PODSTAWOWE PROBLEMY PRAWOZNAWSTWA
advertisement
PODSTAWOWE PROBLEMY PRAWOZNAWSTWA Prawoznawstwo- ogół nauk, które za swój przedmiot mają normy prawne i kompleks zagadnień z normami prawnymi związany. W ramach prawoznawstwa wyróżniamy: - nauki historyczno-prawne - nauki szczegółowe o prawie (dogmatyka prawa) - nauki ogólne o prawie Nauki historyczno-prawne – zajmują się przeszłością państwa i prawa. W ramach tych nauk wyróżniamy: - historię Polski państwa i prawa - historię powszechną państwa i prawa nauka prawa rzymskiego (głównie w zakresie prawa cywilnegoprawo to w Europie kontynentalnej opiera się na prawie rzymskim) - historia doktryn polityczno-prawnych (historia poglądów na państwo i prawo, które występowały na przestrzeni wieków). Nauki szczegółowe o prawie – (dogmatyczne), stanowią 90% prawoznawstwa. Nauki zajmują się prawem aktualnie obowiązującym wewnątrz państwa i prawem obowiązującym w stosunkach między państwami. Prawo, które reguluje stosunki między państwami to prawo międzynarodowe publiczne. Należy odróżnić od prawa międzynarodowego prywatnego, które zawiera normy kolizyjne wskazujące jaki system prawa jest właściwy gdy występuje sprawa z elementem zagranicznym. W ramach nauk dogmatyczno-prawnych wyróżniamy: - naukę prawa cywilnego - naukę prawa karnego - naukę prawa pracy, itp. Prawo cywilne- zespół norm. Nauka prawa cywilnego- zespół twierdzeń o tych normach. Określonej normie prawa odpowiada kategoria prawa. Siła nauk dogmatyczno-prawnych polega na związku tych nauk z praktyką. Słabość nauk- przedmiot badań tych nauk ulega ciągłym zmianom.( wystarczą dwa słowa prawodawcy i całe biblioteki idą na makulaturę). 1 Nauki ogólne o prawie- występują pod różnymi nazwami. Może występować pod mianem: - filozofii prawa: zajmuje się istotą prawa i ocenianiem prawa (czy jest dobre czy złe). - jurspundencji analitycznej- (nauki prawne) zajmuje się badaniem ogólnych pojęć związanych z prawem (wina, kara, przepis, norma, odpowiedzialność). - Teoria prawa: formułuje ogólną teorię prawa, zjawisk prawa powinna zajmować się prawem, które było jest i będzie, formułować twierdzenia, które odnosiłyby się do prawa ogólnie. Z prawoznawstwa wydziela się obecnie: - socjologia prawa: dyscyplina naukowa badająca społeczne działania prawa (skutki, przyczyny). - polityka prawa: dyscyplina prawa bardziej postulowana niż realnie istniejąca, która ma zajmować się tym jak za pomocą prawa realizować pewne założenia i cele społeczne. Wyróżnia się pomocnicze nauki prawoznawstwa do których można zaliczyć: - medycyna sądowa - wiktymologia (nauka o ofierze przestępstwa) - kryminalistyka (nauka o wykrywaniu przestępstw) - kryminologia (nauka o społecznych przyczynach przestępstw) - nauka administracji (nauka o strukturach związanych z prawem administracyjnym) Koncepcje związane z prawem 1. 2. 3. 4. Koncepcja prawno-naturalna Pozytywizm prawniczy Socjologiczne koncepcje prawne Koncepcje psychologiczno-prawne Ad.1) koncepcje prawno-naturalne: powstały w starożytnej Grecji, występowały również w starożytnym Rzymie. Tu zrodziła się klasyczna definicja prawno-naturalna zgodnie z którą prawo jest sztuką dobra i sprawiedliwości. Średniowiecze- Św. Tomasz, XVIII- oświecenie, J.J. Rosson, Wolter, J. Lock- duży rozwój koncepcji prawno-naturalnych. Odgrywały one rolę ideologiczną. Renesans koncepcji po II wojnie światowej. Ustawowe bezprawie- koncepcja, były ustawy ale nie było prawa(Niemcy). 