Kamienie na szaniec

„Kamienie na szaniec”
Geneza
„Kamienie na szaniec” są opowieścią opartą na autentycznych wydarzeniach i opisującą wojenne
losy prawdziwych ludzi. Aleksander Kamiński już od pierwszych dni okupacji Polski brał czynny udział
w działalności konspiracyjnej. Był między innymi twórcą i komendantem organizacji Małego Sabotażu
„Wawer”, do której należeli również bohaterowie utworu. Wśród młodzieży szaroszeregowej był osobą
popularną i cenioną – znano go jako autora poczytnych książek i publikacji, a Leszek Domański – „Zeus” był
jego przyjacielem. Harcerze, znający powieść „Andrzej Małkowski”, pragnęli, aby powstała książka o ich
działalności konspiracyjnej. Naczelnik Szarych Szeregów, Florian Marciniak, zaproponował Kamińskiemu, by
napisał utwór o warszawskich harcerzach. Zimą 1941 r. „Kamyk” zasiadł do pracy nad „Wielką grą”, która
została uznana za książkę Szkół Bojowych, skupiających młodzież w wieku 16-18 lat. W roku następnym
powstał „Przodownik”. Fabułę kolejnego dzieła o działalności Szarych Szeregów podyktowało Kamińskiemu
życie znanych mu młodych ludzi i wydarzenia, jakie rozegrały się w marcu 1943 roku.
W nocy z 22 na
23 marca tegoż roku gestapo aresztowało hufcowego Hufca Południe, Jana Bytnara – „Rudego”. Wieści o
okrutnych torturach, jakich doznawał „Rudy” podczas przesłuchań, ostatecznie wpłynęły na decyzję
przyjaciół
o odbiciu go z rąk Niemców. Akcja przeprowadzona została 26 marca, pod dowództwem
Stanisława Broniewskiego. Pod Arsenałem harcerze zaatakowali niemiecką więźniarkę i uwolnili Janka oraz
25 innych więźniów, przewożonych z alei Szucha do więzienia na Pawiaku. Stan „Rudego” okazał się jednak
beznadziejny. Podczas akcji ranny został Aleksy Dawidowski – „Alek”. Obaj zmarli tego samego dnia – 30
marca 1943 roku.
Wydarzenia te przyczyniły się bezpośrednio do powstania „Kamieni na szaniec”. Aleksander Kamiński wykorzystał własne doświadczenia, relacje uczestników akcji pod Arsenałem, przyjaciół „Alka” i „Rudego”,
między innymi Barbary Sapińskiej – narzeczonej Dawidowskiego oraz Stanisława Broniewskiego „Orszy”.
Źródłem informacji o ostatnich godzinach życia Janka Bytnara stał się pamiętnik najbliższego przyjaciela
„Rudego”, Tadeusza Zawadzkie-go – „Zośki”, który spisał swe wspomnienia w kilkanaście dni po tragicznych
wypadkach. Do pracy nad książką przystąpił Kamiński w maju 1943 r., podczas pobytu u żony, przebywającej w Piastowie. Pisarz, poruszony śmiercią młodych i niezwykle wartościowych mężczyzn, poprosił, aby
żona ręcznie spisywała jego myśli. W ciągu dwóch dni powstał rękopis „Kamieni na szaniec”, który „Kamyk”
przewiózł następnie do Warszawy. Pierwsze wydanie książki ukazało się w lipcu 1943 roku, w nakładzie
2000 egzemplarzy, z podtytułem: „Opowiadanie o Wojtku i Czarnym”. Jako autor figurował Juliusz Górecki,
a wydawcą było fikcyjne wydawnictwo KOPR. W rzeczywistości „Kamienie na szaniec” zostały wydane przez
Tajne Zakłady Wydawnictw Wojskowych. Ta pierwsza wersja liczyła 68 stron, a akcja kończyła się śmiercią
„Rudego”. Ze względów konspiracyjnych Kamiński posłużył się fikcyjnymi pseudonimami. „Rudy” nosił
przezwisko „Czarny”, „Zośka” – „Staśka”, a „Alek” – „Wojtek”. W podobny sposób zaszyfrowani zostali
pozostali bohaterowie. W czerwcu 1944 roku „Kamienie na szaniec” zapisane zostały na mikrofilmie
i dostarczone do Anglii. Równocześnie Stanisław Broniewski poprosił listownie Komitet Naczelnego
Harcerstwa o przetłumaczenie i wydanie utworu w Anglii. Po śmierci Tadeusza Zawadzkiego „Zośki”
Aleksander Kamiński dołączył do utworu dwa kolejne rozdziały: „Celestynów” i „Wielka gra”. Książkę, liczącą
110 stron, wydał w czerwcu 1944 roku Podziemny Dom Wydawniczy M.K. i S-ka. Trzecie wydanie „Kamieni
na szaniec” ukazało się już po zakończeniu II wojny światowej – w roku 1946 i było ocenzurowane. W tej
edycji prawie wszyscy bohaterowie, z wyjątkiem „Alka” i „Rudego”, występowali pod autentycznymi
nazwiskami i pseudonimami konspiracyjnymi. Od roku 1946 do 1956 książka zniknęła z półek księgarni,
a nazwisko autora stało się zakazane. W latach 50-tych „Kamienie na szaniec” zostały ostro zaatakowane
przez krytykę, która zarzucała utworowi Kamińskiego słabość ideologiczną i nadmierne idealizowanie
bohaterów. W roku 1958 ukazało się wydanie szóste dzieła, rozszerzone o opis wydarzeń po zakończeniu
akcji wysadzenia mostu pod Czarnocinem. Aleksander Kamiński połowę honorarium ze wszystkich wydań
„Kamieni na szaniec” przekazywał na pokrycie kosztów utrzymania kwatery Batalionu Zośka na Powązkach,
gdzie znajdują się mogiły wszystkich bohaterów opowieści. Książka, wielokrotnie wznawiana, cieszy się
niesłabnącą popularnością i pozyskuje rzesze nowych czytelników.
