Pobierz cały projekt w formie elektronicznej
advertisement
,, Trzecia Rzesza i naziści na terenie Dolnego Śląska’’ Projekt naukowy 2014 uczniów SPOŁECZNEGO GIMNAZJUM NR 7 im. Juliusza Słowackiego w Krakowie Kacper Balawajder Szymon Malina Tomasz Zapiór Promotor: Pani Monika Witalis-Malinowska SPIS TREŚCI Wstęp………………………………………………………………………………… 3 Wprowadzenie……………………………………………………………………….4 Czy Wrocław był nazywany miastem Adolfa Hitlera? Jeżeli tak, to dlaczego?” …………………………………………………………………………………………6 Jaką rolę pełnił zamek Czocha podczas II wojny światowej? Tajne bronie III Rzeszy. ………………………………………………………………………………………. 15 Jaką tajemnicę kryją hitlerowskie sztolnie na terenie Dolnego Śląska’? ………………………………………………………………………………………..20 Zakończenie……………………………………………………………………….. 27 English Summary…………………………………………………………………. 28 Zdjęcia……………………………………………………………………………… 29 Bibliografia…………………………………………………………….……………30 2|Page WSTĘP Temat pracy badawczej realizowanej w trakcie tegorocznego obozu naukowego na Dolnym Śląsku wybraliśmy ze względu na nasze zainteresowania i wielką chęć zdobywania wiedzy. Naszą promotorką jest Pani Monika Witalis Malinowska. Temat jest bardzo obszerny, więc aby go zrealizować postawiliśmy trzy pytania badawcze: 1. ,, Czy Wrocław był nazywany miastem Adolfa Hitlera? Jeżeli tak, to dlaczego?” 2. ,, Jaką tajemnicę kryją hitlerowskie sztolnie na terenie Dolnego Śląska’’? 3. ,,Jaką rolę odegrał w czasie II wojny swiatowej zamek Czocha? Każde pytanie jest przeznaczone dla danej osoby, czyli kolejno dla Tomasza, Kacpra i Szymona. Aby nasza praca była ciekawa i rzetelna będziemy korzystać z literatury naukowej, popularno-naukowej, broszur informacyjnych, wiedzy przewodników, źródeł internetowych oraz filmów dokumentalnych. Przeprowadzimy sondaż uliczny. 3|Page WPROWADZENIE Ryc.1 Herb Wrocławia1 Trzecia Rzesza była państwem istniejącym w latach 1933 - 1945. Na jej czele stał Adolf Hitler, który doszedł do władzy w demokratycznych wyborach parlamentarnych w 1933 roku. Hitler od roku 1921 był przywódcą NSDAP, czyli Narodowo -Socjalistycznej Niemieckiej Robotniczej Partii Pracy. Oficjalną ideologią Trzeciej Rzeszy był nazizm. Zasady nazizmu zostały sformułowane w książce ,,Mein Kampf’’ autorstwa Hitlera. Napisał ją kiedy przebywał w więzieniu. Twierdził on, że Niemcy są rasą panów, której do dalszego rozwoju potrzebna jest przestrzeń życiowa na wschodzie Europy , a naród niemiecki powinien panować nad całym światem. Upowszechnił też hasła dotyczące np. walki z bezrobociem, wzorowane na tych głoszonych przez socjalistów. Nadawał im jednak charakter skrajnie nacjonalistyczny. Nazizm, podobnie jak faszyzm za główne zagrożenie uznawał system komunistyczny i Żydów. Hitler obarczał ich za wszystkie klęski państwa niemieckiego . Pod koniec stycznia 1933r. prezydent niemieckiej Źródło: Herb Wrocławia, http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/Herb_wroclaw.svg/2000pxHerb_wroclaw.svg.png, 12.10.2104 1 4|Page Rzeszy Paul von Hindenburg, mianował Adolfa Hitlera kanclerzem rządu koalicyjnego. Wykorzystując podpalenie Reichstagu, przywódca nazistów doprowadził do ostatecznej delegalizacji innych partii politycznych. W sierpniu 1934 całą władzę nad Rzeszą objął Hitler na skutek śmierci prezydenta Hindenburga, przejmując jego stanowisko. Führer (funkcja łącząca prezydenturę i premierostwo) objął całkowitą kontrolę nad obywatelami III Rzeszy. Podporządkował sobie wszystkie partie polityczne. Największą wagę poświęcano indokrynacji dzieci i młodzieży. Uważano, że muszą one pojąć idee nazistowską. Tak powstało Hitlerjugend, czyli młodzieżowa organizacja nazistowska. Z 9 na 10 listopada, miała miejsce Noc Kryształowa, czyli pogrom ludności żydowskiej.2 2 5|Page CZY WROCŁAW BYŁ NAZYWANY MIASTEM ADOLFA HITLERA? Ryc. 2 Ulica Świdnicka we Wrocławiu3 KRÓTKA HISTORIA WROCŁAWIA Osada została założona po roku 900 przez słowiańskego księcia Wratislawa. To właśnie od jego imienia pochodzi nazwa miasta. W latach 960-972 nad Śląskiem panował pierwszy książę Polski - Mieszko I4. Dzięki staraniom Bolesława Chrobrego w roku 1000 ustanowiono tu biskupstwo jako jedno z pierwszych w Polsce 5. W 1335r., po śmierci ostatniego wrocławskiego Piasta księcia Henryka VI król Polski Źródło: Ulica Świdnicka we Wrocławiu, http://atrakcje-wroclawia.pl.tl/%26%239679%3B-IIIRzesza.htm, 12.10.2014 4 Zob. M. Łagiewski, Wrocław Przewodnik, Wrocław 1995, s. 3 5 Zob. Witamy we Wrocławiu, przewodnik, s.1 3 6|Page Kazimierz Wielki zawarł z królem Czech - Janem Luksemburskim traktat wyszechradzki. Zawierał on rezygnację ze Śląska na rzecz monarchii czeskiej. Dynastia Jagiellonów panowała do roku 1526, kiedy to miasto przeszło we władanie austriackich Habsburgów. W 1741r. Wrocław został zdobyty przez Prusy i był w ich władaniu przez 200 lat6. Panowanie Hohenzollernów skończyło się w 1918 roku7. „W 1945 miasto zostało ogłoszone twierdzą i zniszczone w czasie walk między Armią Czerwoną i Wehrmachtem. Po II wojnie światowej Wrocław decyzją konferencji poczdamskiej został włączony do Polski.”8 WROCŁAW W 1933r. Na początku lat 30-tych Wrocław (z niem. Breslau) liczył 625 tys. mieszkańców. Widoczny był kryzys ekonomiczny: wysokie bezrobocie we Wrocławiu wynosiło ok. 25%. W związku z tym radykalne partie polityczne zyskiwały coraz większe poparcie. Zwolennicy różnych partii spierały się między sobą, co powodowało wybuchy przemocy. Jeszcze zanim naziści objęli władzę w styczniu 1933 r., mieszkańcy byli terroryzowani przez nazistowskie bojówki. 