2 Klasyfikacja koncepcji prawno-naturalnych: - koncepcje religijne, zakładają, iż prawo natury pochodzi od Boga - koncepcje laickie, zakładają, iż prawo natury pochodzi z rozumu człowieka, z naturalnego porządku rzeczy - koncepcje statyczne, zakładają, iż prawo natury jest jedno, stałe i niezmienne - koncepcje dynamiczne, zakładają, iż prawo natury się zmienia w zależności od czasu, miejsca, kontekstu społeczno-politycznego Siła tych koncepcji polega na tym, że odzwierciedlają odwieczne dążenie do dobra i sprawiedliwości. Ad.2) pozytywizm prawniczy: ukształtował się w drugiej połowie XIX w. u jego podstaw leży pozytywizm filozoficzny, za którego twórcę uchodzi August Conte. Pozytywizm ten lży też u podstaw współczesnej wiedzy i nauki odwoływań się do empiryzmu (doświadczenie) i racjonalizmu(rozumu). Pozytywizm ten powstał w opozycji do koncepcji prawno-naturalnych, które uznawał za metafizykę czyli coś co nie istnieje realnie. Pozytywiści utożsamiali prawo z tekstem prawnym (ustawa, przepisy, akty pochodzące od prawodawcy). Według pozytywistów głównym zadaniem nauki prawa miał być opis i systematyzacja tekstów prawa. Pozytywiści programowo odcinali prawo od moralności przede wszystkim postulowali aby nad prawem prowadzić badania nad prawem aktualnie obowiązującym a nie zajmować się badaniami jaki prawo powinno być( de lege ferenda). Za ojca pozytywizmu prawniczego uchodzi J. Austin. Uznawał on, że prawem jest rozkaz suwerena zabezpieczony sankcją. Myśl Austina kontynuował Loyd Chart. W pełni pozytywizm prawniczy rozwinął się w Niemczech w II połowie XIX w. Przedstawicielem był J. Jelinek. Poglądy pozytywizmu trafiały na bardzo podatny grunt. Wady pozytywizmu prawniczego - oderwanie prawa od moralności - nie dokonywanie ocen prawa - oderwanie prawa od sfery rzeczywistości społecznej (brak badań socjologiczno-prawnych). Zalety - pewność prawa (wiadomo co jest prawem, a co nim nie jest) 3 Ad.3) koncepcja socjologiczno-prawna(nowożytna): początek w XX w. W Niemczech. Prekursor Rudolf Ihering, napisał „Walka o prawo”, „Interes w prawie”. Twierdził, że prawo to nic innego jak przymusowo chroniony interes. Prawo powstaje w rezultacie walki pomiędzy sprzecznymi interesami, a tan interes który ma najsilniejsze poparcie staje się prawem. Na gruncie niemieckim żywe prawo sformułował E. Erlich – prawo oderwane od tekstów prawnych. Dwa nurty tych koncepcji rozwinęły się w St. Zjednoczonych w latach 1950,60 : - funkcjonalizm prawniczy: przedstawiciele R Pound - realizm prawniczy: przedstawiciele Holmes Funkcjonalizm ujmował prawo jako środek kontroli społecznej czyli środek wpływu na zachowanie adresata. W związku z powyższym postulował by prawo badać przy pomocy metod socjologicznych i koncentrować się na społecznych skutkach działania prawa. Wady: realiści programowo oddzielali prawo w książkach od prawa w działaniu uznając, że nie jest prawem to, co jest zapisane w książkach i kodeksach, a to jak faktycznie postępują sędziowie i prawnicy. Ad.4) psychologiczna koncepcja prawa: twórca Leon Petrażycki, profesor uniwersytetu w Rosji carskiej. W 1917r. przybył do Polski, 1932r. popełnił samobójstwo. Lokował prawo w sferze przeżyć psychicznych. Wyróżnił specyficzny rodzaj przeżyć- nazwał jako emocje etyczne czyli narzucająca się wewnętrzna konieczność potępienia w pewien określony sposób. Metoda badawcza to introspekcje (wnikanie w samego siebie, obserwacja własnych przeżyć psychicznych). Każda z koncepcji lokuje prawo w innej sferze - pozytywizm uznaje, że prawem są wypowiedzi językowe przybierające postać norm - koncepcje socjologiczne uznają za prawo fakty społeczne przewijające się w postać zachowań - psychologiczne koncepcje prawa uznają za prawo przeżycie psychiczne - w ujęciu prawno-naturalnym prawo będzie pewną wartością W Polsce dominuje koncepcja pozytywistyczna. Sposób kształcenia prawników to sposób pozytywistyczny. Prawo a inne systemy normatywne 4 Twórca koncepcji żywego prawa miał wiele racji, iż większość norm wynika z motywacji pozaprawnych (norm moralnych, religijnych). Prawo dochodzi zwykle do głosu w wyniku konfliktu. Inne systemy normatywne - moralność zwyczaje religia normy organizacji społecznych Moralność- to ukształtowany historycznie kompleks norm postępowania u podstaw których leżą oceany dobra i zła. Moralność ma zwykle charakter grupowy gdzie występują podobne oceny. Są też oceny gdzie moralność ma charakter jednostkowy. Należy wyróżnić