Dojrzałość dziecka do podjęcia nauki w szkole

Dojrzałość dziecka do podjęcia nauki w szkole
1.1. Pojęcia i kryteria dojrzałości szkolnej
Aby dziecko mogło prawidłowo funkcjonować jako uczeń szkoły,
powinna charakteryzować je dojrzałość szkolna. Problem dojrzałości szkolnej
dziecka istniał od tak dawna, od jak dawna istnieje człowiek wychowujący swe
potomstwo.
Bardzo konkretnie na temat gotowości dziecka do podjęcia nauki szkolnej
wyraża się autor „Psychologii wychowawczej w szkole" Henry Clay Lingren
twierdząc, że „stan faktyczny mniej lub więcej zbliżony do rówieśników
nazywamy „ dojrzałością".
„Dojrzałość" wg. tego badacza jest terminem, którego zazwyczaj
używa się w dwojaki sposób: po pierwsze dla określenia zachowania się, które
odpowiada wymaganiom i oczekiwaniu ludzi dorosłych oraz po drugie, kiedy
chcemy wyrazić, że zachowanie jest właściwe wiekowi osoby będącej
przedmiotem
obserwacji.
Psychologowie
zazwyczaj
używają
terminu
„dojrzałość" właśnie w tym drugim sensie.
Podobną problematykę rozważała Teresa Domaniewska, która z kolei
uważa, że „dojrzałość" dotyczy poziomu rozwoju dziecka natomiast
sformułowanie „szkolna" - pozwala nam zrozumieć iż idzie tu o taki poziom
rozwoju, który uczyniłby dziecko gotowym do przekroczenia progu szkoły i
sprostania stawianym przed nim w szkole zadaniom i obowiązkom.
Alicja Kargulowa podkreśla, że „dojrzałość" szkolna nie jest zjawiskiem,
etapem
czy
stanem
rozwoju
osobniczego
prostym,
jednoznacznym,
jednowymiarowym. Analizując ją, trzeba mieć na względzie zarówno pewien
poziom rozwoju psychicznego, czyli najbardziej sprzyjający dla podjęcia danej
nauki, jak i pewien efekt pracy wychowawczej, która może ten poziom obniżać
lub podnosić zależnie od tego, jaki był jej przebieg, cel, a także charakter oraz
jakie wymagania szkoły.
W badaniach naukowych dojrzałość szkolna nie zawsze oznaczała to
samo. Pierwsze badania, jakie podjęto na ten temat ograniczały się do mierzenia
inteligencji dziecka. Poziom inteligencji zgodny z przyjętą dla danego wieku
normą, mierzony był bystrością i giętkością myślenia, umiejętnością skupienia
uwagi - miał stanowić podstawę dla przyrostu wiedzy i umiejętności w trakcie
pobierania nauki szkolnej, a więc świadczyć o dojrzałości.
Inni badacze zakładali, że do rozpoczęcia nauki szkolnej są przygotowane
te dzieci, które umieją podejmować i doprowadzać do końca zadania, rozumieją
symbole i umieją się nimi posługiwać.
Znacznie szersze wymagania stawiał dziecku rozpoczynającemu naukę
szkolną S. Szuman. Zwracał on uwagę na właściwości psychogenne, jak: rozwój
intelektualny, umiejętność spostrzegania świata i poznania go, zdolności
krytycznego ustosunkowania się do cudzych twierdzeń, rozwój uczuciowy, czyli
wrażliwość i podatność na oddziaływanie nauczyciela, rozwój zainteresowań,
woli, umiejętność zachowania równowagi psychicznej, zdolność harmonijnego
współżycia i współdziałania z kolegami i dorosłymi.
Wymagania te dotyczą zarówno rozwoju fizycznego, umysłowego,
emocjonalnego, jak i społecznego. W dalszych badaniach listę tych wymagań
poddawano ciągłej modyfikacji (A. Szemińska, S. Słyszo-wa, B. WilgockaOkoń) i zwracano coraz większą uwagę na umiejętności wchodzenia w rolę i na
zdolność do nawiązywania pozytywnych kontaktów społecznych oraz
odnotowano niestabilność i dynamiczny charakter tego stanu, podkreślano
wzrastanie dojrzałości wraz z podejmowaniem przez dziecko nowych zadań i
umiejętnym odnajdywaniem się przez nie w nowych sytuacjach.
