6. Pieniądz, inflacja - E-SGH
advertisement
Pieniądz, inflacja Dr Michał Gradzewicz Katedra Ekonomii I KAE Makroekonomia I – Wykład 6 Plan wykładu • • • Co to jest pieniądz? Płynność i agregaty pieniężne. Podaż pieniądza – bank centralny – banki komercyjne, – mnożnik kreacji pieniądza, • • Popyt na pieniądz Ceny w długim okresie – Co się dzieje w długim okresie po wzroście podaży pieniądza • • • • • Klasyczna dychotomia i neutralność pieniądza Ilościowa teoria pieniądza Hiperinflacja i podatek inflacyjny Co to jest efekt Fishera Jakie są koszty inflacji Czym jest pieniądz? • • • • Czy pieniądz oznacza bogactwo, majątek? Czy musi być materialny? Pieniądz jest w gospodarce zbiorem aktywów, którymi ludzie regularnie posługują się, aby kupować dobra i usługi od innych ludzi Historia pieniądza: Funkcje pieniądza – Środek wymiany (medium of exchange) • transfer wartości od nabywcy do sprzedawcy • gospodarka pieniężna vs. gospodarka naturalna (barter wymiana dóbr typu towar za towar) – podwójna koincydencja potrzeb (double coincidence of wants) • pieniądz jako powszechnie akceptowany środek wymiany (zaufanie) – Jednostka rozliczeniowa (unit of account) • Pieniądz jest miarą, która posługują się ludzie informując o cenach lub rejestrując długi • W konsekwencji wszystkie ceny wyrażone są w jednostkowej wartości pieniądza (takie dobro, w wartości którego mierzy się inne ceny w gospodarce nazywa się numéraire) • Ile jest unikalnych cen w gospodarce barterowej, w której produkuje się 4 dobra? A w pieniężnej? – Środek przechowywania wartości (store of value) • Przeniesienie siły nabywczej w czasie • Jeden ze sposobów gromadzenia majątku • Dzięki istnieniu pieniądza maleją koszty transakcyjne, przez co rośnie efektywność gospodarowania Rodzaje pieniądza • Pieniądz towarowy (commodity money) – pieniądz, który przyjmuje formę towaru o samoistnej wartości (intrinsic value) – Np. muszelki, sól w dawniejszych czasach – Złoto, albo używane bezpośrednio jako pieniądz albo w formie standardu złota (gold standard), czyli pieniądza papierowego, który na każde żądanie można wymienić na złoto • Pieniądz symboliczny – przymusowy (fiat money, „fiat” = „dekret”) – pieniądz pozbawiony wartości samoistnej, który w roli pieniądza jest używany dzięki rozporządzeniu rządu – Jego wartość nie jest związana z żadnym zasobem czy inną wartością samoistną – Zaufanie i powszechna akceptacja dla takiego środka płatniczego – Na straży wartości pieniądza stoi państwo, najczęściej rolę tę powierza się bankowi centralnemu (BC) • Pieniądz jest ograniczony terytorialnie jurysdykcją państwową – różne waluty • Czasami państwo, nie mogąc zbudować zaufania społecznego do „swojej” waluty lub chcąc importować te zaufanie od innego kraju nakazuje używania obcej waluty (taki proces czasami nazywa się dolaryzacją, względnie euroizacją, ma ona miejsce np. w Zimbabwe) lub zobowiązuje się do wymiany na każde żądanie własnej waluty na walutę obcą (izba walutowa, czyli currency board, np. Estonia do 2011, Bułgaria, Hong-Kong) • Czasami kilka krajów emituje wspólny pieniądz, tworząc unie walutową (currency union), np. strefa euro Płynność • Płynność (liquidity) – łatwość z która dane aktywo może zostać przekształcone na wykorzystywany w gospodarce środek wymiany – Np. różne składniki majątku – pieniądz czy obligacje vs. diament czy działka letniskowa • Istnieje odwrotna zależność pomiędzy płynnością a stopą zwrotu – pieniądz, czyli najbardziej płynne aktywo finansowe, ma zerową nominalna stopę zwrotu (co oznacza, że w warunkach wzrostu cen czyli inflacji jego wartość nabywcza spada, wrócimy