teoria rozwoju dojrzałości
advertisement
TEORIA ROZWOJU DOJRZAŁOŚCI INTERPERSONALNEJ I SYSTEM DIAGNOSTYCZNY „I-LEVEL CLASSIFICATION" C.E. Sullivan i M.Q. Grant (1957) przyjęli założenie, akceptowane dość powszechnie przez psychologów klinicznych i społecznych, że rozwój człowieka jest osiąganiem prze stosunkach niego coraz wyższych poziomów dojrzałości w stosunkach interpersonalnych. Zjawisko to wiąże się ze wzrostem poczucia tożsamości „ja" w miarę nabywania przez człowieka doświadczeń społecznych — różnicowanych i integrowanych odpowiednio na poszczególnych etapach rozwoju oraz jego zaburzeń. Przedstawiamy zatem w sposób bardziej uporządkowany niż dotychczas główne założenia teorii, aby następnie omówić wynikający z niej model diagnozy i zaleceń postdiagnostycznych. — Organizm ludzki od chwili narodzin wchodzi w nieustanny kontakt ze swym otoczeniem. Kontakt ten pozwala mu na redukcję napięć fizjologicznych, zaspokojenie potrzeb zgodnie z posiadanym potencjałem biologicznym (popędowo-emocjonalnym). — Bezpośrednim efektem wchodzenia w kontakt ze światem zewnętrznym jest proces różnicowania dochodzących zeń bodźców oraz reagowanie na nie. — Zróżnicowane elementy pierwotnego doświadczenia życiowego (bodźce i reakcje) podlegają uporządkowaniu i selekcji w procesie ich integrowania. Następstwem równoległego różnicowania oraz integrowania doświadczeń życiowych (zorganizowanych bodźców i reakcji) jest pojawienie się u jednostki elementarnych struktur poznawczych, emocjonalnych oraz zachowaniowych. — Każde nowe doświadczenie jest wchłaniane i kształtowane przez struktury już istniejące, wpływając tym samym na ich wewnętrzną modyfikację. - W toku różnicowania oraz integrowania doświadczeń jednostka uzyskuje poznawczą reprezentację (obraz) świata, samej siebie oraz innych ludzi, a także wzajemnych stosunków, jakie między nimi zachodzą. - Wyróżnia się siedem stadiów rozwojowych ze względu na osiągnięty przez jednostkę poziom dojrzałości do kontaktów interpersonalnych. Każdy poziom dojrzałości jest scharakteryzowany przez centralny problem adaptacyjny (trudność do pokonania), jaki jednostka jest zmuszona rozwiązać, aby dokonać postępu w swym psychospołecznym rozwoju. Kolejność i nazwy tych poziomów podane są niżej, a następnie dokładniej scharakteryzowane w dalszej części opracowania. - Jednostka zatrzymująca się na danym etapie (wczesnym stadium, np. pierwszym, drugim, trzecim, czwartym) jest nieuchronnie skazana na różne trudności adaptacyjne — zarówno w sensie indywidualnym, jak i społecznym. - Źródłem zaburzeń w przystosowaniu jest niedostateczne różnicowanie bodźców (doświadczeń życiowych) oraz ich wadliwa integracja, tj. zafałszowanie w obrazie świata, samego siebie oraz innych ludzi i w konsekwencji - wadliwe ustosunkowania emocjonalnoinstrumentalne wobec nich. CHARAKTERYSTYKA POZIOMÓW INTEGRACJI POZIOM PIERWSZY Wrodzony potencjał biologiczny (dojrzewanie fizjologiczne systemu nerwowego) pozwala jednostce na dokonywanie rozróżnień między własnym ciałem a otoczeniem fizycznym zaspokajającym jej potrzeby. To pierwotne różnicowanie bodźców i sygnałów pochodzących głównie z otoczenia, ale także i z własnego ciała (poprzez interioreceptory) umożliwia jej poznawanie własnego ciała i pola własnej percepcji. Nowe doświadczenia zostają scalone w postaci prymitywnych struktur poznawczych i emocjonalnych, regulujących jej zachowanie w kontakcie z otoczeniem zewnętrznym. Jednostka zatrzymująca się na pierwszym poziomie rozwoju nie jest w stanie dokonywać wspomnianych rozróżnień oraz integrować nowych doświadczeń. Następstwem fiksacji na pierwszym etapie rozwoju psychospołecznego jest: - nieumiejętność zaspokajania własnych potrzeb ze względu na błędy, w wykorzystaniu informacji o świecie, samej sobie i innych ludziach; — frustracja większości potrzeb prowadząca do zgeneralizowanych reakcji lękowych (nie uświadomionych); kumulacja lęków prowadzi do typowego dla reakcji nerwicowych „ogłupienia neurotycznego" oraz zablokowania dróg wyjścia z impasu, w jakim się znajduje; jednostka zafiksowana na pierwszym poziomie czuje się, więc zagu-biona, zagrożona, gdyż nie rozumie zbyt skomplikowanego dla niej świata zewnętrznego i wewnętrznego; - ograniczenie możliwości rozumienia znaczenia czasu i przestrzeni w zaspokajaniu potrzeb; jednostka wykazuje w związku z tym niski próg tolerancji na chwilową nawet frustrację potrzeb, nie potrafił odroczyć (odłożyć) zaspokojenia potrzeby, wymagając natychmiastowego jej zaspokojenia. Jednostka zafiksowana na pierwszym etapie rozwoju dojrzałości nie jest w stanie skutecznie odróżniać fikcji od rzeczywistości. Żyje w świecie mitów, fantazji i złudzeń. Nie potrafi produktywnie uczyć się nowych form zachowania ani też zrozumieć poglądów i uczuć innych ludzi. Nie może wyobrazić sobie, że inni ludzie mogą mieć odmienne poglądy niż ona sama. Jednostka nieprzekraczająca pierwszego poziomu integracji z reguły staje się nieprzystosowana, gdyż nieadekwatnie reaguje na bodźce pochodzące ze świata fizycznego i społecznego. Jej zachowania są trudne do przewidzenia. Jej wejście w konflikt z moralnością, obyczajem lub prawem jest wręcz automatyczne. Skrajną formą zaburzonego przystosowania na pierwszym poziomie dojrzałości interpersonalnej są reakcje psychotyczne, z reguły wykluczające sensowne interakcje społeczne. POZIOM DRUGI Jednostka na drugim poziomie rozwoju dojrzałości jest w pełni świadoma różnic, jakie zachodzą między nią i jej otoczeniem. Dokonuje wiec kolejnych rozróżnień między elementami otoczenia (ożywione, nieożywione, ruchome, nieruchome) oraz osobami. Zauważa ona, że osoby, w odróżnieniu od przedmiotów, są w stanie zaspokajać jej najważniejsze potrzeby. Nie potrafi jeszcze jednak przewidywać zachowań osób, choć wie, że jest od nich uzależniona. W sytuacjach frustracyjnych (niezaspokojenia potrzeb) obarcza wir osoby ją frustrujące. Niepowodzenia i porażki składa na karb czynników leżących poza nią. Innych ludzi traktuje jako teren nieograniczonej eksploatacji, ujmując ich w kategoriach „środków" zaspokajających jej potrzeby. Właśnie drugim poziomie dojrzałości pojawia się (wykształca się) potrzeba wejścia w silne związki emocjonalne, zależnościowe od innych osób. Wielokrotna frustracja tej potrzeby prowadzi do zaburzeń emocjonalnych, a w następstwie — do biernego oporu lub agresji antyspołecznej i jawnych konfliktów z otoczeniem społecznym. W oczekiwaniu na pełne zaspokojenie swych potrzeb przez ludzi z najbliższego otoczenia społecznego próbuje ich opanowywać i wywierać na nich nacisk prymitywnymi sposobami, co przeważnie się nie udaje. W związku z doznawanymi niepowodzeniami w kontaktach z osobami, od których jest uzależniona, przeżywa silny lęk. Czując się zawiedziona i odrzucona, skierowuje swą agresję na otoczenie zewnętrzne. Nie do zniesienia jest myśl, iż inni mogą funkcjonować niezależnie od niej, autonomicznie, nie licząc się z jej potrzebami. Każde ograniczenie nakładane przez reguły społeczne dotyczące postępowania