elementarne normy moralne- wspólne dla większości danego społeczeństwa np. nie zabijaj. Od moralności należy odróżnić etykę, która jest nauką o moralności. Przedmiotem etyki jest badanie tego co jest dobre a co jest złe. Rodzaje etyki - teologiczna: ma związek z religią, np.. katolicyzm odpowiada na pytanie co jest dobre a co złe - filozoficzna: uprawniona poza religią. Od wielu lat trwa spór co jest dobre a co złe - opisowa: opisuje normy moralne, które funkcjonują w społeczeństwie - normatywna: nie opisuje norm a formułuje katalogi norm z uzasadnieniem, że te normy są normami moralnymi Cechą wspólną prawa i norm moralnych jest to, że stanowią normy postępowania. Prawo- to przymus państwowy. Różnice pomiędzy prawem a moralnością - prawo jest jedno w danym społeczeństwie, a moralności wiele - prawo jest skodyfikowane (spisane), a moralność funkcjonuje w świadomości społecznej - na straży norm prawnych stoją sankcje skupione (zinstytucjonalizowane), na straży norm moralnych stoją sankcje rozsiane (niezinstytucjonalizowne) - prawo reguluje z natury swojej zachowania uzewnętrznione natomiast przedmiotem norm i ocen moralnych mogą być myśli człowieka i uczucia 5 Zwyczaje – to zespół norm postępowania u podstaw których leży tradycja czyli długotrwała praktyka poparta przeświadczeniem, że w danych okolicznościach należy tak, a nie inaczej postępować. Zwyczaje w każdym społeczeństwie mają charakter zróżnicowany od zwyczaju należy odróżnić prawo zwyczajowe. Prawo zwyczajowe- zwyczaj uznany przez organizację państwową za prawo. Pojęcie zwyczaju jest szersze od prawa zwyczajowego. W Polsce prawo zwyczajowe odgrywa rolę marginalną (wyjątek prawo morskie, które oparte jest na prawie angielskim). Warunki doktrynalne by zwyczaj mógł być uznany za prawo zwyczajowe: - zwyczaj powinien obowiązywać od niepamiętnych czasów - powinien być w miarę sprecyzowany - nie może być sprzeczny z prawem aktualnie obowiązującym Religia Są społeczeństwa, gdzie religia odgrywa dużą rolę (islam), w Europie, Polsce, a są społeczeństwa, gdzie religia odgrywa rolę marginalną (kraj Skandynawskie, Niemcy). W państwach europejskich króluje zasada oddzielenia religii od państwa. Konkordat- umowa regulująca stosunki kościół-państwo. Normy religijne możemy podzielić na: - normy sensu stricto (w ścisłym znaczeniu tego słowa), pochodzenie od istoty nadprzyrodzonej (od Boga) - normy religijne sensu largo (w szerokim znaczeniu tego słowa) pochodzenie od organizacji wyznaniowych Normy organizacji społecznych: Najwyższą formą organizacji jest państwo. - stowarzyszenia - zrzeszenia - partie polityczne - spółki - związki zawodowe 6 Organizacje dają siłę. Partia zrzesza członków, zajmuje jakąś pozycję (partia kanapowa) i może decydować za całe społeczeństwa. Powinien być zachowany stan równowagi. Przystępując do organizacji bierzemy na siebie obowiązek przestrzegania norm danej organizacji. Takie normy zawarte są w statutach danej organizacji. Najgorszą sankcją za nieprzestrzeganie norm organizacji jest wykluczenie. Zasady współżycia społecznego (Art. 58 KC) Czym są zasady- koncepcja szeroka- zgodnie z którą zasady współżycia to wszystkie normy społeczne oprócz norm prawnych. Koncepcja wąska- zgodnie z którą zasady to tylko wyłączenie części norm moralnych, które uzewnętrzniają się w stosunkach z innymi członkami społeczeństwa. Zasady współżycia w prawie są czymś wyjątkowym. Główną funkcją zasad współżycia społecznego jest uelastycznianie prawa i zbliżanie prawa do życia. Powstawanie prawa Historycznie biorąc wyróżniamy następujące sposoby powstawania prawa: - stanowienie zwyczaj precedens umowa opinie uczonych stanowienie- polega na tym, że kompetentne (upoważnione przez prawo) organy państwowe wydają akty prawotwórcze. Cechą charakterystyczną stanowienia prawa jest to, że prawo samo określa sposób swojego powstawania (jakie organy tworzą prawo, procedury, itp.) Rezultatem stanowienia prawa są tzw. Systemy