do tego niedługo), – inne aktywa finansowe mają zazwyczaj stopy zwrotu powiązane (odwrotnie) z płynnością (ale również ryzykiem, por. wcześniejsze wykłady) • • Które aktywa finansowe nazywamy pieniądzem? Niełatwo jest wyznaczyć granicę pieniądza i nie-pieniądza W praktyce ekonomiści posługują się różnymi miarami pieniądza, nazywanymi agregatami pieniężnymi Agregaty pieniężne • • Definicje statystyczne agregatów pieniężnych różnią się w szczegółach pomiędzy krajami, ich cechą wspólną jest kwestia wąskiego lub szeroko zdefiniowanego pieniądza 𝑀0 - baza monetarna (base money, lub high-powered money) – Gotówka w obiegu – Rezerwy banków komercyjnych (BK) w banku centralnym (BC) • 𝑀1 - wąska miara pieniądza – Gotówka w obiegu + Depozyty bieżące (wkłady płatne na żądanie) • 𝑀2 – 𝑀1 + Depozyty terminowe (z terminem pierwotnym do 2 lat włącznie) • 𝑀3 - szeroka miara pieniądza – 𝑀2 – Dłużne papiery wartościowe z terminem pierwotnym do 2 lat włącznie – Operacje z przyrzeczeniem odkupu • • Czy karta debetowa lub czek jest pieniądzem? A karta kredytowa? Agregaty pieniężne 1 200 1 000 PIENIĄDZ M3 Jednostki uczestnictwa w funduszach rynku pieniężnego 800 Dłużne papiery wartościowe z terminem pierwotnym do 2 lat (włącznie) Operacje z przyrzeczeniem odkupu 600 PIENIĄDZ M2 Depozyty i inne zobowiązania do 2 lat włącznie PIENIĄDZ M1 400 Depozyty i inne zobowiązania bieżące 200 Pieniądz gotówkowy w obiegu (poza kasami banków) 0 Źródło: NBP (dane w mld zł za czerwiec 2015 r.) Jak dużo jest pieniądza w gospodarce? M2/GDP United States 220,85 Japan Poland Middle East & North Africa Middle income Low income High income Latin America & Caribbean Israel United Kingdom Euro area Czech Republic Central Europe and the Baltics Belgium Brazil Austria 0 20 40 60 80 100 120 140 Źródło: World Development Indicators Banku Światowego (miary procentowe, dotyczą średnich dla lat 2000-2014) Podaż pieniądza - bank centralny • • System pieniężny: bank centralny (BC) i banki komercyjne (BK) Bank centralny – agencja, stworzona w celu regulowania ilości pieniądza udostępnionej w gospodarce (podaży pieniądza) – • Funkcje banku centralnego: – – – • – • BC jest bankiem emisyjnym BC jest bankiem banków BC jest bankiem państwa Polityka pieniężna – zbiór działań banku centralnego, których celem jest zmiana wielkości podaży pieniądza – – • Istotna w systemie pieniądza przymusowego Zmiany podaży pieniądza wpływają na gospodarkę Ekonomiczny mechanizm wpływania przez bank centralny na gospodarkę opiera się na krótkookresowym przenikaniu się sfery nominalnej i realnej gospodarki – tzw. „krzywej Phillipsa”, wrócimy do tego później Ponieważ ilość pieniądza w gospodarce powiązana jest z inflacją (o czym za niedługo) – banki centralne w praktyce dbają o inflację, czyli o siłę nabywczą pieniądza Ważne banki centralne na świecie: ECB – Europejski Bank Centralny w strefie euro, FED – Federal Reserve w USA, BoA – Bank of England W Polsce bankiem centralnym jest Narodowy Bank Polski – – Ciałem konstytucjonalnie odpowiedzialnym za politykę pieniężną w Polsce jest Rada Polityki Pieniężnej Z różnych względów (m.in. zakazu finansowania deficytu rządowego) obie te instytucje są niezależne od innych organów władzy w Polsce (w szczególności od rządu) Podaż pieniądza - banki komercyjne (1) • • • • Bank centralny bezpośrednio kontroluje ilość gotówki, natomiast pieniądz składa się również z depozytów trzymanych w BK, zatem one również uczestniczą w kreacji pieniądza w gospodarce Przyjrzyjmy się procesowi kreacji pieniądza przez banki komercyjne Rezerwy – wkłady, które otrzymały banki i