Takie sobie kompendium wiedzy..
advertisement
Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron Takie sobie kompendium wiedzy..... 1. Znajomość spisanych niżej informacji oraz umiejętności obowiązuje Cię od chwili, gdy zostały one (lub materiał z nimi związany) przedstawione na lekcji historii w I, II lub III klasie. 2. Poniższy wykaz może być w trakcie roku szkolnego modyfikowany. O wszelkich zmianach informowała będę na lekcjach. 3. Musisz odnaleźć (na przykład w Internecie) i umieć rozpoznawać dzieła sztuki (architektury, malarstwa, rzeźby) wymienione w „wykazie” 4. Zwróć uwagę, że poniższe zestawienie nie ma struktury bezwzględnie chronologicznej. Być może na ostatniej stronie znajdziesz informacje konieczne na pierwszej lekcji w klasie II. 5. Chętnie będę przyjmowała (choć niekoniecznie uwzględniała) uwagi dotyczące poniższego materiału, w tym postulaty jego poszerzenia lub skrócenia. 1 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron I. WIADOMOŚCI OGÓLNE – czyli...o czym każdy wiedzieć powinien... 1. Historia jest nauką zajmującą się badaniem przeszłości człowieka. 2. Ciąg wydarzeń, pomiędzy którymi zachodzą związki przyczynowo-skutkowe nazywamy procesem dziejowym (historycznym). 3. Można wyodrębnić cztery płaszczyzny (wymiary) tego procesu polityczny – odnoszący się do dziejów państw gospodarczy – odnoszący się do zjawisk ekonomicznych społeczny – odnoszący się do relacji pomiędzy grupami społecznymi oraz jednostkami i grupami społecznymi ideowy – odnoszący się do pozamaterialnych przemian historycznych 4. Państwo to suwerenna, przymusowa organizacja terytorialna. 5. Struktura społeczna to podział społeczeństwa na grupy uwzględniający ich hierarchię oraz relacje pomiędzy nimi 6. Periodyzacja dziejów polega na wyodrębnieniu epok (er) historycznych oddzielonych od siebie symbolicznymi wydarzeniami 7. Dokonując periodyzacji dychotomicznej wskazujemy wydarzenie o fundamentalnym znaczeniu wyodrębniając dawną („starą”) i nową („naszą”) erę. 8. W cywilizacjach, które powstały na fundamencie chrześcijańskim takie symboliczne wydarzenie to narodziny Chrystusa (ok. 1 roku). Mówimy, że wszystkie wydarzenia wcześniejsze miały miejsce przed naszą erą (p.n.e.), a późniejsze – w naszej erze (n.e.) 9. W cywilizacjach powstałych na fundamencie islamu wydarzeniem oddzielającym obie ery jest hidżra – wyjazd proroka Mahometa z Mekki do Medyny, gdzie zaczął głosić swe nauki, w 622 roku ery chrześcijańskiej 10. W badaniach historycznych posługujemy się tradycyjnie periodyzacją dokonaną na podstawie wielu kryteriów pozwalających na wyodrębnienie prehistorii, która zaczęła się wraz z początkiem gatunku ludzkiego (kilka milionów lat temu) i skończyła w momencie wynalezienia pisma lub powstawania pierwszych państw (ok. 4 – 3,5 tys. lat p.n.e.). starożytności, której symbolicznym końcem był rok 476, kiedy to Odoaker – germański wódz wojsk pozostających na służbie Rzymu obalił ostatniego cesarza Romulusa Augustulusa i insygnia cesarskie odesłał do Konstantynopola (stolicy Cesarstwa Wschodniorzymskiego) średniowiecza, za kres którego uznaje się rok 1450 (wynalezienie druku), 1453 (zdobycie Konstantynopola przez Turków) lub 1492 (odkrycie Ameryki) epoki nowożytnej, która trwała do roku 1789 (wybuch wielkiej rewolucji we Francji) lub 1815 (kongres wiedeński) wieku XIX, który zakończył się wraz z wybuchem pierwszej wojny światowej w roku 1914. Dwudziestego stulecia, którego kres wyznaczony być może przez powstanie „Solidarności” (1980) lub wybory czerwcowe (1989) w Polsce, upadek muru 2 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron berlińskiego (1989), zjednoczenie Niemiec (1990) lub zamach terrorystyczny w Nowym Jorku (2001) 11. Ponieważ wszystkie wymienione wyżej daty mają charakter wyłącznie symboliczny, można wskazać inne jeszcze wydarzenia oddzielające poszczególne epoki. 12. Tendencja do łączenia XVI, XVII, XVIII I XIX stulecia w jedną „epokę nowożytną” wydaje się być nieco ...nieracjonalna.... II. PREHISTORIA 1. Gatunek ludzki podlegał długotrwałej ewolucji. Formą człowieka, której przedstawiciele stworzyli dawne i współczesne i której reprezentantami są ludzie współcześni cywilizacje jest, homo sapiens sapiens (człowiek rozumny właściwy) 2. Kluczowym prehistorycznym procesem była tak zwana rewolucja neolityczna (dokonana przez przedstawicieli homo sapiens sapiens) polegająca na przejściu grup ludzkich od koczowniczego do osiadłego trybu życia możliwego dzięki opanowaniu rolnictwa. Rewolucja neolityczna zaczęła się kilkanaście tysięcy lat przed naszą erą na Bliskim Wschodzie, w rejonie tak zwanego żyznego półksiężyca, którego usytuowanie ilustruje mapka obok. III. Obszar Żyznego Półksiężyca według Wikipedii STAROŻYTNOŚĆ 1. W starożytności ukształtowało się wiele kręgów cywilizacyjnych. Z punktu widzenia historii Europy, największą rolę odegrały te które rozwijały się w basenie Morza Śródziemnego, a w szczególności cywilizacje: egipska, Mezopotamii, minojska, żydowska w Palestynie, grecka (helleńska) i rzymska. 2. Każda z wymienionych wyżej cywilizacji wypracowała specyficzny dorobek duchowy i materialny, którego najważniejsze elementy ukazuje w zarysie i uproszczeniu poniższe zestawienie: Cywilizacja egipska (dolina Nilu) imperialny charakter państwa rozciągającego się w dolinie Nilu 3 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron władca zwany faraonem politeistyczna religia z charakterystycznym zwyczajem balsamowania zwłok, bogowie Amon i Re (w pewnym momencie utożsamieni), Ozyrys, Izyda pismo hieroglificzne (i inne, których nazwy wykraczają poza zakres wiedzy koniecznej) zachowane do dziś monumentalne piramidy i inne budowle (Sfinks) Cywilizacje Mezopotamii (rozwijające się w dorzeczu Tygrysu i Eufratu) podstawy cywilizacji stworzone przez Sumerów politeistyczne religie pismo klinowe jeden z najstarszych zbiorów praw – kodeks Hammurabiego oparty o (dosłownie sformułowaną gdzie indziej) zasadę oko za oko, ząb za ząb Cywilizacja żydowska (Palestyna) monoteistyczna religia (judaizm) Biblia świątynia Jahwe w Jerozolimie Cywilizacja minojska (kreteńska) – jeden z fundamentów cywilizacji greckiej imperium morskie, władca zwany Minosem ruiny pałacu w Knossos na Krecie Cywilizacja grecka (Półwysep Bałkański, a w konsekwencji kolonizacji oraz podbojów Aleksandra Wielkiego – basen Morza Śródziemnego i Bliski Wschód) – jeden z głównych fundamentów współczesnej Europy zapożyczone od Fenicjan pismo alfabetyczne specyficzna struktura polityczna, której podstawą była wspólnota zwana polis (w daleko idącym uproszczeniu: miasto – państwo). Najważniejsze poleis greckie to Sparta będąca symbolem ustroju oligarchicznomonarchicznego oraz Ateny, gdzie w okresie klasycznym to jest ok. V w p.n.e. funkcjonował system demokratyczny. ogromny dorobek w zakresie sztuki i nauki o politeistyczna religia, rozbudowana mitologia o bogowie, między innymi: Zeus, Atena, Hera, Posejdon, Afrodyta, Hefajstos, Ares, Demeter, Hestia, Hermes, Apollo, Artemida. o herosi: Herakles o literatura: Homer (Iliada i Odyseja); tragicy Sofokles (Antygona), Ajschylos, Eurypides; poetka Safona o filozofia i nauka: Pitagoras, Tales, Sokrates, Platon, Arystoteles, Archimedes. o historia: Herodot (relacja z wojen perskich – Dzieje), Tukidydes (Wojna peloponeska) o rzeźba: Fidiasz (Zeus Olimpjski, Atena Partenos), Poliklet (Młodzieniec z włócznią), Myron (Dyskobol) 4 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron o architektura: liczne świątynie (Akropol – zespół świątyń w Atenach), stadiony o sztuka użytkowa: ceramika zawody sportowe rozgrywane w Olimpii (igrzyska olimpijskie) wzorce życia obywatelskiego (demokracja, patriotyzm itp.) Cywilizacja rzymska (Półwysep Apeniński, a w konsekwencji ekspansji – cały Basen Morza Śródziemnego i zachodnia Europa ) zapożyczone od Greków pismo alfabetyczne, którego znaki do dziś wykorzystywane są w językach funkcjonujących w kręgu cywilizacji zachodniej (łacińskiej) politeistyczna religia ulegająca hellenizacji przejawiającej się między innymi utożsamianiem bogów i herosów rodzimych z greckimi (Zeus = Jowisz, Atena = Minerwa, Hera = Junona, Posejdon = Neptun, Afrodyta = Wenus, Ares = Mars, Hermes = Merkury, Artemida = Diana, Herakles = Herkules) system prawny kształtowany z wykorzystaniem umiejętności uogólniania przepisów prawnych i oparty o zestaw nadrzędnych zasad (między innymi: prawo nie działa wstecz, obie strony [sporu] powinny być wysłuchane, twarde prawo, ale prawo) monumentalne budowle świątynne (Panteon – rzymska świątynia „wszystkich bogów”), użytkowe (Koloseum – amfiteatr w Rzymie, akwedukty – budowle dostarczające wodę do miast, łuki triumfalne wznoszone na cześć zwycięskich wodzów, drogi) uleganie wpływom innych cywilizacji (np. hellenizacja) połączone z ekspansją cywilizacyjną (romanizacja podbitych prowincji) ogromny dorobek w zakresie sztuki i nauki o literatura: Horacy, Wergiliusz, Owidiusz o historiografia: Liwiusz (Od założenia Rzymu ksiąg 142 [liczby nie musisz pamiętać]), Tacyt (Germania) 3. Niezwykle ważne w dziejach starożytnej Grecji były wojny z Persją (wojny perskie). Rozegrane w ich trakcie bitwy pod Maratonem (zwycięstwo w 490 r. p.n.e., o którym Ateńczyków poinformował grecki żołnierz przebiegłszy ok. 40 kilometrów z pola bitwy do miasta), Termopilami (porażka w 480 r p.n.e. zakończona bohaterską śmiercią 300 bohaterskich Spartan i ich wodza króla Leonidasa), Salaminą (morskie zwycięstwo w 480 r. p.n.e.) przyczyniły się do obrony poleis greckich przed Persami oraz stały się ważną częścią greckiej i europejskiej świadomości. 4. W pierwszej połowie IV w p.n.e. Aleksander Wielki, władca Macedonii – jednego z państw helleńskiego kręgu kulturowego – zjednoczył greckie poleis i dokonał podboju imperium perskiego, w wyniku czego nastąpiła ekspansja cywilizacji greckiej na Afrykę (Egipt) i Azję (Azja Mniejsza, Mezopotamia, Persja) aż po rzekę Indus. Aleksander Macedoński był znakomitym wodzem. Pokonał wojska perskie między innymi pod Issos i Gaugamelą. Zbudowane przez niego imperium rozpadło się po śmierci twórcy na kilka państw. 5 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron Ukształtowała się w nich kultura zwana hellenistyczną, która była syntezą cywilizacji greckiej i kultur Wschodu. 5. Legendarnymi założycielami Rzymu byli rzekomo wykarmieni przez wilczycę bliźniacy Romulus i Remus. 6. W ciągu dziejów państwo rzymskie przeżywało ustrojową ewolucję od monarchii przez republikę aż po cesarstwo. 7. Nazwa cesarstwo pochodzi od imienia Juliusza Cezara, który w I w. p.n.e. stał się jedynowładcą Rzymu. Tytuł ten przyjmowali kolejni władcy, z których pierwszym był Oktawian August 8. Ekspansja terytorialna Rzymu zaowocowała Mapa na podstawie: stworzeniem Imperium obejmującego Basen Morza edukacja.demart.com.pl Śródziemnego (morze wewnętrzne) i zachodnią część Europy po linię Renu i Dunaju. 9. Imperialną pozycję państwo to zyskało po zwycięskich wojnach punickich z konkurencyjną Kartaginą – fenicką kolonią w Afryce Północnej. Najbardziej dramatyczna była druga wojna punicka w III w. p.n.e., podczas której wojskami Kartaginy dowodził znakomity wódz Hannibal. Zaatakował on Rzym przeprawiwszy przez Alpy potężną armię, w szeregach której znajdowały się bojowe słonie. Hannibal wielokrotnie (między innymi pod Kannami) pokonał oddziały Rzymian, ale Kartagina poniosła w tej wojnie klęskę. 10. Rzym wielokrotnie wstrząsany był konfliktami wewnętrznymi. jednym z nich było wielkie powstanie niewolników pod wodzą Spartakusa (I wiek p.n.e.) 11. W obrębie imperium rzymskiego znalazła się zamieszkiwana przez Żydów Palestyna, gdzie na początku naszej ery, podczas panowania Oktawiana Augusta, narodził się Jezus Chrystus. Został ukrzyżowany, gdy cesarzem był Tyberiusz. Jego zmartwychwstanie stało się początkiem chrześcijaństwa, które mimo brutalnych prześladowań dynamicznie się rozprzestrzeniało stając się w IV w. n.e. jedyną akceptowaną przez państwo religią. 12. Pomiędzy zachodnią (zromanizowaną) a wschodnią (ulegającą hellenizacji oraz wpływom wschodnim) częścią imperium rzymskiego narastały różnice cywilizacyjne. W IV w. n.e. zaowocowały one formalnym podziałem państwa 6 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron na Cesarstwo Zachodniorzymskie ze stolicą w Rzymie i Wschodniorzymskie ze stolicą w Konstantynopolu (Bizancjum). 