Halina Filipczuk zgadza się z innymi badaczami, iż duże znaczenie dla
powodzenia szkolnego ma stan, w jakim dziecko przystępuje do nauki w kl. I
oraz jego dojrzałość szkolna. Im lepiej jest przygotowane, tym lepszy start i
lepsze rokowania na przyszłość6.
Obecnie uznaje się, że na dojrzałość do podjęcia nauki szkolnej składa się
nie tylko jedna, czy kilka wybranych właściwości, lecz wszystkie,
współpracujące ze sobą aspekty ogólnego rozwoju dziecka.
S. Szuman dojrzałość szkolną określa jako osiągnięcie przez dziecko
takiego poziomu rozwoju fizycznego, społecznego i psychicznego, który czyni
je podatnym i wrażliwym na systematyczne nauczanie i wychowanie w klasie
pierwszej szkoły podstawowej. Przez wrażliwość rozumie on zainteresowanie
szkołą, tym wszystkim, czego można się w niej nauczyć, co można w niej
przeżyć, a przez podatność - stan, w którym to, czego dziecko uczy się, jest dla
niego zrozumiałe i przystępne.
Autorzy zajmujący się dojrzałością szkolną ujmują ją w sposób
dynamiczny bądź statyczny.
Według M. Przełącznikowej statyczna dojrzałość szkolna to moment
równowagi między wymaganiami szkoły a możliwościami rozwojowymi
dziecka, dynamiczna zaś to długotrwały proces przemian psychofizycznych,
prowadzący do przystosowania się dziecka do szkolnego systemu nauczania
początkowego.
Zdaniem M.Kwiatkowskiej dojrzałość szkolna to pojęcie względne,
którego sens zależy od tego, jaka jest szkoła i jakie wymagania stawia dziecku
rozpoczynającemu naukę. Względność owa wynika z faktu, że zmieniają się
poglądy na temat możliwości rozwojowych dziecka rozpoczynającego naukę
szkolną.
M.Przetacznikowa, określając dojrzałość dziecka do podjęcia nauki
szkolnej, uwzględnia trzy następujące płaszczyzny kryterium:
1) intelektualne,
2) dojrzałości społecznej i emocjonalnej,
3) dojrzałości fizycznej.
Każda z tych płaszczyzn obejmuje jednak wiele różnych cech i sposób
zachowania, a zatem każda z nich jest złożona i wielostronna.
1.2. Dojrzałość intelektualna
Wiek przedszkolny dziecka charakteryzuje się aktywnością poznawczą,
dzięki której może ono działać stosownie do narastających potrzeb i
zaciekawienia światem. Wykonując wiele czynności poznaje i przyswaja coraz
więcej wiadomości i umiejętności. Stopniowemu zdobywaniu orientacji w
świecie towarzyszy rozwój procesów poznawczych wchodzących w skład sfery
intelektualnej dziecka. Zdaniem Z. Putkiewicza procesy poznawcze tj. pamięć,
uwaga, mowa, spostrzeżenia, wrażenia, wyobrażenia i myślenie, dostarczają
jednostce wiadomości o otaczającym świecie, w którym żyje i działa.
Dostarczają też informacji o tym, co dzieje wokół jednostki i w niej samej.
Według H. Filipczuk określony poziom rozwoju procesów poznawczych
dziecka kończącego edukację przedszkolną stanowi ważny element jego
gotowości do podjęcia nauki szkolnej. Aby dziecko mogło przystosować się do
warunków i wymagań szkolnych, musi osiągnąć rozwój intelektualny na
poziomie, co najmniej przeciętnym dla dziecka sześcio-, siedmio- letniego, a
obejmuje on procesy myślenia, umiejętności posługiwania się mową,
zapamiętywania, zdolność do koncentracji uwagi, a także prawidłowy rozwój
wzrokowego i słuchowego spostrzegania.
L. Wołoszynowa uważa, iż dziecko dojrzałe do podjęcia nauki szkolnej
powinno również porównywać, dostrzegać podobieństwa, różnice i cechy
wspólne zjawisk, posiadać zdolność analizowania rzeczy i zjawisk, ogarniać
grupy jednorodnych przedmiotów oraz tworzyć pojęcia.