których nie zamieniły na kredyty Stopa rezerw – procentowa część wkładów trzymana przez banki w formie rezerw (po co? aby obsłużyć klientów wycofujących depozyty) Uproszczony bilans banku komercyjnego Aktywa Pasywa Zobowiązania wobec Środki w kasie 5 banku centralnego Środki w banku Zobowiązania wobec centralnym (rezerwy) 10 innych banków Depozyty (zobowiązania Należności od banków 5 wobec klientów) a vista Kredyty i pożyczki 50 Depozyty terminowe Papiery wartościowe 10 Inne zobowiązania Majątek trwały 20 Kapitał własny Razem 100 Razem • 10 10 20 30 10 20 100 Ciekawy przypadek - jeśli stopa rezerw wynosiłaby 100% – Klient ze 100 PLN przychodzi do banku i zakłada depozyt, bank księguje to jako depozyt (zobowiązanie wobec klienta) i jednocześnie w aktywach jako 100 PLN w kasie (traktując to jako rezerwę – ponieważ 100% z każdego depozytu traktowane jest jak rezerwa) – Ponieważ bank całość wkładu traktuje jako rezerwę nie ma dodatkowych środków na udzielenie kredytów – W wyniku tej operacji nastąpiła konwersja formy pieniądza (z gotówki w obiegu do depozytu – gotówka fizycznie pozostała w banku i jest poza obiegiem), ale jego ilość pozostała niezmienna – W takim systemie banki komercyjne nie wpływają na podaż pieniądza w gospodarce Podaż pieniądza - banki komercyjne (2) • • • Zastanówmy się nad sytuacją, kiedy stopa rezerw 𝑟 < 100%, np. 𝑟 = 10% (albo ustalana przez bank centralny jako stopa rezerw wymaganych (required reserves), albo przyjęta przez bank jako reguła pozwalająca obsłużyć klientów wycofujących środki) To oznacza, że pozostałe 90% wkładów może być przez bank wypożyczone Przychodzi do banku klient i deponuje nowe 100 PLN (np. otrzymał je od BC) Pasywa Aktywa • • • Rezerwy 10 Depozyty Kredyty 90 90 PLN trafia w formie gotówki do kredytobiorców (kredyty są aktywami banku, bo są to środki należące do banku i wrócą do banku w przyszłości) Podaż pieniądza wynosi 100 PLN depozytów + 90 PLN gotówki w rękach kredytobiorców Ale – kredytobiorca wydaje te 90 PLN w sklepie, którego właściciel deponuje je w tym samym banku (lub innym – pamiętajmy, że kreacja pieniądza dotyczy całego systemu bankowego) Aktywa Pasywa Rezerwy 9 Depozyty Kredyty • • • 100 90 81 Bank znowu tworzy 10% rezerw (9 PLN), a resztę może dalej pożyczyć kolejnym chętnym (81 PLN) Podaż pieniądza wynosi teraz 190 PLN depozytów oraz 81 PLN gotówki, czyli razem 271 PLN Proces ten trwa dalej, a w naszym ujęciu modelowym - aż do końca świata… Mnożnik kreacji pieniądza • Ile ostatecznie powstanie pieniądza w gospodarce z dodatkowych 100 PLN? 100 + 100 1 − 10% + 100 1 − 10% 1 − 10% + ⋯ Czyli (korzystając z definicji szeregu geometrycznego) 100 100 100 + 100 1 − 𝑟 + 100 1 − 𝑟 2 + 100 1 − 𝑟 3 + ⋯ = = 1− 1−𝑟 𝑟 • Zatem z początkowych dodatkowych 100 PLN system bankowy jest w stanie wykreować przy 100 stopie rezerw obowiązkowych 𝑟 = 10% łącznie 0,1 = 1000 PLN • • • • • • 1 Wielkość nazywamy mnożnikiem kreacji pieniądza – informuje ona, ile dodatkowa 𝑟 jednostka rezerw wykreuje pieniądza w gospodarce przez system bankowy W Polsce stopa rezerwy obowiązkowej wynosi od 2011 r. 3,5% (a środki te, trzymane w NBP, są oprocentowane) Brzmi to trochę podejrzanie, jak tworzenie bogactwa z niczego i oczywiste rozwiązanie wielu problemów świata, ale… …bank pożyczając komuś część swoich rezerw, zwiększa jego aktywa umożliwiając kupowanie mu dóbr i usług, ale jednocześnie zwiększając o tę samą sumę pasywa kredytobiorcy, bo musi on zwrócić dług (który cały czas jest elementem aktywów banku, ze strony banku doszło do konwersji aktywów: z rezerw na kredyty)… …zatem proces kreacji pieniądza