psychiczne właściwości dziecka w wieku przedszkolnym

PSYCHICZNE WŁAŚCIWOŚCI DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM.
Okres przedszkolny trwa od 4 do 7 roku życia. Rozwój układu nerwowego w tym
okresie charakteryzuje się przewagą procesów pobudzania nad hamowaniem. W dziecku
rodzi się poczucie odrębności płci oraz świadomości roli społecznej kobiety i mężczyzny.
Następuje dalszy rozwój kontaktów społecznych. W psychice zachodzą dalsze zmiany typowe
dla wieku przedszkolnego. Dominującą formą aktywności jest zabawa, która wpływa na
rozwój wszystkich sfer: poznawczej, uczuciowej, ruchowej i społecznej. Poprzez zabawę
dziecko poznaje świat. Proces poznania świata jest ściśle związany z zabawą.
Wiek przedszkolny to okres bardzo bujnej wyobraźni i fantazji. Dziecko przyjmuje
postawę badacza – zadaje niekończącą się serię pytań, jest ciekawe świata. Rozwijają się
zainteresowania, poczucie obowiązku. Dziecko zaczyna więcej rozumieć. W tym okresie
olbrzymi wpływ na rozwój dziecka ma rodzina, rówieśnicy i przedszkole. Życie w grupie
zmusza dziecko do przestrzegania pewnych zasad, norm. Na początku dziecko zwykle broni
się przed narzucanym mu przez dorosłych systemem nakazów i zakazów. Z czasem jednak
zaczyna je sobie przyswajać, liczyć się z nimi i zgodnie z nimi postępować. Mówimy wtedy o
interioryzacji norm moralnych. Stopniowo dziecko przejmuje je od dorosłych tak dalece, że
stają się one jego własnymi normami postępowania. Kształtuje się to, co potocznie nazywamy
sumieniem i dzięki czemu dziecko zaczyna być zdolne do samokontroli. Jest to niezwykle
ważny etap w rozwoju osobowości dziecka. Rozwój osobowości jest zarazem rozwojem
indywidualności, podmiotowości i rozwojem społecznym. Według francuskiego psychologa
Henri Wallona rozwój osobowości przedszkolaka znajduje się na etapie personalizmu –
dziecko przeciwstawia „ja” innym osobom. Osiągnięciem rozwojowym tego okresu staje się
usamodzielnienie i wzbogacenie własnego „ja”. Po tym etapie następuje etap różnicowania
się osobowości (6 – 11 lat) pod wpływem kontaktów z innymi. Dziecko zaczyna wówczas
zdawać sobie sprawę z granic własnych możliwości, ze swojego usposobienia, inteligencji,
zyskuje większy wgląd w siebie i dzięki temu staje się osobowością poliwalentną.
Na kształtowanie się osobowości dziecka wpływa przede wszystkim rodzina, potem
rówieśnicy i nauczyciele. Osobowość rodziców, wzory, które chcą przekazać dziecku
ukierunkowują rozwój osobowości dziecka. Otoczenie społeczne stawia przed dzieckiem
rozmaite wymagania dotyczące jego zachowania. Przekazuje dziecku w sposób mniej lub
bardziej świadomy obowiązujące w danej grupie reguły zachowania, a dziecko uczy się
spełniać określone wymagania. Przez to rozwija się jego poczucie odpowiedzialności,
obowiązkowości, sumienności oraz obraz samego siebie. Obraz samego siebie dziecko
kształtuje również poprzez porównanie siebie do grupy odniesienia. Dzieci wychowywane w
rodzinach pełnych, kochających się mają pozytywny obraz siebie. Rosław przeświadczeniu, iż
stanowią dla swoich rodziców coś cennego. Natomiast dzieci z rodzin patologicznych często
doznają poczucia niższości, czuja się gorsze od innych, pogardzane i odrzucane przez
środowisko. Nie mając wsparcia ze strony rodziców już na starcie skazane są na
niepowodzenia. Dziecko, które rozwija się w stymulujących warunkach – kochane, cenione,
buduje obraz siebie w kategoriach pozytywnych. Jego stosunek do otoczenia jest pełen
akceptacji. Nie odczuwa lęku przed nieznanym. Ufnie, metodą prób i błędów uczy się
rozpoznawać i zaspokajać swoje potrzeby. Dzieci z rodzin toksycznych są pozbawione takich
pozytywnych doznań. W każdej dziedzinie muszą walczyć pokonując rozmaite trudności.