13. W IV w n.e. na terytorium Cesarstwa Zachodniorzymskiego zaczęły się wdzierać plemiona barbarzyńców, głównie Germanów. Stało się to jedną z przyczyn upadku imperium rzymskiego. IV. ŚREDNIOWIECZE 1. W średniowieczu na gruzach dawnego imperium rzymskiego ukształtowały się, rozwijały i konkurowały ze sobą trzy cywilizacje łacińska, która objęła Europę Zachodnią, a następnie Skandynawię oraz Europę Środkową. muzułmańska, która z Półwyspu Arabskiego rozprzestrzeniła się na Mezopotamię, Azję Mniejszą i Środkową, Północną Afrykę, sięgając aż po Indie, a nawet krańce Europy (Półwysep Iberyjski i Bałkański) bizantyjska, która objęła Półwysep Bałkański oraz Europę Wschodnią. 2. Fundamentami każdej z tych cywilizacji była monoteistyczna religia (chrześcijaństwo lub islam) oraz dorobek cywilizacji antycznych. 3. We wczesnym średniowieczu, mimo licznych, ale skutecznie przezwyciężanych herezji (rozłamów mających podłoże dogmatyczne) i zróżnicowania form kultu, europejscy chrześcijanie mieli poczucie jedności. Jedność ta została zburzona, gdy w 1054 r. Patriarcha Konstantynopola i Biskup Rzymu (Papież) obłożyli się klątwami. W ten sposób ukształtował się Kościół Prawosławny i (Rzymsko) Katolicki. Różnice pomiędzy nimi wynikały z odrębności cywilizacji bizantyjskiej i zachodniej, ale w zasadzie ograniczały się do kwestii organizacyjnych (przede wszystkim uznawania prymatu Papieża) i liturgicznych, nie wnikając bardzo głęboko w wymiar dogmatyczny. 4. Ważną formą religijności stało się w średniowieczu życie zakonne. Zakony były wspólnotami mnichów albo mniszek żyjących wedle norm określonych w tak zwanej regule najczęściej ułożonej przez założyciela. Najważniejszymi zakonami średniowiecznymi byli Benedyktyni (twórca – św. Benedykt), Dominikanie czy Franciszkanie (twórca – św. Franciszek). 5. Charakterystycznym zjawiskiem, które w średniowieczu (i w czasach nowożytnych) obserwować można we wszystkich płaszczyznach przemian historycznych był feudalizm w modelowy sposób funkcjonujący zwłaszcza w Europie Zachodniej. 6. Feudalizm to formacja (system, ale raczej nie ustrój) społeczno-gospodarcza, w której najważniejszym czynnikiem wyznaczającym pozycję jednostki w społeczeństwie był stosunek do własności ziemskiej. W związku z tym, pomiędzy właścicielami ziemi (feudałami) kształtował się system zależności zwanych lennymi, a pomiędzy właścicielem ziemi, a jej użytkownikami (chłopami) – system zależności zwanych poddańczymi. 7. Zależności pomiędzy feudałami powodowały ukształtowanie się tak zwanej drabiny lennej. Feudałowie wyższego szczebla (seniorzy) przekazywali część swych dóbr feudałom niższego szczebla (wasalom). Zależność lenna nie pociągała za sobą ograniczenia wolności osobistej. Jej istotą był obowiązek odbywania przez wasala służby wojskowej na rzecz seniora. 7 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron 8. Ziemię uprawiali chłopi. Nie byli oni jednak właścicielami gospodarstw w dzisiejszym tego słowa rozumieniu, a jedynie ich użytkownikami. W zamian za nadanie gospodarstwa, chłopi zobowiązani byli do uiszczania tak zwanej renty feudalnej w formie czynszu (opłaty pieniężnej), danin (darów w naturze) lub robocizn (bezpłatnej pracy). Jedną z form robocizny była pańszczyzna odrabiana na ziemi pozostawionej pod bezpośrednim zarządem feudała zwanej folwarkiem 9. Wolność osobista chłopów była ograniczona. Feudał miał wyłączne prawo sądzenia chłopów (poddanych). 10. Formy zależności lennej i poddańczej ulegały ewolucji. Ich specyfika mogła być różna, zależnie od czasu i miejsca. 11. Charakterystycznym dla średniowiecza zjawiskiem była stanowa struktura społeczeństwa. 12. Stan to grupa ludzi mających odrębne prawa, przynależność do której określona była w średniowieczu i epoce nowożytnej często przez urodzenie (z wyjątkiem stanu duchownego) 13. Symbolami europejskiej kultury stały się w średniowieczu architektoniczne style romański (grube mury, małe, półkoliście sklepione okna) i gotycki (strzelistość budowli, ogromne okna zwieńczone ostrołukami) . 14. W większości średniowiecznych państw podstawą gospodarki było rolnictwo w późnym średniowieczu zdominowane przez system zwany trójpolówką. Polegał on na podziale ziemi uprawnej na trzy części i cyklicznej zmianie sposobu ich wykorzystywania – pod uprawę zboża jarego (wysiewanego wiosną), ozimego (wysiewanego jesienią) oraz ugorowanie. Na ugorze wypasano bydło, którego odchody wzbogacały wyjałowioną w wyniku uprawy glebę. 15. Średniowiecznym kontynuatorem Cesarstwa Wschodniorzymskiego było Cesarstwo zwane Bizantyjskim. Od VII w traciło ono kolejne terytoria na rzecz Arabów, a następnie Turków. Przestało istnieć 1453 r. , wraz z upadkiem stolicy (Konstantynopola). 16. W Europie Zachodniej na gruzach Imperium Rzymskiego powstawały państwa tworzone przez napływowe plemiona germańskie. Najważniejszym z nich było państwo Franków. W 800 roku jego władca Karol z dynastii Karolingów przyjął tytuł cesarza nawiązując do tradycji rzymskiej. Karol zwany Wielkim połączył pod swym panowaniem znaczną część Europy Zachodniej i Wikipedia Środkowej. 17. W 843 roku w Verdun państwo Franków podzielone zostało na trzy części. Traktat ten symbolizuje początek historii politycznej Niemiec i Francji 8 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron 18. Średniowieczne Niemcy (Rzesza Niemiecka) składały się z wielu podmiotów politycznych. (księstw, biskupstw, miast). Najpotężniejsi władcy niemieccy wybierali króla. Jego jurysdykcja w stosunku do innych władców niemieckich stopniowo malała. Od 962 roku królowie niemieccy przyjmowali także tytuł Cesarza Rzymskiego (pod koniec średniowiecza nazywano ich Cesarzami Rzymskimi Narodu Niemieckiego). Pomiędzy różnymi dynastiami trwała walka o tron i tytuł cesarski. W XV wieku tytuł ten trwale znalazł się w rękach wywodzącej się z Austrii dynastii Habsburgów. 19. Specyfiką średniowiecznej Europy było istnienie od VIII w. tak zwanego Państwa Kościelnego ze stolicą w Rzymie. Jego władcą był biskup rzymski (Papież) będący jednocześnie głową Kościoła Rzymsko – Katolickiego. 20. W średniowieczu należy także szukać początków dziejów politycznych współczesnej Anglii, Hiszpanii, Węgier, państw skandynawskich oraz słowiańskich. 