jest przez nią traktowane jako rodzaj symbolicznej odmowy i wrogości społeczeństwa w stosunku do niej. Nieumiejętność dobierania właściwych środków zaspokojenia potrzeb emocjonalnych prowadzi do konfliktów z prawem, moralnością lub obyczajem. Typową formą nieprzystosowania społecznego na drugim poziomie rozwoju dojrzałości interpersonalnej jest aspołeczność lub antyspołeczność, pojawiająca się w następstwie frustracji potrzeb emocjonalnych i nieadekwatnego postrzegania właściwości osób, od których jednostka jest uzależniona. Aspołeczny sposób reagowania jednostki na frustrację potrzeb wiąże się z preferowaniem oporu jako techniki adaptacyjnej, antyspołeczny — z wybieraniem przez jednostkę ataku jako formy radzenia sobie z problemami emocjonalnymi. POZIOM TRZECI Jednostka na trzecim poziomie rozwoju dojrzałości interpersonalnej postrzega nie tylko rzeczy i osoby, ale także fakt wzajemnej ich zależności. Ponadto coraz wyraźniej dostrzega zależność między sobą a pozostałymi osobami. Jednostka uczy się w toku kolejnych doświadczeń bardziej etycznych sposobów wpływania na innych. Zauważa, iż zachowaniami innych osób kierują pewne względnie stałe reguły postępowania, których znajomość pomaga w manipulowaniu sytuacją i osobami celem zaspokojenia własnych potrzeb. Głównym pragnieniem jednostki na trzecim poziomie rozwoju dojrzałości jest znalezienie tych reguł, które początkowo wydawały się jej przypadkowe. Jest przekonana, że jeśli nie ma wyraźnie określonych reguł rządzących interakcjami ludzkimi ani też wyraźnych norm określających jej zachowania — nie powinno być także sankcji karzących stosowanych wobec niej przez inne osoby. Normalnie rozwijająca się jednostka, wychowywana w atmosferze ciepła i miłości, uczy się, na zasadzie prób i błędów lub naśladownictwa, granic tego, co dozwolone, a co — zabronione. Natomiast jednostka wychowywana zbyt rygorystycznie ma utrudnione warunki społecznego uczenia się i na wszelkie związki emocjonalne z ludźmi reaguje lękiem i poczuciem winy. Lęk ten może wzrastać, jeśli zachowania przekazywane przez dorosłych są sprzeczne lub niedokładne, niejasne. Jednostka zafiksowana na tym poziomie dojrzałości zauważając, iż niektóre z zachowań innych osób służą zaspokojeniu jej potrzeb, stara się zwiększyć własne wpływy na inne osoby. Pragnie kontrolować zachowanie się innych, unikając za wszelką cenę kontroli własnego zachowania przez najbliższe środowisko społeczne. Innym źródłem lęku, rozczarowań i braku poczucia bezpieczeństwa jest uświadamianie sobie przez jednostkę, że inne osoby są odporne na jej manipulacje lub są po prostu sprytniejsze od niej. Osoby zafiksowane na trzecim poziomie stosują najczęściej trzy techniki adaptacyjne: krętactwo, zastraszanie, konformizm. Przyczyną wadliwej adaptacji społecznej jest błędne rozumienie (niezrozumienie) reguł i wzorów cudzego zachowania oraz jego związków z zachowaniem własnym. Jednostka pragnie widzieć stosunki interpersonalne w kategoriach ostrych, czarno-białych oraz skutecznie panować nad innymi ludźmi i podporządkować ich sobie bez względu na konsekwencje etyczne lub prawne. Dominującym typem motywacji jest, więc motywacja pragmatyczna. Jeśli osoba z trzeciego poziomu dojrzałości interpersonalnej staje się przestępcą, łatwo dostosowuje się do regulaminów zakładów zamkniętych i dobrze funkcjonuje w środowiskach o jasno sprecyzowanych i nieskomplikowanych zasadach. Akceptacja reguł i norm społecznych jest powierzchowna i zewnętrzna. Zatem internalizacja nakazów i oczekiwań społecznych względem niej nie dochodzi do skutku w wymaganym zakresie. Typowymi formami dewiantywnego przystosowania społecznego jednostki zatrzymanej na trzecim poziomie rozwoju dojrzałości interpersonalnej są rozmaite odmiany uległości i konformizmu, scharakteryzowane dokładniej w dalszej części opracowania (patrz: system klasyfikacyjny). POZIOM CZWARTY Jednostka przechodząc na czwarty poziom rozwoju, uświadamia sobie i akceptuje fakt, że niemożliwe jest kontrolowanie i manipulowanie „resztą świata" poza nią. Dostrzega zwłaszcza manipulowalność rozmaitych elementów świata fizycznego oraz osób ją otaczających. W związku z tą konstatacją czuje się stosunkowo bezradna, słaba, co prowadzi ją do poczucia niższości. W wyniku uczenia się oraz wchodzenia w związki zależnościowe z innymi ludźmi zauważa, że poszczególne wzory zachowania się innych osób nie są wzajemnie izolowane, ale są powiązane w większe całości, zwane rolami społecznymi. Dostrzega, więc, że zachowanie innych jest określone przez przepisy ról społecznych, które mają zastosowanie w społecznym oraz indywidualnym funkcjonowaniu ludzi. Zaczyna zatem identyfikować się nie tylko z prostymi wzorami zachowania odniesionymi do konkretnych sytuacji, ale poszukuje ogólniejszych prawideł — pozwalających przewidywać cudze i własne zachowanie w ramach odgrywanych przez jednostki ról społecznych, wyznaczonych przez określony system społeczny. Wejście w pewne role społeczne (dziecka w rodzinie, kolegi, przyjaciela, ucznia, pracownika) powoduje, iż jednostka dostrzega ich rozmaite konsekwencje psychologiczne dla samej siebie. Identyfikacja z pewnymi rolami społecznymi, przypisami jej przez system społeczny, powoduje, że niektóre z przepisów ról ograniczają znacznie możliwości zaspokajania własnych potrzeb. Za każdym, więc razem odgrywanie ról naraża jednostkę na różne sytuacje konfliktowe, np. konflikty między wymaganiami ról oraz jej indywidualnymi preferencjami, nie zawsze zgodnymi z nakazami tychże ról. Odgrywanie ról, uczestnictwo w życiu społecznym sprawiają, że jednostka częściowo tylko interioryzuje nakazy zawarte w rolach społecznych. Osobnik zafiksowany na czwartym poziomie rozwoju dojrzałości, często przeżywając konflikty wynikające z rozbieżności między przepisami ról społecznych oraz własnymi skłonnościami, dążeniami popędowo emocjonalnymi, umacnia się w przekonaniu, że nie dorasta do standardów społecznych. Prowadzi to w konsekwencji do ukształtowania się w nim poczucia niższości oraz typowych reakcji neurotycznych: podejrzliwości, wrogości, irracjonalnych niepokojów. Osoba zafiksowana na tym poziomie rozwoju staje się nieprzystosowana głównie ze względu na niewłaściwy (ze względów społecznych) wybór zachowań mających na celu redukcję napięcia związanego z poczuciem niższości. Nie mając zaspokojonej potrzeby własnej wartości, osoba taka poszukuje akceptacji swych czynów i samego siebie w środowiskach podkulturowych i przestępczych. Zdominowanie przez potrzebę akceptacji zachowań prowadzi ją do eskalacji takich czynów, które uzyskują aprobatę środowiska podkulturowego. A środowisko podkulturowe (chuligańskie, przestępcze) stymuluje z reguły do zachowań sprzecznych z uznawanymi przez społeczeństwo globalne normami i wartościami. Jednak nawet wówczas, kiedy jej zachowania przynoszą jej aprobatę środowiska podkulturowego, jednostka nie czuje się w pełni zadowolona, ponieważ zinternalizowała już częściowo wartości i normy niepodkulturowej części