Badanie zaopatrzenia rynku internetowego oraz targów i sklepów
advertisement
Badanie zaopatrzenia rynku internetowego oraz targów i sklepów specjalistycznych na terenie Warszawy w Tradycyjną Medycynę Azjatycką oraz inne produkty zawierające części zwierząt i roślin chronionych Konwencją CITES Warszawa, 2010 1 © WWF Polska, Światowy Fundusz na Rzecz Przyrody ul.Wiśniowa38 02-520Warszawa tel.:+48 22 8498469 fax:+48 22 6463672 ISBN: 978-83-60757-44-4 Autorzy: Magdalena Romanowicz, WWF Polska Zuzanna Podgórska, WWF Polska Skład i druk: „MARKETINGBOX” Rafał Pudło Nakład: 100 sztuk Zdjęcie na okładce: © Wil Luiijf / WWF-Canon Niniejszy raport powstał w ramach realizacji projektu WWF Polska "Wzmocnienie instytucjonalne i budowa poparcia społecznego dla wdrażania Konwencji Waszyngtońskiej w Polsce" Wsparcie udzielone przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego, a także ze środków budżetu Rzeczpospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych. 2 WSTĘP Tradycyjna medycyna azjatycka (TMA) jest stosowana od ponad 3000 lat na całym świecie. Według WHO około 80% ludzi na świecie korzysta z tego typu medykamentów. TMA to nie tylko leki, ale także sposób życia. W Azji bezpośrednio wiąże się ona z kulturą i tradycją przekazywaną od pokoleń, a obecnie dzięki większemu przepływowi informacji oraz wzrastającej emigracji ludności azjatyckiej, dociera również na inne kontynenty. Często produkty TMA mają konkurencyjną cenę w porównaniu z lekami oferowanymi przez koncerny farmaceutyczne, przez co ich atrakcyjność wzrasta. Ponadto rosnąca popularność i moda na alternatywne formy leczenia takie jak akupunktura, homeopatia, fitoterapia czy ajurweda popularyzują te niekiedy egzotyczne dla nas produkty. Zwiększona konsumpcja na całym świecie leków TMA zagraża przetrwaniu wielu dzikich populacji zwierząt i roślin. Nadal największymi konsumentami i eksporterami produktów zawierających w swym składzie dzikie i często chronione gatunki są Chiny i Indie. Szacuje się, że do wyrobu TMA używa się 1700 gatunków roślin i 50 gatunków zwierząt. Chiński znak „zioło” oznacza bowiem zarówno rośliny jak i produkty pochodzenia zwierzęcego czy też minerały. W Chinach 80% roślin używanych do wyrobu TMA pozyskiwanych jest z natury, w Indiach jest to aż 95%, z chowu sztucznego lub rozmnażania pochodzi jedynie około 10% gatunków. Pozyskiwanie zwierząt jak i roślin z natury łączy się bardzo często z procederem nielegalnego importu i eksportu a także zbieractwem czy kłusownictwem. Aby ochronić przed wyginięciem gatunki zagrożone ze względu na wykorzystywanie ich w międzynarodowym handlu, zadecydowano o konieczności specjalnej ochrony tych gatunków aktem prawa międzynarodowego. Konwencja o Międzynarodowym Handlu Dzikimi Zwierzętami i Roślinami Gatunków Zagrożonych Wyginięciem (CITES) od ponad 30 lat stanowi jeden z najważniejszych międzynarodowych aktów prawnych odnoszących się do ochrony gatunkowej1. Obecnie jej stronami są 172 państwa, w tym wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej2. CITES została ustanowiona w celu utrzymania międzynarodowego handlu dzikimi zwierzętami i roślinami na poziomie, który nie będzie stanowił zagrożenia dla ich występowania w środowisku naturalnym. Konwencja Waszyngtońska reglamentuje handel ponad 34.000 gatunków fauny i flory opierając się na systemie zezwoleń i świadectw determinującym podejmowanie transgranicznej działalności handlowej. Gatunki podlegające ochronie wyliczone zostały w trzech załącznikach do Konwencji, a przynależność do określonego załącznika uwarunkowana została statusem ochronnym oraz poziomem międzynarodowego handlu. Konwencja Waszyngtońska jest aktem prawa międzynarodowego publicznego, a mechanizm jej działania polega na poddaniu międzynarodowego obrotu dzikimi gatunkami odpowiedniej kontroli. System kontroli przewiduje, że import oraz eksport (w tym także reeksport) gatunków objętych Konwencją możliwe są jedynie po uzyskaniu odpowiednich 1 2 Powoływana również jako Konwencja Waszyngtońska oraz Konwencja. Powoływana dalej jako UE. 3 zezwoleń lub świadectw (muszą być one zgodne z tzw. kwotami eksportowymi, które mogą być ustalane przez poszczególne Państwa – Strony lub przez Konferencję Stron Konwencji). Gatunki te zostały zamieszczone w trzech załącznikach do Konwencji: Załącznik I obejmuje wszystkie gatunki zagrożone wyginięciem, które są lub mogą być przedmiotem handlu. Handel okazami tych gatunków powinien być poddany szczególnie ścisłej reglamentacji w celu zapobieżenia dalszemu zagrożeniu ich istnienia i może być dozwolony jedynie w wyjątkowych okolicznościach. Załącznik II obejmuje: (a) wszystkie gatunki, które wprawdzie niekoniecznie już teraz są zagrożone wyginięciem, nie mniej mogą stać się takimi, jeżeli handel okazami tych gatunków nie zostanie poddany ścisłej reglamentacji mającej zapobiec eksploatacji nie dającej się pogodzić z ich utrzymaniem, oraz (b) niektóre gatunki, które powinny być przedmiotem reglamentacji w celu poddania skutecznej kontroli handlu okazami gatunków objętych załącznikiem II w myśl punktu (a). Załącznik III obejmuje wszystkie gatunki, co do których jedna ze Stron uzna swoją właściwość do objęcia ich reglamentacją mającą na celu zapobieżenie lub ograniczenie eksploatacji tych gatunków i wymagającą współpracy innych Stron w zakresie kontroli handlu. Rzeczpospolita Polska ratyfikowała przystąpienie do Konwencji 12 grudnia 1989 roku. Weszła ona w życie w Polsce 12 marca 1990 roku3. Unia Europejska implementuje CITES w swoich rozporządzeniach i polskie prawo bezpośrednio