prawa stanowionego, które charakteryzują się następującymi cechami: - w systemach tych normy prawne mają charakter norm generalnych i abstrakcyjnych - w systemach tych następuje oddzielenie stanowienia prawa od stosowania prawa (inne organy stanowią prawo, inne stosują prawo) - systemy te mają strukturę hierarchiczną tzn. w systemach tych podstawą obowiązywania norm niższego rzędu są normy wyższego rzędu np. podstawą obowiązywania ustawy jest konstytucja 7 - duża rola kodeksów, to ustawa, która w sposób możliwie wyczerpujący reguluje daną dziedzinę stosunków społecznych System prawa stanowionego to Europa Kontynentalna i Ameryka Południowa. Pierwszym prawem stanowionym były daniny (podatki). zwyczaj-jest pierwotną formą powstawania prawa znacznie wyprzedzającą prawo stanowione. Społeczności pierwotnie rządziły się zwyczajami. Również z władzą pojawiło się prawo zwyczajowe. precedens- jest to decyzja organu stosującego prawo, która stanowi wzór dla rozstrzygania spraw podobnych. W zależności od organu rozstrzygającego wyróżniamy: - precedensy sądowe - precedensy administracyjne - precedensy parlamentarne Ojczyzną prawa precedensowego jest W. Brytania, gdzie system kształtował się od XI w. na skutek działalności tzw. Sądów królewskich. Cech charakterystyczne coman low: - podstawową formą prawotwórstwa jest decyzja sądowa za normy prawne uchodzą normy indywidualne i konkretne nie ma oddzielenia od stanowienia i stosowania prawa w tych systemach obowiązuje zasada stare decisis (stałości decyzji). Sądy niższej instancji i równorzędne są związane orzeczeniami sądów wyższej instancji i sądów równorzędnych w sprawach istotnie podobnych System ma charakter cazustyczny- wyrasta z życia. Rozprzestrzenienie się na byłe kolonie angielskie, USA. umowy- zgodne oświadczenie co najmniej dwóch stron są podstawowym źródłem prawa w prawie międzynarodowym publicznym. opinie uczonych- stanowiły źródło prawa w starożytnym Rzymie, gdzie poszczególni uczeni juryści mogli od cesarza otrzymywać przywilej na mocy którego ich opinie miały charakter wiążący dla sądu. Opinie uczonych są źródłem prawa w prawie islamskim (nazywanym szariat). System źródeł prawa w Polsce. Źródła prawa w znaczeniu: - źródła poznania prawa, wszystko to z czego dowiadujemy się o treści norm prawnych (M.P, Dz. U.) - źródła prawa w znaczeniu materialnym, czynniki mające wpływ na treść prawa. Mogą być bardzo różnorodne- moralne, polityczne, religijne. 8 - źródła prawa w znaczeniu formalnym, formy egzystencji norm prawnychustawa, rozporządzenia, zarządzenia. - Źródła prawa w znaczeniu właściwym, decyzje organów państwa ustanawiające normy generalne i abstrakcyjne. System źródeł prawa Obowiązująca konstrukcja wyróżnia: 1. - Prawo powszechnie obowiązujące: konstytucja ustawy ratyfikowane umowy międzynarodowe rozporządzenia akty prawa miejscowego Wymóg publikacji by prawo nabrało mocy obowiązującej. Konstrukcja stanowi, iż obowiązki na obywateli mogą być nałożone na podstawie prawa powszechnie obowiązującego. 2. Prawo wewnętrznie obowiązujące – jest to prawo kierowane do pewnych struktur i organizacji i prawo może wywierać skutki prawne tylko wewnątrz tych struktur i organizacji, np. regulamin sejmu, uchwały RM, zarządzenia poszczególnych ministrów. Publikacje prawa Prawo powinno być publikowane z kilku względów: - jeżeli prawodawca chce by adresaci przestrzegali prawa, muszą to prawo znać - obowiązują dwie zasady: *nieznajomość prawa szkodzi *nieznajomość prawa nie uniewinnia, stąd nikt nie może się tłumaczyć, iż prawa nie zna. Publikacja prawa stwarza tzw. Fikcję powszechnej znajomości prawa, stwarza domniemanie, że adresaci znają prawo. System prawa w Polsce wzbogacony jest o system prawa wspólnotowego, który nie ma pierwszeństwa nad prawem krajowym. System prawa Jest to ogół norm prawnych obowiązujących w danym państwie, w danym odcinku czasu. 