społeczeństwa. Jest, więc na nieustannym rozdrożu między aprobatą i dezaprobatą podkulturowej presji społecznej, co pogłębia jej konflikty wewnętrzne oraz identyfikacje. Zatrzymanie się na czwartym poziomie wyraża się przede wszystkim w neurotycznych formach zachowania i jest podstawą wyodrębnienia dwóch typów neurotyków: aktywnych i lękowych, opisanych dość dokładnie w literaturze przedmiotu. POZIOM PIĄTY W miarę rozwiązywania konfliktów związanych z pełnieniem przez jednostkę ról społecznych oraz w miarę coraz skuteczniejszego uczenia się rozwiązywania tychże konfliktów jednostka zaczyna nadawać im własne znaczenie. Jednym słowem, uczy się swoistości i niuansów w określeniu czynników mających wpływ na reakcje jej samej oraz jej otoczenia społecznego. Staje się świadoma ciągłości doświadczeń przeżywanych przez nią w przeszłości i obecnie. Potrafi płynnie przechodzić od pełnienia jednej roli do drugiej. Jest zdolna do zrozumienia uczuć i zachowań innych osób. Postrzega ludzi z otoczenia jako istoty złożone, zmienne, którymi nie można dowolnie manipulować. Spostrzeżenie to nie jest dla niej źródłem niepokoju. Jest w stanie zaakceptować ludzkie słabości oraz błędy. Osoba zafiksowana na piątym poziomie integracji potrafi oderwać się od schematów narzuconych jej przez role społeczne. Niejednoznaczność, złożoność, a czasem ewidentna sprzeczność przepisów ról społecznych wywołują u niej niepokoje i napięcia wewnętrzne. Czuje się oszukana lub „zdradzona", gdy nie potrafi odróżnić tych ról, które pozwalają jej na wyrażenie siebie, tj. swych prawdziwych uczuć i sposobów myślenia oraz działania, od tych, które mechanicznie zaakceptowała, a które krępują jej indywidualność. Jeśli osoba na piątym poziomie rozwoju dojrzałości staje się dewiantem społecznym, to raczej nie ze względu na predyspozycje osobowościowe i kontakty interpersonalne, ale ze względu na czynniki przypadkowe. Autorzy teorii są przekonani, że osoby tego typu łatwo poddają się procesowi resocjalizacji i bardzo rzadko wchodzą w konflikt z prawem. POZIOM SZÓSTY Charakterystycznym wskaźnikiem szóstego poziomu rozwoju dojrzałości interpersonalnej jest integracja „tożsamości ja". Wyraża się ona precyzyjnym odróżnianiem przez jednostkę składników roli społecznej lub ich zbioru od tego, kim jest sama jednostka i jej życie wewnętrzne. Osoba, która osiągnęła ten poziom rozwoju, może być nazwana dojrzałą, gdyż zdaje sobie sprawę, że nie można żadnego człowieka ani jej samej sprowadzać do jednego wymiaru — tj. np. do wymiaru społecznego — i ujmować w kategoriach ról czy przejawianych przez nią postaw ani też zewnętrznych wskaźników jej zachowania. Zdając sobie sprawę z własnej nieodpowiedzialności, osoba dojrzała potrafi funkcjonować w rolach społecznych — w sposób elastyczny utrzymywać satysfakcjonujące ją i otoczenie kontakty społeczne, nie rezygnując jednak z własnej niezależności i autonomii, czyli z „tożsamości". Jest na tyle plastyczna w przystosowaniu społecznym, iż może tolerować nawet sprzeczne role przypisane jej przez system społeczny. Pozostaje przy całkowicie świadomej własnej „osobowej odrębności" i tożsamości biograficznej. Osiągnięcie szóstego poziomu dojrzałości interpersonalnej wyklucza jakiekolwiek formy zachowań zaburzonych — czy to w sensie psychologicznym, czy społecznym. Jednostka odczuwa jedynie czasami niepokoje związane z jej sytuacją materialną i pozycją ekonomiczną. Zafiksowanie się na szóstym poziomie nie jest szkodliwe ani dla jednostki, ani dla grupy społecznej (lub grup społecznych), w której funkcjonuje. POZIOM SIÓDMY Najwyższe stadium rozwoju dojrzałości interpersonalnej przejawia się w wysokiej, ponadprzeciętnej zdolności jednostki do postrzegania i rozumienia procesów różnicowania oraz integracji, jakim podlega w toku swego indywidualnego rozwoju. Wskutek coraz pełniejszego rozumienia siebie oraz innych jednostka potrafi ustosunkować się emocjonalnie do wszelkich rzeczy i zjawisk bez utraty równowagi wewnętrznej. Umie skutecznie dobierać optymalne środki i sposoby kształtowania stosunków interpersonalnych, nawet z osobami, które zafiksowały się na stosunkowo niskich poziomach rozwoju własnej dojrzałości. Osiągnięcie tego poziomu dojrzałości jest zjawiskiem niezwykle rzadkim, przynajmniej w amerykańsko-europejskim kręgu kulturowym. Osoby charakteryzujące się symptomami właściwymi dla siódmego etapu rozwoju zwykle są postrzegane przez tzw. przeciętnych jako „obce i dziwne", gdyż zarówno ich zachowanie, jak i sposób bycia wykraczają poza statystyczne normy funkcjonowania społecznego. Jednostki takie rażą swą oryginalności i niezrozumiałością postępowania i w pewnym sensie mogą być uznane na tle obowiązujących standardów społeczno-kulturalnych za dewiantywne w sensie pozytywnym. Teoria rozwoju dojrzałości interpersonalnej nie przewiduje resocjalizacji osób osiągających siódmy poziom rozwoju dojrzałości. Jednostka, która osiągnęła określony poziom rozwoju dojrzałości, nie może „cofać się w rozwoju", może natomiast się jedynie zatrzymać. Regresja form zachowania się nie oznacza obniżenia poziomu dojrzałości, ale jest sygnałem zaburzonych kontaktów interpersonalnych, czyli znaczących związków jednostki z innymi ludźmi. Podstawą teoretyczną systemu diagnostycznego, przedstawionego niżej, jest teoria rozwoju dojrzałości interpersonalnej, a więc jedna z teorii rozwoju człowieka i jego zdolności do nawiązywania oraz utrzymywania więzi społecznych. Biorąc pod uwagę fakt, iż cechą odróżniającą młodzież od dorosłych jest zintensyfikowany rozwój, skoncentrujemy się — przed omówieniem istoty systemu diagnostycznego — na tych propozycjach teoretycznych, które przyczyn zaburzeń w przystosowaniu człowieka upatrują w zahamowaniach jego rozwoju. Oprócz ogólnej teorii rozwoju tożsamości „ja" (ego), wyodrębniającej siedem jego stadiów, opracowano spójny z nią system klasyfikacyjny podtypów zachowań dewiantywnych (Pytka 1986). „The Interpersonal Maturity Level Classification System" — to system klasyfikacyjny poziomów dojrzałości interpersonalnej, który — jak wspomniano — po weryfikacji empirycznej i niewielkich modyfikacjach funkcjonuje w praktyce diagnostycznej niektórych instytucji amerykańskich i kanadyjskich. Autorzy stwierdzili, iż osoby sprawiające kłopoty wychowawcze z powodu wadliwego funkcjonowania społecznego znajdują się na jednym z trzech poziomów dojrzałości interpersonalnej: na poziomie lub 3 albo4. W ramach wspomnianych trzech poziomów wyodrębniono 9 rozmaitych podtypów zafiksowanych na określonym etapie rozwoju dojrzałości interpersonalnej, różniących się przejawami i formami zachowań dewiantywnych oraz motywacją takiego postępowania. Są to następujące podtypy: — poziom 2: aspołeczny agresywny, aspołeczny pasywny; — poziom 3: niedojrzały konformista, podkulturowy konformista, manipulator (pragmatyk); poziom 4:neurotyk aktywny (odreagowujący, acting-out), neurotyk lękowy, zidentyfikowany z podkulturą, reaktywny w sytuacjach traumatyzujących. Każdy podtyp dewiantywnego