nie zwiększa bogactwa gospodarki, kreując jedynie płynność (w sensie większej ilości środka wymiany) Zatem bank centralny wstrzykując do systemu nowy pieniądz (drukując pieniądze) powoduje, poprzez proces kreacji pieniądza, zwiększenie (silniejsze niż sam impuls BC) łącznej podaży pieniądza, czemu towarzyszy tworzenie kredytu w gospodarce Co się dzieje, jeśli podmioty trzymają część środków jako gotówkę? • • Oznaczmy: 𝑅 – rezerwy (w systemie bankowym), 𝐷 – depozyty, 𝐶 – gotówka poza systemem bankowym Zatem baza monetarna 𝑀0 = 𝐶 + 𝑅, natomiast pieniądz 𝑀1 = 𝐶 + 𝐷 • Jeśli stopa rezerw wynosi 𝑟, to znaczy to, że 𝐷 = 𝑟, albo że 𝑅 = 𝑟𝐷 • Jeśli podmioty gospodarcze nie trzymają w ogóle gotówki i całość swoich środków trzymają jako depozyty (co zakładaliśmy przy wyprowadzeniu na poprzednim slajdzie), to 𝐶 = 0 Zatem 𝑀0 = 0 + 𝑟𝐷 = 𝑟𝐷, natomiast 𝑀1 = 𝐶 + 𝐷 = 𝐷 Mnożnik kreacji pieniądza mówi, ile system bankowy jest w stanie wykreować pieniądza 𝑀1 z bazy 𝑀 𝐷 1 monetarnej 𝑀0 , zatem wynosi on 𝑀1 = 𝑟𝐷 = 𝑟, co oczywiście jest zgodne z wyprowadzeniami z • • 𝑅 0 • poprzedniego slajdu Jeśli natomiast podmioty chcą trzymać część swoich środków w formie gotówki, sytuacja jest nieco inna. Załóżmy, że preferencje względem płynności podmiotów są takie, że utrzymują one stałą relację gotówki 𝐶 do depozytów, równą 𝑐, zatem 𝐷 = 𝑐, albo 𝐶 = 𝑐𝐷 • • W tej sytuacji 𝑀0 = 𝐶 + 𝑅 = 𝑐𝐷 + 𝑟𝐷 = 𝑐 + 𝑟 𝐷 Natomiast 𝑀1 = 𝐶 + 𝐷 = 𝑐𝐷 + 𝐷 = 𝑐 + 1 𝐷 • Zatem mnożnik kreacji pieniądza w tej sytuacji wynosi 𝑀1 = 𝑐+𝑟 • Można też łatwo policzyć, że 𝑑 𝑀1 (𝑐) 0 𝑑𝑐 • podmiotów do trzymania swojego majątku w formie gotówki (poza systemem bankowy) maleje zdolność kreacji pieniądza przez system bankowy. Zauważmy dodatkowo, że dla 𝐶 = 0 zachodzi 𝑐 = 0 i znów powracamy do poprzedniego wyprowadzenia 𝑀1 1 = 𝑀 𝑟 𝑀 𝑐+1 0 𝑀 0 = 𝑟−1 𝑐+𝑟 2 < 0 (ponieważ 𝑟 < 1), zatem wraz ze wzrostem skłonności A teraz mała wycieczka poza textbook story • • • • • • • W praktyce wygląda to nieco inaczej, nie „bardzo inaczej”, ale kierunki przyczynowości i siła sprawcza są nieco odmienne W obecnych czasach BC nie „drukują pieniądza” bezpośrednio i nie regulują podaży pieniądza stopą rezerw obowiązkowych, ale ustalają stopę procentową, czyli cenę po jakiej dokonują transakcji z BK Z kolei depozyty w większości przypadków nie pochodzą z oszczędności gospodarstw domowych, ale są tworzone kiedy bank udziela kredytu (udzielając komuś kredyt bank najczęściej przelewa środki na rachunek kredytobiorcy, tworząc wtedy nowy pieniądz) Choć to BK tworzą pieniądz poprzez udzielanie kredytów, są one ograniczone 1) swoją zyskownością i konkurencją w systemie bankowym, 2) regulacjami nadzorczymi, 3) działaniami ludzi, którzy mogą wykorzystać nowe pieniądze otrzymane poprzez nowe kredyty do spłaty swoich kredytów, „niszcząc pieniądz” Polityka pieniężna działa raczej jak finalne ograniczenie dla kreacji pieniądza, a banki centralne patrzą na kreacje pieniądza pod kątem jej spójności z niską i stabilną inflacją. Ustalając stopy procentowa banki centralne wpływają na cenę kredytu, regulując jego ilość, a poprzez to – ilość pieniądza W ostatnich czasach niektóre banki stosują lub stosowały politykę QE (Quantitative Easing, czasami nazywaną, nieco mylnie „drukowaniem pieniądza”), skupując aktywa (głownie od niebankowej części systemu finansowego) w zamian za gotówkę i bezpośrednio wpływając na podaż pieniądza Dla zainteresowanych, ciekawe opracowanie Bank of England na ten temat: Jak bank centralny wpływa na system bankowy i zdolność banków do kreacji pieniądza? • • • • • • • • W obecnych czasach BC nie kontrolują podaży