9 NARODOWY SOCJALIZM WE WROCŁAWIU (1933-45) I PROPAGANDA NAZISTOWSKA Naziści chcieli mieć całkowity wpływ na społeczeństwo, dlatego przeciwników politycznych aresztowano i zastraszano. Zlikwidowano konstytucję Niemiec i wszystkie partie polityczne. Jedyną partią w Niemczech, która była dozwolona to Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza (NSDAP). Jako cel stawiała sobie zlikwidowanie republiki i stworzenie państwa totalitarnego. Na czele stał wódz, czyli Führer. Opierała się na nacjonalizmie, antysemityzmie i rasizmie. W 1945r. liczyła 8,5 mln członków. Szerzyła propagandę, aby móc kontrolować społeczeństwo. Utworzono Ministerstwo do Spraw Oświecenia Narodowego i Propagandy, którego Zob. M. Łagiewski, Wrocław…, s.18-22 Zob. http://pl.wikipedia.org/wiki/Hohenzollernowie 8 Źródło: http://slaskwroclaw.info/index2.php?id=wroclaw-historia 9 Zob. http://atrakcje-wroclawia.pl.tl/%26%239679%3B-III-Rzesza.htm 6 7 7|Page celem było rozpowszechnianie kultu Hitlera poprzez wiece oraz polityczne, sportowe i kulturalne imprezy masowe. Wymienić tu można XII Ogólnoniemiecki Zjazd Śpiewaczy i Niemieckie Święto Sportu i Gimnastyki. Również teatry wrocławskie i uniwersytet podlegały nazistowskiej kontroli tak, by propagowały idee nazistowskie. Nieodpowiednich ludzi zwalniano ze stanowisk, dobierano odpowiednie repertuary i programy nauczania10. Ryc. 3 Przemowa Hitlera11 DESLAWIZACJA Wraz z przejęciem władzy prez nazistów rozpoczęto kampanię deslawizacji Śląska. Polegała ona na zmienianiu brzmiących z polska i słowiańska nazw miejscowości. 10 maja 1933 na placu Wolności (wtedy Schloßplatz) odbyło się palenie książek. Wydarzenie to zostało opisane w prasie jako „wielka akcja 10 Zob. http://atrakcje-wroclawia.pl.tl/%26%239679%3B-III-Rzesza.htm Źródło: Przemowa Hitlera http://www.banzaj.pl/pictures/aktualnosci/historia/Adolf_Hitler/THUMBS/THUMB_PAN_adolf_hitler_3.j pg 11 8|Page czyszczenia” i „wytrzebienie nie-niemieckiego ducha”. Wrocław utracił też w 1938r. swój nadany przez niemieckiego cesarza herb, zmieniony na bardziej niemiecki12. NOC KRYSZTAŁOWA W nocy z 9 na 10 listopada 1938 r. doszło do antyżydowskich zamieszek, splądrowano sklepy i domy należące do Żydów. Spalono większość synagog, w tym największą Nową Synagogę13. Istnięją dwie teorie wyjaśniające nazwę pogromu. Pierwsza odnosi się do odłamków szkła i kryształów pochodzacych ze zniszczonych budynków. Druga mówi o "krystalizacji", czyli oczyszczeniu narodu niemieckiego z innych narodów, głównie Żydów14. OBOZY KONCENTRACYJE We Wrocławiu na osiedlu Dürrgoy powstał jeden z pierwszych w Niemczech obóz koncentracyjny. Funkcjonował od 28 kwietnia 1933 r. do 10 sierpnia tego samego roku. W obozie przetrzymywano od ośmiuset do tysiąca więźniów. Pracowali oni w zakładach chemicznych „Silesia”. Obóz ten należał do tzw.”dzikich”, czyli tymczasowych obozów. Jego rolą było zastraszanie i izolowanie komunistów oraz elit demokratycznych miasta. Pod wpływem opinii publicznej został zlikwidowany15. W sierpniu 1940 roku około 60 kilometrów od Wrocławia powstał obóz koncentracyjny Groß-Rosen (dziś Rogoźnica). Uzyskał on pozycję największego obozu w regionie. Podlegało mu około 100 obozów, które znajdowały się często w bezpośrednim sąsiedztwie zakładów zbrojeniowych i lotniczych 16. KAPITULACJA WROCŁAWIA 25 lipca 1944 r. miasto ogłoszono twierdzą (z niem. Festung Breslau), a pół roku pózniej z racji dużego niebezpieczeństwa zaczęto ewakuować ludność cywilną. Tamże Tamże 14 Zob. http://pl.wikipedia.org/wiki/Noc_kryszta%C5%82owa; Zob . też relację z pogromu Żydów: N. Davis, R. Moorhaus, Mikrokosmos, Kraków 2002, s.401-402 12 13 15 16 Zob. http://pl.wikipedia.org/wiki/KZ_D%C3%BCrrgoy Zob. http://atrakcje-wroclawia.pl.tl/%26%239679%3B-III-Rzesza.htm 9|Page Od 15 lutego do 1 maja 1945 roku Luftwaffe utrzymywała most powietrzny z III Rzeszą. Przez ten czas wykonano około 2 tysiące lotów i przewieziono do oblężonego miasta 1638 ton zapasów. Te akcje wzmocniły Wrocław. Jednak w nocy z 1 na 2 kwietnia 1945r. 750 samolotów radzieckich rozpoczęło masowe bombardowania miasta. Skapitulowało 