Czas i miejsce akcji
Akcja utworu Aleksandra Kamińskiego „Kamienie na szaniec” rozpoczyna się w czerwcu 1939 roku
i trwa ponad trzy lata – do 20 sierpnia 1943 roku. Rozdział „W burzy i we mgle” obejmuje okres od września
1939 roku do marca 1941: wybuch wojny i wymarsz harcerzy z Warszawy (wrzesień 1939); powrót do miasta (początek października 1939); przystąpienie „Buków” do PLAN-u (II połowa października 1939); sabotaż
restauracji i dancingów (grudzień 1939); aresztowania członków PLAN-u (styczeń 1940); rozpoczęcie nauki
w Szkole Budowy Maszyn (jesień 1940); nawiązanie kontaktów z Małym Sabotażem (marzec 1941). Akcja
rozdziału „W służbie Małego Sabotażu” rozgrywa się od wiosny 1941 roku do września 1942: akcja przeciw
warszawskim fotografom (wiosna 1941); zawieszanie polskich flag (3 maja 1941); wypisywanie hasła:
„Polska zwycięży!” (11 listopada 1941); zdjęcie niemieckiej tablicy z pomnika Mikołaja Kopernika (11 lutego
1942); ostemplowanie „Nowego Kuriera Warszawskiego” (czerwiec 1942); aresztowa-nie Jacka Tabęckiego
(jesień 1942); ćwiczenia hufca Szarych Szeregów (wrzesień 1942). Rozdział „Dywersja” obejmuje miesiące
od listopada 1942 roku do marca 1943: akcja wysadzania torów kolejowych (noc sylwestrowa 1942/1943);
ucieczka Alka z łapanki (17 stycznia 1943); ewakuacja mieszkania przy ulicy Brackiej (luty 1943). Rozdział
„Pod Arsenałem” rozpoczyna się w dniu 22 marca 1943 roku i kończy w maju tegoż roku: aresztowanie
Rudego (23 marca 1943); akcja pod Arsenałem (26 marca 1943); śmierć Alka i Rudego (30 marca 1943);
egzekucja Schultza (30 kwietnia 1943); egzekucja Langego (22 maja 1943). Akcja kolejnego rozdziału
utworu Kamińskiego – „Celestynów” – rozgrywa się w maju 1943 roku: powstanie w getcie (maj 1943); akcja
pod Celestynowem (20 maja 1943). Ostatni rozdział „Wielka gra” obejmuje letnie miesiące roku 1943: akcja
pod Czarnocinem (6 czerwca 1943); akcja w Sieczychach i śmierć Zośki (20 sierpnia 1943).
Miejscem akcji „Kamieni na szaniec” jest przede wszystkim Warszawa, którą autor przybliża czytelnikowi,
podając nazwy ulic, miejsc i dzielnic, między innymi: ulica Bracka, Madalińskiego, Szucha, Oboźna, Pawiak.
Arsenał, Nowy Świat, Mokotów, Żoliborz. Jedynie wyjątkowo przenosi się w miejsca akcji dywersyjnych,
w których biorą udział główni bohaterowie utworu: okolice Kraśnika (akcja wysadzenia torów kolejowych),
Celestynów (akcja odbicia więźniów), Czarnocin (akcja wysadzenia mostu), Sieczychy (atak na posterunek
żandarmerii). Aleksander Kamiński wymienia również takie miejsca, jak: Beskidy Śląskie (wakacyjna
wyprawa Buków), Dębe Wielkie (pomoc rannym z pociągu), Włodawa (miejscowość, w której nastąpił odwrót
harcerzy do Warszawy) oraz Olesinek (wieś, w której ukrywał się Alek u narzeczonej).
Plan wydarzeń
1. Egzamin maturalny i ostatnie wakacje Buków przed wybuchem II wojny światowej.
2. Wybuch wojny.
3. Wymarsz drużyn harcerskich z Warszawy.
4. Buki pomagają rannym z pociągu.
5. Powrót do Warszawy.
6. Aresztowanie ojca Alka.
7. Działalność Buków po kapitulacji Warszawy:
a) Przystąpienie do PLAN-u.
b) Akcja niszczenia plakatów.
c) Szukanie zatrudnienia.
d) Przenoszenie grypsów więziennych.
e) Samokształcenie.
8. Działalność w szeregach Małego Sabotażu:
a) Akcja przeciw fotografom.
b) Akcja w kinach.
c) Akcja przeciwko Paprockiemu.
d) Akcja przeciwko niemieckim sklepom wędliniarskim.
e) Zrywanie flag.
f) Uroczyste ślubowanie grupy Alka.
g) Osobista przysięga Alka.
h) Zawieszanie polskich flag z okazji świąt narodowych.
i) Przyjaźń Rudego i Zośki.
j) Aresztowanie Jacka Tabęckiego.
k) Alek usuwa niemiecką płytę z pomnika Mikołaja Kopernika.
l) Rozbiórka pomnika Kilińskiego.
m) Ucieczka Alka na wieś.
n) Malowanie kotwic Polski Walczącej.
o) Spotkanie drużyn harcerskich w lesie.