Umiejętność
porównywania
stanowi
niezbędny
element
rozwoju
intelektualnego dziecka kończącego edukację przedszkolną, wiążący się
wyraźnie z posiadanym przez nie doświadczeniem, wiedzą o najbliższym
otoczeniu i środowisku, w którym żyje. Umiejętność porównywania rzeczy i
zjawisk odgrywa znaczącą rolę w początkowej nauce czytania i pisania, a zatem
już w przedszkolu. W celu graficznego rozpoznawania obrazu słów, dziecko
musi również odróżnić poszczególne znaki graficzne, a więc różnicować
kształty liter składających się na wyraz. Wymaga to od dziecka umiejętności
porównywania i odróżniania różnych kształtów. Jednocześnie to analityczne
podejście do spostrzeganych elementów powinno wiązać się z procesem
odwrotnym, czyli syntezą. Oprócz tych umiejętności duże znaczenie w
powodzeniu szkolnym ma świadomość, iż określone treści można przekazać za
pośrednictwem umownych znaków, jakimi są głoski, litery, słowa i wyrazy.
Bardzo ważne jest również sprawne posługiwanie się elementarnymi
pojęciami matematycznymi, prawidłowe ujmowanie stosunków przestrzennych,
czasowych i ilościowych w praktycznym działaniu.
Dziecko dojrzałe do podjęcia nauki szkolnej pod względem intelektualnym charakteryzuje się swobodą w posługiwaniu się mową oraz
prawidłowym rozumieniem mowy innych. Posiada bogaty zasób słów, pojęć,
umiejętności
opowiadania
wrażeń,
przeżyć,
przekazywania
informacji,
nawiązywania kontaktów słownych z innymi. Używa wszystkich części mowy i
złożonych form gramatycznych. Buduje zdania złożone z kilku słów z
uwzględnieniem czasów, przypadków, wypowiada się prawidłowo pod
względem gramatycznym i artykulacyjnym.
L .Wołoszynowa podkreśla, iż w pracy szkolnej dziecka bardzo istotna
jest umiejętność skupienia uwagi i zapamiętywania. Pod koniec okresu
przedszkolnego uwaga dowolna jest jeszcze zdominowana przez uwagę
mimowolną, jednakże powinna być ona na tyle wykształcona, aby dziecko
potrafiło przez dłuższy czas skupić się na wybranym przedmiocie, czynności,
nawet jeśli owa czynność nie jest w pełni dla niego interesująca. Podobnie jak w
przypadku uwagi, także zapamiętywanie powinno mieć cechy pamięci
dowolnej. Dziecko kończąc wiek przedszkolny, powinno zapamiętać krótkie
treści słowne i prawidłowo je odtworzyć.
Według H. Filipczuk ważnym czynnikiem intelektualnej dojrzałości
szkolnej dziecka jest percepcja słuchowa i wzrokowa, gdyż nawet dzieci o
wysokim poziomie myślenia i bogatym zasobie wiadomości mają problemy z
nauką czytania i pisania, ponieważ ich percepcja wzrokowa lub słuchowa (a
czasem obie) nie rozwijają się tak szybko jak inne procesy.
T. Gąsowska i Z. Stępkowska zgodnie uważają, że zdolność do
rozpoznawania
i
różnicowania
bodźców
wzrokowych,
a
także
ich
interpretowania w odniesieniu do poprzednich doświadczeń, przejawia się
niemal we wszystkich działaniach dziecka, a odpowiedni jej poziom umożliwia
naukę czytania i pisania. Ważne jest to, aby pod koniec okresu przedszkolnego
dziecko posiadało odpowiednio wysoki poziom rozwoju koordynacji wzrokowo
-ruchowej, spostrzegania, pamięci wzrokowej, kierunkowości oraz usprawnioną
percepcje słuchową, przejawiającą się w koncentracji uwagi na bodźcach
słuchowych, umiejętność różnicowania dźwięków i ich lokalizacji w czasie,
przestrzeni, analizę i syntezę słuchową, koordynację słuchowo- wzrokową i
słuchowo-ruchową. Są to umiejętności, bez których dziecko nie jest w stanie
opanować elementarnej nauki czytania i pisania w przedszkolu, a także
kontynuować jej w szkole.
Czynnikiem umożliwiającym dziecku łatwiejsze przystosowanie się do
szkoły, prawidłowe wykonywanie różnych czynności związanych z uczeniem
się, jest sfera rozwoju intelektualnego i składające się na nią procesy poznawcze.
Ogromną rolę motywacji podkreślają A. Kłobuchowa i D. Gaul.