im podlega. Gatunki chronione Konwencją, są w prawie unijnym ujęte w Aneksy i bardzo często prawo unijne jest znacznie bardziej restrykcyjne, co oznacza, że handel danymi gatunkami jest bardziej ograniczony lub wręcz zakazany. Odpowiedzialność karną za nieprzestrzeganie obowiązującego prawodawstwa Wspólnotowego przewiduje nasze prawo krajowe tzn. Ustawa o ochronie przyrody. Według prawa krajowego, nielegalny handel gatunkami chronionymi w Aneksach do Rozporządzeń UE jest przestępstwem, karanym pozbawieniem wolności od trzech miesięcy do pięciu lat. Za złamanie prawa obowiązującego na terenie UE grożą także dodatkowe sankcje karne obejmujące grzywnę oraz konfiskatę przewożonego czy też oferowanego w handlu towaru. Główny akt regulujący przedmiotową materię stanowi Rozporządzenie 338/97. Celem niniejszego rozporządzenia jest ochrona gatunków dzikiej flory i fauny oraz zagwarantowanie ich zachowania poprzez regulację handlu nimi. Aktualne Aneksy do Rozporządzenia 338/97 zawierające listy gatunków objętych ochroną ustanowiono na mocy Rozporządzenia Komisji (WE) Nr 709/2010 z dnia 22 lipca 2010 r. zmieniającego rozporządzenie Rady (WE) nr 338/97 w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory w drodze regulacji handlu nimi4, zgodnie z którym Aneksy A-D do Rozporządzenia 338/97 oraz uwagi w sprawie wykładni tych aneksów zastępuje się tekstem znajdującym się w aneksie do rozporządzenia zmieniającego. Warto zaznaczyć, że w Aneksach A–D zamieszczono również gatunki nieuwzględnione w CITES. Zgodnie z art. 3 Rozporządzenia 338/97: 1. Aneks A obejmuje: a) gatunki wymienione w załączniku I do Konwencji, w stosunku do których Państwa Członkowskie nie zgłosiły zastrzeżeń; b) każdy gatunek: 3 Oświadczenie rządowe o ratyfikacji oraz tekst Konwencji zostały ogłoszone w Dz.U. z 1991 r. Nr 27 poz. 112. Poprawki do polskiego przekładu Konwencji zostały ogłoszone w Dz.U. z 2000 r. Nr 66 poz. 802. 4 Dz.U. UE z 12.8.2010 , L 212/1, powoływane dalej jako Rozporządzenie 709/2010. 4 i) na wykorzystanie którego istnieje lub może istnieć zapotrzebowanie we Wspólnocie lub w handlu międzynarodowym, a któremu grozi wyginięcie albo jest tak rzadki, że jakikolwiek poziom handlu może zagrozić jego przetrwaniu; lub ii) który należy do rodzaju, którego większość gatunków lub który jest gatunkiem, którego większość podgatunków została wymieniona w Aneksie A, zgodnie z kryteriami podanymi w lit. a) lub b) (i), a których wymienienie w Aneksie ma istotne znaczenie dla skutecznej ochrony tych taksonów. 2. Aneks B zawiera: a) gatunki wymienione w załączniku II do Konwencji, inne niż wymienione w Aneksie A, w stosunku do których Państwa Członkowskie nie zgłosiły zastrzeżeń; b) gatunki wymienione w załączniku I do Konwencji, w stosunku do których zgłoszono zastrzeżenie; c) wszelkie inne gatunki nie wymienione w załącznikach I lub II do Konwencji; i) będące przedmiotem handlu międzynarodowego na poziomie, który może być niezgodny: - z możliwością ich przeżycia lub z możliwością przeżycia populacji w niektórych krajach, lub - z zachowaniem całej populacji na poziomie zgodnym z rolą gatunku w ekosystemach, w których występuje; lub ii) których wymienienie w Aneksie z powodu ich podobieństwa w wyglądzie do innych gatunków wymienionych w Aneksie A lub B ma istotne znaczenie dla zapewnienia skuteczności kontroli handlu okazami takich gatunków; d) gatunki, w stosunku do których ustalono, że wprowadzenie żywych okazów do siedlisk przyrodniczych we Wspólnocie stanowiłoby zagrożenie ekologiczne dla dzikich gatunków rodzimej fauny i flory Wspólnoty.5 Jak wynika z szacunków, ponad 200 gatunków roślin oraz 50 gatunków zwierząt a w tym 50 gatunków roślin i 20 gatunków zwierząt chronionych postanowieniami Konwencji Waszyngtońskiej – CITES, zagrożonych jest wyginięciem na skutek używania ich w TMA. Leki tradycyjnej medycyny występują w różnych postaciach. Dzielą się na trzy kategorie: czysty środek (wyciąg z 1 rośliny, zwierzęcia lub minerału), mieszanina środków (to wyciągi z kilku produktów używane, jako herbatki, zupki itp.) lub leki zarejestrowane, które w swoim składzie zawierają ww. składniki (mogą być rafinowane do kapsułek, proszków, tabletek, toników, woskowych kulek, granulatów itp.). Również na polskim rynku możemy spotkać szeroką gamę produktów, w których skład wchodzą gatunki zagrożone wyginięciem. Są to różnego rodzaju maści, plastry, nalewki, tłuszcz, kadzidła, tabletki, kremy itp. Według Konwencji CITES i prawa Unii Europejskiej, chronione są nie tylko żywe okazy, lecz także produkty z nich wykonane, i ich części pochodne. Definicja okazu została podana w art. I lit. B Konwencji o Międzynarodowym Handlu Dzikimi Zwierzętami i Roślinami Gatunków Zagrożonych Wyginięciem. Wynika z niej jednoznacznie, że „w rozumieniu tej Konwencji okazem gatunku zamieszczonego w jej załącznikach jest każde zwierzę lub roślina, żywe lub martwe, a także każda łatwo rozpoznawalna ich część lub produkt otrzymany ze zwierzęcia lub rośliny z danego gatunku” oraz „wszelkie specyfiki, które zgodnie z dołączonym dokumentem, opakowaniem, oznakowaniem lub etykietą, lub jeżeli wynika to z jakichkolwiek innych okoliczności (np. tekstu opisu w ofercie sprzedaży), mają zawierać lub zawierają części lub produkty pochodne z roślin, grzybów lub zwierząt z danych gatunków (także wówczas, jeśli ich nie zawierają)” 6. 