21. Europa i cały świat śródziemnomorski były w średniowieczu sceną wielu dramatycznych konfliktów. Najważniejsze z nich to: Rozpoczęte pod koniec XI w. wyprawy krzyżowe (krucjaty). Ich uczestnicy (głównie rycerstwo zachodnioeuropejskie) dążyli do wyzwolenia Ziemi Świętej z rąk muzułmanów. Mimo przejściowych sukcesów zakończyły się one ostatecznym wygnaniem Europejczyków z Palestyny. Konflikt pomiędzy Anglią i Francją, którego kulminacją była wojna stuletnia trwająca od połowy XIV do połowy XV w. W wyniku tej wojny, mimo początkowych sukcesów, władcom angielskim nie udało się przejąć tronu francuskiego. Do zwycięstwa Francji przyczyniło się wystąpienie kanonizowanej później Joanny d’Arc. Wojny z imperium arabskim, a od XIV w. – państwem Turków Osmańskich zakończone zdobyciem przez nich Półwyspu Bałkańskiego, a w 1453 r. – Konstantynopola. Najazdy mongolskie, które doprowadziły w XIII w. do podboju Rusi Kijowskiej przez wywodzących się z Azji Środkowej Mongołów zwanych u nas Tatarami. 22. W X w. powstało państwo polskie. Za jego symboliczny początek uznajemy chrzest, jaki w 966 roku przyjął władca Mieszko I z dynastii piastowskiej. 23. Historię średniowiecznej Polski poznajemy na podstawie różnych źródeł, wśród których poczesne miejsce zajmują kroniki Galla Anonima (wiek XII), Wincentego Kadłubka (wiek XII / XIII) i Jana Długosza (wiek XV) 24. Chrzest Polski trwale wprowadził ją do zachodniego (łacińskiego) kręgu cywilizacyjnego. Znajdowało to odbicie w rozwoju polskiej gospodarki, kultury oraz w ewolucji form państwa polskiego i jego pozycji na arenie międzynarodowej. 25. W połowie XIV w. Kazimierz Wielki założył Akademię Krakowską, która odnowiona przez królową Jadwigę (żonę Władysława Jagiełły) istnieje do dziś jako Uniwersytet Jagielloński. 9 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron 26. Jednym z najznamienitszych zbytków średniowiecznych w Polsce jest wyrzeźbiony przez Wita Stwosza w XV stuleciu ołtarz w Kościele Mariackim w Krakowie (Ołtarz Wita Stwosza). 27. Przełomowe wydarzenia w historii średniowiecznej Polski mogące być podstawą periodyzacji jej dziejów to: Chrzest w 966 r. symbolicznie otwierający epokę wczesnopiastowską Testament (statut) Bolesława Krzywoustego w 1138 r., który zapoczątkował okres rozdrobnienia dzielnicowego Koronacja Władysława Łokietka w roku 1320 symbolizująca odrodzenie się państwa polskiego Śmierć Kazimierza Wielkiego w 1370 r. kończąca okres panowania dynastii piastowskiej Wydanie w 1374 r. przez Ludwika Węgierskiego przywileju koszyckiego symbolizujące początek uprzywilejowania stanu rycerskiego (szlacheckiego) Unia w Krewie w 1385 rozpoczynająca epokę zacieśniania się stosunków polsko – litewskich oraz panowania Jagiellonów. Pierwsze wspólne obrady Króla, Rady Królewskiej i przedstawicieli szlachty w 1493 r. oraz wydanie przywileju „nihil novi” w roku 1505 symbolizujące narodziny systemu demokracji szlacheckiej, a zarazem kres polskiego średniowiecza. 28. W X, XI, XII i na początku XIII w, zmieniające się terytorium państwa polskiego rozciągało się (w przybliżeniu) pomiędzy Odrą a Bugiem, pasmem Sudetów i Karpat a wybrzeżem Morza Bałtyckiego. W połowie XII stulecia państwo uległo rozdrobnieniu dzielnicowemu. Odrodziło się w XIV stuleciu w nowym kształcie terytorialnym – trwale utraciło Śląsk oraz przejściowo dostęp do Morza Bałtyckiego. Król Kazimierz Wielki zapoczątkował ekspansję Polski na wschód przyłączając Ruś Halicką ze Lwowem. Pod koniec XIV w. zawiązana została unia polsko – litewska, która początkowo miała charakter personalny. W XV stuleciu powróciło do Polski Pomorze Gdańskie. 29. Zmiany roli odgrywanej przez Polskę na arenie międzynarodowej odzwierciedlają koronacje jej władców. Do 1138 r. tylko trzem spośród nich (Bolesławowi Chrobremu, Mieszkowi II i Bolesławowi Śmiałemu) udało się uzyskać koronę. Od 1320 r. (koronacja Władysława Łokietka) wszyscy władcy Polski byli królami. 30. Bardzo ważnym problemem polityki zagranicznej średniowiecznej Polski był długotrwały konflikt z Krzyżakami (niemieckim zakonem rycerskim założonym podczas wypraw krzyżowych, któremu udało się stworzyć państwo na wschód od ujścia Wisły). Punkty zwrotne tego konfliktu to: Sprowadzenie Krzyżaków na ziemie polskie przez mazowieckiego księcia Konrada w XIII w. Zagarnięcie przez Krzyżaków Pomorza Gdańskiego na początku XIV w. Pokój kaliski zawarty przez Kazimierza Wielkiego oddający Krzyżakom większość spornych terytoriów Wielka Wojna z Krzyżakami i bitwa pod Grunwaldem w 1410 roku. 10 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron Wojna trzynastoletnia w XV w, w wyniku której Polska odzyskała Pomorze Gdańskie Sekularyzacja państwa Zakonu Krzyżackiego (przekształcenie w świeckie Księstwo Pruskie) na początku XVI stulecia V. EPOKA NOWOŻYTNA 1. W epoce nowożytnej najbardziej dynamicznie rozwijała się cywilizacja zachodnia (łacińska) 2. W wyniku tak zwanych wielkich odkryć geograficznych krąg jej oddziaływania poszerzył się na inne kontynenty. Początek tego procesu najlepiej symbolizuje odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba w 1492 roku. Innym wielkim odkrywcą był Ferdynand Magellan – organizator wyprawy, która na początku XVI w. jako pierwsza opłynęła ziemię. 3. Niektóre państwa uzależniły od siebie rozległe obszary pozaeuropejskie tworząc tak zwane imperia kolonialne. (Portugalia i Hiszpania w Ameryce Południowej, Anglia i Francja w Ameryce Północnej i Indiach, Rosja w rejonie Syberii, Holandia). 4. Te podboje wiązały się niekiedy z niszczeniem rodzimych cywilizacji. Taki los spotkał Inków i Azteków w Ameryce Południowej i Środkowej. 5. Ważnym następstwem odkryć geograficznych były przeobrażenia gospodarcze. Ponadkontynentalnego charakteru nabrał europejski handel. Coraz większą rolę odgrywał kapitał, jako czynnik umożliwiający podejmowanie aktywności gospodarczej i generujący dochody. Te zmiany najbardziej dynamicznie zachodziły na zachodzie Europy. 6. Końcowym akordem epoki nowożytnej była tak zwana rewolucja przemysłowa. Rozpoczęła się ona w drugiej połowie XVIII wieku w Anglii i polegała na gwałtownym rozwoju fabrycznego sposobu produkcji dóbr pozarolniczych. Rewolucja przemysłowa możliwa była dzięki wielu wynalazkom w zakresie włókiennictwa oraz skonstruowaniu przez Jamesa Watta maszyny parowej. 7. W epoce nowożytnej narodziły się i przeobraziły świadomość Europejczyków trzy wielkie prądy kulturalne. Były to kolejno: renesans (odrodzenie), który zaczął się kształtować w państwach włoskich pod koniec średniowiecza, a upowszechnił się w Europie w XVI stuleciu, barok, który narodził się w wieku XVI, a trwał do początków XVIII stulecia, oświecenie, które upowszechniło się w wieku XVIII. 