9. Działalność dywersyjna:
a) Powstanie Grup Szturmowych.
b) Wysadzenie niemieckiego pociągu pod Kraśnikiem.
c) Aresztowanie Alka i jego ucieczka.
d) Rudy zabija oficera SS.
e) Dylemat Alka.
f) Ewakuacja mieszkania przy ulicy Brackiej.
10. Aresztowanie Rudego.
11. Przesłuchania i tortury.
12. Zośka postanawia uratować przyjaciela.
13. Odwołana akcja.
14. Akcja pod Arsenałem i odbicie Rudego.
15. Alek zostaje ranny.
16. Ostanie chwile życia Alka i Rudego.
17. Śmierć Alka.
18. Śmierć Rudego.
19. Zemsta na gestapowcach.
20. Wyjazd Zośki na wieś i spisywanie wspomnień o Rudym.
21. Msza święta za dusze Alka i Rudego.
22. Akcja pod Celestynowem – pierwsze samodzielne zadanie Zośki.
23. Pechowa akcja pod Czarnocinem.
24. Śmierć Felka Pendelskiego i Andrzeja Zawadowskiego.
25. Aresztowanie Zośki.
26. Powrót Zośki z więzienia.
27. Organizacja kółek samokształceniowych.
28. Akcja likwidacji posterunków niemieckich na granicach Generalnej Guberni.
29. Zośka odchodzi na wieczną wartę.
Wątki w utworze
1. Walka z okupantem – utwór Aleksandra Kamińskiego opisuje wydarzenia, rozgrywające się w czasie
drugiej wojny światowej. Polska, po przegranych walkach z Niemcami, znalazła się pod okupacją. Polacy,
nie mogący pogodzić się z tym faktem, podjęli walkę z najeźdźcą, początkowo organizując konspiracyjne
organizacje podziemne. Pierwszymi działaniami, podjętymi przeciwko okupantowi, były akcje małosabotażowe, mające na celu reorganizację propagandy niemieckiej i ośmieszanie działań okupanta. Następnie, na
wieść o przegranych bitwach Niemców na różnych frontach, przystąpiono do akcji dywersyjnych i podjęto
walkę z bronią w ręku. Bohaterowie „Kamieni na szaniec” biorą czynny udział w licznych akcjach
sabotażowych i dywersyjnych.
2. Losy Alka – Aleksy Dawidowski, jeden z głównych bohaterów „Kamieni na szaniec”, należał do jednej
z warszaw-skich drużyn harcerskich. Po wybuchu II wojny światowej wraz z innymi harcerzami na rozkaz
Naczelnika harcerzy opuścił miasto. Po kilku tygodniach wędrówki wrócił do Warszawy i razem z kolegami
podjął walkę z okupantem. Początkowo działał w tajnej organizacji PLAN, a następnie przenosił grypsy
więzienne. W 1941 roku harcerze nawiązali kontakt z organizacją Małego Sabotażu. Najbardziej znanym
wyczynem Alka było zdjęcie niemieckiej tablicy z pomnika Mikołaja Kopernika. Brał również udział w akcjach
dywersyjnych, dowodził jedną z grup i uczestniczył w akcji pod Arsenałem, której celem było odbicie z rąk
gestapo Rudego. Podczas odwrotu Alek został ranny w brzuch, lecz pomimo tego zdołał utorować drogę
ucieczki kolegom. Zmarł 30 marca 1943 roku.
3. Losy Rudego – Janek Bytnar należał do zastępu harcerskiego „Buki”. We wrześniu 1939 roku wraz
z innymi harcerzami opuścił Warszawę, do której wrócił po kilku tygodniach. Najpierw działał w szeregach
PLAN-u, a następnie w komórce więziennej i Małym Sabotażu. W organizacjach podziemnych zajmował się
przede wszystkim różnymi usprawnieniami technicznymi, które ułatwiały akcje małosabotażowe. Po przystąpieniu do organizacji dywersyjnej, brał udział w kilku akcjach i objął dowództwo jednej z grup. Aresztowany
przez gestapo w dniu 23 marca 1943 roku, był przesłuchiwany i katowany. W kilka dni później został odbity
z rąk Niemców przez kolegów. Jego stan okazał się jednak beznadziejny. Zmarł na skutek odniesionych
obrażeń 30 marca 1943 roku.
4. Losy Zośki – Tadeusz Zawadzki, jeden z głównych bohaterów utworu Aleksandra Kamińskiego, należał do
zastępu „Buków”. Po powrocie do okupowanej Warszawy, podjął wraz z kolegami walkę z Niemcami. Jako
pierwszy nawiązał kontakt z organizacją PLAN, w której działał przez kilka tygodni. Następnie zajmował się
przenoszeniem grypsów więziennych. W marcu 1941 r. wstąpił w szeregi Małego Sabotażu. Powierzano mu
przede wszystkim sprawy organi-zacyjne – zajmował się planowaniem akcji i przydzielaniem zadań
odpowiednim do tego osobom. W tym czasie zaprzyjaźnił się z Jankiem Bytnarem. Po kilku miesiącach
znalazł się w dywersji, gdzie objął dowództwo jednej z grup. Doceniając zdolności przywódcze Zośki,
przeznaczono go do organizacji i dowodzenia różnymi akcjami. Po aresztowa-niu Rudego, Tadeusz
Zawadzki starał się przekonać kierownictwo Szarych Szeregów do odbicia przyjaciela z rąk Niemców.