zachowania jest opisany w kategoriach typowych reakcji jednostki (zaliczonej do danego typu) na postrzegany przez nią świat, innych ludzi i samą siebie. Dla każdego podtypu jest przewidziany odpowiedni zbiór zaleceń interwencyjnych (resocjalizacyjnych). Wspomniany zbiór rozmaitych zaleceń w odniesieniu do postępowania z jednostką zaklasyfikowaną do danego podtypu w terminologii autorów nazywa się „planem oddziaływania". Obejmuje on wiele rozmaitych aspektów oddziaływania, jakie należy uwzględnić w procesie resocjalizacji. W dalszej partii materiału zostanie omówionych pięć najważniejszych elementów planu oddziaływania w odniesieniu do każdego podtypu zachowań dewiantywnych, a mianowicie pożądane: - cele kierunkowe oddziaływania (resocjalizującego), - charakterystyki środowiska wychowawczego (cechy) oraz rodzaje aktywności, - rodzaj (typ) kontroli wychowawczej, - sposoby i zasady postępowania, - cechy wychowawców prowadzących dany przypadek lub grupę osób zafiksowanych w rozwoju dojrzałości interpersonalnej na danym etapie. Bardziej dokładny opis poszczególnych podtypów oraz zaleceń wychowawczointerwencyjnych został przedstawiony poniżej. DRUGIEGO POZIOMU DOJRZAŁOŚCI. ELEMENTAMI OTOCZENIA: OSOBAMI I RZECZAMI CHARAKTERYSTYKA Podtypy: aspołeczny — agresywny aspołeczny — pasywny INTEGRACJA RÓŻNIC MIĘDZY Osobnik sklasyfikowany na drugim poziomie dojrzałości daje się scharakteryzować w sposób następujący: 1. Dostrzega otoczenie społeczne w kategoriach osobistych korzyści, zysków i strat, jako teren eksploatacji. 2. Jest całkowicie egocentryczny w myśleniu i działaniu. 3. Ludzi postrzega — jako bariery w zaspokajaniu potrzeb, a ich działanie — jako przypadkowe, nie podlegające żadnym prawidłowościom. 4. Jego relacje, zarówno z dorosłymi, jak i rówieśnikami, są niezwykle ubogie, w związku, z czym, czuje się wyalienowany. 5. Czuje się ofiarą, tzn. jedynym człowiekiem, na którego spadają nieszczęścia (wydaje mu się, że jest pechowcem). 6. Nie dostrzega związków między swym zachowaniem a uczuciami i reakcjami innych osób. 7. Czuje niechęć lub wrogość w stosunku do tych, którzy frustrują jego potrzeby, chociaż jest bardzo zależny od osób, zwłaszcza tych, które obdarowują go prezentami. 8. Słabo kontroluje swoje potrzeby popędowe; jest impulsywny, nieopanowany. 9. Nie wykazuje autokrytycyzmu, aktywności w osiąganiu długodystansowych celów, minimalizując wydatkowanie energii. 10. W reakcji na frustrację zachowuje się agresywnie, próbuje się przypodobać lub uskarża się i wycofuje. 11. Źródeł jego zachowań dewiantywnych i przestępczych należy dopatrywać się w niedorozwoju mechanizmów kontroli (bierze, nienawidzi, atakuje, obawia się, ucieka) oraz w nieumiejętności przeciwstawienia się presji podkultury i kryminogennym czynnikom otoczenia społecznego. 12. Różnice między aspołecznym agresywnym a pasywnym dotyczą: — wrażliwości na dezaprobatę, — sposobu reakcji na frustrację: aktywny preferuje atak jawny i otwarty, pasywny — wycofanie, bierny opór, uskarżanie się. Plan oddziaływania resocjalizującego w stosunku do aspołecznych agresywnych i pasywńych (zakwalifikowanych na drugim poziomie): 1. Cele kierunkowe: — zmiana percepcji osób z otoczenia społecznego na bardziej realistyczną, — redukcja motywacji antyspołecznych, — redukcja poczucia izolacji, — wyuczenie postrzegania związków między potrzebami i zachowaniami a potrzebami, uczuciami i zachowaniami innych, — wzrost poziomu samokontroli, — wyuczenie minimum uległości i podporządkowania normom społecznym. 2. Środowisko wychowawcze – cechy i rodzaj aktywności: — umieszczenie w rodzinie zastępczej, — tolerancja, podtrzymywanie, rozumienie, podawanie wzorów przez osoby z najbliższego środowiska, — umiejętne wprowadzanie w środowisko rówieśnicze, zachęcanie do współdziałania. 3. Typ kontroli — cechy i rodzaj aktywności — wyraźnie sprecyzować oczekiwania, — stopniować stawiane wymagania, — nie egzekwować wykonania zadań zbyt rygorystycznie (wysokie, niski poziom sankcji). 4. Wskazania resocjalizacyjne: - techniki psychodramatyczne (psychodrama) - werbalizacja problemów, identyfikowanie i nazywanie ich, przede wszystkim problemów bieżących, - uświadamianie reakcji oraz ich sytuacyjnego sensu, - stymulacja postrzegania reakcji bliźnich, - przyzwyczajanie do szoku związanego z odkryciem związków między ludźmi, - niewskazane jest prowadzenie przesłuchań, - niewskazana jest psychoterapia głębinowa. 5. Pożądane cechy wychowawców - spokój, opanowanie - zaradność, - tolerancyjność, - niezbyt wysoki poziom sankcji, - bezinteresowność, - słaby dystans, skłonność do zażyłości, - umiejętność utrzymania kontroli nad zachowaniem wychowanków. CHARAKTERYSTYKA TRZECIEGO POZIOMU ZACHOWANIA) Podtypy: niedojrzały konformista, konformista podkulturowy, manipulator (pragmatyk). DOJRZAŁOŚCI (INTEGRACJA PERCEPCJI WZORÓW NIEDOJRZAŁY KONFORMISTA 1. Postrzega się jako ktoś gorszy, zdominowany przez potrzebę aprobaty społecznej. 2.Jego podstawowe problemy emocjonalne wynikają z lęku przed odrzuceniem przez dorosłych albo grupę rówieśniczą lub przed potencjalnym niesprostaniem stawianym mu wymaganiom. 3. Sztywno trzyma się raz wyuczonych reguł zachowania, bez możliwości dostrzegania niuansów. Podstawowymi sposobami wpływania na innych są: — przekupienie partnera uległością, — szantaż, zastraszanie. 4. W trudnych sytuacjach reaguje wycofaniem, żąda pomocy, wsparcia, opieki. 5. Pragnie mieć przyjaciół, ale boi się odrzucenia. Nie identyfikuje się wartościami i normami podkultur przestępczych, lecz nie jest w stanie przeciwstawiać się wzorom dewiantywnego zachowania. 6. Zachowania dewiacyjne pojawiają się u niego jako próba poszukiwania aprobaty u rówieśników lub innych osób socjalizująco znaczących. Akceptuje swoje uczucia, docenia ich znaczenie w regulacji zachowania, ale stara się zredukować ich wpływ na siebie oraz ukrywa emocje z obawy przed rówieśnikami. Plan oddziaływania resocjalizującego w stosunku do niedojrzałych konformistów: 1. Cele kierunkowe: — wzrost poziomu samooceny (przekonania o własnej wartości), czyli redukcja poczucia niższości, wyuczenie ekspresji uczuć, — redukcja lęku przed wchodzeniem w interakcje społeczne, — wzmacnianie procesu identyfikacji z osobami dorosłymi (chodzi o osoby socjalizująco znaczące), — wprowadzenie do grupy rówieśniczej. 2. Środowisko wychowawcze — cechy i rodzaj aktywności: — rodzina zastępcza z jednym dzieckiem. — nasycenie tolerancją (zachowań zależnościowych dziecka oraz akceptacja potrzeb związanych z wyrażeniem uczuć), — środowisko wychowawcze powinno stwarzać poczucie psychicznego bezpieczeństwa i oparcia, — włączanie w grupę powinno odbywać się na zasadzie aktywności rekreacyjnej, należy eliminować gry i zabawy wymagające współzawodnictwa, — nauka w szkole powinna mieć charakter indywidualny, — pożądane jest uczestnictwo jednostki w grupie innych niedojrzałych konformistów (grupa homogeniczna), przynajmniej na początku procesu resocjalizacji. 