8. Istotą renesansu było zwrócenie się ku cywilizacyjnemu dorobkowi starożytności oraz postawienie człowieka w centrum zainteresowania twórców i myślicieli. W efekcie nastąpił bujny rozwój sztuki i nauki. Najważniejsi twórcy renesansu to: Leonardo da Vinci, włoski malarz, architekt, wynalazca i filozof (obrazy Mona Lisa, Dama z łasiczką [ten ostatni w zbiorach polskich], fresk Ostatnia Wieczerza) Rafael Santi, włoski malarz, architekt (Madonna Sykstyńska i inne obrazy oraz freski) 11 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron Michał Anioł, włoski malarz, rzeźbiarz, architekt, poeta (Freski w kaplicy sykstyńskiej, rzeźba Dawid) Erazm z Rotterdamu, filozof, filolog (Pochwała głupoty) Mikołaj Kopernik, polski astronom, który przedstawił dowody prawdziwości heliocentrycznej teorii budowy wszechświata (O obrotach sfer niebieskich) William Szekspir, angielski dramaturg (Hamlet, Romeo i Julia) 9. Istotą baroku było oddziaływanie raczej na emocje niż racjonalizm odbiorcy dzieł sztuki, co osiągano bogactwem różnorodnych efektów (barokowy przepych). Najważniejsi twórcy baroku to: Rembrandt van Rijn, holenderski malarz (Wymarsz strzelców = Straż nocna) Piotr Paweł Rubens, malarz (sceny biblijne np. Zdjęcie z Krzyża, mitologiczne, rodzajowe) 10. Renesans i barok znajdowały odzwierciedlenie także w architekturze 11. Oświecenie było prądem intelektualnym propagującym kult rozumu oraz ideę wolności. Inspirowani tym nurtem artyści odwoływali się w swych dziełach do tradycji antycznej. W okresie oświecenia nastąpił bujny rozwój nauki, zwłaszcza matematyki i fizyki (między innymi dzięki pracom Izaaka Newtona). Najwybitniejsi myśliciele i propagatorzy oświecenia, to między innymi francuscy filozofowie Wolter, Monteskiusz (twórca teorii trójpodziału władzy) i Jan Jakub Rousseau (propagator teorii umowy społecznej i doktryny suwerenności ludu). 12. Teoria trójpodziału władzy miała ogromne znaczenie historyczne. Jednym z jej elementów była obserwacja, iż sprawowanie władzy politycznej polega na stanowieniu prawa (władza ustawodawcza lub prawodawcza), jego egzekwowaniu (władza wykonawcza) oraz ocenianiu czy prawo jest przestrzegane (władza sądownicza). 13. Teoria umowy społecznej genezę państwa wywodziła z (symbolicznie pojmowanej) umowy zawartej pomiędzy rządzonymi i rządzącymi. Według Jana Jakuba Rousseau suwerenem w tej umowie jest lud (rządzeni), który w każdej chwili ma prawo ją wypowiedzieć 14. Pod koniec średniowiecza w Kościele Katolickim pojawiły się zjawiska kryzysowe. Wzmocnione odrodzeniowym fermentem intelektualnym oraz czynnikami politycznymi (odśrodkowe tendencje w Rzeszy Niemieckiej, sytuacja wewnętrzna w niektórych państwach oraz międzynarodowa w Europie), doprowadziły one do załamania jedności zachodniego chrześcijaństwa. Zjawisko to nazywamy reformacją. 15. Za początek reformacji uznaje się opublikowanie w roku 1517 przez niemieckiego mnicha Marcina Lutra tez krytykujących Kościół. Wystąpienie Lutra spowodowało ciąg wojen religijnych i powstanie wyznań zwanych protestanckimi (między innymi luteranizmu, kalwinizmu, anglikanizmu, anabaptyzmu) 12 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron 16. Odpowiedzią Kościoła na reformację było dążenie do reformy wewnętrznej oraz działania kontrreformacyjne (aktywne zwalczanie protestantyzmu). W obu wymiarach ogromną rolę odegrał założony w XVI stuleciu zakon jezuitów. 17. W epoce nowożytnej w większości państw (zwłaszcza w XVII i XVIII stuleciu) funkcjonował absolutyzm, to jest ustrój, w którym wszystkie trzy rodzaje władzy spoczywały w rękach monarchy. Wyjątkami były między innymi Polska, Holandia i Anglia. 18. Modelowym niemal państwem absolutnym była w drugiej połowie XVII i na początku XVIII wieku Francja pod rządami Ludwika XIV z dynastii Burbonów. 19. W Anglii na przełomie XVII i XVIII stulecia ukształtował się system gabinetowy. Władza wykonawcza spoczywała w rękach gabinetu (rządu) Jego pracami kierował przywódca ugrupowania, które uzyskało zwycięstwo w wyborach do Izby Gmin (niższej izby angielskiego parlamentu) 20. W XVIII w. pod wpływem oświecenia w niektórych państwach europejskich (np. w Prusach, Austrii i Rosji) ukształtował się ustrój zwany absolutyzmem oświeconym. 21. W drugiej połowie XVIII stulecia angielskie kolonie w Ameryce Północnej wywalczyły niepodległość. W ten sposób powstało nowe państwo – Stany Zjednoczone Ameryki (USA). Jego republikański ustrój określała uchwalona w 1787 roku, pierwsza w dziejach i do dziś (z nielicznymi poprawkami) obowiązująca konstytucja będąca udaną realizacją idei oświeceniowych. Postanawia ona, że głową państwa jest wyłaniany w drodze wyborów powszechnych Prezydent sprawujący władzę wykonawczą. 22. Europejski układ sił politycznych ulegał w epoce nowożytnej dynamicznym przemianom. Francja przez cały czas była pierwszorzędnym mocarstwem, a w drugiej połowie XVII w. aspirowała do odgrywania roli europejskiego hegemona. Niektóre państwa, potężne w stuleciu XVI, w miarę upływu czasu słabły (Turcja, Hiszpania) lub nawet przestały istnieć (Rzeczpospolita) Holandia i Szwecja przeżywały złoty wiek swej mocarstwowości w stuleciu XVII. Potęga Rosji, Prus (państwo powstałe po połączeniu dawnej Barndenburgii i Księstwa Pruskiego), Austrii i Anglii rosła, choć proces ów bywał przerywany okresami głębokich kryzysów. 23. Przemiany te powodowane były między innymi czynnikami ekonomicznymi, zwłaszcza eksploatacją imperiów kolonialnych, efektywnością ustrojów i skutecznością reform wewnętrznych oraz uwarunkowaniami międzynarodowymi. 24. Epoka nowożytna była sceną, na której rozgrywało się kilka długofalowych, konfliktogennych procesów. Najważniejszymi z nich były: Rywalizacja między Francją a dynastią Habsburgów, w rękach której na początku XVI w. znalazły się rozległe posiadłości w Europie Środkowej, Hiszpania i tytuł cesarski. Rozkład instytucji Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, a w konsekwencji poszerzanie zakresu suwerenności księstw niemieckich 13 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron Walka o panowanie w basenie Morza Bałtyckiego (o dominium Maris Baltici) Obrona Europy przed ekspansją Imperium Osmańskiego (Turcji) i cywilizacją islamu 25. Częstym pretekstem do wojen będących wynikiem wymienionych wyżej procesów były kwestie religijne. 