Zorganizowaną w tym celu akcją nie dowodził. Po śmierci Janka Bytnara załamał się psychicznie i pod
wpływem rad ojca spisał wspomnienia o zmarłym przyjacielu. Zginął 20 sierpnia 1943 roku w akcji we wsi
Sieczychy, którą dowodził.
5. Dojrzewanie młodzieży polskiej w czasach wojny – „Kamienie na szaniec” Aleksandra Kamińskiego
ukazują proces dojrzewania młodzieży polskiej, która w dorosłe życia wkracza w czasach, kiedy ich ojczyzna
jest okupowana przez wroga. Ci młodzi ludzie, mający zaledwie osiemnaście lat w chwili wybuchu II wojny
światowej stają w obliczu konieczności wyboru – pogodzenia się z faktem, że ich kraj znalazł się pod
jarzmem niewoli czy też podjęcia czynnej walki z Niemcami. Każdy z nich przez tragicznym wrześniem 1939
roku miał marzenia i ambicje, pragnął zdobywać wykształcenie, kochać. Wojna sprawiła, że musieli dojrzeć
emocjonalnie, nauczyć się odpowiedzialności, męstwa i konieczności zabijania drugiego człowieka. Pomimo
tego podejmowali również próby samokształcenia się, by w chwili odzyskania niepodległości, przystąpić do
odbudowy zniszczonego kraju.
Gatunek literacki
„Kamienie na szaniec” należy zaliczyć do literatury faktu. „Słownik terminów literackich” tak definiuje
hasło „literatura faktu”: współczesna literatura narracyjna o charakterze dokumentarnym, obejmująca takie
gatunki z pogranicza literatury i dziennikarstwa, jak powieść-dokument. Na literaturę faktu składają się także
dzieła, które tworzone były bez specjalnego zamiaru literackiego, swoista literackość stanowi w nich wartość
naddaną, by wymienić zapisy dokumentarne w formie dziennika mającego utrwalać wydarzenia, plotki, obiegowe opinie, zbiory listów, które – zwykle po dokonaniu odpowiedniego wyboru – ułożyły się w całość
o wyraźnych konturach, tak, że przypominają powieść, najróżniejszego typu relacje z doniosłych wydarzeń.
Podstawowym celem takiego ujęcia fabuły jest stworzenie wiarygodnej relacji o autentycznych ludziach
i prawdziwych wydarzeniach. „Kamienie na szaniec” łączą w sobie cechy charakterystyczne dla opowieści
i reportażu oraz elementy gawędy harcerskiej. Aleksander Kamiński kilkakrotnie w toku narracji używa
określenia „opowieść”. Do tej formy literackiej przybliżają utwór: chronologiczny układ opisywanych
wydarzeń, mnogość sytuacji epizodycznych oraz rozbudowane analizy psychologiczne i socjologiczne.
Charakterystyczny dla opowieści jest także narrator, który używa formy gramatycznej „my” i jest świadkiem
bądź uczestnikiem zdarzeń. Forma fabularna, poddana łagodnej beletryzacji, umożliwia dowolne
prowadzenie akcji o charakterze czysto relacyjnym.
Do reportażu przybliża „Kamienie na szaniec” dążenie do szczegółowo udokumentowanej relacji
o działalno-ści Szarych Szeregów w latach 1939 – 1943. Kamiński pisał wyłącznie o ludziach, których znał
osobiście i wydarze-niach, w których uczestniczył bądź znał je z relacji wiarygodnych świadków.
Reportażowość utworu przełamują rozbudowane komentarze narratora, które spójnie łączą technikę
reportażu z narracją literacką. Łagodzi ją również brak dystansu narratora wobec opisywanych wydarzeń –
jest on emocjonalnie zaangażowany w to, co się wydarzyło i przede wszystkim zna dobrze realia spraw,
o których pisze.
Do gawędy harcerskiej, formy, którą często posługiwał się Aleksander Kamiński, upodabnia
„Kamienie na szaniec” wstęp, jakim autor opatrzył utwór: Posłuchajcie opowiadania o Alku, Rudym, Zośce
i kilku innych cudownych ludziach, o niezapomnianych czasach 1939 – 1943 roku, o czasach bohaterstwa
i grozy. Posłuchajcie opowiadania o ludziach, którzy w tych niesamowitych latach potrafili żyć pełnią życia,
których czyny i rozmach wycisnęły piętno na stolicy oraz rozeszły się echem po kraju, którzy w życie wcielić
potrafili dwa wspaniałe ideały: BRATERSTWO i SŁUŻBĘ. Charakterystyczne dla tego gatunku są także
liczne, bezpośrednie zwroty do czytelnika oraz swoboda w prowadzeniu wątków.
„Kamienie na szaniec” jako dokument epoki
„Kamienie na szaniec” są we wszystkich szczegółach oparte na rzeczywistych faktach. Są dokumentem,
któremu nadano formę opowieści. Utwór nie posiada znamion fikcji literackiej i opowiada wyłącznie o
autentycznych wydarze-niach, ludziach i miejscach. O zaliczeniu książki Aleksandra Kamińskiego do
dokumentów epoki decyduje kilka czynników. Wszystkie opisane w niej wydarzenia i sytuacje zostały
potwierdzone przez historyków nawet w najdrob-niejszych szczegółach. Kamiński od pierwszych dni
okupacji niemieckiej działał w konspiracyjnych organizacjach harcerskich, a bohaterów „Kamieni na szaniec”
znał osobiście. Podczas pracy nad utworem wykorzystał więc własne doświadczenia, a ponadto relacje
innych osób – świadków zdarzeń, rodziny i przyjaciół „Alka”, „Rudego” i „Zośki”. Ważnym źródłem informacji
stał się dla niego także pamiętnika Tadeusza Zawadzkiego, który stanowił podstawowy materiał do rozdziału
„Akcja pod Arsenałem”. Drugim ważnym elementem, który pozwala traktować „Kamienie na szaniec” jako
dokument epoki, jest wierność realiom, które autor precyzuje podając ścisłe daty, nazwy miejsc i ulic.