5 Fragment dotyczący przepisów prawnych zaczerpnięto z opracowania WWF Polska, autorstwa dr Marcina Pchałka i dr Leszka Meringa 5 Celem tego raportu jest zbadanie zaopatrzenia rynku internetowego, targów oraz sklepów specjalistycznych na terenie Warszawy w produkty zawierające w swym składzie gatunki chronione przez Konwencję CITES. Niniejszy raport przedstawia wyniki badania rynku produktów Tradycyjnej Medycyny Azjatyckiej od lutego do grudnia 2010r. Autorzy raportu nie oceniają właściwości leczniczych badanych produktów. Opinie zawarte w raporcie odzwierciedlają jedynie opinie autorów. 1. METODOLOGIA Metodologia została ustalona przez specjalistów WWF Polska po konsultacji z ekspertem TMA oraz w oparciu o istniejące raporty. Wyniki badania opisywano w specjalnych formularzach, zawierających informacje niezbędne do odpowiedniego porównania i opisania wyników. Na terenie Warszawy zbadano 5 sklepów, w których ofercie znajdowały się produkty zawierające chronione prawem gatunki, używane w tradycyjnej medycynie azjatyckiej. Skontrolowano 4 edycje targów medycyny naturalnej, prowadzonych cyklicznie w stolicy. Ponadto zbadano w okresie trwania monitoringu ofertę internetową, w tym sklepy internetowe, apteki internetowe, sklepy zielarskie, portale aukcyjne itp. 2. WYNIKI BADANIA Podczas badania rynku stwierdzono, że produkty zawierające składniki otrzymywane z chronionych gatunków występują w wieli różnych formach m.in., jako: Maści Plastry Tłuszcz Korzeń Nalewki Kadzidła Tabletki Maseczki Spray’e Kremy W sklepach zielarskich i farmakologicznych znajdowały się najczęściej środki na odchudzanie, kosmetyki, suplementy diety, kadzidła i maści, które w swym składzie 6 Opinia PROP w sprawie zakresu pojęcia „okaz” w odniesieniu do produktów medycyny naturalnej, z dnia 12 czerwca 2010r. Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 709/2010 z 22 lipca 2010r. „Pod pojęciem „części i produkty”, które podlegają ograniczeniom, należy rozumieć wszelkie fragmenty roślin, grzybów i zwierząt z chronionych gatunków, także przetworzone w sposób uniemożliwiający ich łatwe rozpoznanie (np. wytopiony tłuszcz), wszelkiego rodzaju wyciągi i ekstrakty z ich tkanek lub całych osobników, wszelkie wytwory produkowane przez organy tych roślin i zwierząt, w tym nasiona, korę, liście, kwiaty i ich części, jaja i ich skorupy, pierze, włosy, wylinki, krew, produkty gruczołów (np. piżmo, ślina, jad, żółć) – także takie, które mogły być pobrane przyżyciowo i mogą być odtworzone przez te rośliny, grzyby czy zwierzęta”. „Okazem są wszelkie specyfiki, które zgodnie z dołączonym dokumentem, opakowaniem, oznakowaniem lub etykietą, lub jeśli wynika to z jakichkolwiek innych okoliczności (np. tekstu opisu w ofercie sprzedaży), mają zawierać lub zawierają części lub produkty pochodne z roślin, grzybów lub zwierząt z danych gatunków (także wówczas, jeśli w rzeczywistości ich nie zawierają)”. 6 zawierały rośliny i zwierzęta, chronione prawem unijnym objęte Aneksami A i B7. Ponadto na ponad 40 portalach internetowych, znajdowały się zwykle po 2 i więcej oferty produktów zawierających chroniony gatunek. Na targach medycyny naturalnej odbywających się cyklicznie w Warszawie i w innych miastach Polski, znaleziono natomiast: kadzidła z chronionym gatunkiem tzw. agaru, tłuszcz z niedźwiedzia, maseczki z koralowców, tabletki zawierające chroniony gatunek storczyka, korzeń żeń –szenia, kremy z pijawki lekarskiej, jak również tabletki zawierające korę śliwy afrykańskiej oraz plastry zawierające kości lamparta i piżmo. 2.1 CHARAKTERYSTYKA PRODUKTÓW ZAWIERAJĄCYCH CHRONIONE GATUNKI ROŚLIN: 1. Saussurea costus/ Saussurea lappa/ Costi amari/ Sosjura olejkodajna/ kostus. Jest to bylina z rodziny astrowatych, przypominająca wyglądem łopian, lecz o nieco mniejszych liściach. Występuje w zimnych rejonach Azji Wschodniej, Europy i Północnej Ameryki. Zapisana w Aneksie A Rozporządzenia UE, co oznacza że handel okazami tego gatunku, pochodzącymi z natury jest zakazany na terenie Unii Europejskiej. Powszechnie używana w Ajurwedzie i TMA. Używaną najczęściej częścią jest korzeń o właściwościach: tonizujących i pobudzających przeciwskurczowych wiatropędnych antyseptycznych poprawiających potencję (niekiedy używany jako afrodyzjak) pomaga na dolegliwości żołądkowe i pęcherzyk żółciowy przy chorobach wątroby (np. żółtaczka) działa stymulująco – m. in. na skórę i mózg stosowany również przy astmie ponadto pozyskany z niego olejek eteryczny używa się w przemyśle perfumeryjnym oraz jako składnik kadzidełek i płukanek do włosów (spowalnia siwienie) Badanie wykazało, że na polskim rynku znaleźć można 6 produktów zawierających ten chroniony gatunek. Portale internetowe miały w swojej sprzedaży 117 ofert. W skontrolowanych sklepach znaleziono 4 oferty produktów zawierających ten gatunek, na targach medycyny naturalnej zidentyfikowano również 4 produkty. Fot. 1 Lidan Paishi Pian © WWF Polska 7 Fot. 2 Chiński medykament ze zdjęciem Saussurea costus © WWF Polska Rozporządzenie Komisji (UE) Nr 709/2010 z dnia 22 lipca 200r. 7 Padma Basic 8% 3% 1% Septilin 18% Anti Wrinkle Cream Purim 50% Lidan Paishi Pian 20% NU Bao Jiaonang Rys. 1 Procentowy udział produktów na rynku zawierających Saussurea costus Jak wynika z uzyskanych danych, najczęściej oferowanym do sprzedaży produktem zawierającym kostus jest Padma Basic, suplement na poprawę krążenia, wzmocnienie odporności i naczyń krwionośnych. Produkt ten zawiera także drugi chroniony gatunek chroniony CITES Pterocarpus santalinus – sandałowiec (Rys.1). Na drugim miejscu jest Septilin, lek wzmacniający organizm, podnoszący odporność i działający stymulująco. Jest on dostępny głównie w Internecie, rzadziej w sklepach i na targach. Trzecim, pod względem liczby ofert, jest krem