9 Użycie słowa zakłada, że normy prawne jako elementy systemu są uporządkowane i zhierarchizowane. W systemie prawnym pomiędzy normami jako elementami systemu, zachodzą co najmniej dwojakiego rodzaju związki: - związki hierarchiczne, podstawą obowiązywania norm niższego rzędu są normy wyższego rzędu - związki treściowe wynikające z tego, że system prawa oparty jest na wspólnych zasadach Zasady prawa mogą być rozumiane dwojako: 1. W sensie opisowym- są to pewne idee i postulaty związane z prawem 2. Zasada prawa w znaczeniu normatywnym- są to przepisy mające w systemie prawa szczególnie ważną i istotną rolę. Wszystkie normy wyróżnione w konstrukcji są ogólnymi zasadami prawa. Przyjmuje się, iż gałęzie prawa skodyfikowane posiadają ogólne zasady prawa. Odgrywają one istotną rolę w procesie interpretacji prawa. System prawa powinien być: 1. Niesprzeczny- ewentualne sprzeczności, które mogą powstać usuwamy przy pomocy reguł kolizyjnych. Wyróżniamy reguły: - chronologiczna: norma późniejsza uchyla normę wcześniejszą pod warunkiem, iż mają co najmniej równą moc prawną - hierarchiczna: norma późniejsza nie uchyla wcześniejszej o ile ta ma wyższą moc prawną - merytoryczna: norma szczególna uchyla normę ogólna 2. Zupełny- zupełność kwalifikacyjna, która występuje wówczas, gdy o każdym stosunku społecznym możemy powiedzieć, że jest zakazany, nakazany, indyferentny (obojętny prawnie). Zupełność prawna w znaczeniu proceduralnym- system prawa jest zupełny jeżeli obowiązuje reguła generalnego nakazu rozstrzygnięcia. Środkiem do usuwania luk w prawie jest analogia. Wyróżniamy analogie: - juris (z prawa), gdy sięgamy do ogólnych zasad systemu prawa - analogia z ustawy (legis), gdy sięgamy do przepisu prawa, który w sposób najbardziej podobny reguluje dany przypadek. W systemie prawa występuje bardzo wiele podziałów. Podział prawa od czasów rzymskich: - ius, prawo świeckie - fas, prawo boskie inny podział: - prawo prywatne, działające w interesie obywateli - prawo publiczne, działające w interesie państwa rzymskiego 10 Taki podział wprowadził Ulpian. XIX w wprowadzono dodatkowe kryteria uznając, iż: - prawo publiczne to prawo subordynacji i podporządkowania, którego naruszenie jest ścigane z urzędu - prawo prywatne, to prawo równorzędności stron, którego naruszenie jest ścigane na wniosek - prawo materialne, reguluje pierwotne uprawnienia i obowiązki - prawo formalne, dzieli się na: *ustrojowe, reguluję strukturę, kompetencję organów *procesowe, reguluje sposób realizacji prawa pierwotnego Prawo materialne bez prawa procesowego byłoby martwą literą. We współczesnym prawie rola procedur rośnie. Podział systemu prawa na gałęzie Gałęzie prawa- ukształtowany historycznie zespół norm prawnych regulujących daną dziedzinę stosunków społecznych według określonej metody regulacji prawnych. Kryterium uzupełniającym jest metoda prawnej regulacji. Metody: - cywilistyczna, charakteryzuje się pewną równorzędnością podmiotów. Podstawowym sposobem nawiązywania stosunku prawnego jest umowa. - administracyjna, charakteryzuje się prawną nie równorzędnością podmiotów. - karna, system nakazów i zakazów obwarowany karami. Rodzaje systemów prawa. Rene Dawid- francuski uczony zajmował się ... prawniczą, wyróżnił następujące rodzaje systemów prawniczych: 1. Systemy romańko-germańskie: systemy prawa stanowionego, wywodzące się z Francji lub Niemiec 2. Systemy Comon Lock: system prawa precedensowego, pochodzi z Angli 3. Systemy prawne państw socjalistycznych (Kuba, Korea Północna, Chiny) 4. Systemy prawne oparte na religii, np.: - systemy prawne odwołujące się do islamu (państwa mułzumańskie), z jednej strony państwa laickie(Turcja), z drugiej strony tradycyjne państwa(Arabia Saudyjska, Kuwejt, Iran) Islam VI-VII w. Kanony islamu: 11 - Wyznanie wiary: nie ma Boga prócz Allacha, a Mahomet jest jego prorokiem.