3. Typ kontroli wychowawczej: — kontrola posługująca się jasnymi kryteriami, precyzująca normy zachowania, — niezbyt rygorystyczna, interpretowana raczej w kategoriach zapobiegania i ochrony niż kontroli karnej. 4. Wskazania resocjalizacyjne: — technika odgrywania ról, — częsta i rozległa kontrola zachowań (kontrola opiekuńcza), - stymulowanie do podejmowania zadań grupowych, - zwracanie uwagi raczej na intencje niż na efekty działania, - zachęcanie do planowania własnej aktywności, - niezbędnym warunkiem jest zaspokojenie elementarnych potrzeb opiekuńczych (wyżywienie, odzież itp.). 5. Pożądane cechy wychowawców i sposoby ich zachowania: - spokój i opanowanie (uniemożliwiające identyfikację z wychowankiem), - powściągliwość w mowie (werbalna), - chęć niesienia pomocy, nawet w zakresie drobnych spraw, - bezinteresowność, - odporność na załamania z powodu braku sukcesów wychowawczych. KONFORMISTA PODKULTUROWY 1. W pełni zadowolony ze swego życia, oporny na jego zmianę. Wyraźnie docenia, a nawet przecenia, własne możliwości w zakresie wpływania na innych ludzi i kontrolowania ich zachowania. Dba o stwarzanie pozorów. 2. Odczuwa silny lęk w sytuacji, gdy jego strategie opanowywania i podporządkowywania sobie otoczenia okazują się nieskuteczne. Jego lęk jest wywoływany rozmaitymi czynnikami zewnętrznymi. Nie przeżywa konfliktów wewnętrznych typowych dla neurotyka. 3. Opisuje się w kategoriach konwencjonalnych, tzn. dostrzega siebie - jako kogoś takiego samego, jak inni ludzie, postrzega zarówno swoje, jak i cudze motywacje, uczucia i potrafi je zrozumieć, a także jest w stanie zaakceptować ich odmienność. 4. Sztywno stosuje przyswojone stereotypy zachowania, bez dostatecznego ich różnicowania. Jest krańcowo uległy wobec własnej grupy odniesienia i często grawituje ku grupom o charakterze podkulturowym. Jednak jego stosunki interpersonalne są powierzchowne i krótkotrwałe (przyswojenie ubioru, żargonu, grypsery, uczesania itp.). 5. Zachowania antyspołeczne stanowią integralną część jego osobowości (usiłuje narzucać swoją wolę innym). 6. Motywami jego antyspołecznej i przestępczej działalności są: - poszukiwanie aprobaty społecznej (rówieśników), - zaspokajanie potrzeb materialnych, - uniezależnienie od dorosłych. 7. Odrzuca swoją emocjonalność, tzn. fakt poddania się uczuciom. Nie mówi o swoich problemach emocjonalnych. Zwierzanie się z własnych problemów traktuje jako przejaw słabości. Unika związków zależnościowych opartych na miłości, choć wyraża ich pragnienie. Plan oddziaływania resocjalizującego na podkulturowego konformistę: 1. Cele kierunkowe: — redukcja obawy przed wchodzeniem w związki emocjonalne z innymi ludźmi, — redukcja poziomu ekspresji potrzeby zależności, — zmiana percepcji samego siebie na bardziej trafną, dojrzałą, — obniżenie atrakcyjności grupy podkulturowej w oczach podkulturowego konformisty, - głębsze kontakty z dorosłymi i zdobycie ich zaufania. 2. Środowisko wychowawcze — cechy i rodzaj aktywności: — najbardziej sprzyjające jest środowisko naturalne (dom), — życzliwość i akceptacja ze strony rodziców, — natychmiastowe i zdecydowane reakcje na zachowania, — dobierać zadania zgodne z zainteresowaniami i uzdolnieniami, — nauka szkolna o charakterze indywidualnym i terapeutycznym - izolacja od grup podkulturowych. 3. Typ kontroli wychowawczej: — kontrola silna, zdecydowana, — konieczność zaakceptowania kontroli zachowania jako następstwa jego dotychczasowych działań, — nie wyklucza się kontroli o charakterze karzącym. 4. Wskazania resocjalizacyjne: — wyklucza się terapię rodzinną (rodzice — dzieci), — zalecana terapia skoncentrowana na sprawach bieżących (wyklucza się głęboką analizę przeszłości i jej wpływ na obecne zachowania), — udział w zajęciach terapeutycznych powinien być obowiązkowy (zgodnie z zaleceniami autorów — dwa razy w tygodniu), — na początku resocjalizacji kontakty z wychowawcą powinny dotyczyć problemów szkolnych i rodzinnych, — nie wyklucza się techniki odgrywania ról — terapia ma zmierzać do wyrażania prawdziwych uczuć wychowanka, ekspresja ta powinna być nagradzana, — nie należy pozwalać na uruchamianie przez wychowanka mechanizmu kompensacji, — szczodrze stosować nagrody i kary (zarówno wzmacnianie pozytywne, jak i negatywne). 5. Cechy wychowawcy: — zaradny w pracy z grupą, — sprytny, — analityczny (umiejący odróżniać kłamstwo od prawdy), — silnie kontrolujący lub mający skłonność do kontroli. MANIPULATOR (PRAGMATYK) 1. Podobnie jak podkulturowy konformista jest trybu życia, nie przejawia skłonności do zmian. Minimalizuje swoje "trudności i problemy życiowe. Nie przeżywa głębokich konfliktów wewnętrznych, lecz raczej z otoczeniem. 2. Ma pełną świadomość własnego wpływu na innych, a nawet go przecenia. Nawet wówczas, gdy ta manipulacja nie odnosi pożądanego rezultatu, uważa, iż jest nadal możliwa, jedynie technika, jaką zastosował, była źle dobrana. Swoje zachowania traktuje jedynie jako środki do osiągania zamierzonych celów i kontrolowania innych osób, gdyż jest całkowicie przekonany, że ma do tego prawo. 3. Jeśli przeżywa kryzysy, to jedynie, dlatego, iż doznaje niepowodzeń manipulując innymi, samym sobą, sytuacjami. Swoje machiawellistyczne upodobania usprawiedliwia negatywną oceną innych ludzi i posądzaniem ich o złe skłonności i nieuczciwe zamiary. Stosuje wobec innych trzy główne metody manipulowania — krętactwo, konformizm i zastraszanie. 4. Zachowanie dewiacyjne jest obce jego naturze i bywa traktowane jako środek podporządkowywania sobie innych, nie identyfikuje się jednak z określoną podkulturą dewiacyjną. 5. Postrzega się jako cyniczny, zręczny, silny i zrównoważony. 6. Odrzuca potrzebę zależności i wstydzi sie ujawniania własnych uczuć. Jego relacje z innymi osobami są powierzchowne i krótkotrwałe. Plan oddziaływania resocjalizującego: 1. Cele kierunkowe: — redukcja lęku przed wchodzeniem w związki zależnościowe i wyrażaniem potrzeb zależności, — wzrost poziomu wglądu w mechanizmy obronne, takie jak projekcja i przemieszczenie, — uświadomienie konsekwencji jego zachowania w stosunku do innych osób, —wyuczenie akceptacji kontroli nad jego zachowaniem, — zmiana percepcji samego siebie (akceptacja innych mężczyzn lub kobiet). 2. Środowisko wychowawcze — cechy i rodzaje aktywności: — nie powinno zagrażać, lecz stymulować do wchodzenia w związki uczuciowe, — powinno mieć możliwość natychmiastowej kontroli jego zachowania, — tolerancja i rozumienie jego problemów, — jednak powinno mu się pozwalać na znaczną samodzielność w organizowaniu zajęć, — niezbędna jest kontrola wyników dydaktycznych ucznia, — praca zawodowa zapewniająca przelotny i bardziej powierzchowny kontakt z ludźmi (np. sprzedawca), — grupa homogeniczna (np. sami manipulatorzy). 3. Typ kontroli wychowawczej: — kontrola silna, lecz wyrozumiała (empatyczna), — jasność kryteriów oceny jego zachowania, — eksponowanie opiekuńczego charakteru kontroli. 