6 maja 1945 r. jako jedno z ostatnich miast niemieckich, cztery dni po zdobyciu Berlina, dwa dni przed podpisaniem przez Niemcy ogólnej kapitulacji.17 Ryc.4 Wrocław w 1945r.18 CZY WROCŁAW BYŁ MIASTEM HITLERA? Wrocław był drugim najważniejszym miastem po Berlinie. Na uwagę zasługuje jego położenie. Bliskość granic Polski i Czech oraz pozostałych państw Europy południowo - wschodniej sprawiała, że Wrocław stanowił okazania siły i jedności wszystkich Niemców. doskonałe miejsce do Posiadał również znaczenie Na podst. inf. od przewodnika oprowadzającego po Wrocławiu Źródło: Wrocław w 1945r., http://www.eioba.org/files/user22760/a207746/Katedra_01_widok-naokolic_zniszczenia.jpg 12.10.2014 17 18 10 | P a g e strategiczne: w przeddzień napadu na Polskę w 1939r. to właśnie we Wrocławiu zebrały się oddziały Wehrmachtu i stąd wyruszyły na wschód. Hitler wielokrotnie odwiedzał Wrocław: np.pierwszy raz w 1932r. podczas swojej kampanii wyborczej do Reichstagu, w 1937r. podczas Ogólnoniemieckiego Zjazdu Śpiewaczego, a także podczas innych uroczystości propagandowych. W 1938r. nazistowska partia NSDAP była popierana przez większość mieszkańców. Trzeba wyjaśnić, że w dużej mierze dlatego, że likwidowano ruch oporu, np. poprzez terror, wywózkę do obozów koncentracyjnych. Organizowano wielkie manifestacje na cześć przywódcy. Nie można go jednak nazwać miastem Adolfa Hitlera. Deslawizacja, Noc Kryształowa, imprezy propagandowe miały go takim uczynić, ale się to nie udało. Czasy nazistowskie i postać samego Hitlera przypomina we Wrocławiu szereg miejsc: - Stadion Olimpijski, - Hala Stulecia (wpisana na listę dziedzictwa UNESCO), - Plac Wolności, - Komenda Wojewódzka Policji we Wrocławiu, - Sąd Okręgowy we Wrocławiu, - Rejonowy Zakład Karny przy ul. Klęczkowskiej. Wrocław, jak żadne inne miasto w Polsce wypełniony jest podziemnymi umocnieniami i tunelami, np. pod Placem Solnym znajduje się gigantyczny schron. Jego ściany wyglądają, jakby dopiero co opuścili go Niemcy: napisy po niemiecku, dobrze zachowane detale. Trudno się dziwić, że do chwili obecnej krąży wiele legend o podziemnych tajemnicach Wrocławia związanych z czasami hitlerowskimi 19. Będąc we Wrocławiu przeprowadziliśmy ankietę : 19 Na podst. inf. od przewodnika oprowadzającego po Wrocławiu 11 | P a g e Czy wie Pan/Pani w którym roku Wrocław przestał być miastem niemieckim? 25% Znam pełną datę 40% Nie wiem Znam tylko rok 35% Poprawna odpowiedź: 6 maja 1945 roku 12 | P a g e JAKĄ ROLĘ PEŁNIŁ ZAMEK CZOCHA DLA WOJSK NIEMIECKICH? UZBROJENIE, TAJNE MIEJSCA I PROJEKTY III RZESZY. ZAMEK CZOCHA Zamek Czocha powstał pod koniec XIII wieku. W 1909 roku zamek został zakupiony przez Ernesta Gütschowa za 1,5mln marek, który w 1912 nakazał przebudować tą twierdzę berlińskiemu architektowi. Podczas remontu wiele zabytkowych części zamku zostało zniszczonych, w fosie dawnego obiektu powstał zwierzyniec. Gütschow był drezdeńskim przedsiębiorcą, który miał wiele fabryk tytoniu . Podczas wojny przekazał wielką warownię w ręce III Rzeszy. Podczas II wojny światowej na terenie warowni mieściła się szkoła szyfrantów Abwehry. Były to osoby odbierające lub kodujące różne tajne wiadomości III Rzeszy np. o położeniu wojsk Armii Czerwonej lub kiedy i jaką trasą Adolf Hitler udaje się do Wrocławia. Na terenie twierdzy umieszczona była maszyna do takich zadań pod kryptonimem „RybaMłot”, dzięki której agenci Abwehry odszyfrowywali radzieckie szyfrogramy. Najprawdopodobniej nocowali tam też przechodzący żołnierze, których zguby można znaleźć do dziś. 20212223 Ryc.5 Zamek Czocha 24 BROŃ WOJSK NIEMIECKICH NA DOLNYM ŚLĄSKU 20.Narodowy Instytut Dziedzictwa, Zamek Czocha, Internet, http://pl.wikipedia.org/wiki/Zamek_Czocha 21Jaką rolę pełnił zamek Czocha dla wojsk niemieckich? Źródło : Informacje Przewodnika Miasto : Wrocław 22 Maszyna deszyfracji “Ryba-Piła”, Internet, http://druga-wojna.site.vot.pl/tag/ryba-miecz/ 23 Zamek Czocha, Film Historyczny, https://www.youtube.com/watch?v=aKNx8XZK4qI 24 Ryc.4 Zamek Czocha http://pl.wikipedia.org/wiki/Zamek_Czocha#mediaviewer/File:Zamek_Czocha_front_1.jpg 13 | P a g e Hitler bardzo cenił sobie ziemie Dolnego Śląska, dlatego zbudowano tu sporo bunkrów. Na Dolnym Śląsku operowało dużo jednostek bojowych. Powstało tam wiele fabryk produkujących broń dla wojsk piechoty i lotnictwa. W wielu zamkach zrobiono tajne laboratoria w których testowana była nowa broń chemiczna, jak i materiały wybuchowe. 