pieniądza przy pomocy stopy rezerw obowiązkowych Ważnym instrumentem wpływu BC na podaż pieniądza są operacje otwartego rynku (OMO – Open market Operations) czyli transakcje pomiędzy BC a BK wymiany aktywów finansowych (papierów wartościowych) na gotówkę, kształtujące płynność w systemie bankowym Współcześnie banki centralne ustalają cenę pieniądza (stopę procentową, zwaną w Polsce referencyjną, w strefie euro – refinansową), czyli cenę podstawowych OMO Najczęściej używaną operacją otwartego rynku jest umowa o odkupieniu (repo – repurchase agreement) – kupowanie od banków papierów wartościowych (lub inne aktywa jako zabezpieczenie spłaty, BC ma listę pierwszorzędnych aktywów, które akceptuje) w zamian za gotówkę (rezerwy) przy jednoczesnym zobowiązaniu do terminu i ceny ich późniejszej odsprzedaży (w zasadzie BC udziela krótkoterminowego kredytu dla BK). BC zwiększa wtedy płynność systemu bankowego Odwrotną operacją, ściągająca płynność z rynku, jest reverse-repo Jeśli BK powszechnie udzieliły dużo kredytów, na rynku pieniądza panuje powszechny brak środków, co wywiera presję na wzrost krótkookresowych stóp procentowych, po których banki pożyczają sobie wzajemnie środki. BK potrzebują dodatkowych rezerw, zwracając się do BC, który dostarcza płynność po ustalonej przez siebie cenie (ściągając stopy krótkookresowe do poziomu stopy refinansowej) BC stosują też wymagania dotyczące rezerw (reserve requirements), ale zmieniają je dość niechętnie i często nie wymagają ich od banków w każdym momencie czasu, ale np. średnio w okresie miesiąca Dlaczego banki nie są chętne do bezpośredniej kontroli pieniądza? – BC nie ma wpływu na to , ile pieniądza będzie trzymane przez GD i firmy w bankach, ile zostanie użytych do spłaty kredytów („niszczenie” pieniądza) – BC nie udziela bezpośrednio kredytów dla firm czy GD, a zmienna chęć BK (wynikająca. np. z czynników wewnętrznych BK) do udzielania kredytów powoduje, że mnożnik kreacji pieniądza nie jest stały Poziom cen i wartość pieniądza • • Zaczynamy zbierać klocki potrzebne do omówienia ilościowej teorii pieniądza Na ogólny poziom cen w gospodarce możemy spojrzeć pod dwoma kątami: – Jest to cena pewnego koszyka dóbr i usług – kiedy ceny rosną społeczeństwo stać na konsumpcję mniejszego koszyka – Jest to miara wartości pieniądza – wzrost cen oznacza spadek wartości pieniądza, bo kiedy ceny rosną, to za każdą jednostkę pieniądza jesteśmy w stanie kupić mniej dóbr • Jeśli przez 𝑃 oznaczymy miarę ogólnego poziomu cen, to: – 𝑃 oznacza liczbę złotych potrzebnych do nabycia pewnego koszyka dóbr i usług – 1 𝑃 oznacza zatem ilość dóbr i usług, które można nabyć za 1 zł, czyli wartość pieniądza mierzoną w jednostkach dóbr i usług • O ogólności – jeśli przez 𝑀 oznaczymy nominalny zasób pieniądza, to realnego zasobu pieniądza (siły nabywczej czy wartości pieniądza) • 𝑀 𝑃 jest miarą Jakie czynniki wpływają na wartość pieniądza? – Podaż pieniądza (w procesie omówionej przed chwilą kreacji pieniądza przez banki centralne – poprzez OMO – oraz banki komercyjne, poprzez mnożnik kreacji pieniądza) – Popyt na pieniądz, a właściwie popyt na płynność, którą zapewnia pieniądz Popyt na pieniądz • Jakie czynniki wpływają na popyt na pieniądz, czyli na chęć podmiotów do trzymania części swojego majątku w postaci płynnych aktywów? Jest tych czynników sporo, ale do najważniejszych należą: – Ilość transakcji, pieniądz obsługuje transakcje, im jest ich więcej w gospodarce (np. ze względu na wzrost PKB), to popyt na pieniądz rośnie – Nominalna stopa procentowa, wyznacza opłacalność trzymania części aktywów w najbardziej