4. Wskazania resocjalizacyjne: — pomoc w rozwiązywaniu bieżących problemów jednostki, — zajęcia terapeutyczne w grupie manipulatorów i konformistów podkulturowych (sesje spotkaniowe), — schemat działania terapeutycznego: najpierw — praca w grupie, potem — gdy stosowane przez niego dotychczasowe techniki manipulacji okazują się zawodne — spotkania indywidualne pokazujące adekwatne sposoby wpływania na cudze zachowanie. 5. Cechy wychowawcy: — skłonność do narzucania ograniczeń, — pewność siebie, — skłonność do stanowczego lub agresywnego reagowania, — analityczny, niepozwalający się zwieść (nie naiwny), — trzymający dystans. CHARAKTERYSTYKA KONFLIKTOWYCH) PODTYPÓW CZWARTEGO POZIOMU DOJRZAŁOŚCI (INTEGRACJA SYTUACJI Podtypy: — neurotyk aktywny (odreagowujący), — neurotyk lękowy, — zidentyfikowany z podkulturą, — reaktywny w sytuacjach traumatyzujących. NEUROTYK AKTYWNY 1. Charakteryzuje się znaczną liczbą zinternalizowanych wartości i norm społecznych. Zdolny jest więc do wyrzutów sumienia i przeżywania winy. Gdy zdarza mu się łamać uwewnętrznione normy i postępować wbrew zinternalizowanym wartościom, odczuwa lęk związany z konfliktem wewnętrznym. Dąży do natychmiastowego eliminowania lęku poprzez zachowania agresywne. 2. Postrzega się jako niekonwencjonalny, niestereotypowy, niepowtarzalny i nieprzystosowany. Potrafi dokonywać autooceny. Przypisuje duże znaczenie własnym ambicjom, zainteresowaniom i zdolnościom. Pragnie, by go za nie podziwiano. 3. Oczekuje, od wychowawców podejmowania za niego decyzji. Przyjmuje w kontakcie z nimi rolę dziecka. Nieustannie prowokuje do niesienia mu pomocy i opiekowania się nim. Chociaż jest przekonany, że pomocy takiej nie oczekuje, gdyż jest wystarczająco samodzielny, ale wytworzony przez niego obraz samego siebie ma charakter wybitnie kompensacyjny. 4. Jeśli popełnia czyny przestępcze, to nie z powodu ewentualnych zysków materialnych. Plan oddziaływania: 1. Cele kierunkowe: - wyuczenie rozwiązywania konfliktów, - uświadomienie granic własnych możliwości, - eliminowanie kompensacyjnych i obronnych zachowań, - wdrażanie do bardziej adekwatnego pełnienia ról społecznych (coraz bardziej zróżnicowanych). 2. Środowisko wychowawcze — cechy i rodzaj aktywności: - środowisko terapeutyczne rodziny, - powinno pozwalać na wyrażanie własnych stanów emocjonalnych, - powinno umożliwiać rozwinięcie aktywności w czasie wolnym od zajęć, a zwłaszcza — rozładowywanie napięć poprzez aktywność sportową. 3. Typ kontroli wychowawczej: - na początku kontrola powinna mieć charakter zewnętrzny, - w okresie późniejszym należy położyć nacisk na kontrolę o charakterze psychologicznym, - kontrola ze strony wychowawcy powinna być traktowana przez wychowanka jako środek opiekuńczego zainteresowania. 4. Wskazania resocjalizacyjne: - zezwalanie na samodzielne odkrywanie konsekwencji jego negatywnych zachowań - należy pozostawiać dużo czasu na wejście w nowe role społeczne, - wskazana jest terapia skoncentrowana na jego rzeczywistych problemach i ich źródłach, analiza symptomów jest dla niego stratą czasu, - w okresach ostrych kryzysów psychicznych absolutnie niezbędna jest terapia podtrzymująca,, 5. Cechy wychowawców: - otwartość w kontaktach, - uczciwość, — zdolność do szybkiego reagowania, — samokrytycyzm, — pewność siebie, — odporność psychiczna, — stanowczość, —znajomość problemów i słownictwa młodzieży. NEUROTYK LĘKOWY 1. Internalizuje nieadekwatne, negatywne wyobrażenie o sobie, co w konsekwencji prowadzi do przeżywania nieustannego niepokoju i lęku. Przejawia skłonności do samodzielnego rozwiązywania własnych problemów. 2. Pragnie kontaktu z rówieśnikami i dorosłymi, chociaż werbalnie przeciwstawia się dorosłym. Przeżywa, więc konflikty identyfikacyjne. 3. Kompensuje percepcję samego siebie przez waloryzację tego, kim jest i tego, czego już dokonał (np. sądzi, że jest wyjątkowy, nikt tak nie potrafi jak on itp.). 4. Jest przesadnie samokrytyczny, czasami postrzega się jako nikczemnik, w związku z czym przeżywa stany depersonalizacji, pozwalające mu traktować jego przeszłość i „występki" jako cudze. 5. Jego zachowania przestępcze mogą być sygnałem nierozwiązanych problemów rodzinnych (brak identyfikacji z wartościowymi wzorami) lub konfliktu spowodowanego interioryzacją któregoś z rodziców lub innej osoby mającej władzę. Mogą być skutkiem dwuznaczności związanych z interioryzacją sprzecznych modeli zachowania, w związku z czym czuje się czasami wyobcowany ze środowiska społecznego. Plan oddziaływania: 1. Cele kierunkowe: — wyuczyć redukcji konfliktów wewnętrznych. — redukować obawy związane ze stosowaniem przez niego mechanizmów obronnych, — korygować samoocenę. 2. Środowisko wychowawcze — rodzina naturalna, pozwalająca: — uświadomić granice własnych możliwości, — uświadamiać źródła konfliktów i własnych lęków, — wyuczyć ostrego rozróżniania między fikcją (marzeniami) a realną rzeczywistością. 3. Kontrola wychowawczo-opiekuńcza, symboliczna: — powinna jednak wymagać odraczania reakcji agresywnych typu acting-out. 4, Wskazania resocjalizacyjne: — sesje terapeutyczne w kręgu rodziny. — wstrzymać na pewien czas udział w pracach szkoły (w okresach kryzysu — dając czas na refleksję), — jeśli rodzina bierze odpowiedzialność za postępy w resocjalizacji, wychowawca organizuje z nią sesje, które w końcowej fazie mogą mieć luźny charakter, — wychowawca powinien uświadomić rodzinie problemy dziecka oraz nauczyć sposobów reagowania na nie. 5. Cechy wychowawcy: — zaangażowanie w pracy z młodzieżą, — skłonność do introspekcji, — tolerancyjność, — wyrozumiałość. ZIDENTYFIKOWANY Z PODKULTURĄ 1. Odrzuca wartości społeczeństwa globalnego, żyje zgodnie z własnym systemem wartości, uważa się za niezależnego, samowystarczalnego, zdolnego do funkcjonowania w rozmaitych środowiskach, tzn. przestępczych i nie przestępczych. 2. Pozostaje w jawnej opozycji do norm i wartości konwencjonalnych, jest podejrzliwy w stosunku do oficjalnych przedstawicieli społeczeństwa. Z całą ostrością dostrzega nierówności społeczne oraz nierówność szans i wszelkie inne czynniki różnicujące ludzi. Nienawidzi hipokrytów, ceni uczciwość i szczerość oraz nade wszystko lojalność wobec ludzi, którzy mu zaufali. 3. Nie przeżywa konfliktów wewnętrznych typowych dla neurotyków z tego samego poziomu dojrzałości. Jest niezwykle plastyczny w przystosowaniu się do rozmaitych ról społecznych. Jego problemy adaptacyjne wynikają raczej z porażek w osiąganiu celów za pomocą wyuczonych stereotypów oraz konfliktów zewnętrznych (ze środowiskiem). 4. Identyfikuje się z osobami z kręgów podkulturowych z typowymi aspołecznymi, przestępcami, kryminalistami, gdyż są one dla niego egzemplifikacją zaprzeczenia systemu wartości klas średnich (społeczeństwa globalnego). 5. Jego zachowania przestępcze lub dewiacyjne są następstwem internalizacji wartości sprzecznych z wartościami i normami społeczeństwa globalnego oraz wynikiem walki z władzami, niesprawiedliwym systemem społecznym, nie dającym mu równych szans w osiąganiu celów życiowych. Plan oddziaływania: 1. Cele kierunkowe: — zmiana hierarchii wartości i stosunku do wartości ogólnospołecznych, — modyfikacja zachowania i postaw wobec społeczeństwa i jego kultury, — wyuczenie metod zaspokajania potrzeby własnej wartości w sposób akceptowany społecznie, — uświadomienie alternatywnych koncepcji funkcjonowania w społeczeństwie oraz ich konsekwencji, — wykorzystanie talentów i zdolności, cenionych przez społeczeństwo konwencjonalne. 