26. Najbardziej znaczące konflikty zbrojne epoki nowożytnej to: Wojny religijne w Niemczech w pierwszej połowie XVI w. rozgrywające się między Cesarzem i katolickimi książętami Rzeszy a zwolennikami luteranizmu Trwająca od 1618 do 1648 r. wojna trzydziestoletnia pomiędzy niemieckimi katolikami a protestantami wspomaganymi także przez inne państwa (między innymi Szwecję i katolicką Francję, które popierały obóz protestancki) Wojna Północna, w wyniku której na początku XVIII stulecia Rosja zdobyła kosztem Szwecji rozległe posiadłości nad Bałtykiem Wojna siedmioletnia na początku drugiej połowy XVIII stulecia, dzięki której Anglia zyskała dominującą pozycję w koloniach 27. Nowożytne dzieje Polski można podzielić na trzy etapy: „Złoty” wiek XVI, gdy osiągnęła ona apogeum potęgi politycznej, była krajem wysoko rozwiniętej kultury i gospodarki „Srebrny” wiek XVII, w którym została dotkliwie zniszczona długotrwałymi konfliktami zbrojnymi (ze Szwecją, Rosją, Turcją) i wojną domową z mieszkającymi na Ukrainie Kozakami, ale zachowała suwerenność i, mimo dotkliwych strat, rozległe terytorium. Wiek XVIII, gdy mimo prób ratowania niepodległości, mocarstwa ościenne dokonały rozbiorów państwa. 28. I Rzeczpospolita to kraj rolniczy. Głównym towarem eksportowym było zboże. Dzięki pomyślnej koniunkturze cen w XVI stuleciu jego spław Wisłą i wywóz na zachód przez Gdańsk przynosił ogromne zyski, głównie polskiej szlachcie. 29. Społeczeństwo Rzeczypospolitej było bardzo zróżnicowane. W jego skład wchodzili przedstawiciele różnych stanów (szlachta, chłopi, mieszczanie, duchowieństwo), narodów (między innymi Polacy, Rusini, Litwini, Niemcy, Żydzi), religii (chrześcijanie, muzułmanie), wyznań (między innymi katolicy, prawosławni, protestanci i zachowujący charakterystyczne dla prawosławia formy kultu, ale uznający zwierzchność Papieża unici). 30. W 1573 r. uchwalono akt konfederacji warszawskiej, który gwarantował w Rzeczypospolitej tolerancję religijną. 31. Do Polski, na Litwę i ziemie ruskie docierały wszystkie nurty europejskiej kultury, twórczo się tu rozwijały i przybierały oryginalne formy. 32. W XVI stuleciu upowszechniło się odrodzenie. Zaowocowało stworzeniem podstaw polskojęzycznej literatury (Mikołaj Rej, Jan Kochanowski). W stylu renesansowym przebudowany został królewski zamek na Wawelu, powstała wspaniała kaplica zygmuntowska (miejsce pochówku ostatnich Jagiellonów) przy katedrze wawelskiej. 14 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron 33. Na formę polskiego baroku wielki wpływ wywarła ideologia zwana sarmatyzmem. 34. Pragnący zademonstrować swą potęgę magnaci (przedstawiciele najbogatszej szlachty) wznosili wspaniałe rezydencje. Jedną z nich jest pałac w Wilanowie. 35. Polskę w epoce nowożytnej (I Rzeczpospolitą) nazywamy Rzecząpospolitą Obojga Narodów ponieważ: Zawarta w średniowieczu unia z Litwą mająca początkowo charakter personalny, została pod koniec panowania Zygmunta Augusta w 1569 roku przekształcona w unię realną (unia lubelska) W ustroju państwa pojawiło się wiele elementów republikańskich. 36. Ustrój Rzeczypospolitej Obojga Narodów nazywamy demokracją szlachecką. Jej istotą było: Uprzywilejowanie stanu szlacheckiego przy zachowaniu jego wewnętrznej formalnej równości. Funkcjonowanie parlamentaryzmu (sejmików ziemskich, w których brać udział mógł każdy szlachcic oraz sejmu walnego złożonego z Króla, Senatu, i Izby Poselskiej, w skład której wchodzili przedstawiciele szlachty) Od śmierci Zygmunta Augusta na początku lat siedemdziesiątych XVI w. – elekcyjność tronu polegająca na wybieraniu monarchy przez ogół szlachty. 37. Najważniejsze przywileje nadane zostały szlachcie w średniowieczu oraz u progu epoki nowożytnej. Należy wśród nich wymienić: Przywilej koszycki (1374) w którym Ludwik Węgierski zwalniał szlachtę z podatku poradlnego (z wyjątkiem 2 groszy z łanu) Przywilej czerwiński, wydany przez Władysława Jagiełłę i zapewniający szlachcie nietykalność majątkową Przywilej jedlneńsko – krakowski (od pierwszych słów łacińskiego tekstu zwany neminem captivabimus), w którym Władysław Jagiełło gwarantował szlachcie nietykalność osobistą Przywilej cerekwicko – nieszawski, na mocy którego Kazimierz Jagiellończyk uzależniał nakładanie podatków i zwoływanie pospolitego ruszenia od zgody szlachty Przywilej nihil novi, (1505), który gwarantował, że „nic nowego” nie stanie się w państwie bez wspólnej zgody szlachty, Rady Królewskiej (Senatu) i Króla 38. W XVI i na początku XVII w. demokracja szlachecka funkcjonowała sprawnie i zapewniała państwu potęgę. W znacznej mierze było to następstwem mądrości politycznej polskiej szlachty, z której wywodziło się wielu wybitnych mężów stanu. Jednym z nich był żyjący w drugiej połowie XVI w. kanclerz i hetman Jan Zamoyski. 39. W stuleciu XVII ustrój zaczął ulegać degeneracji, co stało się jednym z czynników prowadzących do upadku Rzeczypospolitej. Jedną z przyczyn i przejawów owej degeneracji stało się konsekwentne przestrzeganie zasady jednomyślności podczas obrad Sejmu (zasada liberum veto) prowadzące do jego paraliżu. 15 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron 40. Niestety nie powiodły się próby reformy ustroju demokracji szlacheckiej. Ostatnią z nich była uchwalona 3 maja 1791 r. druga w świecie a pierwsza w Europie konstytucja (konstytucja 3 maja), która zniosła elekcyjność tronu i liberum veto, zlikwidowała istniejące jeszcze odrębności między Polską a Litwą oraz unowocześniła aparat państwowy. 41. Rzeczpospolita Obojga Narodów była jednym z największych państw europejskich. Jej terytorium obejmowało znaczną część Europy Środkowo Wschodniej jednocząc obszary należące do różnych kręgów cywilizacyjnych, zamieszkiwane przez przedstawicieli wielu narodów i wyznawców licznych religii. Terytorium to osiągnęło swe apogeum w pierwszej połowie XVII stulecia. Potem, w wyniku wojen, ulegało okrojeniu, a w XVIII stuleciu podzielone zostało pomiędzy sąsiadów. 