płynnej, ale nie przynoszącej zwrotów formie. Im wyższa stopa procentowa, tym bardziej się opłaca trzymać swój majątek w mniej płynnych, ale oprocentowanych rodzajach aktywów (np. depozyty terminowe czy obligacje), a zatem im wyższa stopa procentowa, tym niższy popyt na pieniądz. – Poziom cen, pieniądz jest środkiem wymiany, a im wyższe ceny tym więcej pieniądza jest potrzebne do zawarcia typowych transakcji. Wyższy poziom cen pociąga za sobą wzrost popytu na pieniądz • Co sprawia, że ilość pieniądza dostarczana przez banki zrówna się z popytem na pieniądz zgłaszanym przez ludzi? – W krótkim okresie stopa procentowa, ale na razie zostawimy ją na boku – W długim okresie to ceny w gospodarce osiągają taki poziom, aby zrównoważyć popyt z podażą. • Jeśli ceny przewyższają ten poziom równowagi, to ludzie chcą trzymać więcej pieniądza, niż stworzył BC, więc ceny muszą spaść, aby zrównoważyć popyt z podażą, i odwrotnie w przeciwnym wypadku Jak ustalają się ceny w gospodarce w długim okresie? Wartość pieniądza 1/𝑃 1 Poziom cen 𝑃 Podaż pieniądza 1 4 3 3 4 Wartość 1 pieniądza w 2 równowadze E 1 4 2 Popyt na pieniądz 4 0 Ilość pieniądza ustalona przez bank centralny Ilość pieniądza Poziom cen w równowadze Skutki zwiększenia podaży pieniądza w długim okresie • • • • • • • BC podwaja podaż pieniądza (skupując obligacje w zamian za pieniądz) Krzywa podaży pieniądza przesunie się w Wartość prawo i powstanie nadwyżka podaży pieniądz Podaż a 1/𝑃 pieniądza pieniądza 1 Przy istniejącym poziomie cen zasób pieniądza przewyższył zapotrzebowanie na Wzrost pieniądz podaży 3 pieniądza 4 Ludzie mogą „pozbyć się” nadwyżki pieniądza przeznaczając je na zakupy dóbr E 1 i usług… 2 … ale długookresowa zdolność gospodarki do wytworzenia tych dóbr i usług nie E’ 1 4 uległa zmianie – pracy i kapitału jest tyle Popyt na pieniądz samo (w krótkim okresie jest możliwe zwiększenie produkcji, ale wrócimy do tego 0 Ilość pieniądza Ilość pieniądza ustalona później)… przez bank centralny … i jedyną możliwością zrównoważenia rynku pieniądza jest wzrost cen Jest to ilościowa teoria pieniądza, zgodnie „Inflacja jest zawsze i wszędzie zjawiskiem z którą ilość pieniądza dostępna w pieniężnym” – Milton Friedman gospodarce wyznacza poziom cen, a stopa wzrostu ilości pieniądza – stopę inflacji Poziom cen 𝑃 1 4 3 2 4 Klasyczna dychotmia i neutralność pieniądza • Już w XVIII w. David Hume podzielił zmienne ekonomiczne na: – nominalne (wyrażone w jednostkach pieniężnych), np. wynagrodzenia, wydatki konsumpcyjne – realne (wyrażone w jednostkach fizycznych), np. wielkość produkcji, liczba osób 𝑊 𝑃 pracujących, ale też wynagrodzenia realne ( 𝑃 ) czy ceny realne (czyli ceny względne 𝑃 𝑖 𝑗 informujące np. ile ziemniaków wymienia się na landrynki lub częściej stosowana w 𝑃 makroekonomii 𝑃𝑖 mówiąca jak się ma cena danego dobra do ogólnego poziomu cen) • • • • Ten podział nazywany jest klasyczną dychotmią Hume twierdził, że inne rodzaje czynników wpływają na zmienne realne, a inne na zmienne nominalne – analiza zachowania się gospodarki w długim okresie (rynku pieniądza, rynku pracy czy teorii wzrostu, gdzie produkcja zależała pracy kapitału) pokazuje, że twierdzenie to jest prawdą w długim okresie W szczególności, oznacza to, że zmiany nominalnych parametrów gospodarki (np. podaży pieniądza przez BC) maja wpływ tylko na zmienne nominalne, jak np. ogólny poziom cen. Brak wpływu zjawisk pieniężnych na wielkości realne nazywany jest neutralnością pieniądza Większość ekonomistów uznaje, że neutralność pieniądza dobrze opisuje działania gospodarki w długim okresie, ale w okresie krótkim