25 Armia niemiecka wyprodukowała, jak i zakupiła wiele produktów zbrojeniowych takich jak broń artylerii: haubica leFH , moździerz, wyrzutnia BM 14, czy armaty przeciwlotnicze, mieli także wojaka piechoty, ale warto wspomnieć o ich lotnictwie. W skład wojsk lotniczych wchodziły samoloty takie jak: myśliwce Dornier-Do 17, Focke-Wulf Ta 152, Messerschmitt Me 210 oraz 410 Messerschmitt 410 Hornisse, odrzutowce typu Messerschmitt Me 262 Schwalbe, bombowce Arado Ar 234 oraz śmigłowce . Najbardziej znanym szwadronem lotniczym była Luftwaffe. Była ona stworzona z rozkazu Adolfa zakwaterowane lotniskach Dolnego Hitlera. Warto dodać, że samoloty te były na na terenie Śląska. Działa przeciwpancerne i przeciwlotnicze umieszczane były w starych warowniach. Ryc.6 Flettner FI 282 Kolbir 26 Wyposażenie niemieckiego piechura składało się z wysokich butów, munduru i hełmu z godłem niemieckim , broni na krótki i długi dystans, oraz noża bądź sztyletu. Często nosili też broń przeciwpancerną lub miny.27 28 Bunkry i Fabryki III Rzeszy na Tereni Dolnego Śląska, Informacje Przewodnika, Wrocław Flettner FI 282 Kolbir https://www.google.pl/search?q=Flettner+FI+282+Kolibri&newwindow=1&source=lnms&tbm=isch&sa= X&ei=6EA9VNjgIcjWau23geAG&ved=0CAgQ_AUoAQ&biw=1760&bih=843 25 26Ryc.6 27 Samoloty wojsk Niemieckich, Internet, http://www.2wojna.pl/spis-de-sam.html 28 Ford Roger, Tajna Broń III Rzeszy, Wydawnictwo Gola, 2014,04,07. 14 | P a g e MESSERSCHMITT ME 262 Ryc.7 Messerschmitt me 262 29 Projekt tego samolotu powstał w 1938 roku, był to pierwszy myśliwiec odrzutowy. Zamówienie zostało złożone przez Ministerstwo Lotnictwa Rzeszy niemieckiej firmie Messerschmitt, samolot miał być napędzany turbinami gazowymi marki BMW. Pierwszy projekt tej maszyny, opracowany przez Waldemara Voigtra w 1939 roku został oznaczony POD nazwą P.1065. powodu braku funduszy projekt ten był wielokrotnie opóźniany. Messerschmitt początkowo miał być płatowcem, jednak z powodu wzrastającej masy projektowanego jednocześnie silnika, samolot przebudowano na maszynę o skośnych skrzydłach. Badania powietrzne kontynuowano przez cały rok, lecz następnie nie została ona seryjnie wyprodukowany, bo Hitler nakazał przebudować go na bombowiec. Przemian samolotu nastąpiła dopiero w 1942 roku, jednak znów produkcje nie ruszyła, tym razem z powodu braku materiałów. Początkowe Me 262 był tylko wyposażenie jednostek bombowych, chociaż był on od początku projektowany jako myśliwiec, ponieważ zadanie bombowca spełniał wspomniany już Arado Ar 234. Z powody jego odrzutowych silników , przy dużych prędkościach unikano walk kołowych z wolniejszymi ale za to zwrotniejszymi myśliwcami. Messerschmitt był wyposażony w cztery działka MK 108 kalibru 30mm, co powodowało większe szanse na przedostanie prze osłonę wroga oraz w dość krótkim czasie zestrzelić wrogie bombowce. Działka miały krótkie lufy co skutkowało 29 Ryc.7 Messerschmitt Me 262 http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a2/Me_262_flight_show_at_ILA_2006_%28cropped %29.jpg 15 | P a g e wolną prędkością wystrzelonego pocisku, dlatego atak Me 262 na wrogie jednostki musiał być przeprowadzony z bliskiej odległości. Ostrzał utrudniała też ogromna szybkość Messerschmitta w stosunku do małej prędkości bombowców. 30 TAJNE MIEJSCA I PROJEKTY III RZESZY BUNKRY Na terenie Dolnego Śląska znajdowało się wiele bunkrów , niestety tylko nieliczne przetrwały do dziś. Były one budowane ze względu na bezpieczeństwo. Bunkry przydały się najbardziej pod koniec wojny, gdy na Wrocław i jego okolice były naloty bombowe. Wiele ze schronów pełniło ważną rolę w Festung Breslau . W bunkrach mieściło się kilka sal : szpitalna, więzienna, zbrojownia i sypialnie. Wiele bunkrów miało dodatkowe pomieszczenia dla generałów. 31 SONDERBAUVORHABEN NIEDERSCHLESIEN Gdy Führer zorientował się że jednak jest duża szansa, że może przegrać tę wojnę postanowił zabezpieczyć się budując swoją nową, lepszą kwaterę na terenie Dolnego Śląska. Obok jego schronu miały też powstać podziemne fabryki broni. Hitler wybrał teren Wałbrzycha, ponieważ był pewien swego planu i nawet nie zakładał, że kiedyś utraci te ziemie. Faszyści z rozkazu Führera, w okolicach tamtejszego Wustewalthersdorfa, postanowili wybudować kilka, połączonych ze sobą tunelami, podziemnych fabryk. Następnie fabryki miały zostać podłączona do ogromnego zakładu zbrojeniowego pod Górami Sowimi. Operacje tą nazwano Sonderbauvorhaben Niederschlesien ( Specjalnym Planem Budowlanym Dolny Śląsk). W 1943 roku zaczęto budowę „ Maschinebau Einz”, fabryki która miała za zadanie produkować części do niemieckiego myśliwca Messerdchmitt Me-262. 