Historia o trójce przyjaciół została doskonale umiejscowiona w czasie i przestrzeni. Czytelnik wraz z nimi
wędruje ulicami Warszawy, poznaje dokładnie miejsca poszczególnych akcji, co dodatkowo uwiarygodnia
fabułę. Kamiński zawsze podaje miejsce i czas wydarzeń. Akcja „Kamieni na szaniec” rozpoczyna się w
czerwcu 1939 roku i kończy się w dniu 21 sierpnia 1932 roku – z chwilą śmierci Tadeusza Zawadzkiego
„Zośki”.
Równie ważnym elementem utworu jest warstwa psychologiczna. Kamiński okazał się wnikliwym
pedagogiem-obserwatorem, co umożliwiło mu wierne odzwierciedlenie charakterów swoich bohaterów.
Wszystkie postaci dzieła, zarówno pierwszo- jak i drugoplanowe, są autentyczne – noszą również swoje
prawdziwe nazwiska i pseudonimy konspiracyjne. Co więcej – są tacy, jakimi byli w rzeczywistości, mówią
własnymi słowami, dzieląc się prawdziwymi przeżyciami. Autor precyzyjnie utrwalił ich wygląd zewnętrzny,
sposób bycia, gesty. Dzięki temu żyją oni własnym życiem na kartach książki, są indywidualnościami.
Kamiński ukazał ich nie tylko w działaniu, na tle rówieśników i domu rodzinnego – zdołał przede wszystkim
odtworzyć ich świat wewnętrzny: zainteresowania, ambicje życiowe, marzenia, uczucia. W miarę rozwoju
akcji czytelnik obserwuje dojrzewanie emocjonalne młodych ludzi w trudnych, wojennych warunkach.
W bohaterach „Kamieni na szaniec” kształtują się nowe cechy charakterów, zmienia się ich system wartości,
uczą się rozwagi, odwagi, odpowiedzialności. Dzięki temu opowieść o „Alku”, „Rudym” i „Zośce” można
uznać za mistrzowskie studium pokolenia, które uczyło się czym jest honor, niebezpieczeństwo i śmierć.
Te właśnie cechy: wierność faktom, konkretyzacja czasu i przestrzeni akcji oraz warstwa psychologiczna
utworu, sprawiają, że „Kamienie na szaniec” Aleksandra Kamińskiego można zaliczyć do dokumentów epoki.
Charakterystyka Alka
Alek Dawidowski „był dryblasem. Wysoki, szczupły, o niebieskich oczach i płowej czuprynie, ciągle
się uśmiechał, mówił szybko, wymachiwał rękoma i przy byle okazji wpadał w zachwyt”. W chwili rozpoczęcia akcji „Kamieni na szaniec” Alek miał dziewiętnaście lat. Pochodził z dobrej rodziny – jego ojciec był
kierownikiem jednej z warszawskich fabryk. Wraz z rodzicami i siostrą mieszkał na Żoliborzu. Uczęszczał do
jednej z najlepszych szkół w mieście i w roku 1939 zdał egzamin maturalny w wynikiem zadowalającym.
Należał również do drużyny harcerskiej „Buki”, gdzie był ceniony i bardzo lubiany przez kolegów. Alek
wyróżniał się niespokojną naturą, żądną niecodziennych przygód. Ten „roztrzepany uczuciowiec” dzięki
harcerstwu uczył się „chłodnego panowania nad sobą w chwilach ważnych”. Kiedy sytuacja tego wymagała,
stawał się opanowany i skupiony. Posiadał pewne zacięcie przywódcze, polegające głównie na „koleżeńskim
przodownictwie”, co szczególnie doceniali najbliżsi koledzy, skupieni wokół niego w Klubie Pięciu. Alek był
osobą niezwykle wrażliwą i emocjonalnie angażował się w każdy czyn i każdy problem, „wkładając całą
duszę w każdą rozmowę i w każdą pracę”. W życiu codziennym – szczery, bezpośredni, uczynny, miły
i delikatnie uprzejmy. Nieustannie analizował swoją osobowość i pragnął doskonalić swój charakter. Drugiego człowieka darzył szacunkiem, a każdą nowo poznaną osobę traktował przychylnie. Alek był niezwykle
mocno związany z rodziną. Po aresztowaniu ojca złożył obietnicę, że do czasu uwolnienia Dawidowskiego
nie będzie jadł słodyczy – danego słowa dotrzymał do dnia, w którym dowiedział się, że ojciec został
rozstrzelany. Matkę zawsze starał się wyręczać w różnych pracach, a dla narzeczonej, Basi, był czuły
i delikatny.
Wojna sprawiła, że Alek stał się jednym z najodważniejszych ludzi w Warszawie. Zadania Małego
Sabotażu wypełniał bez wahania, wielokrotnie ryzykując własnym bezpieczeństwem. Prowadził wówczas
niespokojne i ruchliwe życie, angażował się we wszystko. Starał się być wytrwałym w dążeniach i pracował
nad swoją silną wolą. Był człowiekiem niezwykle skromnym, nie lubił pochwał i nie znosił wielkich słów.