2. Środowisko wychowawcze — cechy i rodzaj aktywności: — środowisko rodzinne — szacunek, miłość, zaufanie (pod warunkiem, że nie ma ona problemów ekonomicznych i społecznych), — nasycenie środowiska ludźmi pracy, którzy legalnie osiągają sukcesy materialne, — organizacja czasu wolnego — rekreacja, sport, zajęcia oświatowe. 3. Typ kontroli wychowawczej: — powinna mieć ona łagodny charakter (być luźna), — iść w kierunku wzmocnienia kontroli wewnętrznej, — nieschematyczna, nieuporczywa. 4. Wskazania resocjalizacyjne: — włączanie w zajęcia z grupą mniej dojrzałych (z niższego poziomu dojrzałości), — nie jest wskazane nawiązywanie silnej zależności emocjonalnej z wychowankiem, choć wychowawca powinien być dostępny dla niego, — główne formy oddziaływania to: kontakty indywidualne i dyskusja, jeśli są akceptowane przez wychowanka, — udział w terapii grupowej nie wydaje się wskazany, — oddziaływanie wychowawcze powinno być skierowane na zmianę systemu wartości wychowanka przez przekonywanie oraz ukierunkowanie na zharmonizowanie z wartościami społecznie akceptowanymi, — wskazane jest stosowanie techniki odgrywania ról osób o krańcowo różnych systemach wartości (wymiana ról). 5. Cechy wychowawcy: — brak specyficznego zestawu cech (nie został przez autorów ani opracowany, ani zweryfikowany), — odporność na identyfikację z wychowankiem, — umiejętność zachowania własnej autonomii. REAKTYWNY W SYTUACJACH TRAUMATYZUJACYCH 1. W porównaniu z neurotykami ma raczej pozytywny obraz siebie (dość wysoka samoocena). Jednak czasami surowo ocenia własne postępowanie, łatwo jednak usprawiedliwia je, obarczając winą innych (kompensacja i projekcja). 2. Odrzuca przestępczość jako styl życia i nie widzi się w kategoriach przestępczych, wypiera się dewiantywnych cech zachowania, uważając je za niezrozumiałe i nie pasujące do niego. 3. Łatwo nawiązuje i podtrzymuje kontakty społeczne. Potrafi selektywnie dobierać sobie przyjaciół. 4. Na konflikty (najczęściej natury społecznej) wewnętrzne i zewnętrzne oraz problemy osobiste reaguje zachowaniami przestępczymi lub agresywnymi (acting-out). Niezależnie od chwilowych, przejściowych reakcji antyspołecznych w sytuacjach przynoszących mu cierpienie jest jednak w stanie działać zgodnie z przyjętym programem działania. Plan oddziaływania: 1. Cele kierunkowe: — identyfikacja (wyszukanie i oznaczenie sytuacji) problemów osobistych i społecznych wyzwalających gwałtowne reakcje, — wyuczenie odmiennych sposobów reagowania na nie (nie impulsywnych — społecznie akceptowanych), — zmniejszanie napięć i kryzysów, jakie wywołują w nim sytuacje frustrujące. 2. Środowisko wychowawcze — cechy i rodzaj aktywności: — rodzina własna, jeśli nie ma problemów (tzn. gdy sama nie jest źródłem jego problemów), — wskazana terapia rodzinna, jeśli rodzina jest zaangażowana w jego konflikty i problemy, — powinno wspierać i zachęcać do utrzymywania stosunków interpersonalnych i dostarczać modeli z którymi mógłby się identyfikować. 3. Typ kontroli wychowawczej: — połączona z instruktażem i podaniem prawidłowych sposobów postępowania, — łagodna, zmierzająca w kierunku kształtowania mechanizmów kontroli wewnętrznej. 4. Wskazania resocjalizacyjne: — terapia grupowa rodziny, — terapia grupowa z neurotykami i zidentyfikowanymi z podkulturą (grupy heterogeniczne), — informowanie, instruowanie, przekazywanie wiadomości o społeczeństwie i jego kulturze, sposobach zachowania i reagowania, — uświadamianie motywów zachowań reaktywnych i impulsywnych, — technika odgrywania roli „osoby pomagającej innym", „cierpliwego altruisty" itp. 5. Cechy wychowawców (nie zostały sprawdzone empirycznie): — dobra znajomość psychologii młodzieży dorastającej, — sprawianie wrażenia opiekuna (ciepło, emocje), — skłonność do niesienia pomocy, — zdolność do empatii i rozumienia cudzych zachowań. ZASTOSOWANIE PRAKTYCZNE TEORII ROZWOJU DOJRZAŁOŚCI INTERPERSONALNEJ Jedną z instytucji, która realizuje w praktyce resocjalizacji postulaty teorii, jest zakład dla nieletnich Boy's Farm w miejscowości Shawbridge w prowincji Quebec w Kanadzie. Rezydentami są chłopcy w przedziale wieku od 12 do 18 lat. Placówka ta może pomieścić 104 osoby i rozmieścić je w sześciu domkach. Przeciętny okres pobytu wynosi 18 miesięcy. Program resocjalizacyjny, opracowany na podstawie koncepcji TRDI, jest realizowany od 1968 r. po uprzedniej weryfikacji w zakładach korekcyjnych w Kalifornii. Jednostka diagnostyczna realizuje dwie następujące funkcje: — stawianie diagnoz i klasyfikacja według poziomów dojrzałości, — przygotowywanie do przeniesień wychowanków do odpowiednich grup w zakładzie. W jednostce diagnostycznej przebywa przeciętnie jednorazowo 12 osób w okresie od 4 do 6 tygodni. Podstawową metodą diagnostyczną jest obserwacja prowadzona codziennie, na bieżąco, w ciągu całego pobytu wychowanka w zakładzie. Technikami diagnostycznymi są techniki kwestionariuszowe i projekcyjne, a mianowicie: 1. Wywiad Poziomu Integracji. 2. Inwentarz Jesnessa (przeznaczony dla młodzieży) zawierający 155 pozycji. 3. Test Niedokończonych Zdań Czasami stosuje się dodatkowe techniki diagnostyczne. Uzyskany obraz diagnostyczny jest punktem wyjścia do opracowania indywidualnego programu oddziaływania, mieszczącego się jednak w ramach programu przewidzianego dla wszystkich wychowanków znajdujących się na danym poziomie dojrzałości interpersonalnej. Oddziaływanie resocjalizacyjne jest realizowane zgodnie z zaleceniami wynikającymi z teorii rozwoju dojrzałości interpersonalnej w ramach organizacyjnych Jednostki Rezydencjalnej (w danym pawilonie). - Działalność zakładu jest dostosowana do poziomów dojrzałości nieletnich, tzn. wychowankowie są rozmieszczeni w odpowiednich domkach zgodnie z ich poziomem dojrzałości. - Osoby przebywające w danym domku mają odmienny program oddziaływania resocjalizującego. - W miarę dokonywanych postępów na skali dojrzałości interpersonalnej uzyskiwanej przez wychowanka może być on przenoszony do grup o wyższym poziomie dojrzałości. Głównymi strukturami organizacyjnymi Boy's Farm są: 1. Jednostka Diagnostyczna (służba diagnostyczna) oraz zespół intensywnej opieki, których zadaniem jest postawienie wstępnej diagnozy wychowanka w zakresie uzyskanego przezeń poziomu dojrzałości interpersonalnej oraz zaklasyfikowanie do odpowiedniego programu oddziaływania. 2. Jednostka Oddziaływania Podstawowego (właściwa) — obejmująca wszystkie pawilony (domki) — odpowiedzialna za prawidłowy i sprawny przebieg resocjalizacji (znajduje się tam także pralnia, kuchnia, magazyny itp.). 3. Jednostka Opieki Następczej (postpenitencjarnej), przygotowująca i realizująca programy oddziaływania w środowisku otwartym, do którego wraca wychowanek. 