42. Katastrofa państwa została w znacznej mierze spowodowana wyniszczającymi konfliktami trwającymi w XVII w. Bilans tych wojen był zdecydowanie ujemny, ale w ich trakcie wojska Rzeczypospolitej odniosły wiele zwycięstw, które trwale wpisały się w tradycję historyczną, znalazły odbicie w literaturze i stały się ważnym elementem polskiej świadomości narodowej. Najważniejsze z nich to: Bitwa pod Kirholmem (1605) , w której hetman Jan Karol Chodkiewicz pokonał wojska szwedzkie. Bitwa pod Kłuszynem (1610) – znakomite zwycięstwo Stanisława Żółkiewskiego nad wojskami rosyjskimi wspieranymi przez Szwedów „Odsiecz wiedeńska” (1683) – w wyniku której wojska tureckie oblegające Wiedeń rozgromione zostały dzięki udziałowi oddziałów polskich dowodzonych przez Jana III Sobieskiego 43. Wielką sławę i trwałe miejsce w panteonie bohaterów polskiej historii zdobył Stefan Czarniecki, przywódca walki przeciwko najazdowi szwedzkiemu Husarz (autor Stefano Della Bella) wg. (zwanemu potopem) w połowie XVII w. Wikipedii 44. W wymienionych wyżej (i wielu innych) bitwach decydującą rolę odegrała ciężka jazda zwana husarią – najznakomitsza tego typu formacja w Europie. Charakterystycznym elementem jej uzbrojenia były pionowe skrzydła przypięte do siodła lub zbroi jeźdźca. 45. Gdy w pierwszej połowie XVIII w. państwo polsko-litewskie przeżywało poważny kryzys wewnętrzny, rosła potęga krajów ościennych – Rosji, Prus i Austrii. W 1772 r. zagarnęły one część terytorium Rzeczypospolitej (pierwszy rozbiór Polski). 16 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron 46. Próbą ratowania zagrożonej niepodległości było zwołanie Sejmu (zwanego potem Wielkim lub Czteroletnim), który podjął szereg reform, a w roku 1791 uchwalił konstytucję 3 maja. 47. Grupa magnatów (najbogatszej szlachty) uznając, że konstytucja niszczy tradycyjne fundamenty ustrojowe i tym samym przyniesie państwu zgubę, zawiązała w Targowicy konfederację (związek zmierzający do osiągnięcia pewnego celu) zwracając się do Rosji o pomoc w przywróceniu dawnego porządku. Konfederacja targowicka stała się symbolem zdrady narodowej. 48. Wywołany w ten sposób konflikt zbrojny z Rosją (wojna w obronie konstytucji 3 maja) zakończył się klęską i drugim rozbiorem (1793). Udział w nim wzięły Prusy i Rosja. 49. Przeciwko tym państwom skierowane było powstanie, na czele którego stanął Tadeusz Kościuszko. Klęska powstania kościuszkowskiego spowodowała abdykację króla Stanisława Poniatowskiego i ostateczny upadek Rzeczypospolitej w 1795 r. (III rozbiór z udziałem Rosji, Prus i Austrii) 50. Wśród nowożytnych władców Polski należy zwłaszcza pamiętać o: Ostatnich przedstawicielach dynastii Jagiellonów – Zygmuncie Starym i Zygmuncie Auguście (wiek XVI). Podczas ich panowania ukształtował się system demokracji szlacheckiej. Obaj byli mecenasami sztuki i propagatorami renesansu. Stefanie Batorym (koniec wieku XVI), drugim z kolei władcy elekcyjnym. Toczył od długotrwałe, zwycięskie wojny z Moskwą. Zygmuncie III (przełom wieku XVI i XVII) wywodzącym się ze szwedzkiej dynastii Wazów. W czasie jego długiego panowania rozpoczęły się konflikty ze Szwecją, Rosją i Turcją trwające z przerwami niemal do końca XVII stulecia. Janie III Sobieskim, który zasłynął dzięki pomocy, jakiej udzielił Austrii pokonując oblegające Wiedeń wojska tureckie (odsiecz wiedeńska, 1683) Stanisławie Auguście Poniatowskim, który mimo wspierania sztuki, troski o gospodarkę i podjęcia próby reformy państwa, nie potrafił uchronić Rzeczypospolitej przed rozbiorami VI. WIEK XIX 1. Wydarzeniem najlepiej symbolizującym koniec epoki nowożytnej wydaje się być wybuch we Francji wielkiej rewolucji zwanej niekiedy burżuazyjną. Nazwa ta odzwierciedla przekonanie niektórych historyków, że czynnikiem sprawczym, motorem i głównym profitentem rewolucji była burżuazja – grupa społeczna wielkich właścicieli środków produkcji w sektorze pozarolniczym (kupców, przemysłowców, bankierów, kapitalistów itp.) 2. Najważniejszą przyczyną rewolucji był chaos społeczny i kryzys polityczny wywołane pogłębiającą się rozbieżnością pomiędzy formalnie stanową strukturą społeczeństwa i feudalnym charakterem państwa, a zmieniającą się (między innymi w wyniku upowszechnienia idei oświeceniowych i przeobrażeń gospodarczych) rzeczywistością społeczno – polityczną. 17 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron 3. W wyniku rewolucji trwale zlikwidowane zostały we Francji resztki feudalizmu (w tym stanowa struktura społeczeństwa) i na pewien czas ukształtował się ustrój republikański. 4. Zdobycze te utrwalone zostały w warunkach prowadzonej przez radykalne ugrupowanie jakobinów polityki krwawego terroru wobec przeciwników rewolucji, zwłaszcza wywodzących się ze szlachty oraz duchowieństwa. 5. Na początku (chronologicznie pojętego) XIX stulecia władzę w państwie przejął wybitnie uzdolniony wojskowy Napoleon Bonaparte, który wkrótce potem ogłosił się cesarzem. 6. Rewolucyjna, a potem napoleońska Francja toczyła nieustanne niemal wojny przeciwko innym państwom lub ich koalicjom. W wyniku tych wojen upowszechniały się idee rewolucyjne a państwo francuskie zyskiwało rolę europejskiego hegemona. Za najznamienitsze zwycięstwo Napoleona uznaje się rozegraną w 1805 r. bitwę pod Austerlitz, w której pokonane zostały wojska austriackie i rosyjskie. Jedną z niewielu, ale decydującą o losach wojen klęską francuską, była stoczona w 1815 r. bitwa pod Waterloo. 7. Do ugruntowania się w Europie przekonania o równości obywateli wobec prawa oraz nowoczesnego rozumienia pojęcia własności przyczynił się wprowadzony w wielu krajach kodeks prawa cywilnego zwany Kodeksem Napoleona. 8. Po zakończeniu wojen napoleońskich zwołany został do Wiednia kongres, którego ustalenia stały się fundamentem nowego porządku politycznego w Europie (systemu wiedeńskiego) 9. Wciągu XIX stulecia rewolucja przemysłowa objęła praktycznie całą Europę i Stany Zjednoczone. Wszędzie tam, gdzie dotarła, znaczna (niekiedy większa) część dóbr pozarolniczych wytwarzana była w systemie fabrycznym z zastosowaniem energii mechanicznej. 10. Najważniejszymi zmianami jakie zaszły w obrębie rolnictwa było uwłaszczenie (przejęcie ziemi na wyłączną własność przez chłopów) oraz upowszechnienie maszyn i nawozów sztucznych pozwalające na odejście od trójpolówki. 11. W XIX w. Europa przeżywała okres bardzo dynamicznego wzrostu demograficznego. 12. Ważnym następstwem przemian gospodarczych i społecznych była w Europie i USA urbanizacja. 13. Postanowienia kongresu wiedeńskiego ukształtowały sytuację, w której największymi potęgami europejskimi stały się Anglia, Rosja, Prusy, Francja i Austria. W drugiej połowie stulecia do grona mocarstw dołączyło Królestwo Włoch powstałe w wyniku połączenia różnych państw Półwyspu Apenińskiego oraz zjednoczone pod egidą Prus Niemcy (Cesarstwo Niemieckie zwane II Rzeszą). Coraz większą rolę w polityce światowej odgrywały Stany Zjednoczone. 