Zwalczać czy tolerować – reformacja ogarnia całą Europę

Zwalczać czy tolerować – reformacja ogarnia całą Europę
1. Cele lekcji
a) Wiadomości
Uczeń:
- definiuje pojęcia: wojna religijna, tolerancja, hugenoci,
- wymienia państwa, w których doszło do wojen religijnych (Niemcy, Francja),
- umiejscawia w czasie zawarcie pokoju w Augsburgu (1555), noc świętego Bartłomieja
(1572), zawarcie konfederacji warszawskiej (1573).
b) Umiejętności
Uczeń:
- wyjaśnia różnicę w przebiegu reformacji w Niemczech, Francji i Polsce,
- formułuje przyczyny zawarcia konfederacji warszawskiej,
- wyjaśnia główną zasadę pokoju w Augsburgu: czyja władza tego religia,
- wyjaśnia sformułowanie: Polska krajem bez stosów,
- na podstawie tekstu źródłowego wykrywa główną zasadę pokoju w Augsburgu,
- analizuje postanowienia konfederacji warszawskiej, analizuje, jakie rozwiązania
kwestii innowierczej zastosowano w Europie.
2. Metoda i forma pracy
Metoda główna - analiza SWOT.
Metody pomocnicze- praca pod kierunkiem, dyskusja
Formy pracy- praca w grupach, praca z tekstem źródłowym
3. Środki dydaktyczne
-
Karty pracy ucznia,
reprodukcja obrazu F. Dubois d’Amiens, Noc świętego Bartłomieja,
Szkolna Encyklopedia Historyczna, PWN, Warszawa 1993 (hasła: hugenoci, arianie,
wojna chłopska).
4. Przebieg lekcji
a) Faza przygotowawcza
Nauczyciel sprawdza obecność.
Rekapitulacja wtórna (7-10 minut).
Nauczyciel prosi jednego z uczniów o przeczytanie pracy domowej i ocenia ją, a następnie
zadaje pytania, na które odpowiadają uczniowie:
- Co oznacza termin reformacja? (Odpowiedź: ruch zmierzający do odnowy i naprawy
Kościoła katolickiego).
- Dlaczego na początku XVI wieku doszło do wystąpień reformatorów? (Odpowiedź:
nadużycia w kościele, odejście od ideałów wiary, nadmierne bogactwo wyższego
duchowieństwa, a szczególnie dworu papieskiego, niski poziom moralny i edukacyjny
duchowieństwa, spory doktrynalne, spór wokół sprawy sprzedaży odpustów,
dodatkowo w Anglii – konflikt króla z papieżem w sprawie rozwodu z jego pierwszą
żoną).
- Jakie były główne założenia nowych ruchów religijnych? (Odpowiedź: powrót do
Pisma św. jako podstawowego źródła wiary, odrzucenie tradycji kościoła katolickiego,
komunia św. pod dwiema postaciami, odrzucenie kultu świętych, odrzucenie celibatu,
kasacja zakonów, przyznanie wiernym prawa do wybierania księży i biskupów).
Nauczyciel ocenia odpowiedzi uczniów.
b) Faza realizacyjna
1. Nauczyciel podaje temat lekcji, jej cele oraz krótko wprowadza w nową tematykę.
Wyjaśnia także zasady pracy uczniów. (Nauczyciel powinien wspomnieć, że
reformacja doprowadziła do podziału religijnego Europy i postawiła przed władcami
problem, co zrobić z poddanymi, którzy przyłączyli się do nowych ruchów
religijnych. W Europie mieliśmy do czynienia z różnymi rozwiązaniami tego
problemu).
Aby dokładnie przeanalizować sytuację, jaka zaistniała w Europie stosujemy metodę
analizy SWOT. Nauczyciel wyjaśnia uczniom, że zostaną podzieleni na grupy, każda
grupa otrzyma materiały do analizy oraz tabelę, w której będą musieli umieścić jej
elementy, a następnie wyciągnąć wnioski.
2. Nauczyciel organizuje pracę uczniów. Dzieli klasę na 4 grupy. Rozdaje materiały oraz
karty pracy.
a) 1 grupa: postulaty powstańców chłopskich (załącznik 1.1) oraz encyklopedia.