przeciwzmarszczkowy, który dostępny jest szeroko zarówno w Internecie, specjalistycznych sklepach, jak i na cyklicznie odbywających się targach. Kolejny produkt, to Purim; suplement diety posiadający właściwości antyseptyczne, antybakteryjne, przeciwwirusowe i przeciwalergiczne. Mniejszy udział w tym rankingu odgrywa zaznaczony kolorem żółtym lek, który może mniej znany w Polsce, jest dość popularny na świecie – Lidan Paishi Pian. Jego dostępność jest ograniczona, lecz znaleźć go można na targach medycyny naturalnej oraz w Internecie. Stosuje się go głównie przy objawach kamicy żółciowej. Ostatni medykament w rankingu to NU Bao Jianonang; lek trudno dostępny w Internecie i sklepach. Można go dostać natomiast na targach od prywatnych importerów. Stosowany w leczeniu kobiecych dolegliwości. Tabela 1 Liczba ofert produktów zawierających w swym składzie Saussurea costus Liczba ofert produktów zawierających Saussurea costus Sklepy Targi Internet 4 4 117 2. Orchis mascula/ Salabmirsi/ Salep orchid/ Storczyk męski lub nakrapiany. Ta niewysoka bylina osiąga od 20 do 60cm wysokości. Jej pierwotny zasięg obejmował większość Europy, północno – zachodnie rejony Afryki, Azję Mniejszą i Kaukaz. Jest to gatunek występujący w górach na wysokościach ok. 2500 m n. p. m. Rzadko spotykany na południu Polski. Chroniona jest cała rodzina Orchidaceae, znajdująca się w Aneksie B (wybrane gatunki chronione są Aneksem A). Storczyk męski używany jest do produkcji: 8 kosmetyków (przeciwzmarszczkowych, przeciw przebarwieniom, nawilżających, oczyszczających, brązujących) środków na potencję środków na prostatę środków na poprawę funkcji umysłowych Na polskim rynku jest wiele produktów zawierających ten chroniony gatunek storczyka. Rys. 2 obrazuje 9 z nich8, najczęściej oferowanych w sprzedaży. Z wykresu wynika, że największą liczbę ofert stanowią kosmetyki, łatwo dostępne w większości sklepów. Warto jednak wspomnieć, że niektórzy producenci używają storczyka męskiego uprawianego na terenie UE. Niemniej jednak, 23% procent z przedstawionych poniżej produktów jest suplementami diety, których importer informuje, że rośliny użyte do ich produkcji pozyskiwane są z naturalnych siedlisk. Tabela 2 Liczba ofert produktów zawierających w swym składzie Orchis mascula Liczba ofert produktów zawierających Orchis mascula Sklepy Targi Internet 13 2 134 Garnier Orchidea Vital Eveline "Magia Orchidei" AA Kwiat Orchidei 19% 9% Speman 7% 5% 23% Tentex Forte 2% Mentat 2% Confido 1% Produkt z serii Exclusive Bronze Produkt z serii Deborah Bioetyc 32% Rys. 2 Procentowy udział produktów zawierających Orchis mascula dostępnych na polskim rynku W sumie wszystkich dostępnych ofert odnotowano 149. Warto zauważyć, że niektóre kosmetyki zawierające ten chroniony gatunek storczyka są szeroko dostępne na rynku i aby sprawdzić całą ofertę, konieczne jest skontrolowanie producentów tych produktów a nie sprzedawców detalicznych. 8 Raport nie podaje pełnych nazw produktów, lecz często nazwę skrótową całych serii kosmetyków stosowanych w sprzedaży. 9 4. Hoodia gordonii/ Hoodia9. Jest to niewielkich rozmiarów sukulent porastający naturalnie pustynie południowych części Afryki, Bostwany, Namibii i Angoli. Od wieków lokalna społeczność stosowała go, jako suplement diety skutecznie hamujący apetyt. Ekstrakt, z którego robi się wszelkie preparaty nazywany jest P57. Roślina zaliczana jest do Aneksu B. Skuteczność hoodii nie jest potwierdzona żadnymi naukowymi badaniami, jednak jej popularność na świecie wciąż wzrasta. Sprzedawana jest w postaci tabletek (11 rodzajów suplementów), plastrów (2 produkty), 10 ekstraktów w płynie (1 oferta) lub całych roślin . Na terenie UE nie prowadzi się upraw tego sukulenta. Pomimo to, szeroko dostępna jest oferta internetowa, gdzie przeważa jeden Fot. 3 Plastry skonfiskowane importer ze Stanów Zjednoczonych. Na portalu aukcyjnym na poczcie Allegro odnotowano 172 oferty sprzedaży produktów © Izba Celna w Poznaniu zawierających w składzie tę chronioną roślinę lub nią samą. Wśród tych ofert wyraźnie wyróżnia się dwóch sprzedawców, którzy reklamują suplementy diety pochodzenia amerykańskiego, w dużych ilościach na każdej z kilkudziesięciu aukcji. Ponadto, właścicielem 8 serwisów internetowych sprzedających produkty z Hoodia gordonii jest jedna firma. W swoim regulaminie informuje ona, że obowiązują ją wyłącznie regulacje prawne USA, a zastosowanie prawa UE nie jest możliwe. Nieliczni sprzedawcy deklarowali posiadanie certyfikatów CITES jednak te, które zamieszczono na stronach internetowych nie są przedstawione w formie pozwalającej na sprawdzenie ich autentyczności. Tabela 3 Liczba ofert produktów zawierających w swym składzie Hoodia gordonii Liczba ofert produktów zawierających Hoodia gordonii Sklepy Targi Internet 1 0 393 9 Chronione są wszystkie części i pochodne z wyjątkiem opatrzonych etykietą „Wyprodukowane z materiału Hoodia spp. uzyskanego z kontrolowanego zbioru i produkcji we współpracy z organami administracyjnymi CITES Bostwany/Namibii/Afryki Południowej na mocy umowy BW/NA/ZAxxxxxx” 10 W innych krajach jest ona dostępna również pod postacią nalewek, herbaty, syropu, sprey-ów, proteinowych shake-ów a nawet owocowych batonów. 