pieniądz nie jest neutralny i wywołuje zmiany wielkości realnych, takich jak np. PKB Równanie ilościowe pieniądza • Zdefiniujmy szybkość obiegu pieniądza (𝑉)w gospodarce jako tempo, w jakim pieniądz krążąc w gospodarce przechodzi z rak do rąk • 𝑉= 𝑤𝑎𝑟𝑡𝑜ść 𝑡𝑟𝑎𝑛𝑠𝑘𝑎𝑐𝑗𝑖 , 𝑖𝑙𝑜ść 𝑝𝑖𝑒𝑛𝑖ą𝑑𝑧𝑎 czyli jeśli w gospodarce jest przeprowadzanych w danym okresie transakcji za 100 zł, a pieniędzy jest łącznie 20 zł, to znaczy, że każda złotówka obsługuje przeciętnie 5 transakcji • W gospodarce ilość transakcji mierzona jest przez wartość PKB, zatem: 𝑉 = • W konsekwencji równanie ilościowe pieniądza ma postać 𝑀⋅𝑉 =𝑃⋅𝑌 Równanie to (nazywane też równaniem Fishera) pokazuje, że wzrost ilości pieniądza w gospodarce może mieć różne skutki: • – Wzrost cen – Wzrost produkcji – Spadek szybkości obiegu pieniądza 𝑃⋅𝑌 𝑀 Elementy ilościowej teorii pieniądza • Aby wyjaśnić poziom cen w równowadze oraz tempo inflacji (czyli zmiany poziomu cen) składamy już zarysowane klocki: 1. Szybkość obiegu pieniądza jest stabilna i zmienia się powoli (dla uproszczenia ത uznajmy, że jest stała i oznaczmy ją 𝑉) 2. Ponieważ 𝑉 jest stałe, to zmiana 𝑀 przez BC powoduje proporcjonalna zmianę wartości produkcji 𝑃 ⋅ 𝑌 (przecież 𝑀 ⋅ 𝑉ത = 𝑃 ⋅ 𝑌) 3. Wielkość realna produkcji zależy przede wszystkim od podaży czynników produkcji (pracy, kapitału) i dostępnej technologii. Ponieważ pieniądz jest neutralny, to ilość ത pieniądza nie ma wpływu na wielkość produkcji (czyli 𝑌 = 𝑌) 4. Ponieważ 𝑌 jest określone przez możliwości podażowe gospodarki, to zmiana podaży pieniądza i towarzysząca jej zmiana wartości produkcji są spowodowane jedynie zmianą poziomu cen 𝑃. Innymi słowy 𝑀 ⋅ 𝑉ത = 𝑃 ⋅ 𝑌ത 5. Kiedy BC gwałtownie zwiększa podaż pieniądza, szybko rośnie poziom cen i w efekcie rośnie inflacja • Rozumowanie to stanowi istotę ilościowej teorii pieniądza Pytanie: co się stanie z poziomem cen i stopą inflacji, jeśli władze danego kraju zwiększą długookresowe tempo wzrostu pieniądza z 2,5% do 10%? Hiperinflacja i podatek inflacyjny • • • • Hiperinflacja to gwałtowny wzrost cen w gospodarce, definiowany zazwyczaj jako inflację powyżej 50% miesięcznie, co przekłada się na ponadstukrotny wzrost cen w ciągu roku 1 + 0.5 12 − 1 = 12875% Dlaczego w niektórych krajach władze dopuszczają do hiperinflacji? Prosta odpowiedź: aby sfinansować swoje wydatki. Wydatki można finansować: wzrostem podatków lub wzrostem długu (emisją obligacji). Jeśli żadne z tych źródeł nie jest dostępne, pozostaje dodrukowywanie pieniądza Mówimy czasami wtedy, że państwo nakłada na społeczeństwo podatek inflacyjny (bo bogactwo zgromadzone przez społeczeństwo traci swoją wartość, a kosztem tego państwo „opłaca swoje rachunki” Republika Weimarska, 1922 Zimbabwe, czasy niemal bieżące Efekt Fishera • • • • • • • • Zastanówmy się jaka jest relacja pomiędzy pieniądzem, inflacją a stopami procentowymi Na pierwszych wykładach pokazaliśmy, że realna stopa procentowa to stopa nominalna, skorygowana o stopę inflacji: 𝑟 ≈ 𝑖 − 𝜋, albo 𝑖 ≈ 𝑟 + 𝜋 Czyli nominalna stopa procentowa to suma realnej stopy procentowej, związanej z opłacalnością realnych inwestycji w gospodarce i inflacji, czyli kompensacji o spadek wartości pieniądza w czasie (bo stopa procentowa jest bezpośrednio powiązana z czasem) Jak podaż pieniądza wpływa na poziom stóp procentowych? W długim okresie zasada neutralności pieniądza zapewnia, że wzrost podaż pieniądza nie wpływa na realną stronę gospodarki, a zatem nie wpływa również na realną stopę procentową (czyli możemy uznać, że 𝑟 = 𝑟)… ҧ … ale jednocześnie zwiększa inflację, a ta zwiększa 1:1 (w długim okresie) nominalną stopę