Uczniowie powinni sformułować problem, znaleźć słabe i mocne strony oraz
zagrożenia i szanse. (Uczniowie formułują problem w następujący (lub podobny
znaczeniowo sposób): wpływ reformacji na sytuację społeczną w Niemczech.
Jako słabe strony powinni wskazać na anarchię na wsi, wprowadzanie niepokoju,
jako zagrożenia wybuch jawnego buntu, wojny domowej. Natomiast mocne strony
to przede wszystkim upominanie się chłopów o swoje prawa, a korzyści:
możliwość poprawienia swojego losu).
b) 2 grupa: pokój w Augsburgu (załącznik 1.2). (Sformułowanie problemu:
wprowadzenie pokoju religijnego jest rozwiązaniem problemu różnowierczego.
Słabe strony: władca zaprowadza w swoim państwie religię panującą, wynika stąd
zagrożenie dla praw ludności innowierczej; Mocne strony: zaprowadzenie pokoju,
możliwość rozwoju państwa; korzyści: trwały pokój).
c) 3 grupa: opis nocy świętego Bartłomieja, obraz przedstawiający przebieg nocy św.
Bartłomieja (załącznik 1.6), encyklopedia. (Sformułowanie problemu:
wymordowanie innowierców jest recepta na zachowanie spokoju w państwie.
Słabe strony: rozwiązanie niehumanitarne, rozwiązanie tymczasowe, tak
naprawdę nie prowadzi do rozwiązania problemu; zagrożenie: wybuch wojny
domowej, niezadowolenie społeczne, bunty; mocne strony: większość pokazuje
swoją siłę, zastraszenie przed rozpoczynaniem ewentualnych wystąpień; korzyść:
uspokojenie sytuacji).
d) 4 grupa: edykt nantejski (załącznik 1.5). (Sformułowanie problemu: wolność
religijna jest sposobem na uspokojenie sytuacji; słabe strony: powstawanie
podziałów w społeczeństwie, możliwość nieposłuszeństwa innowierców wobec
katolickiej władzy wynikająca z przyczyn religijnych; zagrożenia: osłabienie
państwa; Mocne strony: wszyscy mieszkańcy państwa czują się bezpieczni, znika
prawdopodobieństwo buntu. Korzyść: trwały pokój i rozwój państwa).
e) 5 grupa: tekst konfederacji warszawskiej (załącznik 1.3), tekst Jana Crella O
wolności sumienia (załącznik 1.4); Problem: tolerancja religijna to sposób na
rozwiązanie sytuacji w państwie wielowyznaniowym. Słabe strony: innowiercy
mogą się czuć bardziej związani z wyznawcami swojej religii niż z państwem,
stąd zagrożenie zdrady w wypadku wojny; mocne strony: wszyscy mieszkańcy
państwa czują się bezpieczni, znika prawdopodobieństwo buntu. Korzyść: trwały
pokój i rozwój państwa).
Na opracowanie swoich analiz dajemy uczniom ok. 10 minut. Analiza powinna
polegać nie tylko na wyszukiwaniu informacji w tekstach, ale także na samodzielnym
wyciąganiu wniosków. Należy to uświadomić uczniom jeszcze przed rozpoczęciem
przez nich pracy.
3. Nauczyciel rysuje na tablicy 2 tabele do analizy SWOT. W jednej jako problem
wpisuje Tolerancja jako rozwiązanie sporów religijnych w Europie, w drugiej
natomiast Wojna jako rozwiązanie problemów religijnych w Europie.
Nauczyciel wyjaśnia uczniom, że teraz będą musieli wspólnie zebrać wnioski ze
swoich analiz. Pierwszą tabelę uzupełniają uczniowie z grup 1. i 3., a drugą uczniowie
z pozostałych grup. Nauczyciel czuwa nad poprawnością wykonywania zadania,
kieruje kolejnością wypowiedzi uczniów, ewentualnie zadaje dodatkowe pytania i
wyjaśnia niejasności.
c) Faza podsumowująca
Nauczyciel zadaje pytanie:
 Jakie według was było najwłaściwsze postępowanie w społeczeństwie
różnowierczym? (Uczniowie mogą wyrażać różne poglądy, jednak powinny
przeważać odpowiedzi opowiadające się za tolerancją i wolnością religijną.