Zaspokojenie potrzeb psychologicznych – potrzeby sukcesu, przynależności, miłości jest
uzależnione od zaspokajania potrzeb bardziej podstawowych – potrzeb biologicznych oraz
potrzeb bezpieczeństwa, akceptacji, uznania. Dziecko potrzebuje być kochane i cenione przez
najbliższych.
Pod koniec okresu przedszkolnego dziecko znacząco poszerza swoją wiedzę o świecie.
Zaczyna umieć panować nad swymi emocjami. Zmniejsza się labilność emocjonalna.
Postępujący rozwój umysłowy przejawiający się w kształtowaniu myślenia operacyjnego
sprzyja aktywnemu poznawaniu świata i zdobywania doświadczenia społecznego.
Rozumienie zdarzeń pozwala dziecku na wytworzenie adekwatnych do sytuacji zachowań, co
umożliwia przystosowanie społeczne. Na przystosowanie to ogromny wpływ mają również
emocje. Przedszkolak zachwyca wigorem, energią, gotowością poznawania nowych rzeczy,
bogatą i żywą emocjonalnością. Jest to wiek ekspansji poznawczej i emocjonalnej. Dziecko
poprzez emocje i działanie przekształca świat w sposób świadomy i celowy. Czynności
przedszkolaka staja się coraz bardziej złożone. Ich realizacja wymaga nie tylko świadomości
celu działania, ale także namysłu, analizy sytuacji i zaplanowania. Wraz z poszerzeniem się
dziedzin działalności dziecka w środowisku dokonuje się interioryzacja czynności. Dzięki
temu mechanizmowi możliwe staje się osiągniecie przez dziecko poziomu myślenia
konkretno – wyobrażeniowego, a następnie słowno – logicznego. U przedszkolaka widać
również zalążki myślenia krytycznego.
Od wczesnego dzieciństwa przeżywanie pozytywnych lub negatywnych doznań
emocjonalnych wiąże się z zaspokajaniem potrzeby bezpieczeństwa. Gwarancją zaspokajania
tej potrzeby jest ścisła więź rodziców z dzieckiem. Dziecko od urodzenia przebywając wśród
ludzi zdobywa specyficzne ludzkie doświadczenia. Dlatego też uważa się, że prawidłowy
rozwój dziecka jest możliwy tylko wtedy, gdy między rodzicami i dzieckiem powstaje
pozytywna więź emocjonalna. Dziecko nie rodzi się z gotowym repertuarem reakcji
emocjonalnych. Uczy się ich w toku nabywania doświadczenia. Emocje dziecięce jakościowo
różnią się od emocji człowieka dorosłego – co wynika z niedojrzałości układu nerwowego
dziecka. Emocje dziecka są: intensywne i krótkotrwałe, przejściowe, pojawiają się często,
ukazują indywidualność dziecka oraz uzewnętrzniają się w działaniu. Rozwój emocjonalny u
wszystkich dzieci przebiega podobnie wg określonej prawidłowości. Ale czas trwania i
przebieg rozwoju zależy od indywidualnych cech dziecka, stąd różnice indywidualne między
dziećmi. Emocje dziecka przejawiają się w sposób bardzo ekspresyjny i ekspansywny.