10 6% 13% Tabletki Plastry Roślina Ekstrakt 13% 68% Rys. 3 Procentowy udział produktów zawierających Hoodia gordonii dostępnych na polskim rynku 5. Aquilaria agallocha/ Agar 31. Drzewo z rodziny kozłkowatych, naturalnie występujące w Indiach, Kambodży, Indonezji i na Półwyspie Malajskim. Wytwarza aromatyczną żywicę, używaną szeroko w aromaterapii i przemyśle perfumeryjnym. Gatunek chroniony znajdujący się w Aneksie B. Chronione są wszystkie części rośliny poza częściami roślin sztucznie uprawianych (na które też potrzebne są zaświadczenia świadczące o ich legalności). Na rynku dostępne są głównie w postaci: kadzidełek (odnaleziono 4 typy); ręcznie robionego mydła naturalnego; olejku do ciała; olejku Fot. 4 Kadzidła zawierające Agar 31 eterycznego oraz korzenia. Oferty były dostępne we © WWF Polska wszystkich badanych miejscach. 11 11% 5% 11% 62% 11% Kadzidła Olejek eteryczny Korzeń Mydło Olejek do ciała Rys. 4 Procentowy udział poszczególnych produktów zawierających Aquilaria agallocha Tabela 4 Liczba ofert produktów zawierających w swym składzie Aquilaria agallocha Targi medycyny Internet naturalnej Liczba ofert 26 4 zawierających Aquilaria agallocha Sklepy 1 6. Prunus africana/śliwa afrykańska/ Stinkwood/ Pygeum/ Iron Wood/ African prune itd. To zimozielone drzewo występujące naturalnie na terenach Afryki Subsaharyjskiej i na niektórych wyspach (m.in. Madagaskar, Sao Tome, Grande Comore). Nie jest uprawiana na terenie UE, lecz legalnie importuje się ją na dużą skalę do produkcji leków na prostatę. Najbardziej pożądana jest kora drzewa. Przez wiele lat rabunkowa działalność człowieka doprowadziła niemal do zagłady tego gatunku. Tysiące drzew rocznie jest okorowywanych na potrzeby przemysłu medycznego oraz kosmetycznego. Gatunek włączony do Aneksu B. Wśród produktów zawierających w swym składzie śliwę afrykańską (głównie jej korę) dominują leki na prostatę. Ponadto roślina ta używana jest także do produkcji szamponów i pianek hamujących wypadanie włosów, preparatów antycellulitowych i na rozstępy, kremów pod oczy i przeciwzmarszczkowych. Tabela 5 Liczba produktów dostępnych na rynku zawierających Prunus africana Targi medycyny Internet naturalnej Liczba ofert 98 0 zawierających Prunus africana 12 Sklepy 1 Procerin Pianka Poldanen 1% 5% 1% 1% Tadenan 50 4% Nanogen Nanoguard 5% 42% 6% Rilastil Spray Prostidiag Rilastil Krem 13% Lierac Diopticreme 22,45% Neopoldanen Inulina Colplustabs Rys. 5 Procentowe zestawienie środków zawierających Prunus africana 7. Pterocarpus santalinus/ Red sandalwood/ Santalum rubrum/ Sandalo rojo/ Sandałowiec czerwony. Drzewo to dorasta do 8m i rodzime jest dla regionów południowych Indii. Obecnie ze względu na ogromne zapotrzebowanie, uprawia się go także w Afryce, na Sri-Lance i Filipinach. Używany nie tylko w przemyśle perfumeryjnym, ale także w medycynie azjatyckiej, ajurwedzie czy do produkcji wyrobów artystycznych. W Chinach za dynastii Qing produkowano nawet meble z drewna sandałowca. Aneks B obejmuje drewno okrągłe, zrębki drzewne, proszek i ekstrakty z tego drzewa. W Polsce produkty dostępne na rynku to: kadzidła lek wspomagający krążenie i wzmacniający naczynia krwionośne oraz odporność sproszkowane drzewo czerwonego sandałowca różańce perfumy pigmenty rzeźby Jak wynika z wykresu poniżej (Rys. 6), największą liczbę ofert stanowi popularny na rynku lek, który oprócz sandałowca czerwonego zawiera również chroniony przez CITES gatunek Saussurea lappa. Liczba rzeźb dostępnych na rynku jest trudna do określenia, ponieważ w badaniu nie były brane pod uwagę sklepy np. z chińskimi antykami czy galerie. Kadzidła, które są dostępne nie tylko na targach, w sklepach zielarskich czy w internecie, ale również na targowiskach czy sklepach „indyjskich” są drugim, co do liczby występowania produktem. Są one bardzo popularne na rynku i niekontrolowane w żaden sposób. W składzie 13 perfum podaje się natomiast Pterocarpus santalinus, jako bazę zapachową, brak jest jednak informacji skąd pochodzą składniki do tych wyrobów. W skontrolowanych sklepach znajdowano wyłącznie kadzidła zawierające ten gatunek, na targach medycyny naturalnej również nie znaleziono innych produktów. Podczas badania rynku nie kontrolowano perfumerii. Padma basic 1% 1% Kadzidła 1% 4% Perfumy 14% 52% 27% Sproszkowane drewno Różaniec Pigment Rzeźba Rys. 6 Procentowe zestawienie produktów na rynku, zawierających Pterocarpus santalinus Tabela 6 Liczba ofert zawierających Pterocarpus santalinus w poszczególnych miejscach sprzedaży Targi medycyny Internet Sklepy naturalnej Liczba ofert 125 4 3 zawierających Pterocarpus santalinus 2.2 CHARAKTERYSTYKA PRODUKTÓW ZAWIERAJĄCYCH CHRONIONE GATUNKI ZWIERZĄT: Badanie wykazało znacznie mniejszą ilość produktów zawierających części zwierząt, które są dostępne na polskim rynku w porównaniu z ofertą specyfików roślinnych. W wielu regionach świata nadal istnieje błędne i niepoparte żadnymi badaniami medycznymi przekonanie, że cudowne właściwości zwierząt są w stanie przejść na ludzi po ich skonsumowaniu. Na przykład sproszkowane części zwierząt mają przynieść siłę tygrysa (głównie kości) czy nosorożca (róg). Z niedźwiedzi brunatnych na terenie Europy pozyskuje się głównie tłuszcz, lecz w pozostałych częściach świata zabija się je często włącznie dla woreczka żółciowego. 14 W Polsce ilość produktów z zagrożonych gatunków zwierząt nie jest tak wysoka, w dużej mierze ze względu na wysoką cenę, oraz na odmienność kulturową. Dlatego też Polacy korzystają najczęściej ze znanych im środków wykonywanych ze zwierząt żyjących na terenie Europy. Wyjątkiem będą tak egzotyczne gatunki jak pławikonik czy koralowce, oraz pojawiające się na targach medycyny naturalnej tzw. „plastry z tygrysa”, zawierające części tygrysów i lampartów. 