Kształtujemy w ten sposób u uczniów postawę tolerancji i zrozumienia dla
odmienności. Nauczyciel powinien pozwolić na dyskusje między uczniami, ale musi
kontrolować, żeby nie przerodziła się ona w kłótnię).
 Jakie skutki (przedstawione na tej lekcji) przyniosła Europie reformacja? (Odpowiedź:
podziały religijne, wojny, prześladowania, rozwój myśli społecznej skłaniającej się w
kierunku tolerancji odmienności religijnych w społeczeństwie).
 Dlaczego dochodziło do wojen religijnych? (Odpowiedź: podziały religijne stawały
się coraz głębsze, wielu władców bało się utraty wpływów, różnowiercy występowali
przeciw władzy, w niektórych przypadkach – Francja, oskarżano innowierców o
zdradę państwa).
 Dlaczego Polskę nazywano w okresie reformacji krajem bez stosów? (Odpowiedź:
ponieważ nie doszło tu do pogromów religijnych, panowała wolność wyznania
potwierdzona konfederacja warszawską, uczniowie powinni zauważyć, że w innych
krajach pokoje religijne podpisywano po długotrwałych wojnach, natomiast w Polsce
nigdy do takich zdarzeń nie doszło).
Nauczyciel ocenia odpowiedzi uczniów i ich pracę na lekcji.
5. Bibliografia
1. Burda B., Halczak B., Józefiak R. M., Roszak A., Szymczak M, Historia 2. Czasy
nowożytne. Zakres podstawowy. Podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum
profilowanego i technikum, Operon, Gdynia 2004.
2. Crell J., O wolności sumienia, PWN, Warszawa 1957.
3. Dubois d’Amiens F., Noc świętego Bartłomieja, reprodukcja obrazu za: Encyklopedia:
Odkrycia młodych – Reformacja. Wojny religijne, BGW, Warszawa 1992.
4. Finkel L., Pociecha W., Odrodzenie i reformacja, w świetle źródeł [w:] Teksty
źródłowe do nauki historii w szkole średniej, zesz. 44, Krakowska Spółka
Wydawnicza, Kraków 1923.
5. Sobańska-Bondaruk M., Lenard S.B., Wiek XVI–XVIII w źródłach, PWN, Warszawa
1999.
6. Szkolna Encyklopedia Historyczna, PWN, Warszawa 1993.
6. Załączniki
a) Karta pracy ucznia
Analiza SWOT. Zwalczać czy tolerować – reformacja ogarnia całą Europę
Problem:
Słabe strony:
Mocne strony:
Zagrożenia:
Szanse:
b) załącznik 1
Teksty źródłowe. Zwalczać czy tolerować – reformacja ogarnia całą Europę
1.
Postulaty powstańców chłopskich w Niemczech z końca stycznia 1525 r.
Chrześcijańskiemu czytelnikowi pokój i łaska Boża przez Chrystusa. Jest wielu antychrystów,
którzy teraz z powodu zebranego chłopstwa znaleźli przyczynę ubliżania Ewangelii,
powiadając, iż to są owoce nowej ewangelii: Nikogo nie słuchać, we wszystkich miejscach
buntować się i burzyć się, z wielkim gwałtem zbiegać się w kupy i formować się, aby
duchowne i świeckie władze reformować, tępić, a nawet może zabijać. Wszystkim tym
bezbożnikom odpowiadają niżej wypisane artykuły.
1. Jest nasza pokorna prośba i żądanie (...), iż my odtąd chcemy mieć władze i moc, aby
każda gmina sama proboszcza wybierała i naznaczała, aby miała też władzę tegoż
usuwać, gdyby należycie się nie zachowywał. Tenże wybrany proboszcz ma nam
kazać świętą Ewangelię czysto i jasno, bez jakiejkolwiek ludzkiej domieszki (...)