W chwili rozpoczęcia nauki szkolnej duży wpływ na stosunek dziecka do szkoły
i jego nastawienie wobec czekających go obowiązków ma wcześniejsza
motywacja,
czyli
zainteresowanie
dziecka
szkołą
jeszcze
w
okresie
przedszkolnym i dostarczenie mu takich wiadomości w szkole, aby traktowało
ono naukę jako zadanie, a niebezpieczeństwa z nim związane - jako możliwe do
pokonania. Brak wcześniejszej motywacji powoduje nastawienie lękowe,
wywołujące silne napięcia psychiczne, utrudniające koncentrację uwagi,
powodujące dezorganizację działania. Bezproblemowemu przejściu do typowej
aktywności szkolnej służą: silna motywacja poznawcza, umiejętności dowolnej
koncentracji uwagi, łatwość zapamiętywania, odpowiedni zasób doświadczeń i
wyobrażeń. Dziecko szybciej zdobywa orientację w nowym otoczeniu, jeśli jest
spostrzegawcze, ma sprawną pamięć i umiejętność stosowania alternatywnych
rozwiązań.
Badania nad dojrzałością intelektualną prowadziły także A. Brzezińska i
S. Guz dochodząc do wniosku, iż ważne jest to, aby dziecko jeszcze w
przedszkolu osiągnęło gotowość do podjęcia nauki czytania i pisania, żeby nie
musiało już w klasie pierwszej korzystać z pomocy zespołach reedukacyjnych.
Dopuszczają jednak istnienie u dziecka niewielkich braków w umiejętnościach
związanych z elementarną nauką czytania i pisania, twierdząc, że przeważnie
wynikają one z własnej drogi rozwojowej dziecka, są przejściowe i często
zanikają w toku systematycznej nauki szkolnej. Wszyscy zgodni są natomiast,
co do ważności prawidłowo ukształtowanej mowy dziecka rozpoczynającego
naukę w szkole. Od tego jak dziecko mówi, zależą nie tylko postępy w nauce,
lecz również pozycja społeczna w zespole klasowym. Dzięki rozwiniętej mowie
komunikatywnej dziecko umie przekazać pewne informacje, zadawać pytania,
wyrażać własne przeżycia, potrafi kontaktować się z innymi ludźmi, co w
konsekwencji prowadzi do osiągnięcia ważnych celów interakcyjnych.
Umiejętności owe zdaniem autorek ułatwiają pierwszoklasiście przystosowanie
do warunków szkolnych i stanowią ważny czynnik powodzenia w nauce.
1.3. Dojrzałość emocjonalna i społeczna
Rozwój procesów poznawczych umożliwia dziecku nie tylko poznawanie
otaczającej rzeczywistości, ale także sprawia, że dziecko w określony sposób
ustosunkowuje się do niej rozszerzając jednocześnie zakres
sytuacji
społecznych, w których uczestniczy. W kontaktach z innymi osobami dorosłymi i rówieśnikami - dziecko zaczyna coraz bardziej zdawać sobie sprawę
ze swojego miejsca w społeczności. Stanowi to znaczący regulator zachowania
się dziecka, wpływa na jego stosunek do rzeczy i osób. Jest jednocześnie
dominującą cechą społeczno-emocjonalnego rozwoju dziecka .
G. Makiełło-Jarzą charakteryzując rozwój emocjonalny i społeczny
uważa, że są to procesy długotrwałe i wzajemnie ze sobą powiązane. Wszystkie
reakcje emocjonalne przebiegają na podłożu społecznym. Z kolei obcowanie z
innymi ludźmi zakłada jakieś emocjonalne ustosunkowanie się do nich.
Odpowiedni poziom emocjonalno - społecznego rozwoju dziecka kończącego
wiek przedszkolny jest jednym z ważnych składników jego dojrzałości szkolnej.
Przejawia się on tym, iż dziecko wykazuje zdolność do sprawowania kontroli
nad własnym zachowaniem zgodnie z wymaganiami dorosłych oraz umiejętność
współdziałania z rówieśnikami .
M. Przetacznikowa do zachowań niezbędnych w przystosowaniu się
dziecka do szkoły zalicza :
1) uczestniczenie w zajęciach zespołowych,
2) wykonywanie poleceń kierowanych indywidualnie i do całej grupy,
3) zdolność radzenia sobie w prostych sytuacjach codziennych,
4) samodzielność,
5) zachowanie się według norm i zwyczajów przyjętych przez
społeczność dorosłych i rówieśników.