30 Zob. Messerschmitt Me 262, Internet, http://pl.wikipedia.org/wiki/Messerschmitt_Me_262 31 Zob. Bunkry, Informacje Przewodnika 16 | P a g e Niemiecka wytwórnia powstała na zboczach góry Ostrej. Zaprojektował ją austriacki inżynier Dolmus. W połowie 1943 roku budowa przyśpieszyła, skutkując tym, że Śląska Wspólnota Przemysłowa zaczęła realizować wyznaczone zadanie, które był oznaczone kryptonimem tajności. Z dokumentów wynika, że żadna z podziemnych budowli nie została nigdy dokończona.3233 ARADO Kamienna Góra znajduje się na Dolnym Śląsku, mniej więcej w połowie drogi między Wałbrzychem a Jelenią Górą, to pełne tajemnic wojenne miasto. W czasie II wojny światowej zostało przekopane podziemnymi kompleksami tuneli i sztolni. Dziś wiemy o około dziesięciu podziemnych obiektach, położonych w różnych częściach miasta. Wydrążyli je zmuszeni do tego niemieccy robotnicy, nie dostali za to zapłaty. Zrobiona je między innymi po to, by następnie umieścić w nich biura projektowe i wytwórnie produkujące nowe konstrukcje lotnicze i broń palną. W tym czasie Kamienna Góra była jednym z centrów technologicznych niemieckiego przemysłu lotniczego, w byłych fabrykach włókienniczych umieszczono między innymi biuro projektowe firmy ARADO, w którym zaprojektowana jak i zbudowano najsłynniejszy samolot odrzutowy II wojny światowej: Arado i mityczny samolot skrzydłowy Arado 555. 34 32 Zob. Szymon Grzesiński, Podziemne Tajemnice III Rzeszy na Dolnym Śląsku, Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 2012 33 Zob. Góry Sowie, Internet, http://panzerschreck.strefa.pl/gory_sowie.html 34 Zob. Kamienna Góra, Internet, http://www.arado.pl/dzial_historia_103.html 17 | P a g e 234 Błyskawica JAKĄ TAJEMNICĘ KRYJĄ HITLEROWSKIE SZTOLNIE? PROJEKT RIESE35 Sztolnie to wyrobiska korytarzowe o niewielkim przekroju poprzecznym, drążone w górotworze ze zbocza góry, poziomo lub pod niewielkim kątem w głąb góry. 36 ,,Na początku 1943 roku widziałam przypadkowo jak dostarczono na dworzec wagon bydlęcy i wyładowano z niego z setki dziwnych postaci. Pasiaste stroje i czapki. Zostali oni natychmiast poprowadzeni za dworcem w góry, w kierunku Uhlen i Wolfsberg. Trwało kilka tygodni zanim zrozumieliśmy kim byli ci ludzie i co u nas robili. Latem 1943 ludzie w pasiakach zjawili się po raz pierwszy we wsi. Zaczęli kopać rowy przy ul. Głównej, aby położyć kable. To samo również na ul. Ogrodowej. Przechodziliśmy przez kładkę na ulicę, a w rowach poniżej widzieliśmy mężczyzn, między nimi bardzo młodych, prawie dzieci. Wychudzeni do kości, bez wystarczającego ubrania. Jesienią i zimą owijali się w worki po cemencie. Teraz dowiadujemy się, że chodziło o Żydów, Żydów ze wszystkich krajów. Widok tych biednych, wyzyskiwanych i śmiertelnie zmęczonych ludzi wzbudzał w nas współczucie. Mieszkańcy naszego domu wrzucali tak często jak to możliwe ( trzeba było mieć zawsze na oku posterunki OT oraz kapo – wybranych wśród więźniów strażników), ubrania, skarpety, bieliznę i przede wszystkim chleb. Kiedy Żydzi kopali na ul. Wiejskiej, dłuższy czas zaopatrywałam młodego Żyda, który z pewnością nie miał więcej niż 14 lat w chleb żytni, który przynosiłam codziennie przed południem w wyznaczonym czasie od piekarza Johna. Nie wiedziałam wówczas jak niebezpieczne to było – mieliśmy na miejscu również tajną policję, również w cywilu, więc nigdy nie było wiadomo, czy nie jest się obserwowanym. Mogę również wyrazić 35 36 Niem. olbrzym Źródło: www.wikipedia.pl 18 | P a g e swoje zdanie na temat tego, co zarzucano nam wciąż po wojnie, czy wiedzieliśmy o Żydach i o obozie koncentracyjnym. Nie, nie wiedzieliśmy tego, słyszeliśmy tylko to co rząd uznawał za ważne. Słuchaliśmy wszystkich wiadomości tak, że nie wiedzieliśmy jak wygląda wojna w Rosji, na terenach okupowanych. W poniedziałkowe wieczory mieliśmy zawsze próby chóru kościelnego, pan Kerner nie był jeszcze żołnierzem. Pewnego dnia krótko przed 8 szłyśmy razem z panią Christoph, z którą razem mieszkałam, na próbę. Most Stengelbrücke był rozświetlony reflektorami niczym w dzień. W mroźnym górskim potoku naprzeciwko domu Schremmera pracowali Żydzi. To byl listopad, a my mieszkańcy Walimia wiedzieliśmy, że to już zima. Powiedziałam do pani Christoph: „Biada nam, jeśli ta sytuacja się odwróci“. Nigdy nie zapomnę tego wieczoru i mojej reakcji.”37 Tak opowiadała po wojnie jedna z mieszkanek Walimia o początkach jednego z najbardziej tajemniczych przedsięwzięć III Rzeszy na Dolnym Śląsku. Soboń to wzniesienie w środkowej części Gór Sowich w Sudetach. Są one zbudowane z gnejsów, bardzo twardych skał pochodzenia wulkanicznego. Teren ten wzbudził zainteresowanie niemieckich specjalistów zajmujących się budowaniem różnych obiektów militarnych. We wnętrzu gór wydrążyli sieć tuneli i hal o dotąd nieznanym przeznaczeniu. Na powierzchni wybudowano sieć infrastruktury, która pozwoliłaby na „obsłużenie” tego gigantycznego podziemnego miasta. Cała ta inwestycja III Rzeszy była opatrzona kryptonimem „Riese” Projekt Riese składa się z siedmiu kompleksów: "Rzeczka", "Jugowice Górne Jawornik", "Włodarz", "Osówka", "Soboń", "Sokolec - Gontowa" i "Książ”. 37 Wspomnienia mieszkanki Walimia zamieszczona na stronie www.riese.krzyzowa.org.pl 19 | P a g e Ryc. 8 Obiekty kompleksu Riese wraz z odległościami w metrach. 