Nigdy nie używał takich określeń, jak: miłość i ojczyzna. Zawsze miał na uwadze dobro drugiego człowieka,
przez co zaniedbywał siebie i swoje potrzeby. Chociaż poważnie podchodził do walki z okupantem, nie
potrafił zrozumieć konieczności zabijania drugiego człowieka, nawet jeśli był to wróg. Ta myśl budziła w nim
tak ogromny niepokój, że szukał samotności i udał się do spowiedzi. W trudnych dniach okupacji okazał się
doskonałym przywódcą, a grupa, którą dowodził, odnosiła liczne sukcesy. Wyróżnił się odwagą i bohaterstwem w akcji pod Arsenałem, kiedy to ranny, granatami rzucanymi w Niemców, umożliwił ucieczkę kolegom.
Do ostatnich chwil życia Alek Dawidowski pozostał takim, jakim był zawsze – optymistą. Umierał
z uśmiechem na twarzy, nie bojąc się śmierci, ponieważ miał świadomość, że dokonał wielu rzeczy i nie
zmarnował swojego życia. Alek Dawidowski jest niewątpliwie postacią pozytywną, wzbudzającą sympatię.
Potrafił żyć pełnią życia, urzekał optymizmem, a jednocześnie budził podziw swoją odwagą i poczuciem
odpowiedzialności.
Charakterystyka Zośki
Zośka, jeden z głównych bohaterów „Kamieni na szaniec” swój pseudonim zawdzięczał delikatnej
urodzie, „został bowiem przez naturę obdarzony niemal dziewczęcą urodą. Delikatna cera, regularne rysy,
jasnoniebieskie spojrzenie i włosy złociste, uśmiech zupełnie dziewczęcy, ręce o długich, subtelnych
palcach, wielka powściągliwość, pewien rodzaj nieśmiałości – wszystko to było aż nadto dostatecznym
powodem do nazywania Tadeusza Zawadzkiego przez kolegów – Zośką”. Zośka uczył się w jednej
z najlepszych szkół w Warszawie. Posiadał wyjątkowe zdolności, wybitną inteligencję teoretyczną i
praktyczną, choć nigdy nie przykładał się zbytnio do nauki i uchodził za przeciętnego ucznia. Pochodził
z rodziny o silnym poczuciu patriotyzmu. Jego ojciec, profesor Politechniki Warszawskiej (Kamiński w swym
utworze błędnie podaje, iż był profesorem Uniwersytetu Warszawskiego), w czasie wojny współpracował
z AK i Delegaturą Rządu na kraj. Zośka był emocjonalnie związany z matką, która zastępowała mu kolegów i
przyjaciół. Przez środowisko szkolne i harcerskie postrzegany był jako urodzony organizator i przywódca.
Działał w samorządzie szkolnym, a w harcerstwie sprawował odpowiedzialne funkcje. Szczególnie wyróżniał
się w sportach: strzelectwie, hokeju i tenisie, często zdobywając pierwsze miejsca w turniejach
międzyszkolnych.
Tadeusz Zawadzki był typem wrażliwego i łagodnego samotnika. Z natury powściągliwy i skryty,
wzbudzał sympatię kolegów, którzy doceniali jego rozsądek i inteligencję. Sam jednak nie szukał
towarzystwa kolegów i miał tylko dwóch przyjaciół: Jacka Tabęckiego i Janka Bytnara. W przyjaźni był wierny
i lojalny, gotowy do poświęcenia wszystkiego dla bliskich mu ludzi. Zarówno po aresztowaniu Jacka, jak
i Rudego, robił wszystko, by wydostać przyjaciół. Po aresztowaniu Janka był nieustępliwy, gdy starał się
przekonać kierownictwo Szarych Szeregów do akcji odbicia Rudego. Swoim zachowaniem udowodnił, że
przyjaźń miała dla niego wartość najwyższą. Największą wadą i zarazem zaletą Zośki był upór, który jednak
zawsze motywował go do działania i osiągania postawionych sobie celów. W dzieciństwie bał się wody, lecz
dzięki uporowi stał się najlepszym pływakiem w szkole. W czasie okupacji Zośka wykazał się szczególnymi
zdolnościami przywódczymi. Zajmował się przede wszystkim pracą sztabową i szybko stał się specjalistą
w organizowaniu ludzi, za których czuł się odpowiedzialnym. Działalność w Małym Sabotażu i dywersji nauczyła go posłuszeństwa, karności, sumienności i punktualności. Po śmierci Rudego był bliski załamania
psychicznego, chodził zaniedbany i posępny. Swoistym wyzwoleniem stało się dla niego spisanie wspomnień o przyjacielu. Wydarzenie to sprawiło, że zaczął odczuwać ciężar odpowiedzialności za współtowarzyszy. Zginął w akcji we wsi Sieczychy, którą dowodził. Tadeusz Zawadzki był człowiekiem, któremu można
było zaufać i z którym warto byłoby się zaprzyjaźnić. Swoją postawą, szacunkiem wobec drugiego człowieka,
odpowiedzialnością i lojalnością sprawiał, że ludzie ufali mu i cenili go jako przywódcę.