Dziecko kończąc okres przedszkolny, powinno umieć się bawić w
zespole, przestrzegając ustalonego przedtem podziału ról i planu zabawy. Ważna
jest również umiejętność nawiązywania i organizowania przez dzieci kontaktów
z rówieśnikami bez korzystania z pomocy dorosłych, opanowanie pewnych form
grzecznościowych, świadomość negatywności niektórych zachowań, np.
kłamstwa, pozytywnej wartości innych np. pomoc ludziom starszym.
B.D. Elkonin stwierdza, że w szóstym, siódmym roku życia u dziecka jest
właściwy stosunek do obowiązków, który pozwala mu doprowadzić do końca
zadania własne oraz współdziałać w wykonywaniu pracy zbiorowej. Dziecko
sześcio, siedmioletnie powinno także w pełni uświadomić sobie reguły i zasady
obowiązujące we współpracy, wykazać umiejętność oceniania jej wyników
Zdaniem A. Matczak, u dziecka kończącego wiek przedszkolny występują
początki panowania nad reakcjami emocjonalnymi. Próbuje ono powstrzymać
niepożądane społeczne przejawy, tj. gniew czy zazdrość, a jeśli mu się to nie
udaje, wstydzi się okazanej złości czy strachu. Potrafi też rezygnować ze swych
dążeń (respektuje zakazy) lub odraczać ich realizację.
W. Dunin Wąsowicz uważa, że nie wszystkie dzieci, które kończą wiek
przedszkolny, są w stanie sprostać stawianym im wymaganiom w dziedzinie
dojrzałości społeczno - emocjonalnej. W ogólnym rozwoju sfera ta jest
najbardziej delikatna, wymagająca największej uwagi ze stromy rodziców i
wychowawców, zależna od zamierzonych i niezamierzonych wpływów wychowawczych oraz, psychicznych i fizycznych predyspozycji dziecka. Im więcej
osiągnie ono w okresie przedszkolnym, tym łatwiej zdaniem licznych
psychologów i pedagogów - będzie przebiegał jego proces adaptacji do
warunków i wymagań szkolnych
M. Przetacznik - Gierowska twierdzi, że dzieci które rozpoczynając naukę
wykazują wysoki stopień dojrzałości intelektualnej, a nie są dojrzałe pod
względem społeczno - emocjonalnym, Już od pierwszych dni pobytu w szkole
doznają różnego rodzaju porażek i niepowodzeń, zniechęcają się do nauki, a ich
stosunek do szkoły staje się negatywny. W początkowym okresie przystosowania się dziecka do warunków szkolnych dużą rolę odgrywa jego
samodzielność zaradność, dzięki którym może poradzić sobie w wielu nowych,
sytuacjach - trafić do klasy i innych pomieszczeń szkolnych, przygotować
potrzebne
do
lekcji
przybory
szkolne,
pełnić
funkcję
dyżurnego.
Przyzwyczajenie do samodzielności przejawia się również w lepszej organizacji
przy odrabianiu prac domowych
Nowa rola społeczna, jaką podejmuje dziecko w środowisku szkolnym,
wiąże się z podporządkowaniem określonej dyscyplinie i wymaganiom
narzuconym nie tylko przez nauczyciela, ale także przez kolegów i zespół
klasowy. Uczeń, który rozpoczyna naukę, musi przede wszystkim przystosować
do zamierzonego systemu i rytmu pracy jaki stwarza system klasowo - lekcyjny,
45 min lekcje przeplatane krótkimi dzwonkami sygnalizujący początek i koniec
lekcji. Dziecku mającemu już w okresie przedszkolnym rozwinięte w znacznym
stopniu procesy hamowania, nauczonemu wytrwałości, panowania nad swoimi
zachciankami łatwiej jest przez dłuższy czas siedzieć w ławce, rozumieć, że nie
może wychodzić z klasy, kiedy tylko zechce czy też rozmawiać w czasie lekcji z
kolegami.
H. Gutowska uważa, że ważnym czynnikiem, ułatwiającym dziecku
adaptację do warunków szkolnych, jest zrównoważenie emocjonalne. Jego brak
objawia się płaczem przy rozstaniu z rodzicami, a nawet codziennym
odmawianiem pójścia do szkoły.
Dziecko niezrównoważone emocjonalnie z byle powodu złości się,
płacze, może być także agresywne, drażliwe, niecierpliwe lub zahamowane,
niepewne, lękliwe.