procentową (przecież 𝑖 = 𝑟ҧ + 𝜋) Nazywane jest to efektem Fishera (od nazwiska Irvinga Fishera) Warto pamiętać, że nominalna stopa procentowa (por. pierwszy wykład) zależy w zasadzie od oczekiwanej inflacji 𝐸𝜋 i nieoczekiwany wzrost inflacji może w krótkim okresie nie wpłynąć na 𝑖. W długim okresie, oczekiwania inflacyjne muszą być jednak spójne z inflacją, zatem jeśli wzrost inflacji jest trwały, to w końcu przełoży się na 𝑖 20 Wibor 3M CPI r/r 15 10 5 0 -5 sty 01 sty 03 sty 05 sty 07 sty 09 sty 11 sty 13 sty 15 Koszty inflacji (1) • Czy spadek siły nabywczej spowodowany inflacją jest bezpośrednią przyczyna spadku poziomu życia? – – Niby tak, ale rozważania np. o modelu ruchu okrężnego pokazuję, że wyższa inflacja oznacza wyższe wydatki, które są przychodami sprzedawców, którzy tworzą dochody pracowników. Czyli wyższa inflacja oznacza wyższe dochody (nominalnie) i brak zmian realnych i standardowa odpowiedź na to dlaczego inflacja jest zła jest tylko złudzeniem inflacyjnym • Zatem dlaczego nie lubimy wysokiej inflacji? • Powodów jest sporo, od trywialnych, do dość subtelnych – Koszty zdzieranych zelówek, wysoka inflacja skłania ludzi do trzymania mniejszej ilości pieniądza, co może prowadzić do marnotrawienia zasobów, np. model Baumola-Tobina – Koszty menu (koszty zmienianych jadłospisów, folderów reklamowych, itp..): w gospodarkach o niskiej inflacji zmiany cen raz na rok to względnie dobra strategia, ale przy wysokiej inflacji optymalnie jest zmieniać ceny dużo częściej, co wywołuje koszty, w zasadzie Źródło: Klenow, Malin (2010), Microeconomic Evidence on Price-Setting Koszty inflacji (2) • Koszty inflacji cd – – Zmieniające się ceny względne – wysoka inflacja w połączeniu ze względnie rzadkimi dostosowaniami cen powodują niezamierzone zmiany cen relatywnych w gospodarce, niektóre dobra mogą się wydawać względnie tanie lub drogie i powodować nieefektywne przesuwanie popytu – rynki mogą sobie gorzej radzić z przydzielaniem rzadkich zasobów do najlepszych zastosowań Zmiany wielkości podatkowych spowodowanych inflacją • • – Redystrybucja dochodów – nieoczekiwane zmiany cen powodują nieplanowana i nieefektywną redystrybucje dochodu pomiędzy dłużnikami i wierzycielami • • • – – – podatki nakładane są na nominalne kategorie, np. dochód czy konsumpcja i wyższa inflacja spowoduje większe płatności podatkowe, nawet przy niezmienionej konsumpcji Opodatkowanie dochodów z tytułu odsetek czy zysków kapitałowych– naliczane od nominalnych odsetek (lub zysków), a przecież częścią nominalnej stopy procentowej (czy wzrostu zysków) jest inflacja Są oni związani umową pożyczki, której koszt jest najczęściej wyrażony nominalnie i nie jest indeksowany inflacją, czyli innymi słowy zawiera w sobie oczekiwana inflację w okresie umowy Wyższa inflacja niż oczekiwana spowoduje, że w ujęciu realnym pożyczkodawca dostanie mniej, a koszt dla dłużnika będzie realnie mniejszy Inflacja niższa niż oczekiwana spowoduje nieefektywna redystrybucję dochodów w kierunku wierzyciela Stabilność „systemu miar” - pieniądz jest jednostką rozliczeniową w gospodarce i wszystkie ceny są w nim wyrażone – znaczne zmiany wartości pieniądza, co powoduje zamieszanie i niewygodę Doświadczenia empiryczne wskazują, że im wyższa inflacja, tym jest ona bardziej zmienna i nieoczekiwana, co obniża efektywność kontraktów i wprowadza niepewność w gospodarowaniu Istotny wpływ nawet niewielkich, a trwałych zmian inflacji na planowanie długookresowe, związane np. z systemami emerytalnymi czy kredytami hipotecznymi – małe różnice kumulowane przez dziesiątki lat okazują się znaczne