2. Po drugie: chętnie będziemy oddawać sprawiedliwą dziesięcinę ze zboża, ale co się
słusznie należy (na utrzymanie proboszcza, na wsparcie ubogich, jako pieniążek
zapasowy na czasy wojenne). (...) Małych dziesięcin nie będziemy zupełnie dawać,
albowiem Pan Bóg stworzył bydło dla człowieka wolno.
3. Po trzecie: dotychczas był zwyczaj, że uważano nas za ludzi własnych, nad czym
należy się litować, zważywszy, ze Chrystus wszystkich nas krwią swoją zbawił i
odkupił (...). Stąd wynika wedle Pisma Świętego, że jesteśmy wolnymi.
6. Po szóste: ciężka jest nasza skarga na robocizny, które z dnia na dzień powiększają się
i codziennie wzrastają; żądamy, żeby nam w tym łaskawie ulżono i pofolgowano (do
tej miary), jak nasi rodzice odrabiali.
9. (...) Uskarżamy się (z powodu) wielkich nadużyć (kar policyjnych), które wciąż na
nowo ustanawia się (...). Nasze mniemanie, aby nas karać podług starej, zapisanej
kary.
2.
Pokój religijny w Augsburgu 1555
My Ferdynand (…) oznajmiamy wszem i wobec:
2. Ustanawiamy zatem, rozporządzamy, chcemy i rozkazujemy aby odtąd nikt (…) z
jakichkolwiek przyczyn z drugim nie spierał się, nie wojował, ale jedna strona
pozostawić religijnych i ogólnych postanowieniach ułożonego pokoju powszechnego.
3. Nie ma też cesarski majestat, My ani elektorowie, ani książęta ni stany państwa z
powodu (wyznawania) konfesji augsburskiej (…)
4. W zamian zaś stany, które należą do wyznania augsburskiego, w równej mierze mają
pozostawić bez nagabywania przy ich religii rzymskiej majestat cesarski, nas,
elektorów, książąt i inne stany państwa, które stoją przy swojej religii (…)
14. Ponieważ zaś w wielu wolnych miastach Rzeszy obydwie religie były uznawane, to
takie mają tam pozostać i każda część ma drugą pozostawić w spokoju.
3.
Konfederacja warszawska, 1573
My, Rady Koronne duchowne i świeckie, i rycerstwo wszystko, i stany insze jednej a
nierozdzielnej Rzeczypospolitej z Wielkiej i Małej Polski, Wielkiego Księstwa Litewskiego,
Kijowa, Wołynia, Podlasia, z Ziemie Ruskiej, Pomorskiej, Żmudzkiej, Inflanckiej i miasta
koronne. (…)
Przeto statecznym, jednostajnym zezwoleniem i świętym przyrzeczeniem sobie to wszyscy
spólnie, imieniem wszystkiej Rzeczypospolitej, obiecujemy i obowiązujemy się pod wiarą,
poczciwością i sumieniem naszym. Naprzód żadnego rozerwania między sobą nie czynić,
(…) nierozdzielnej Rzeczypospolitej, ani jedna część bez drugiej pana sobie obierać ani
factione privata [stronnictwami prywatnymi] z inszym narabiać. (…)
A iż w Rzeczypospolitej naszej jest dissidium [różność] niemałe in causa religionis
christianae [w sprawie religii chrześcijańskiej], zabiegając temu, aby się z tej przyczyny
między ludźmi saeditio [bunt] jaka szkodliwa nie wszczęła, którą po inszych królestwach
jaśnie widzimy, obiecujemy to sobie wspólnie za nas i potomków naszych na wieczne czasy
pod obowiązkiem przysięgi, wiarą, uczciwością, honorem i sumieniem naszym, iż którzy
jesteśmy dissidentes de religione [podzieleni w wierze] pokój między sobą zachować, a dla
różnej wiary i odmiany w kościele krwi nie przelewać ani się karać confiscatione bonorum
[konfiskatą dóbr] poczciwością, więzieniami i wygnaniem i zwierzchności żadnej ani
urzędowi do takowego postępku żadnym sposobem nie pomagać i owszem, gdzie by ją kto
przelewać chciał, ex ista causa [z tej przyczyny] zastawiać się o to wszyscy będziemy
powinni, choćby też za pretekstem dekretu, albo za postępkiem jakim sądowym, kto to czynić
chciał.
