowski zwrócił uwagę na podkreślany na Kongresie kierunek interdyscyplinarności w ekonomii i odnoszenie się do wartości, a więc aksjologii i kultury. Pierwszy referat pt.„Uwarunkowania ekologiczne rozwoju regionów peryferyjnych” przedstawił prof. dr hab. Marek Degórski - dyrektor Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN w Warszawie. Zwrócił on m.in. uwagę na znaczenie obszarów funkcjonalnych, obszarów przyrodniczo cennych i obszarów krajobrazu kulturowego, które mają szczególne znaczenie dla rozwoju regionów Polski wschodniej. Chociaż województwa leżące w tym obszarze nie posiadają gleb I i II grupy bonitacyjnej, to bardzo dobrze sobie radzą stawiając na np. na hodowlę bydła i produkcję mleka (szczególnie województwo podlaskie i warmińsko-mazurskie). Prof. M. Degórski podkreślał też w swoim wystąpieniu potrzebę wzmacniania intelektualnego oraz innowacyjności, które mogą być z powodzeniem stosowane w każdych warunkach, a w szczególności na czystych obszarach, w oddaleniu od zgiełku dużych miast. Sprzyja temu swobodna lokalizacja, dzięki nieograniczonym możliwościom komunikowania się, które daje dostęp do sieci internetowej. Drugi referat pt. „Sektor publiczny w rozwoju gospodarczym regionów peryferyjnych” przedstawiła prof. dr hab. Renata Przygodzka z Wydziału Ekonomii i Zarządzania Uniwersytetu w Białymstoku. Pani Profesor, która pełni aktualnie funkcję zastępcy prezydenta Białegostoku, poruszyła między innymi zagadnienie wskaźników rozwoju regionu, nie zatrzymując się wyłącznie na najczęściej przytaczanym wskaźniku wzrostu, czyli PKB na jednego miesz- 152 X PODLASKIE FORM EKONOMISTÓW kańca. Inne ważne czynniki świadczące o rozwoju to nakłady na badania i rozwój (B+R), wskaźnik zatrudnienia, bezrobocia i inne. Prof. R. Przygodzka podkreśliła też rolę sektora publicznego, który w wielu regionach peryferyjnych stanowi źródło zatrudnienia dla wielu mieszkańców. Dyskusja na Forum. Dyskusja, po wygłoszonych referatach była w opinii wszystkich uczestników Forum bardzo żywa i interesująca. Prof. Marek Proniewski, który od wielu lat zajmuje się badaniami obszarów peryferyjnych w Europie, zwrócił uwagę na zbyt małe wykorzystanie transgraniczności i wielokulturowości. Wskazał też na potrzebę kształcenia w kierunku przedsiębiorczości i przede wszystkim wykorzystania potencjału ludzkiego. Potrzebne jest tworzenie nowych miejsc pracy, aby zatrzymać migrującą, wykształconą młodzież dla budowania bogactwa naszych regionów. Prezes Podlaskiego Związku Pracodawców dr Wojciech Winogrodzki optował za rozwojem regionów peryferyjnych, przede wszystkim poprzez rozwój przedsiębiorstw, ale nie turystycznych, ponieważ mają one zbyt mały potencjał. Rozwój regionów peryferyjnych - zdaniem prezesa - powinien koncentrować się w dużych ośrodkach, takich jak Białystok, Suwałki, Łomża. Inne podejście przedstawiali m.in. prof. M. Degórski i dr A. Szczepanowski, którzy podkreślali potrzebę wykorzystania walorów przyrodniczych i kulturowych województw Polski Wschodniej, z jednoczesnym otwarciem na nowe technologie IT, które dzięki swobodnej lokalizacji mogą być częściej wybierane w zacisznych i czystych regionach (tak było między 153 Adam E. Szczepanowski innymi z „Dolina Krzemową” w USA). Prezes Podlaskiego Klubu Biznesu Lech Pilecki zdecydowanie przeciwstawił się używaniu pojęcia „regiony peryferyjne”, które od razu kojarzone są z czymś gorszym, z zacofaniem. Podkreślił istnieje wielu firm w województwie podlaskim, które mają już znakomitą renomę nie tylko w Polsce, ale w Europie i na świecie. Są to zarówno firmy mleczarskie, takie jak „Mlekowita”, a także firmy zajmujące się np. produkcją specjalistycznego sprzętu medycznego. To czego nam brak - podkreślił prezes PKB - to dobrze przygotowanej promocji regionu. W dalszej otwartej dyskusji zaproponowaliśmy pozytywne hasło promocyjne dla naszego regionu: „Jesteśmy oknem na zachód o ponadprzeciętnym potencjale”. „Oknem” dla naszych partnerów ze wschodu, o których nie możemy nigdy zapominać. Na zakończenie X Podlaskiego Forum Ekonomistów, współprowadzący spotkanie prof. dr hab. Adam Sadowski - prezes PTE Oddział Białystok podziękował prelegentom za merytoryczne, bardzo dobrze przygotowane referaty, władzom uczelni za gościnność, a wszystkim zaproszonym za udział w Forum. Zaprosił też wszystkich na kolejną debatę, która ma się odbyć na Uniwersytecie w Białymstoku w pierwszej dekadzie 2014 r. dr Adam Edward Szczepanowski - wiceprezes PTE Oddział w Białymstoku 154