Psychologowie i pedagodzy sygnalizują rosnącą niemal z roku na rok
liczbę
dzieci,
którym
adaptację
do
warunków
szkolnych
utrudnia
nadpobudliwość psychoruchowa, którą jako brak równowagi między procesami
pobudzani a hamowania, z przewagą pobudzania. Cechująca dziecko
nadpobudliwość, nadmierna ruchliwość, trudność w skupieniu uwagi i jej
chwiejność, mała wytrwałość w pracy to tylko niektóre czynniki będące
przyczyną trudności dziecka w nauce. Dziecko nadpobudliwe nie potrafi także
podporządkować się regulaminowi szkolnemu i dostosować do wymagań
nauczyciela, co może niekorzystnie wpłynąć na jego stosunki z nauczycielem.
Sytuacja dziecka nadpobudliwego często jest także niekorzystna wśród
rówieśników.
Badania A. Borkowskiej wykazują, iż postrzegane jest ono przez kolegów
jako kłótliwe, wybuchowe, płaczliwe, niekoleżeńskie, nie umiejące się bawić,
niegrzeczne. Taki stan rzeczy determinuje niską pozycję socjometryczną dziecka
nadpobudliwego i nie stwarza mu warunków do prawidłowego rozwoju
społeczno - emocjonalnego. Tymczasem ułożenie sobie stosunków w grupie
szkolnej może mieć duże znaczenie dla całokształtu powodzenia szkolnego,
wszelkie bowiem czynności szkolne odbywają się w zespole
Aby dziecko mogło bez większych trudności zaklimatyzować się w klasie
szkolnej i stać się członkiem grupy rówieśniczej, powinno posiadać
doświadczenie w obcowaniu z innymi ludźmi, tj. umiejętność współpracy,
współdziałania, przestrzegania norm, umów. W przeciwnym wypadku będzie
źle się czuło w grupie szkolnej, a dezaprobata ze strony dorosłych i kolegów
może spowodować brak wiary we siły, samoakceptacji i niechęć do szkoły.
Dziecko, które osiągnęło odpowiedni stopień dojrzałości społeczno emocjonalnej potrafi współdziałać z kolegami w nauce, zabawie, pracy,
przeżywać radość wspólnego działania i cieszyć się z osiągnięć całej grupy.
Także przyjąć na siebie odpowiedzialność za powierzone zadanie i
sumiennie je spełnić. Analiza badań tego autora wskazuje, że uczniowie, którzy
osiągają bardzo dobre wyniki w nauce, charakteryzują się wysokim stopniem
uspołecznienia, cechuje ich potrzeba kontaktów z rówieśnikami i umiejętność
bezkonfliktowego współdziałania z innymi, wysoka tolerancja na frustrację,
odpowiedzialność. Natomiast uczniowie z niepowodzeniami szkolnymi to
często dzieci niezrównoważone, skłonne do impulsowych zachowań, uparte,
agresywne lub lękliwe, izolujące się od grupy.
Reasumując można stwierdzić, że dzieci rozpoczynające naukę wchodząc
do nowej grupy społecznej, jaką jest klasa szkolna, stają wobec nowych, a
zarazem trudnych wymagań i zadań. W ich sprostaniu ważną rolę odgrywają
ukształtowane wcześniej (w środowisku
rodzinnym i
przedszkolnym)
doświadczenia, umiejętności, właściwości składające się na sferę społecznoemocjonalnej dojrzałości szkolnej dziecka.
1.4. Dojrzałość fizyczna
Wiek przedszkolny dziecka charakteryzuje się ścisłą współzależnością
praw rządzących rozwojem psychicznym i fizycznym, choć rozwoj fizyczny nie
przebiega w okresie przedszkolnym tak gwałtownie jak w okresach
poprzednich.
M. Przetacznik - Gierowska po analizie badań stwierdza, że ruch dla
dziecka jest nadal źródłem rozwoju funkcji poznawczych i nawiązywania
kontaktów społecznych, a dojrzałość fizyczna, czyli osiąganie przez dziecko
prawidłowego w stosunku do wieku metrykalnego rozwoju organizmu, stanowi
wyraz jego ogólnej gotowości do podjęcia nauki w szkole.
Podstawą do określenia fizycznej dojrzałości szkolnej dziecka jest ocena
jego rozwoju fizycznego, nie tylko bezpośrednio przed podjęciem nauki, lecz
także w latach poprzednich.
S. Szuman uważa, że na ocenę taka składają się następujące wskaźniki:
1) poziom rozwoju organizmu,
2) rozwój sprawności motorycznych,
3) rozwój sprawności w posługiwaniu się narzędziami codziennego
użytku.