1. Hirudo medicinalis/ Pijawka lekarska. Niegdyś żyjąca w naszych wodach pijawka ciesząca się od wieków dobrą sławą ze względu na substancję zwaną hirudyną. Hirudoterapia jest nadal stosowana, jednak na znacznie mniejszą skalę. Słodkowodna, lubiąca płytkie i muliste stawy pijawka swym zasięgiem obejmowała Zachodnią i Południową Europę, aż po góry Ural. Obecnie częściej spotkać ją można dużo częściej w sztucznych hodowlach niż w naturze. Na polskim rynku spotkać można głównie różnorodne maści na bazie pijawek, pochodzące najczęściej z za wschodniej granicy kraju. Oferta jest jednak bogatsza także o żywe okazy tych zwierząt, chociażby w niektórych sklepach zoologicznych czy hodowlach. Fot. 5 Flebostar z pijawką lekarską © WWF Polska 7% 1% 30% Krem Leczenie pijawką Żywe zwierzęta Tabletki 62% Rys. 7 Procentowe zestawienie środków zawierających Hirudo medicinalis Tabela 7 Liczba ofert z Hirudo medicinalis Liczba ofert zawierających Hirudo medicinalis Internet Targi medycyny naturalnej Sklepy 74 4 2 Pijawki lekarskie sprzedawane są w Polsce, jako żywe zwierzęta, składniki kremów i tabletek, czy hodowane na terapie, których oferty są również powszechne. Pijawka jest „jednorazowa”, czyli używa się jej do zabiegu tylko raz, a potem zabija w celu uniknięcia 15 przenoszenia różnorodnych chorób. Kremy są to popularne medykamenty, łatwo dostępne w większości miejsc sprzedaży. Badanie wykazało trzy najczęściej pojawiające się produkty, z czego wszystkie produkowane są na rynek ukraiński i polski (opakowania dwujęzyczne). Są to: Wirowit, Flebostar oraz Kalisia silver. 2. Ursus arctos/niedźwiedź brunatny. Chroniony w Aneksie A i B. Drapieżnik ten jest wszystkożerny, żyje w puszczach, tajgach i górzystych lasach zwykle z daleka od ludzi. Pierwotnie występował licznie w całej Europie Północnej oraz Azji. Jego waga sięga od 200 do 800 kg a w pozycji wyprostowanej może mierzyć nawet 3 m. To majestatyczne zwierzę przestaje być w obecnych czasach synonimem siły i potęgi. Doprowadzony na skraj wyginięcia gatunek traktowany jest wyjątkowo okrutnie na potrzeby tradycyjnej medycyny. Na zachodzie zabijany jest głównie dla woreczka żółciowego, na wschodzie Europy na tłuszcz. Częstą praktyką w Chinach, jest utrzymywanie żywych zwierząt, więzionych w małych klatkach przez całe życie i pobieranie od nich żółci przez sztucznie wytworzoną przetokę. Tłuszcz z niedźwiedzia stosowany jest najczęściej przy Fot. 6 Tłuszcz z schorzeniach układu oddechowego (m.in. przy pylicy) oraz na ogólne niedźwiedzia wzmocnienie organizmu. Sprawy handlu w internecie spotykają się © WWF Polska zwykle z szybką interwencją policji. Głośne były w ciągu ostatnich lat sprawy aresztowań za tego typu handel (np. w Poznaniu), niestety jak wykazało badanie nadal jest to produkt dostępny na rynku. Na odbywających się cyklicznie targach medycyny naturalnej zakupić można tłuszcz z tego gatunku w cenie trzykrotnie wyższej niż oferowana w internecie. Średnio sprzedawca detaliczny na tego typu targach ma ze sobą 3 – 4 butelki 250ml każdego dnia (targi trwają od piątku do niedzieli włącznie). Nie odnaleziono ofert tłuszczu z niedźwiedzia w żadnym z kontrolowanych sklepów. 3. Hippocampus spp./ Pławikonik/ konik morski. Pławikoniki zaliczone są do Aneksu B. To egzotyczne i piękne zwierzę jest rybą i należy do rodziny igliczniowatych. Osiąga niewielkie rozmiary od kilku do kilkunastu centymetrów. Ma charakterystycznie ślimakowato zawinięty ogon. Zamieszkuje wody oceaniczne regionów stref od tropikalnych do umiarkowanych. Żywi się planktonem. W Polsce poza miłośnikami akwarystyki, zastosowanie dla nich znaleźli również producenci leków na choroby układu moczowego i nerek. W chwili obecnej, wyrokiem sądu, lek ten został wycofany z obiegu. Pławikonik Fot. 7 Pławikonik © Wild Wonders of Europe używany do produkcji specyfiku odławiany był /Zankl / WWF nielegalnie z natury. Nie ma ponadto żadnych udokumentowanych badań, potwierdzających rzekomą skuteczność tego właśnie zwierzęcia na poprawę stanu zdrowia pacjentów. W poniższych statystykach przedstawione zostaną oferty produktów, które dostępne były przez większość roku. Zatem wszystkie poniższe dane dotyczyć będą ofert sprzedaży, których ślady były lub nadal są widoczne na rynku, lecz nie są aktualne. Jedynym medykamentem 16 dostępnym obecnie na rynku, zawierającym Hippocampus jest Nu Bao Jiaonang, specyfik na dolegliwości kobiece i drogi moczowe dostępny wyłącznie na targach medycyny naturalnej. Internet Liczba ofert 19 zawierających Hippocampus spp. Tabela 8 Liczba ofert zawierajacych Hippocampus spp. Targi medycyny naturalnej Sklepy 1 0 4. Anguilla anguilla/ Węgorz europejski. Gatunek chroniony w Aneksie B. Ten popularny w Polsce gatunek ryby jest zagrożony wyginięciem. Obejmuje swym zasięgiem europejskie morza, rzeki i jeziora w zachodniej i środkowej części kontynentu oraz niektóre regiony Oceanu Atlantyckiego. Osiąga od 70cm do 1,5m długości (w zależności od płci). Raport ten nie obejmuje handlu gatunkiem przeznaczonym do konsumpcji, lecz dostępnymi medykamentami wykonanymi z tego zwierzęcia. Odnaleziono jeden produkt w Internecie, który zawiera ten gatunek. Jest to tran z węgorza, czyli wyciąg z ości, polecany na w stanach wzmożonej aktywności psychicznej i fizycznej oraz dla osób Fot. 8 Węgorz europejski © Erling Svensen / cierpiących na chroniczne zmęczenie. Badanie WWF-Canon wykazało 5 ofert tego produktu. Na targach ani w skontrolowanych sklepach nie znaleziono żadnego produktu zawierającego ten chroniony gatunek. 