Charakterystyka Rudego
Janek Bytnar „Rudy” był jednym z głównych bohaterów książki Aleksandra Kamińskiego: „Kamienie
na szaniec”. W chwili rozpoczęcia akcji utworu miał osiemnaście lat i zdał egzamin maturalny jako prymus,
kończąc jedną z najlepszych w Warszawie szkół. Należał również do harcerskiego zastępu „Buki”, gdzie
sprawował funkcję kucharza i był twórcą odznaki dla drużyny. Pochodził w rodziny inteligenckiej
w pierwszym pokoleniu – jego ojciec, syn chłopa, opuścił dom rodzinny i wyruszył do miasta, aby zdobyć
wykształcenie. Janek miał „piegowatą twarz i rudawe włosy. Cała istota Rudego ześrodkowała się w jego
oczach i czole, odzwierciedlając wybitną inteligencję”. Był urodzonym intelektualistą o refleksyjnej naturze.
Wszechstronnie uzdolnienia sprawiały, że zawsze potrafił wybić się na pierwsze miejsce w każdej dziedzinie
technicznej. Uczuciowy i niezwykle ambitny, interesował się przede wszystkim „światem życia wewnętrznego”. Był osobą lubianą i cenioną przez kolegów, choć najczęściej trzymał się na uboczu, nie szukając ich
towarzystwa. Jedynym, prawdziwym przyjacielem chłopca był Tadeusz Zawadzki, z którym połączyły go
wspólne przedsięwzięcia i pomysły. Z czasem ich przyjaźń umacniała się, sprawiając, że stali się sobie
bliscy.
Wybuch wojny i działalność w tajnych organizacjach podziemnych sprawiły, że ten drobny i szczupły
młodzieniec nabrał sprężystości i siły. Powierzone zadania wykonywał precyzyjnie i odpowiedzialnie, choć
każda akcja zmuszała go do walki ze sobą i przezwyciężania własnych lęków. Nieustannie pracował nad
sobą i ze skromnego, powściągliwego chłopca zmienił się w odważnego i zdeterminowanego mężczyznę.
Zawsze pozostał jednak dobrym, nieśmiałych człowiekiem, delikatnym wobec kolegów. Okazał się również
doskonałym przywódcą, a jego podopieczni darzyli go zaufaniem i szacunkiem. W sytuacji krytycznej, jaką
były przesłuchania przez gestapo i katowanie, Rudy wykazał się niezłomnością i lojalnością. Bity i poniżany
nie zdradził żadnego nazwiska, które mogłoby naprowadzić Niemców na ślad konspiracji. Rudy stał się
ofiarą bestialstwa okupanta. Zmarł w wyniku obrażeń, odniesionych podczas przesłuchań. W utworze
Aleksandra Kamińskiego to postać zdecydowanie pozytywna, wzbudzająca ogromny szacunek i sympatię.
Polacy i Niemcy w utworze
Powieść Aleksandra Kamińskiego: „Kamienie na szaniec” opisuje wydarzenia, rozgrywające się
w latach II wojny światowej, ukazując nie tylko rzeczywistość okupowanej Warszawy, ale również obraz
Polaków – przede wszystkim mieszkańców Warszawy oraz Niemców, wyłaniający się pośrednio z toku
narracji. Niemiecka agresja na Polskę w dniu 1 września 1939 roku była dla narodu polskiego zaskoczeniem
i spowodowała katastrofę psychiczną Polaków. Przed wybuchem wojny polska propaganda zapewniała
naród o jego potędze i zwycięstwach, lekceważąc wroga i nie przygotowując obywateli na sytuację, z którą
przyszło im się zmierzyć. Społeczeństwo polskie, administracja i wojsko nie było więc przygotowane do
klęski. Po ataku na kraj rozpoczęła się ewaluacja ludności, a zwłaszcza mężczyzn, z miast, w której brali
udział również bohaterowie powieści Kamińskiego. Przez kilka tygodni bezradnie obserwowali atak niemieckiej armii, miasta i wsie burzone przez zrzucane z nieprzyjacielskich samolotów bomby, przerażonych ludzi,
uciekających przed Niemcami. Po kilkunastu dniach bohaterskiej obrony, ogłoszono kapitulację Warszawy,
co umożliwiło powrót do zniszczonego działaniami wojennymi miasta. W tych niezwykle trudnych latach
Polacy starali się wieść w miarę normalne życie. Ograniczone kartkami racje żywnościowe, brak podstawowych produktów, zmuszał ich do nielegalnego handlu i imania się każdej pracy, która umożliwiała przeżycie
im i ich najbliższym. Żyli w nieustannym strachu, w mieście nieustannie patrolowanym przez niemieckie
oddziały i gestapo. Niemcy postanowili całkowicie wyniszczyć polską inteligencję, działaczy społecznych
i politycznych. O każdej porze dnia i nocy gestapo przeprowadzało aresztowania i rewizje. Wyjście na ulice
wiązało się z ryzykiem, ponieważ okupant organizował łapanki i masowo wywoził ludzi do obozów
koncentracyjnych. Polacy jednak nie poddawali się. Dość szybko rozpoczęły działalność polskie organizacje
podziemne, przeprowadzające rozmaite akcje, mające na celu szkodzenie wrogowi i podtrzymujące nadzieje
narodowowyzwoleńcze. Jesienią i zimą 1939-1940 r. społeczeństwo polskie szukało nowych dróg walki z
okupantem. Młodzieżowa organizacja PLAN powielała i kolportowała numery „Polski Ludowej”, prowadziła
propagandę uliczną. Swą działalność rozpoczął Wawer, przeprowadzając szereg akcji Małego Sabotażu,
uderzających bezpośrednio w niemiecką propagandę. W roku 1942 rozpoczęto czynne działania dywersyjne,