Natomiast zdaniem M. Dunin - Wasowicz ocenę dziecka dobrze
rozwiniętego fizycznie wyznaczaj ą takie czynniki Jak:
1) prawidłowy rozwój somatyczny,
2) sprawne działanie analizatorów wzroku, słuchu i narządów mowy,
3) ogólny dobry stan zdrowia.
Głębszej analizy owych czynników dokonał W. Gniewkowski i przedstawił ogólną charakterystykę rozwoju fizycznego dziecka kończącego wiek
przedszkolny.
Dziecko
w
okresie
osiągnięcia
dojrzałości
szkolnej,
charakteryzuje się szybkim wzrostem, przy jednoczesnym słabym przyroście
wagi. Sylwetka przybiera proporcje zbliżone do proporcji ciała człowieka w
wieku młodzieńczym. Narządy wewnętrzne wykazują coraz lepszą sprawność
funkcjonalną. Stopniowo wzmacnia się układ kostny i mięśniowy. Układ
krążenia i oddychania w pełni zaspakajają potrzeby i funkcje organiczne.
Udoskonalają się czynności ruchowe, które nabierają szybkości, płynności,
mocy, są bardziej celowe i przewidywane. Jednocześnie obserwuje się znaczny
postęp w rozwoju struktury i funkcji układu nerwowego, co przejawia się w
sprawniejszym koordynowaniu działania innych układów organizmu. Zwiększa
się siła, równowaga i ruchliwość procesów nerwowych, skraca się czas reakcji.
Czynności dziecka stają się mniej impulsywne, wzrasta zdolność do dłuższej
koncentracji uwagi. Doskonali się funkcja narządów zmysłu. Następuje
koordynacja nerwowo - mięśniowa, wiążąca się z koordynacją ruchów ramienia,
przedramienia, nadgarstka, dłoni i palców. Dziecko opanowuje drobne ruchy
rąk, ponieważ dojrzewają włókna nerwowe w dłoniach i udoskonala się
współdziałanie rąk i oczu. Dziecko w końcowej fazie wieku przedszkolnego jest
już bardziej odporne na zachorowania, a choroby, na które zapada, mają lżejszy
przebieg. Przedstawiona charakterystyka ukazuje, że w organizmie dziecka
kończącego wiek przedszkolny zachodzą wielorakie i bardzo intensywne
zmiany w obrębie wszystkich układów i narządów oraz doskonalą się wszystkie
funkcje psychomotoryczne.
G. Sochaczewska zwraca uwagę że niczym nie zakłócony rozwój
przyczynia się do osiągnięcia przez dziecko odpowiedniego poziomu
sprawności ruchowej, manualnej, prawidłowego funkcjonowania analizatorów
wzroku, słuchu i mowy. Odporne na choroby i szybkie zmęczenie, dziecko
może bez większych trudności przystosować się do warunków szkolnych,
osiągnąć dobre wyniki w podejmowanym działaniu. Natomiast przebyte
choroby, wrodzone wady rozwojowe takie jak: wady budowy, postawy, wzroku,
słuchu, mowy, otyłość, nerwice, zaburzenia lateralizacji, mogą stanowić
przeszkodę w przystosowaniu się i funkcjonowaniu dziecka w szkole . Sfera
rozwoju fizycznego dziecka należy do najrzadziej badanych przez specjalistów
zajmujących się ustalaniem kryteriów dojrzałości szkolnej. Wyniki dotychczasowych badań pozwalają jednak na stwierdzenie, iż bardzo ważne znaczenie w
funkcjonowaniu dziecka w szkole ma stan jego zdrowia, poziom rozwoju
fizycznego i motorycznego. Niezadowalający stan zdrowia oraz nieprawidłowy
rozwój fizyczny mogą być przyczyną niepowodzeń szkolnych .
Wśród czynników, które decydują o fizycznej dojrzałości dziecka do
podjęcia nauki w szkole, Wilgocka - Okoń wymienia dobry stanzdrowia
dziecka. Choroby nawet krótkie osłabiają organizm dziecka, powodują spadek
wydolności fizycznej i psychicznej. Dziecko mało odporne często choruje i
nieregularnie uczęszcza do szkoły, co powoduje niekorzystne skutki w
wynikach nauczania.