4. Ssaki: tygrys, lampart i piżmowiec. Panthera tigris/ Tygrys. Gatunek ściśle chroniony w Aneksie A. W kulturze azjatyckiej od tysięcy lat tygrys odgrywa ogromną rolę, jako symbol mocy i siły, jest także jednym z chińskich znaków Zodiaku. Tymczasem liczba tych charyzmatycznych zwierząt żyjących na wolności drastycznie spada. Terytorium zajmowane przez tygrysy zmniejszyło się w ciągu ostatnich 100 lat aż o 93%. Poza niszczeniem siedlisk tygrysów przez człowieka, drugim największym zagrożeniem dla jego przetrwania jest kłusownictwo. Tygrysy zabijane są przede wszystkim na potrzeby Tradycyjnej Medycyny Azjatyckiej, w której wykorzystuje się sproszkowane części ich ciał. Przedmiotem nielegalnego handlu są również skóry tych zwierząt. Tygrysy należą do różnych podgatunków. Do dziś przetrwało sześć z nich (tygrys syberyjski, bengalski, indochiński, malajski, Fot. 9 Panthere tigris południowochiński, sumatrzański). Trzy wyginęły bezpowrotnie altaica © Klein & Hubert / WWF (tygrys balijski, jawajski i kaspijski) w XX wieku. W Polsce produkty z tygrysa nie są tak popularne jak w krajach azjatyckich, niemniej jednak można znaleźć na targach medycyny naturalnej specyfiki wykonane z tych zwierząt. Azjaci do produkcji medykamentów używają każdej części zwierzęcia. Od genitaliów 17 (afrodyzjak), poprzez pazury, mięso, wnętrzności po szkielet, na bazie którego wyrabiane jest wino. Ponieważ coraz trudniej jest zdobyć części tego ginącego gatunku, we wschodniej medycynie coraz częściej spotyka się jego zamiennik, którym jest inny ginący kot – lampart (Panthera pardus). Jak wszystkie dzikie kotowate, lampart jest ściśle chroniony i handel tym gatunkiem jest zabroniony ( Aneks A). Podczas badania w Warszawie odnaleziono plastry, zawierające kość tygrysa, mające uśmierzać bóle kości i stawów. Dwóch azjatyckich sprzedawców oferowało te produkty na swoim stoisku podczas targów medycyny naturalnej. Byli to stali uczestnicy tego wydarzenia, cyklicznie pojawiający się na targach. Drugi ze składników plastrów (oraz wielu innych produktów m. in. przemysłu perfumeryjnego) to piżmo. Jest to wydzielina gruczołów samca piżmowca (Moschus moschiferus) chronionego także Konwencją CITES Aneks B11.Jest to ssak zamieszkujący górzyste lasy Północno-Wschodniej Azji, niestety jego populacja 10 Panthera pardus została zagrożona wyginięciem z powodu odstrzału tego gatunku. Fot. © Fritz Pölking / WWF Fot. 12 Moschus moschiferus © Grigori Mazmanyants / WWF Canon Fot. 11 Plaster z kością lamparta © WWF Polska 3. PODSUMOWANIE Podczas badania odnotowano 6 głównych gatunków roślin oraz 6 gatunków zwierząt, dostępnych w produktach oferowanych na Polskim rynku. Są to: Saussurea costus, Orchis mascula, Hoodia gordonii, Aquillaria agallocha, Prunus africana, Pterocarpus santalinus, Hirudo medicinalis, Ursus arctos, Hippocampus spp., Anguilla Anguilla, Panthera pardus. 11 Cały rodzaj Moschus spp. jest chroniony: populacje Afganistanu, Bhutanu, Indii, Birmy (Myanmaru), Nepalu i Pakistanu – Aneks A/Załącznik I, pozostałe Aneks B/Załącznik II 18 U Pa nt h sr us er a lla A am ng ui pu s ria H ip A po c iru H qu ila do s Pr un u rp us Pt er oc a is Sa us s O rc h a oo di H ur ea 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 Rys. 8 Zbiorcza liczba (targi, sklepy, internet) ofert na rynku, zawierających gatunki z list CITES Na Rys. 8 wyraźnie wyróżnia się Hoodia gordonii, obecna na rynku w bardzo dużych ilościach. Jest ona dostępna w wielorakiej gamie produktów na odchudzanie, a oferta skierowana jest do szerokiego spektrum odbiorców. 25 20 15 10 5 a nt he r rs us Pa U a ng ui ll A Pt er oc a rp us pu s am ip po c iru do H hi s O rc H Sa us su re a ria qu ila A H oo di a 0 Rys. 9 Liczba produktów zawierających gatunki roślin i zwierząt z list CITES 19 W sumie, na jednym z najbardziej popularnych portali aukcyjnych – Allegro, odnaleziono 298 ofert produktów zawierających chronione przez Konwencję Waszyngtońską gatunki roślin. Niestety przy większości opisów leków brak jest szczegółowych informacji na temat legalności pochodzenia składników. 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 ila ria Aq u s ar pu Pt er oc do Hi ru ea Sa us su r us Pr un s O rc hi Ho o di a 0 Rys. 10 Dostępność produktów z list CITES na portalu Allegro Oferta internetowa większości produktów zawierających chronione gatunki skierowana była głównie do osób dbających o swój wygląd oraz do miłośników kultury Dalekiego Wschodu. W sklepach sprzedawano produkty z polską etykietą, dobrze opisane a sprzedawca był poinformowany o ich działaniu i właściwościach. Były to głównie produkty kosmetyczne i medykamenty dużych, często międzynarodowych firm. Na targach medycyny naturalnej znaleźć można natomiast leki bardzo egzotyczne, najczęściej nieopatrzone ulotką w języku polskim. W momencie zakupu, można zapoznać się wyłącznie z lakoniczną informacją na stole, dotyczącą zastosowania poszczególnych medykamentów (np. na hemoroidy, na serce, na układ moczowy itp.). Pobieżnej informacji udziela również sprzedający, jednak żaden z nich nie był w stanie udzielić wyczerpujących odpowiedzi co do dawkowania specyfiku czy jego wpływu na organizm (np. skutków ubocznych). Z pewnością najróżnorodniejsze leki znajdują się na targach, gdzie sprzedający oferują specyfiki nie tylko z Rosji czy Ukrainy, ale także Chin, Korei czy innych krajów azjatyckich. Trudno jest także określić, jaką ilością leków dysponują, gdyż na widok publiczny wystawiona jest jedynie część ich oferty. Zauważyć również można, że są to stali sprzedawcy, którzy mają swoich stałych klientów, poszukujących najczęściej konkretnych leków. 