38 Budowę rozpoczęto w 1943 roku. Wiadomo jednak, że już w 1942 roku berlińscy stratedzy z Centralnego Urzędu Planowania Rzeszy (Zentrale Planung) interesowali się dolinami północno zachodniej części Gór Sowich. W tym czasie Samoloty RAF bombardowały północne i zachodnie tereny Rzeszy, gdzie znajdowały się centra przemysłu zbrojeniowego. Istniało niebezpieczeństwo, że amunicja i broń nie zostaną dostarczone na front we właściwym czasie. W szczególnie trudnym położeniu znajdowała się niemiecka Luftwaffe, zwłaszcza po przegranej bitwie o Anglię. Podjęto więc decyzję o przeniesieniu fabryki samolotów z Essen do Głuszycy niedaleko Walimia. Istnieją dokumenty mówiące o tym, że będą tam produkowane części do supernowoczesnego Messerschmitta 262.39 Wykonawcą była specjalnie utworzona w tym celu Śląska Wspólnota Przemysłowa we Wrocławiu, z generalną dyrekcją w Jedlinie Zdroju (12 km od Walimia ). Wspólnota zrzeszała kilkanaście firm specjalistycznych, powołanych do budowy podziemnych kompleksów. Kierownikiem budowy został niejaki Kramer, nadzorował pracę setek specjalistów z dziedziny górnictwa i budownictwa. Brakowało tylko pracowników. Departament ds. Siły Roboczej Rzeszy skierował do pracy przy budowie podziemnych więźniów z obozu Gross-Rosen. Dla pracujących tam więźniów zorganizowano cztery obozy w Walimiu, Kolcach, Głuszycy i Głuszycy Górnej. 38 Żródło: www.wikipedia.pl 39 J.Kalarus, Milczące podziemia Walimia, Nowa Ruda. 2001 20 | P a g e W większości byli to Żydzi, ale też obywatele byłego ZSRR, którzy pracowali w nieludzkich warunkach. Ich zadaniem było drążenie w skałach korytarzy i tuneli. Temperatura w sztolniach wahała się między 5 a 7 stopni Celsjusza, panowała tam wysoka wilgotność powietrza. Dzienne posiłki więźniów były bardzo skromne miały nie więcej niż 300 kcal. Pracowały tam również dzieci nawet dziesięcioletnie. Ich zadaniem było wyhamowywanie wagoników z ukruszonymi odłamkami skalnymi. Jeżeli nie mogły zahamować inaczej, podkładały pod koła kamienie. 40 Obraz ten dopełnia wspomnienie Norberta Szeinowicza – więźnia, który pracował w kompleksie Rzeczka: „...Często dochodziło do śmiertelnych wypadków podczas pracy, albo wysyłali nas do obozu Dornhau, miejsca z którego prawie nikt nie wracał. Podczas mojej pracy dla Organizacji Todt nabyłem chorobę płuc a oni wysłali mnie do Dornhau, dokąd wysyłano wszystkich chorych z okolicy. Pierwsze wrażenie z obozu: ludzie jak szkielety, nie mogą się poruszać, ponieważ każdy ruch był dla nich udręką, w dużej części nie mogli się już samodzielnie ruszać ze swojej pryczy. Otrzymywaliśmy 700 g chleba i zupę dziennie, przy czym zupa przypominała bardziej wodę. Miliony wszy pełzało wokół pokrytych wrzodami ciał. Takiej plagi wszy nie widziałem nigdy wcześniej w żadnym obozie. Więźniowie leżeli bez bielizny i ubrań więziennych przykryci tylko kocem. W Dornhau umierało tysiące więźniów, większość z głodu. Ofiary nie były rozstrzeliwane, choć o tym „marzyły“ i z rezygnacją czekały na śmierć. Ci, którzy mieli jeszcze siłę zwlec się z pryczy jedli ziemię. Umarł tam mój przyjaciel Leon Berwald z Krakowa, atleta i znany sportowiec. Kiedy widziałem go w Dornhau nie przypominał już człowieka, z wrzodów które powstały po ugryzieniach wesz ropiał na całym ciele. Wiedziałem, że w tych warunkach długo nie pożyję. Z leżących w pobliżu obozów przyprowadzani byli więźniowie, aby pracować przy torach. Zakwaterowani byli w oddzielnych obozach. Udało mi się podkraść do ich obozu. Mimo zapalenia płuc chodziłem z nimi do pracy. Koledzy podpierali mnie, ponieważ nie miałem siły iść samodzielnie. Po miesiącu, kiedy zbliżała się Armia Czerwona zostaliśmy wysłani znowu do Dornhau. Na 40 Informacje z opowieści przewodnika z Muzeum Sztolni Walimskich 21 | P a g e szczęście było to dwa dni przed oswobodzeniem. Leżeli tam tylko chorzy na tyfus. Z Krakowa nie było nikogo kto by przeżył, za wyjątkiem Schulmanna. Przed barakami leżały setki niepogrzebanych ciał.41 Więźniowie mieszkali w wykopanych przez siebie dołach lub w szałasach zbudowanych z gałęzi.42 Zły stan sanitarny obozów, niedożywienie i ciężka fizyczna praca była przyczyną wybuchu epidemii tyfusu plamistego. Więźniowie cierpieli też na odmę głodową spowodowaną skrajnym wyczerpaniem organizmu. Nie wiadomo dokładnie, ile osób pracowało przy budowie sztolni, szacuje się na około 30 tysięcy. „Albert Speer43, od roku 1942 hitlerowski minister uzbrojenia, wspomina m.in. o bunkrach dla Hitlera w Górach Sowich. 