4.
Jan Crell, Prześladowania nie odnoszą skutku
(Jan Crell wydał swoje dziełko O wolności sumienia w 1632 roku. Z niego pochodzi poniższy
fragment)
Bardzo wielu wysuwa ten argument, że jeżeli udzieli się heretykom wolności, to herezje
wzrosną w siłę. A przecież właśnie przeciwnie, gdy będziesz chciał je siłą zniszczyć,
zwłaszcza, jeśli ludzie nauczyli się inaczej pojmować religię, prawość i cnotę. Świadczy o
tym doświadczenie ostatnich wieków. We Francji, Belgii [Niderlandach], Anglii wtedy
najbardziej wzrosło w siłę wyznanie ewangelickie, gdy zaczęto je prześladować. O tym
samym poucza nas rozum. Albowiem ci, którzy siłą chcą zdławić cudzą religię, budzą tym
samym podejrzenie, co do swego stanowiska i swej religii i podważają zaufanie do niej. Bo
uciekając się do gwałtownych środków pokazują, że nie wierzą ani w swoja sprawę ani w jej
zwycięstwo, w przypadku gdyby przyszło walczyć na argumenty. (...) Ponadto szeroko
rozchodzi się wiadomość o okrucieństwie wzbudzając do nich nienawiść, gdy natomiast ci,
którzy cierpią prześladowanie dla swojej religii zyskują sobie miłość i sympatie ludzi.
5.
Edykt nantejski króla Henryka IV z 1598 r.
Henryk z łaski Bożej król Francji i Nawarry wszystkim obecnym i przyszłym pozdrowienie.
(...) Zabraniamy wszystkim poddanym naszym jakiegokolwiek stanu i godności odnawiać
pamięć´ tego (tj. poprzednich wojen religijnych), zaczepiać się wzajemnie z powodu tego, co
zaszło w przeszłości, z jakiegokolwiek powodu lub pod jakimkolwiek pozorem; lecz mają się
zachowywać i żyć razem spokojnie, jak bracia, przyjaciele i współobywatele, z zagrożeniem
ukarania sprzeciwiających się, jako łamiących pokój i burzycieli spokoju publicznego.
Zarządzamy, że religia katolicka apostolska i rzymska ma być przywrócona we wszystkich
miejscach tego naszego królestwa i krajów nam podległych (...). I aby nie pozostawić żadnego
powodu do zaburzeń i rozterek między naszymi poddanymi, pozwoliliśmy i pozwalamy
wyznawcom rzeczonej religii reformowanej żyć i przebywać we wszystkich miastach i
miejscach naszego królestwa i krajów nam podległych, z tym że nie będą poszukiwani,
prześladowani i niepokojeni (...). Pozwoliliśmy również (...) odprawiać nabożeństwo
rzeczonej religii w głównym miejscu zamieszkania, gdy będą tam przebywać, w tym z ich
domów rzeczonej jurysdykcji feudalnej i lenn wspomnianych, który będą˛ obowiązani
wymienić (...). W końcu, aby zjednoczyć lepiej wolę naszych poddanych, jak to jest naszym
zamiarem, ogłaszamy wszystkich, którzy wyznają lub będą wyznawać rzeczoną religię za
zdolnych do dzierżenia i sprawowania wszelkich godności, urzędów i obowiązków
publicznych jakichkolwiek, królewskich, pańskich lub w miastach naszego królestwa.
Teksty źródłowe na podstawie: M. Sobańska-Bondaruk, S. B. Lenard, Wiek XVI–XVIII w
źródłach, PWN, Warszawa 1999.
6.
F. Dubois d’Amiens, Noc świętego Bartłomieja, reprodukcja obrazu za: Encyklopedia:
Odkrycia młodych – Reformacja. Wojny religijne, BGW, Warszawa 1992.
7. Czas trwania lekcji
45 minut
8. Uwagi do scenariusza
brak