20 Tabela nr 9 przedstawia zestawienie liczbowe wszystkich ofert zamieszczonych w internecie (portale aukcyjne w tym Allegro, sklepy zielarskie, bazary, apteki, kliniki etc), w zestawieniu z wybranym portalem aukcyjnym Allegro. Wyraźnie widać, że znaczna liczba produktów sprzedawana jest właśnie na tego typu stronach. Tabela 9 Zestawienie ofert internetowych z ofertami na portalu Allegro Gatunek Internet Portal aukcyjny Allegro Saussurea costus 117 12 Orchis mascula 134 52 Hoodia gordonii 393 183 Aquilaria agallocha 26 5 Prunus africana 98 39 Pterocarpus santalinus 118 7 Hirudo medicinalis 74 10 Anguilla anguilla 5 0 Suma 965 308 Tabela 10 przedstawia zestawienie wszystkich gatunków oraz liczbę ofert, które odnotowano podczas badania. W sumie zarejestrowano 71 produkty, które w swoim składzie zawierają gatunki zagrożone wyginięciem, dostępne w 1032 ofertach sprzedaży. 21 Tabela 10 Zestawienie liczbowe wszystkich ofert na rynku zawierających chronione gatunki Całkowita liczba ofert Liczba produktów Targi Sklepy Internet Saussurea costus 125 6 4 4 117 Orchis mascula 149 9 2 13 134 Hoodia gordonii 394 21 0 1 393 Aquilaria agallocha 31 8 4 1 26 Prunus africana 99 10 0 1 98 Pterocarpus santalinus 125 7 4 3 118 Hirudo medicinalis 80 5 4 2 74 Anguilla anguilla 5 1 0 0 5 Ursus arctos 1 1 1 0 0 Hippocampus spp. 20 2 1 0 19 3 1 3 0 0 1032 71 23 25 984 Gatunek Panthera pardus Suma 22 4. WNIOSKI I REKOMENDACJE Handel międzynarodowy gatunkami chronionymi przez Konwencję CITES oraz odpowiednie rozporządzenia Unii Europejskiej jest ograniczony lub wręcz zakazany. Regulacje prawne zawarte w powyższych aktach prawnych regulują zasady handlu tymi gatunkami i produktami z nich wykonanymi. Oznacza to obowiązek posiadania przez sprzedawców odpowiednich dokumentów stwierdzających legalność pochodzenia produktu. Podczas prowadzenia badania nie stwierdzono, aby oferowanym produktom towarzyszyły odpowiednie dokumenty. W przypadku dużych firm oferujących produkty lecznicze lub kosmetyki jest wskazane podjęcie działań informujących o obowiązujących przepisach prawnych. Tradycyjna medycyna azjatycka oraz inne produkty zawierające gatunki CITES są dostępne na rynku polskim w dużej liczbie. Problem ten wymaga więc podjęcia konkretnych działań przez instytucje wdrażające prawodawstwo oraz egzekwujące obowiązujące przepisy. Niezbędne są działania informacyjne dla konsumentów, ponieważ jest to temat nowy i z dużym prawdopodobieństwem można założyć, że wiedza w tym zakresie pośród konsumentów jest bardzo niska. W przypadku ofert dotyczących np. tłuszczu z niedźwiedzia czy kości tygrysa, którymi handel na terenie Unii Europejskiej jest zakazany nie ma możliwości przedstawiania przez sprzedawców dokumentów stwierdzających legalność pochodzenia produktu. Dlatego konieczne jest podjęcie odpowiednich kroków mających na celu wyeliminowanie tych produktów z rynku polskiego. Większość z wymienionych medykamentów pakowanych jest w Polsce, poza specyfikami dostępnymi na targach, pochodzącymi albo z Rosji albo z krajów azjatyckich, które nie są zaopatrzone w żadną konkretną informację dotyczącą ich działania czy też składu w języku polskim. Potrzebne są działania mające na celu zainicjowanie współpracy z sektorem handlowym i ograniczenie sprzedaży produktów, do których produkcji wykorzystuje się chronione gatunki flory i fauny. 23 SPIS TREŚCI: WSTĘP ....................................................................................................................................... 3 1. METODOLOGIA .................................................................................................................. 6 2. WYNIKI BADANIA ............................................................................................................. 6 2.1 CHARAKTERYSTYKA PRODUKTÓW ZAWIERAJĄCYCH CHRONIONE GATUNKI ROŚLIN: ......................................................................................................... 7 2.2 CHARAKTERYSTYKA PRODUKTÓW ZAWIERAJĄCYCH CHRONIONE GATUNKI ZWIERZĄT: ................................................................................................. 14 3. PODSUMOWANIE ............................................................................................................. 18 4. WNIOSKI I REKOMENDACJE ......................................................................................... 23 SPIS TABEL: Tabela 1 Liczba ofert produktów zawierających w swym składzie Saussurea costus .............. 8 Tabela 2 Liczba ofert produktów zawierających w swym składzie Orchis mascula ................. 9 Tabela 3 Liczba ofert produktów zawierających w swym składzie Hoodia gordonii ............. 10 Tabela 4 Liczba ofert produktów zawierających w swym składzie Aquilaria agallocha........ 12 Tabela 5 Liczba produktów dostępnych na rynku zawierających Prunus africana................. 12 Tabela 6 Liczba ofert zawierających Pterocarpus santalinus w poszczególnych miejscach sprzedaży .................................................................................................................................. 14 Tabela 7 Liczba ofert z Hirudo medicinalis ............................................................................. 15 Tabela 8 Liczba ofert zawierajacych Hippocampus spp. ......................................................... 17 Tabela 9 Zestawienie ofert internetowych z ofertami na portalu Allegro ................................ 21 Tabela 10 Zestawienie liczbowe wszystkich ofert na rynku zawierających chronione gatunki .................................................................................................................................................. 22 24 25