20.06.1944 r. poinformował on Hitlera, że przy rozbudowie kwater głównych pracuje około 28 tys. robotników. Natomiast w piśmie do adiutanta Adolfa Hitlera ds. Wehrmachtu z 22.09.1944 stwierdza, że do tego czasu na budowę programu "Olbrzym" koło Jedliny Zdroju wydano 150 mln marek (5 razy więcej niż na schrony w Kętrzynie i 12 razy więcej niż na schrony w Pullach koło Monachium)”.44 Ten opis pozwala wyobrazić sobie, jak gigantyczną budową były kompleksy sztolni w ramach Riese. Być może tak duże przestrzenie były potrzebne do tego, aby umiejscowić tam fabryki produkujące sprzęt, uzbrojenie i amunicję potrzebną na wojnie. Ryc. 945 41 Źródło: http://www.riese.krzyzowa.org.pl/?lang=pl&ref=sources&rt=szeinowicz Na podstawie opowieści przewodnika z muzeum Sztolni Walimskich 43 W czasie wojny lutego 1942 minister odpowiedzialny za uzbrojenie i amunicję (Reichsminister für Bewaffnung und Munition) i szef Organizacji Todta . Jego staraniom przypisuje się fenomenalny rozwój niemieckiej produkcji wojennej w drugiej połowie wojny. Zwiększył produkcję broni, amunicji, czołgów, benzyny lotniczej, a także samolotów. Także rozwój produkcji paliw syntetycznych uważany jest za jego wielki sukces. Umożliwił on przedłużenie wojny o wiele miesięcy www.wikipedia.pl 42 44 45 Źródło: http://www.sztolnie.pl/index.php?strona=riese Żródło: http://nowaatlantyda.com/2012/12/02/riese-cz-1/ 22 | P a g e W nocy z 17 na 18 sierpnia 1943 roku 600 bombowców RAF zbombardowało wyspę Uznam, gdzie znajdował się tajny niemiecki ośrodek badawczy, który prowadził prace nad bronią V1 i V2. Po tym wydarzeniu zapadła decyzja o przeniesieniu laboratorium do podziemnych zakładów. Istnieją relacje świadków mówiące o tym, że jeden z nich znajdował się w Górach Sowich.46 Ryc. 10 Rakieta V247 Jeden z więźniów obozu Gross Rosen wspomina, że od marca 1943r. do listopada 1944r. pracował w Walimiu przy biciu sztolni nr 3. Roboty były prowadzone bardzo intensywnie, sztolnie z Walimia prowadziły aż Kłodzka. W ogromnych halach montowane były warsztaty, wieże obserwacyjne i stanowiska pod nowa broń, mówiono, że chodziło o V1 i V2. Jego kierownik robót o nazwisku Tuch był niespokojny i mówił, że są co najmniej roczne opóźnienia w pracach i nie zdążą przed nadejściem Rosjan.48 W skład kompleksu Riese miał wchodzić także zamek Książ z jego rozległymi podziemiami. Istnieją domniemania, że miały się tam znajdować tajne laboratoria do 46 47 48 Źródło: Film – „ Tajemnice III Rzeszy – Kompleks Riese” https://www.youtube.com/watch?v=nhAekAkqTbw Żródło: www.warhistoryonline.com Źródło: Film – „ Tajemnice III Rzeszy – Kompleks Riese” https://www.youtube.com/watch?v=nhAekAkqTbw 23 | P a g e badań i testów nad Wunderwaffe (cudowna broń). Użycie jej zapowiadał Hitler, miała ona przynieść Rzeszy zwycięstwo w wojnie. Pod koniec 1944r. na tereny budowanego kompleksu Niemcy sprowadzili z różnych krajów specjalistów z zakresu chemii, fizyki. Nieopodal Wałbrzycha zaczęto wydobywać uran, niezbędny do produkcji broni atomowej.49 Być może podziemne budowle Riese miały zapewnić bezpieczne prowadzenie badań nad bronią nuklearną. Niektórzy historycy, jak np. Bogusław Wołoszański50 twierdzą , że udokumentowane jest, iż Riese wraz z zamkiem Książ (pierwotnie znajdowały się tam archiwa Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy ewakuowanych z Berlina) miał być zespołem schronów na potrzeby kwatery głównej Adolfa Hitlera i miejscem skoszarowania sztabu wojsk lądowych i powietrznych. Obiekty miały pomieścić ok. 20 tysięcy wojskowych.51 Budowy "Riese" nie ukończono do końca wojny. Do dziś nie odnaleziono dokumentacji tego projektu. Mimo, że Niemcy to naród, który zawsze skrupulatnie dokumentował swoja historię, nie udało się odnaleźć archiwów związanych z budową hitlerowskich sztolni. Wydaje się to co najmniej dziwne, zwłaszcza, że od kwietnia 1944 roku nadzór nad projektem przejęła Organizacja Todt, która skupiała ok. 50 firmy wykonawczych. „Każda z tych firm musiała mieć jakąś dokumentację, chociażby nawet po to, aby się potem rozliczyć, bo firmy dostawały przecież za to wynagrodzenie.” 52 Zniszczenie kompleksów po 1945 roku i brak dokumentacji, nie dają nam możliwości jednoznacznego określenia ich przeznaczenia. Badania terenowe, archiwalne i zeznania niewielu świadków, 49 Żródło: wypowiedź przewodnika w Kompleksie Osówka Bogusław Wołoszański - dziennikarz i popularyzator historii, autor wielu książek o tematyce historycznej. Pomysłodawca i autor programu telewizyjnego i radiowego "Sensacje XX wieku" http://pl.wikipedia.org/wiki/Bogus%C5%82aw_Wo%C5%82osza%C5%84ski 51 Źródło: https://www.youtube.com/watch?v=l_adYWsgk24 52 Źródło: Film – „ Tajemnice III Rzeszy – Kompleks Riese” https://www.youtube.com/watch?v=nhAekAkqTbw, wypowiedź Jerzego Cery 50 24 | P a g e umożliwiają postawienie opisanych powyżej hipotez. Dopóki jednak nie odnajdą się wiarygodne dokumenty potwierdzające jedną z nich, wszystkie noszą znamiona prawdopodobieństwa. Niestety na relacje naocznych świadków tych zdarzeń nie możemy już liczyć. KOMPLEKS RZECZKA Ryc. 11 KOMPLEKS OSÓWKA Ryc. 12 KOMPLEKS WŁODARZ 25 | P a g e Ryc. 13 KOMPLEKS SOBOŃ Ryc. 14 26 | P a g e Zakończenie Tematem naszej pracy projektowej była „III Rzesza i naziści na terenie Dolnego Śląska”. Przed obozem zadaliśmy sobie trzy główne pytania badawcze: • ,,Czy Wrocław był nazywany miastem Adolfa Hitlera? Jeżeli tak, to dlaczego?”, • ,,Jaką tajemnicę kryją hitlerowskie sztolnie na terenie Dolnego Śląska’’?, • ,,Jaką rolę odegrał w czasie II wojny światowej Zamek Czocha?”