(to wiara monoteistyczna). Mahomet był ostatnim prorokiem. Podłożem islamu jest judaizm i chrześcijaństwo. - Modlitwa: powinno się ją odmawiać 5 razy dziennie, gdziekolwiek się jest. Rytualna modlitwa wspólna w meczecie w piątek. Meczet to nie kościół ale miejsce modlitwy. Modlitwę prowadzi imann (może być nim każdy, kto ma szacunek innych) - Obowiązek jałmużny: nakaz dzielenia się z biedniejszymi członkami wspólnoty - Obowiązek odbycia co najmniej raz w życiu pielgrzymki do Mekki. Ten, który był w Mekce może nosić zielony turban) W Mekce jest słynny kamień( święty kamień), prawdopodobnie jest nim meteoryt. - Ramadan: post muzułmański (październik) od wschodu do zachodu słońca zakaz jedzenia i picia. Uczty tylko nocą. - Obowiązek świętej wojny (dżihad) Na gruncie islamu wyrósł Szariat- tradycyjne prawo muzułmańskie, reguluje całokształt życia, normy moralne, zwyczajowe, reguluje sprawy z zakresu prawa prywatnego, nie wykształcił norm proceduralnych. Orzeka –Kadi, system sądownictwa jednoinstancyjny, odstępstwo od islamu jest karane śmiercią. Źródła: Koran, Sunna (spisana przypowieść z życia Mahometa i jego towarzyszy), Idżima- zgodna opinia uczonych. Systemy prawne państw postkolonialnych: Cecha charakterystyczna: opierają się systemach prawnych metropolii. Formy porządkowania prawa: 1. kompilacja: uporządkowanie prawa według daty wydarzeń lub przedmiotu regulacji. 2. unifikacja: ujednolicenie prawa, po 1918 r. miało wejść w Polsce jednak nastąpiło to dopiero w latach 30-tych. Biorąc pod uwagę stosunek prawa Europejskiego do prawa Krajowego są formą rozporządzenia. We wszystkich państwach Europy są te same regulacje. Formą zbliżania prawa harmonizacji są dyrektywy, na skutek ich działania w poszczególnych państwach regulacje są podobne. 3. tekst jednolity: wówczas, gdy akt prawotwórczy był wielokrotnie zmieniany (nowelizowany). Wydaje się w formie obwieszczenia właściwego ministra, nie jest to działalność prawotwórcza a jedynie techniczna. 4. kodyfikacja: kodeks, to ustawa, która w sposób możliwie wyczerpujący reguluje daną dziedzinę stosunków społecznych. Jest to działalność prawotwórcza (wydanie). 12 Stosowanie prawa- polega na tym, że organy państwa na podstawie norm generalnych i abstrakcyjnych wydają normy indywidualne i konkretne (np.: art. 415 KC) Inna definicja: Stosowanie prawa- jest to proces ustalania konsekwencji prawnych faktu poprzez organy państwowe na podstawie norm prawa obowiązującego. Rezultatem tego prawa jest decyzja stosowania prawa o charakterze indywidualnym i konkretnym (np.: policjant zatrzymuje uczestnika ruchu i konfrontuje czy zachowanie jest zgodne z prawem o ruch drogowym) Sądowy model stosowania prawa: budowa takiego modelu polega na wyodrębnieniu poszczególnych etapów (czynności) jakich dokonuje organ stosujący prawo: 1. ustalenie stanu faktycznego 2. zebranie przepisów, które będą się odnosiły do danego stanu 3. wykładnia przepisów (interpretacja) 4. subsumpcja 5. ustalenie konsekwencji prawnych czyli wydanie decyzji stosowania prawa Ad.1) Sąd musi ustalić jak było, jaka była sekwencja zdarzeń. Stan faktyczny ustalamy za pomocą środków dowodowych. Katalog środków dowodowych nie jest zamknięty, najczęściej są to: - przesłuchania świadków - dowody z dokumentów - oględziny - przesłuchanie stron - wyjaśnienia obwinionego - opinia biegłych - nagrania Dowody dzielimy na: - osobowe: przesłuchanie świadków - rzeczowe: siekiera jako dowód - bezpośrednio: widział jak było - pośrednie: słyszał jak było Obowiązuje zasada swobodnej oceny dowodu. Od tej zasady są wyjątki: - nie można przesłuchiwać duchownego co do faktów, których dowiedział się przy spowiedzi - nie można przesłuchiwać obrońcy co do faktów, których dowiedział się prowadząc obronę - osoba bliska oskarżonemu ma prawo odmówić zeznań 13 Przy ustaleniach stanu faktycznego istotną rolę odgrywają domniemania prawne i fikcje prawne. Domniemanie prawne- są to przepisy ... w przypadku ustalenia stanu rzeczy A, że miał miejsca stan rzeczy B. Opiera się na domniemaniu faktycznym a domniemanie faktyczne na prawdopodobieństwu życiowym. Domniemanie