4. Jednostka Administracyjna, odpowiedzialna za finanse, budżet; w jej ramach funkcjonuje także sekretariat oraz obsługa techniczna. W pierwszym domku mieszkają niedojrzali konformiści, w drugim i trzecim — podkulturowi konformiści i manipulatorzy, w czwartym — neurotycy aktywni i lękowi, w piątym (Hope Cottage) — agresywni aktywni i pasywni, w szóstym — mieści się Zespół Intensywnej Opieki, któremu podlegają wychowankowie z rozmaitych poziomów (z wyjątkiem aspołecznych). Zalety teorii: - abstrahuje od klasycznych typologii przypisujących jednostkę bezwzględnie do danej kategorii, - ujmuje dewiację jednostki jako proces zaburzonej komunikacji i interakcji z otoczeniem (za drugorzędne uznaje strukturę osobowości w tradycyjnym sensie), - podtypy klasyfikacyjne są wyodrębnione jako alternatywne sposoby zachowania jednostki w stosunku do wzorów zalecanych przez społeczeństwo, - z założeń teoretycznych daje się wyprowadzić system klasyfikacyjny, — teoria, wraz z systemem klasyfikacyjnym oraz odpowiednim zestawem narzędzi diagnostycznych, stanowi jedną skoordynowaną wewnętrznie całość pozwalającą na określenie kierunków i sposobów w modyfikacji zachowania, co rzadko bywa realizowane w praktyce resocjalizacyjnej nie posługującej się teorią konsekwentnie zoperacjonalizowaną. Wady teorii: — niejasność pojęciowa, brak ścisłych definicji pojęć, — pewna arbitralność w wyodrębnianiu podtypów, — brak pełnego uzasadnienia postulatów resocjalizacyjnych, — niewystarczający z naukowego punktu widzenia poziom spójności teoretycznej teorii (zdarzają się drobne sprzeczności), — nieprecyzyjność procesu diagnozowania (wynikająca ze stosowania technik klinicznych, niepsychometrycznych), — interpretacje diagnostyczne bywają zbyt mechanicystyczne i skłaniają do wytwarzania stereotypów pedagogicznych (resocjalizacyjnych). TEORIA ROZWOJU DOJRZAŁOŚCI INTERPERSONALNEJ WADLIWE FUNKCJONOWANIE SPOŁECZNE A INNE TEORIE TŁUMACZĄCE Istnieją w zasadzie trzy grupy uogólnień teoretycznych udzielających odpowiedzi na pytanie: „Z jakich powodów człowiek staje się dewiantem (czyli dlaczego wadliwie funkcjonuje w danym systemie społecznym)?". 1. Teorie, zgodnie, z którymi człowiek wadliwie funkcjonuje, ponieważ jego potrzeby, motywy, aspiracje i dążenia są zbyt gwałtownie frustrowane, zatem zachowania dewiacyjne są reakcją (pośrednią lub bezpośrednią) na frustrację. Efektem powtarzających się frustracji potrzeb jest niedorozwój kontroli wewnętrznej oraz rozmaite formy lęku, których rozładowywanie prowadzi do zachowań dewiantywnych. 2. Teorie, zgodnie z którymi człowiek staje się dewiantem z uwagi na zbyt silny związek z osobami, sytuacjami, wzorami i standardami dewiantywnymi, a zwłaszcza podkulturą dewiacyjną pozostającą w opozycji do kultury społeczeństwa globalnego, tzn. przez identyfikację lub przez naśladownictwo czy konformizm i uległość względem podkultur lub socjalizację we wspomnianych podkulturach. Czyli człowiek staje się dewiantem z uwagi na rozmaite więzi łączące go z podkulturą i jej korelatami, a zwłaszcza na zdeformowane przez podkulturę role społeczne. 3. Teorie, zgodnie, z którymi człowiek staje się dewiantem, ponieważ wytworzył i zautonomizował własny, opozycyjny system wartości i norm (nieprzystający ani do systemu wartości społeczeństwa globalnego, ani do podkulturowych kręgów społecznych) lub został w pewnym okresie oznaczony (stygmatyzowany) przez instytucje kontroli społecznej jako dewiant. Teoria rozwoju dojrzałości interpersonalnej — odpowiadając na pytanie: „Dlaczego człowiek staje się dewiantem oraz jakie mechanizmy psychologiczne nim sterują?" — twierdzi, iż dzieje się to z powodu zatrzymania rozwoju dojrzałości interpersonalnej. Starając się wyjaśnić przyczyny zatrzymania się na określonym poziomie dojrzałości, uwzględnia rozmaite czynniki patogenne występujące w wyżej wymienionych grupach teorii. W związku z tym należy podkreślić, iż jest ona pełniejsza niż wzmiankowane uogólnienia teoretyczne (chociaż w nikłym stopniu uwzględnia zagadnienie stygmatyzacji). Należy jednak pamiętać, iż nie jest teorią wyjaśniającą jedynie dewiacyjne zachowania, ale również fazy normalnego rozwoju dojrzałości interpersonalnej oraz jego zahamowania, uwzględniając jednocześnie niektóre czynniki psychologiczne, społeczne i kulturowe, abstrahując od faktu, na ile samo społeczeństwo i jego konwencjonalne wartości są źródłem zachowań dewiacyjnych, czego np. nie zaniedbują teorie społeczne. Wśród rozmaitych czynników (wskazywanych przez teorię) patologizujących zachowania jednostki są wymieniane m.in.: - frustracje potrzeb, a zwłaszcza frustracja potrzeby zależności, - konflikty psychologiczne oraz ich następstwa w postaci lęku, - konflikty (zewnętrzne) społeczne i problemy związane z pełnieniem ról społecznych, - niedostateczna internalizacja wartości i norm (zaburzenia), - identyfikacja z wzorami podkulturowymi lub osobami będącymi nosicielami wartości podkulturowych, - zaburzenia w procesie różnicowania oraz integrowania doświadczeń społecznych, zniekształcających obraz świata, własnej osoby, innych ludzi oraz zależności między nimi. W porównaniu z innymi teoriami dysponuje empirycznie sprawdzonym systemem klasyfikacyjnym, który z powodzeniem można stosować w praktyce terapeutycznej i resocjalizacyjnej; jej pojęcia dają się w znacznym stopniu operacjonalizować, co zostało także potwierdzone empirycznie. Jej podstawowe idee stanowią bazę teoretyczną rozmaitych programów resocjalizacyjnych, których skuteczność jest o wiele wyższa niż innych znanych eklektycznych czy intuicyjnie opracowywanych programów oddziaływania resocjalizującego. Ponadto dysponując wynikami badań diagnostycznych, przeprowadzonych zgodnie z jej założeniami, można przewidywać zachowania jednostki w jej kontaktach społecznych, tzn. podstawowe sposoby reagowania na otoczenie społeczne, jej stosunek do samej siebie i innych ludzi, a znając wspomniane czynniki, można niektórym z tych zachowań, a zwłaszcza potencjalnym zachowaniomi aspołecznym, agresywnym, konformistycznym, neurotycznym czy reaktywnym, zapobiegać. Może, więc również opisywana wyżej teoria stano-wić punkt wyjścia do opracowywania indywidualnych programów profilaktycznych w zakresie społecznego przystosowania dzieci i młodzieży. Tabela 13 Częstotliwość występowania podtypów dewiacyjnych w praktyce resocjalizacyjnej Poziom Podtyp Nazwa podtypu dewiacyjnego Proporcja dojrzałości kod [%] 2 As Aspołeczny agresywny 1 2 Ap Aspołeczny pasywny 5 3 Cfm Niedojrzały konformista 16 3 Cfc Konformista podkulturowy 10 3 Mp Manipulator (pragmatyk) 14 4 Na Neurotyk aktywny (acting-out) 20 4 Nx Neurotyk lękowy 26 4 Ci Zidentyfikowany z podkulturą 6 4 Se Reaktywny w sytuacjach 3 traumatyzujących Razem 100* * Nie uwzględniono błędu zaokrąglenia liczb. Źródło: M.Q. Warren: The Case for Differential Treatment of Delinąuents. (In:) Ameri-can Academy of Political and Social Science, Philadelphia-Sacramento-California 1969.