. Każdy z nas był odpowiedzialny za konkretną część naszego projektu i starał się rzetelnie wywiązać ze swoich obowiązków odpowiadając na poszczególne pytania badawcze. Podczas obozu odwiedziliśmy dużo ciekawych miejsc i uzyskaliśmy wiele ważnych informacji dotyczących naszego projektu. Zwiedziliśmy prawie każde z opisywanych przez nas miejsc, sporządzaliśmy notatki i nagrywaliśmy cenne informacje na dyktafonach. Dzięki temu projektowi dowiedzieliśmy się wiele ciekawych faktów dotyczących historii Dolnego Śląska. Zdaliśmy sobie sprawę, jak ważny był to obszar dla Adolfa Hitlera w czasie II wojny światowej. Dziękujemy Pani Promotor Monice Witalis-Malinowskiej za wskazówki i pomoc przy redagowaniu naszego projektu. Autorzy Projektu: - Tomasz Zapiór - Szymon Malina - Kacper Balawajder 27 | P a g e English Summary The subject of our project is “The Third Reich and Nazis on Lower Silesia”. Before the school trip we asked ourselves 3 main questions: • “Was Wroclaw called the city of Adolf Hitler ? If so, why?”, • “What mystery lies behind the secret tunnels in Lower Silesia?”, • “What role did Czocha castle play during the World War II?”. Each of us was responsible for a part of our project and carried out his duty effectively answering particular research questions. During our trip we visited a lot of interesting places and found out some basic information concerning our project. We were in nearly all the places described by us, we used guidebooks, took notes and recorded valuable information on recorders. Thanks to this project we learned a lot of interesting facts concerning the history of Lower Silesia. We realized how important this area was for Adolf Hitler during the World War II. We would like to thank our teacher Mrs Monika Witlais-Malinowska for her advice and help in doing our project. Project’s Authors: -Tomasz Zapiór - Szymon Malina - Kacper Balawajder 28 | P a g e Zdjęcia 1. Zdjęcie ze strony tytułowej : Wrocław, http://img.webme.com/pic/w/wycieczki-po-dolnymslasku/5w.jpg, 13.10.2014 2. Ryc. 1 Herb Wrocławia, http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/Herb_wroclaw.svg/2000pxHerb_wroclaw.svg.png, 12.10.2104 3. Ryc. 2 Ulica Świdnicka we Wrocławiu, http://atrakcje-wroclawia.pl.tl/%26%239679%3B-IIIRzesza.htm, 12.10.2014 4. Ryc. 3 Przemowa Hitlera http://www.banzaj.pl/pictures/aktualnosci/historia/Adolf_Hitler/THUMBS/THUMB_PAN_adolf_h itler_3.jpg 5. Ryc. 4 Wrocław w 1945r., http://www.eioba.org/files/user22760/a207746/Katedra_01_widokna-okolic_zniszczenia.jpg 12.10.2014 6. Ryc. 5 Zamek Czocha http://pl.wikipedia.org/wiki/Zamek_Czocha#mediaviewer/File:Zamek_Czocha_front_1.jpg 7. Ryc. 6 Flettner FI 282 Kolbir https://www.google.pl/search?q=Flettner+FI+282+Kolibri&newwindow=1&source=lnms&tbm=i sch&sa=X&ei=6EA9VNjgIcjWau23geAG&ved=0CAgQ_AUoAQ&biw=1760&bih=843 8. Ryc.7 Messerschmitt me 262 http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a2/Me_262_flight_show_at_ILA_2006_%28 cropped%29.jpg 9. Ryc. 8,11-14, źródło: www.wikipedia.pl 10. Ryc. 9 http://nowaatlantyda.com/2012/12/02/riese-cz-1/ 11. Ryc. 10 Rakieta V2 Żródło: www.warhistoryonline.com 29 | P a g e Bibliografia 1. Norman Davis, Roger Moorhaus, Mikrokosmos, przeł. Andrzej Pawelec, Wydawnictwo ZNAK, Kraków 2002, ISBN 83-240-0172-7 2. Ford Roger, Tajna Broń III Rzeszy, Wydawnictwo Gola, 2014 3. Kalarus Jacki, Milczące podziemia Walimia, Nowa Ruda, Wydawnictwo Maria, 2001 4. Łagiewski Maciej, Wrocław Przewodnik, Wrocław 1995 5. Wrzesiński Szymon, Podziemne tajemnice III Rzeszy na Dolnym Śląsku, Warszawa, Agencja Wydawnicza CB, 2012 6. Wrzesiński Szymon, Tajne badania Luftwaffe na Dolnym Śląsku, Warszawa, Agencja Wydawnicza CB, 2012 7. Witamy we Wrocławiu 8. http://pl.wikipedia.org/wiki/Hohenzollernowie 9. http://slaskwroclaw.info/index2.php?id=wroclaw-historia 10. http://pl.wikipedia.org/wiki/Noc_kryszta%C5%82owa 11. http://pl.wikipedia.org/wiki/KZ_D%C3%BCrrgoy 12. http://atrakcje-wroclawia.pl.tl/%26%239679%3B-III-Rzesza.htm 13. http://pl.wikipedia.org/wiki/KZ_D%C3%BCrrgoy 14. http://atrakcje-wroclawia.pl.tl/%26%239679%3B-III-Rzesza.htm 15. http://pl.wikipedia.org/wiki/Bogus%C5%82aw_Wo%C5%82osza%C5%84ski 16. https://www.youtube.com/watch?v=l_adYWsgk24 17. www.wikipedia.pl 18. www.riese.krzyzowa.org.pl 19. http://www.sztolnie.pl/index.php?strona=riese 20. https://www.youtube.com/watch?v=nhAekAkqTbw 30 | P a g e