prawne istotną rolę odgrywa w prawie cywilnym i w prawie rodzinnym i opiekuńczym. Upraszcza ono procesy dowodowe i przerzucają ciężar dowodów. Wykładnia prawa (interpretacja prawa) jest podstawowa czynnością jaką wykonuje prawnik (co znaczy dane słowo, zwrot). Wykładnia prawa trwa ułamek sekundy, godzinę, dzień. Wykładnia prawa – jest to operacja myślowa polegająca na ustaleniu sensu i znaczenia przepisów prawnych. Przebiega według pewnych reguł, zwanych egzegezy prawniczej – nie są one spisane i skodyfikowane ale funkcjonują w świadomości prawniczej. Ze względu na stosowane dyrektywy interpretacji wyróżniamy 3 sposoby wykładni prawa: 1. wykładnie językową 2. wykładnie systemową 3. wykładnie funkcjonalną Pomocniczo stosowane to: - wykładnia porównawcza - wykładnia historyczna Ad1) Wykładnia językowa- w systemach prawa stanowionego stanowi najważniejszy rodzaj wykładni. Wykładnię rozpoczynamy zawsze od wykładni językowej (punkt wyjścia). Clara non sunt inpretenta – rzecz jasna, oczywista nie wymaga wykładni. Wykładnia językowa polega na ustalenia znaczenia przepisu w kontekście języka prawnego (tekstów prawnych), języka prawniczego(język wypowiedzi o prawie), języka potocznego (język jakiego używamy w życiu codziennym, język wieloznaczeniowy, gdzie występują duże możliwości błędu). W ramach wykładni językowej funkcjonują szczegółowe dyrektywy interpretacyjne, np.: - jeżeli istnieje definicja ustawowa to zwrotowi nie można nadać innego znaczenia - nie wolno tak interpretować przepisu aby cokolwiek pominąć Ad2) Wykładnia systemowa- polega na ustaleniu znaczenia przepisu w kontekście systemu prawa, polega ona na tym, że chcąc zrozumieć element należy odwołać się do całości. 14 Szczegółowe dyrektywy: - interpretując przepis należy brać pod uwagę usytuowanie przepisu w tekście prawnym (argument a rubryka) - jeżeli na gruncie wykładni językowej mamy wątpliwości to należy wybrać takie rozwiązanie, które zgodne jest z zasadami systemu prawa zasady systemu prawa- są to te normy, które w systemie prawa odgrywają szczególnie ważną i istotną rolę. Ad3) wykładnia funkcjonalna (celowościowa)- polega na ustalenia znaczenia przepisu w kontekście celów i funkcji prawa. W wykładni celowościowej dużą rolę odgrywają oceny moralne, polityczne, religijne, ekonomiczne. Z tych względów wykładnia ta może okazać się najmniej precyzyjna. Jeżeli w procesie wykładni odwołamy się tylko i wyłącznie do wykładni celowościowej to zwykle nie wróży to pozytywnego wyniku. Wykładnia porównawcza- interpretując prawo odwołujemy się do innych systemów prawa Wykładnia historyczna- polega na odwołaniu się do materiałów stosujących podstawy wydania prawa np.: do protokółów komisji sejmowej. Teoria wykładni prawa Od aktów wykładni prawa należy odróżnić teorię wykładni- rozważania na temat wykładni i ich rezultaty. Wyróżniamy tzw. - statystyczne teorie wykładni, które zakładają, że przepis prawa winien mieć raz na zawsze ustalone znaczenie U podstaw tej teorii leżą takie wartości jak pewność i bezpieczeństwo prawa. - dynamiczne teorie wykładni, które zakładają, że znaczenie przepisu winno się zmieniać w zależności od kontekstu politycznego, społecznego, gospodarczego. - U podstaw leży taka wartość jak zbliżanie prawa do życia. Organy ochrony i pomocy prawnej Z prawem wiąże się cały szereg instytucji, których zadaniem jest ochrona prawna i pomoc w stosowaniu i realizacji prawa. Organami prawa są: 1. sądy 2. prokuratura 3. policja 15 4. komornicy Ad1) W Polsce są sądy powszechne i sądy szczególne. Zadaniem sądów jest wymiar sprawiedliwości, działają na zasadzie niezawisłości sędziowskiej. Do sądów powszechnych w Polsce zaliczmy: 1. sądy rejonowe 2. sądy okręgowe 3. sądy apelacyjne Zasadą jest, że w I instancji sprawę rozpatruje sąd rejonowy. Od orzecznictwa sądu rejonowego przysługuje apelacja do sądu okręgowego. Jeżeli w I instancji orzekał sąd okręgowy to apelacja przysługuje do sądu apelacyjnego. W pewnych przypadkach przewidzianych prawem od orzeczenia w II instancji przysługuje kasacja do SN. Kasację można wnieść tylko za pośrednictwem adwokata lub radcy prawnego (tzw. Przymus adwokacki). W SN występuje instytucja przedsądu- badanie czy dana sprawa kwalifikuje się do rozpoznania przez sąd najwyższy. Do sądów szczególnych w Polsce zaliczamy: 1. sądy wojskowe (I instancja to sąd garnizonowy, II instancja to sąd okręgowy. Jurysdykcja sądów wojskowych dotyczy tylko i wyłącznie osób pełniących czynną służbę wojskową i dotyczy spraw karnych). 