Dziecko uzewnętrznia emocje w żywych gestach, ruchach, słowach oraz mimice. Prawie do
końca wieku przedszkolnego wskutek niepełnej dojrzałości układu nerwowego i
niewykształconych jeszcze procesów hamowania dziecko jest bardzo pobudliwe. Pod koniec
okresu przedszkolnego dziecko osiąga umiejętność powściągania afektów, co jest
świadectwem stopniowego osiągania dojrzałości emocjonalnej. Rozwój emocjonalny podlega
fluktuacjom w czasie. U podłoża zmian emocjonalnych leży swoisty rytm neurobiologiczny,
zgodnie, z którym w rozwoju dziecka stany równowagi emocjonalnej przeplątają się ze
stanami rozchwiania równowagi. Jest to swoista droga od stanu przystosowania
emocjonalnego do stanu kryzysu w fazie następnej – tzw. dezintegracja pozytywna
osobowości.
Rozwój społeczny dziecka polega zaś na zdobywaniu dojrzałości do współżycia w
społeczeństwie. Dziecko wchodzi w różnorodne interakcje społeczne. Głównie dorośli
wprowadzają dziecko w świat wytworów społecznych, uczą właściwych zachowań przyjętych
w danej kulturze. W tym okresie dziecko stawia pierwsze kroki na drodze do poznania i
przyswojenia tradycji i wzorów kulturowych, które będą wyznaczać sposób jego zachowania.
Wzory zaczerpnięte z domu rodzinnego wywierają przemożny wpływ na późniejsze
postępowanie dziecka, cenione przez nie wartości, jego poglądy i nawyki, a atmosfera domu
stanowi w dużym stopniu o sposobie życia dziecka.
Odnosząc się do profilaktyki uzależnień daje się zauważyć, że pierwsze kontakty
małego dziecka z alkoholem maja zwykle miejsce w domu rodzinnym. Wychowanie w
trzeźwości zaczyna się bardzo wcześnie i dotyczy spraw pozornie z piciem nie związanych.
Dotyczy wychowania młodego człowieka: zdrowego, radosnego, przyjaznego innym,
widzącego cel i sens w swoim życiu, samodzielnego, nie stającego bezradnie przed byle jaką
trudnością, odpornego psychicznie. Jest to sprawa całej atmosfery domu, panującego w niej
klimatu pogody, spokoju, życzliwości i wzajemnej akceptacji. Normalna, kochająca się
rodzina stanowi istotną obronę i uodpornienie przed uzależnieniem. Problem ten wiąże się
ściśle z umiejętnością spędzania wolnego czasu, z kształtowaniem od najmłodszych lat
zainteresowań. Ten, kto się nie nudzi, kto umie ciekawie przyjemnie spędzać wolny czas – nie
będzie szukać dla zaspokojenia pustki – zapomnienia alkoholu. To rodzice dają dziecku
wiedzę jak spędzać wolny czas, poprzez wspólne zajęcia z dzieckiem, poprzez obserwowanie
rodziców i tego, co robią w wolnym czasie, przez pokazywanie wspólnych zabaw i innych
ciekawych możliwości w domu i poza nim. Problem profilaktyki antyalkoholowej to także
sprawa kształtowania obyczajów towarzyskich. Spotkania z przyjaciółmi, uroczystości
rodzinne, zabawa mogą być miłe i przyjemne także i bez alkoholu. Warto wychowywać
dziecko w poczuciu i przekonaniu, że abstynencja jest czymś zdrowym, dowodzącym
dojrzałości. Nie powinna być ukazywana jako zło konieczne, do którego doprowadza
człowieka choroba, ani jako nieumiejętność cieszenia się z życia, ani też jako słabość i
bezkrytyczne podporządkowanie się zarządzeniom dorosłych. Dziecko powinno mieć wiedzę
o alkoholu, jego ujemnym wpływie na organizm, o różnych niepożądanych następstwach
picia. Obowiązek przekazania tej wiedzy dziecku spoczywa na nas – dorosłych.
Opracowała: Elżbieta Maksimiak
we współpracy z psycholog Izabelą Olejarską