Prawidłowy rozwój fizyczny, twierdzi A. Kozłowska, sprawia, że dziecko
staje się zwinne, zręczne, sprawne. Uczeń silny, prawidłowo zbudowany jest
jednocześnie bardziej wytrzymały, zdolny do większych wysiłków, mniej się
męczy, np. drogą do szkoły, siedzeniem w ławce, wykonywaniem wielu
szkolnych prac. Szereg kontaktów społecznych dziecko nawiązuje najczęściej
przez zabawę, gry ruchowe, w których zasadniczą rolę odgrywa aktywność
ruchowa. Dziecko, które potrafi dorównać kolegom w zabawie, jest łatwiej
przyjmowane i akceptuje przez grupę, szybciej się kształtuje u niego poczucie
samodzielności i pewniej niezależności. Natomiast dzieci otyłe, niesprawne
ruchowo na ogół nie są dobrymi towarzyszami zabaw. Poczucie, że są gorszymi
od innych może doprowadzić do częstego wycofywania się z kontaktów
społecznych; dzieci takie pozostają osamotnione w grupie rówieśników, czują
się nie lubiane i nie akceptowane. Może zdarzyć się i tak, że dziecko
rozzłoszczone drwinami kolegów reaguje agresją. W obu przypadkach
konsekwencją gorszego rozwoju ruchowego mogą być nieprawidłowości w
rozwoju społecznym i emocjnalnym dziecka, znajdujące swoje odbicie w braku
osiągnięć szkolnych .
Dzieci rozpoczynające naukę szkolną często charakteryzują się dobrą
ogólną sprawnością ruchową. Wykazują natomiast opóźnienie wybiórcze, np.
zakłócony rozwój manualny przejawiający się małą precyzją i sprawnością
dłoni, palców oraz silnym napięciem mięśniowym. Niska zręczność manualna
ujawnia się na zajęciach plastycznych, technicznych, a szczególnie w czasie
pisania. Wskutek słabszego rozwoju sprawności manualnej podczas pisania
ruchy tych dzieci są nieprecyzyjne, nierytmiczne i wykonywane zbyt wolno.
Powoduje to zniekształcenie graficzne liter, ujawniające się w zmianie proporcji
i rozmieszczeniu elementów liter, w niewłaściwym ich łączeniu, zagęszczeniu i
pochyleniu. Podobnie obraz pisma jest gorszy w przypadku dzieci z nie ustaloną
lub zaburzoną lateralizacją. Uczniowie tacy długo nie mogą nauczyć się, która
strona jest prawa, a która lewa i jak wskazują wyniki badań - w piśmie ich
istnieje szereg charakterystycznych błędów, np. opuszczanie lub dodawanie
liter, błędne odtwarzanie kształtu liter lub tzw. pismo lustrzane. Podkreślić
należy także, iż mało znany jest fakt, że proces doskonalenia umiejętności
czytania i pisania ma u swego podłoża nie tylko działania motoryczne ręki, lecz
jak dowodzą teoretycy rozwoju percepcyjno - ruchowego również czynności
ruchowe całego ciała.
Szereg trudności szkolnych wywołują defekty analizatora wzrokowego
lub słuchowego. Z. Skórny zauważył, że zaburzenia analizatora wzrokowego
mogą przyjmować formę nieprawidłowej analizy i syntezy wzrokowej,
stwarzającej trudności w nauce czytania i pisania, kształtowaniu pojęcia liczby,
opartego na wzrokowym spostrzeganiu konkretnych przedmiotów oraz
odtwarzaniu niesymetrycznych figur geometrycznych. Zaburzenia w zakresie
analizy i syntezy słuchowej powodują trudności w pisaniu ze słuchu.
Towarzyszy temu często gorsza pamięć słuchowa oraz trudności w koncentracji
uwagi na podnietach słuchowych .
Wyniki badań przeprowadzonych przez H. Spionek wskazują, iż wśród
dzieci z niepowodzeniami szkolnymi aż, 80% to dzieci
nierównomiernie rozwinięte, u których dominują fragmentaryczne defi-
cyty rozwojowe funkcji wzrokowych, słuchowych i ruchowych. W opinii
autorki wczesne rozpoznanie i rozpoczynanie terapii zaburzeń rozwojowych (nie
tylko w zakresie rozwoju fizycznego, ale i umysłowego oraz społeczno emocjonalnego), będących przyczyną szkolnych trudności adaptacyjnych,
powinno mieć miejsce w okresie przedszkolnym. W tym właśnie wieku środki
zaradcze wobec deficytów rozwojowych działaj ą najskuteczniej i stanowią
ważny czynnik ochrony dziecka przed niepowodzeniami w nauce szkolnej