2. wojewódzkie sądy administracyjne (od orzeczeń, których przysługuje kasacja do NSA w Warszawie) Sądy administracyjne przede wszystkim rozpatrują skargi na ostateczną decyzję administracyjną badając czy decyzja jest zgodna z prawem zarówno od strony materialnej jak i formalnej. Sąd ten nie przeprowadza postępowania dowodowego. Wadą tych sądów jest to, że sprawa rozpatrywana jest od 2,5 do 3 lat. 3. Trybunał Stanu, który w Polsce istniał w okresie międzywojennym. Powołany przez komunistów w latach 80-tych. Trybunał ma orzekać o odpowiedzialności prawnej osób pełniących najważniejsze stanowiska w państwie za naruszenie Konstytucji lub innej ustawy. (prezydent, premier, ministrowie) Konstrukcja odpowiedzialności przed Trybunałem zawiera elementy polityczne. Przez uchwałę sejmu osoba jest pociągnięta do odpowiedzialności przed Trybunał. Odpowiedzialność przed Trybunałem ma charakter profilaktyczny niż faktyczny.( Czechowicz, minister skarbu). 16 4. Trybunał Konstytucyjny- powołany na początku lat 80-tych, główne zadania: - bada zgodność ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją - bada zgodność aktów ponadustawowych z Konstytucją i ustawami - rozpatrywanie indywidualnych skarg konstytucyjnych - orzekanie o zgodności działalności partii i celów działania partii z Konstytucja - rozpatrywanie sporów kompetencyjnych Ad2) Prokuratura, zorganizowana na dwóch zasadach: 1. zasada wieloszczeblowosci, polega na tym, że istnieje wiele szczebli jednostek prokuratury: - rejonowa - okręgowa - apelacyjna - krajowa Prokurator generalny, którym jest minister skarbu. 2. zasada hierarchicznego podporządkowania Prokuratura niższego szczebla musi wykonywać polecenia prokuratury wyższego szczebla. Podstawowe zasady organizacji prokuratury spotykają się z krytyką. Np.: - zwierzchnikiem prokuratury jest minister sprawiedliwości, a jest to stanowisko polityczne - wieloszczeblowość prokuratury - zasada hierarchicznego podporządkowania prowadzi prokuraturę okręgowa, za chwilę prokuraturę apelacyjną. Nie służy to efektywnemu pracowaniu. Wielość szefów utrudnia. Głównym zadaniem prokuratury jest ochrona praworządności. W ramach tej ochrony prokuratura zajmuję się ściganiem przestępstw. W sprawach karnych prokuratura jest oskarżycielem publicznym czyli reprezentuje interes zbiorowy. Organy pomocy prawnej: - adwokaci - radcy prawni - notariat Działają na zasadzie samorządu zawodowego. Głównym zadaniem jest świadczenie pomocy prawnej. Pomoc prawna- polega na zastępstwie w postępowaniach sądowych, sporządzaniu opinii prawnych, udzielanie porad prawnych, przygotowanie projektów aktów, np.: projektów umów. 17 Różnica między adwokatem a radcą prawnym Adwokat- świadczy pomoc w najszerszym zakresie Radca- nie może świadczyć pomocy w sprawach karnych, sprawach rodzinnych i opiekuńczych jak również nie mogą przed sądem reprezentować osób fizycznych jeżeli pozostają w stosunku pracy jako radcy prawnego. W praktyce występuje specjalizacja tych zawodów: Adwokat- sprawy karne, cywilne, rodzinne i opiekuńcze Radca prawny- prawo pracy, podatkowe, prawo spółek handlowych Notariat- został powołany do dokonywania czynności prawnych dla których ustawa wymaga formy aktu notarialnego. Akt notarialny- notariusz ponosi odpowiedzialność za akt, a w przypadku poświadczenia notarialnego podpisu, notariusz poświadcza, że w jego obecności złożono podpis. 18