mające na celu osłabienie armii wroga. Lata okupacji wykazały, że Polacy potrafią walczyć o wolność swej
ojczyzny, że nie zapominają o patriotyzmie i nie zatracają poczucia narodowej tożsamości. Kamiński
przybliża przede wszystkim środowisko warszawskich harcerzy – ludzi młodych, dorastających w wolnej
Polsce, którzy ryzykując swoim życiem podejmują otwartą walkę z okupantem. Są odważni, honorowi,
bohaterscy. Myślą o przyszłości narodu i dniach, kiedy trzeba będzie na nowo odbudowywać kraj. Czują się
odpowiedzialnymi za Polskę, dlatego też kształcą się na tajnych kompletach. Są nieugięci i wytrwali w
realizacji powierzonych sobie zadań sabotażowych i dywersyjnych. Za swoją ojczyznę wielu z nich oddaje
życie, choć i wśród Polaków zdarzali się tacy, którzy współpracowali z wrogiem, jak warszawscy fotografowie
czy też Paprocki, przeciw którym Mały Sabotaż organizował rozmaite akcje. Niemcy ukazani zostali jako
okupanci, pragnący za wszelką cenę zniszczyć poczucie tożsamości narodowej Polaków. W tym celu
organizowali rozmaite akcje propagandowe, rozpowszechniające informacje o zwycięstwach armii hitlerowskiej. Swoimi działaniami starali się unicestwić ducha narodu polskiego, przeprowadzając łapanki,
aresztowania i wykonując wyroki śmierci na tych, którzy stanowili dla nich zagrożenie. Wykazywali się
bezwzględnością, okrucieństwem i bestialstwem. Nieustannie podkreślali swoją uprzywilejowaną pozycję,
czego przykładem jest otwarcie sieci sklepów wędliniarskich, w których zakupy mogli robić wyłącznie
obywatele niemieccy. Kamiński ukazał ich jako agresorów, przekonanych o swej potędze i wyższości.
Agresorów, którzy zawłaszczyli sobie nie tylko polską ziemię, polskie miasta, ale także dążą do osiągnięcia
pełni władzy nad narodem polskim.
Aleksander Kamiński w „Kamieniach na szaniec” przedstawił obraz dwóch walczących ze sobą
narodów – pokonanych Polaków, którzy z czasem rozpoczynają żmudną walkę z okupantem i Niemców,
którzy podbity naród traktują przedmiotowo i zmierzają do całkowitego wyniszczenia poczucia polskości.
Słowniczek terminów związanych z lekturą
Szare Szeregi – kryptonim harcerstwa męskiego, które walczyło w konspiracji w latach 1939 – 1944. Szare
Szeregi zostały powołane decyzją Rady Naczelnej Harcerstwa 27 września 1939 roku i weszły w skład Armii
Krajowej. Podzielone były na trzy grupy: Grupy Szturmowe (GS), które tworzyli harcerze najstarsi służbą
i wiekiem; Bojowa Szkoła (BS) – harcerze w wieku 16-18 lat, pełniący służbę wojskową oraz Zawisza –
chłopcy w wieku 12-15 lat, przygotowaniu do pełnienia służby pomocniczej.
Wawer – konspiracyjna organizacja z lat 1940-1944, działająca na terenie Warszawy, której głównym celem
były akcje Małego Sabotażu.
Buki – fikcyjna nazwa, którą Aleksander Kamiński nadał w „Kamieniach na szaniec” 23 Warszawskiej
Drużynie Harcerzy, utworzonej przy gimnazjum i liceum imienia Stefana Batorego. W rzeczywistości drużynę
określano mianem „Pomarańczarni” – od koloru, który został wybrany na barwę drużyny. Do drużyny Buków
należeli młodzi ludzie, którzy w roku 1939 ukończyli szkołę egzaminem maturalnym i tworzyli niezwykle
zwartą i zaprzyjaźnioną ze sobą grupę.
PLAN – Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa – tajna lewicowa organizacja, utworzona 15 października
1939 roku w Warszawie. Założycielami była grupa młodzieży demokratycznej. PLAN wydawał pismo
konspiracyjne: „Polska Ludowa”. Został rozbity przez Niemców 15 stycznia 1940 roku.
Kotwica – symbol Polski Walczącej, który tworzyły dwie litery „P” i „W”, połączone ze sobą na kształt
kotwicy, malowane na murach w okresie okupacji przez członków Małego Sabotażu.
Mały Sabotaż – nazwa akcji konspiracyjnych, podejmowanych w okresie okupacji niemieckiej, polegających
przede wszystkim na wypisywaniu haseł antyhitlerowskich na murach Warszawy, ośmieszaniu zarządzeń
okupanta i dezorganizowaniu propagandy niemieckiej.
Pawiak – więzienie, zbudowane w Warszawie w latach 1829 -1835 przez Rosjan, mieszczące się między
ulicą Dzielną i Pawią. W okresie okupacji niemieckiej umieszczano w nim osoby zatrzymane w łapankach,
członków ruchu oporu i więźniów politycznych. Pawiak był jednym z głównych więzień śledczych okupacyjnej
policji bezpieczeństwa w Generalnej Guberni. Więźniowie byli przetrzymywaniu w ciężkich warunkach i
torturowani podczas przesłuchań. 21 sierpnia 1944 roku, na rozkaz Gestapo, budynek został wysadzony w
powietrze.
Szaniec – ziemna fortyfikacja polowa, służąca do osłony stanowisk artyleryjskich.
Ruch egzekucyjny – egzekucje, wykonywane na Niemcach, którzy wykazywali się szczególnym
okrucieństwem podczas przesłuchań, wykonywane przez członków batalionów na mocy wyroków sądu
podziemnego.