14. W XIX w. niepodległość zyskały dawne kolonie Hiszpanii i Portugalii w Ameryce Północnej oraz wyzwalające się spod panowania Turcji kraje Półwyspu Bałkańskiego. 18 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron 15. Państwom europejskim (zwłaszcza Anglii, Francji, Niemcom oraz Rosji) podporządkowane zostały rozległe obszary Azji, Afryki, Oceanii. Zjawisko uzależniania różnych regionów świata od państw europejskich nazywamy kolonializmem. 16. Rozbieżne interesy mocarstw w Europie i w koloniach zaowocowały pod koniec XIX w. ukształtowaniem się dwóch bloków polityczno – militarnych: Trójprzymierza w skład którego wchodziły Niemcy, Austria i Włochy oraz złożonego z Anglii, Francji i Rosji Trójporozumienia zwanego Ententą. Narastający konflikt pomiędzy tymi ugrupowaniami doprowadził do wybuchu I wojny światowej. 17. Większość państw europejskich była monarchiami (jeden z wyjątków to Francja, która na początku lat siedemdziesiątych po raz trzeci w swych dziejach trwale stała się republiką). Na tronie Rosji zasiadali przedstawiciele dynastii Romanowych, Austrii – Habsburgów, a Niemiec – Hohenzollernów. 18. Ustrój państw ulegał ciągłej ewolucji. W wielu krajach wprowadzono konstytucje. Europejską normą stawało się istnienie partii politycznych oraz funkcjonowanie parlamentaryzmu opartego na coraz bardziej demokratycznych systemach wyborczych. Najwolniej te zmiany zachodziły w Rosji, która pozostawała państwem absolutyzmu carskiego (samodzierżawia) 19. Międzynarodowe oraz wewnętrzne stosunki polityczne w Europie uwarunkowane były ideologiami, z których najważniejsze to: wzywający do poszanowania tradycji konserwatyzm odwołujący się do idei wolności liberalizm dążący do zagwarantowania równości społecznej socjalizm, którego skrajnym odłamem był stworzony przez Karola Marksa marksizm wzywający do ogólnoświatowej rewolucji odwołujący się do sentymentów narodowych nacjonalizm. 20. Dynamika przemian gospodarczo – społecznych oraz ideologizacja życia politycznego prowadziły do wielu wstrząsów o charakterze rewolucyjnym. Jednym z nich była tak zwana wiosna ludów, która w roku 1848 objęła większość państw europejskich. 21. W dobie wielkiej rewolucji burżuazyjnej część polskich polityków pokładało nadzieję na odzyskanie niepodległości w zwycięstwach Francji nad mocarstwami rozbiorowymi. 22. W 1797 r. rząd francuski wyraził zgodę na utworzenie w Lombardii (zajętej przez wojska francuskie pod dowództwem Napoleona) polskich oddziałów, które przeszły do historii jako Legiony Polskie we Włoszech. Ich dowódcą był generał Jan Henryk Dąbrowski. W środowisku legionowym powstała pieśń zwana Mazurkiem Dąbrowskiego, która po I wojnie światowej stała się polskim hymnem narodowym. Autorem jej słów był Józef Wybicki. 19 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron 23. Po pokonaniu Prus i Rosji, Napoleon z części ziem zaboru pruskiego utworzył buforowe państewko – Księstwo Warszawskie, na tronie którego osadził króla Saksonii. Po wojnie z Austrią, Księstwo Warszawskie poszerzone zostało o część terytoriów zaboru austriackiego. Ważną rolę w życiu politycznym Księstwa odgrywał bratanek ostatniego króla Polski, dowódca armii – książę Józef Poniatowski. 24. Kongres wiedeński podjął decyzję o likwidacji Księstwa Warszawskiego i podziale większości jego terytorium pomiędzy Rosję i Prusy. Kraków stał się formalnie niepodległą Rzecząpospolitą Krakowską, która w połowie XIX w. wcielona została do Austrii. 25. Terytoria przyłączone do Królestwa Prus miały status Wielkiego Księstwa Poznańskiego, który nie oznaczał jednak rzeczywistej autonomii. 26. Zabór austriacki nazywano Galicją. W latach sześćdziesiątych Galicja (jak i inne prowincje państwa Habsburgów) otrzymała szeroką, autentyczną autonomię. 27. Na terytoriach wcielonych do Rosji car utworzył Królestwo Polskie, któremu nadał liberalną konstytucję. Królestwo cieszyło się szeroką autonomią. Wprawdzie Królem Polski miał być rosyjski car, ale stworzono polski Sejm, wojsko i złożony z Polaków rząd. Odrębność ta została ograniczona po powstaniu listopadowym i całkowicie zlikwidowana po powstaniu styczniowym. 28. Obszary zaboru rosyjskiego, które nie weszły w skład Królestwa Polskiego nazywano ziemiami zabranymi. 29. Na terytorium dawnej Rzeczypospolitej, które znalazło się w obrębie zaboru pruskiego, rosyjskiego i austriackiego, w różnym tempie zachodziły procesy społeczne i gospodarcze charakterystyczne dla innych części Europy. Kluczowe dla dalszych dziejów Polski było upowszechnianie się świadomości narodowej i skuteczna walka z brutalnymi próbami wynarodowienia (rusyfikacją i germanizacją). Ogromną, pozytywną rolę odegrał w tej walce Kościół Katolicki, który stał się ostoją (a niekiedy synonimem) polskości. 30. Zachodzące na terenie trzech zaborów procesy społeczne powodowały tworzenie się i nasilanie konfliktów pomiędzy różnymi narodami (Polakami, Litwinami, Ukraińcami, Żydami) 31. Problemem o fundamentalnym znaczeniu historycznym była walka o odzyskanie niepodległości. Spośród kilku zrywów powstańczych największe znaczenie miały powstanie listopadowe (1830) i styczniowe (1863). 32. Nadana Królestwu Polskiemu konstytucja nie spełniała aspiracji części społeczeństwa i w latach 1815 –1830 była wielokrotnie łamana, co stało się powodem tworzenia organizacji wysuwających hasło walki o pełną niepodległość. Twórcą jednego z takich spisków był Walerian Łukasiński, który został aresztowany przez carską policję i resztę życia spędził w więzieniu. Liderem innego spisku, zawiązanego w kształcącej oficerów polskiego wojska warszawskiej Szkole Podchorążych był Piotr Wysocki. 33. W Noc Listopadową (29/30 listopada 1830) spiskowcy wezwali do rozpoczęcia powstania. Krótko potem Sejm zdetronizował cara. 20 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron 34. Regularne działania zbrojne koncentrowały się głównie na terenie Królestwa Polskiego, ale powstanie objęło także część ziem zabranych. Mimo kilku zwycięskich bitew (między innymi w obronie Warszawy – pod Olszynką Grochowską), walki zakończyły się klęską. 35. Po upadku powstania listopadowego wielu jego uczestników opuściło ziemie polskie. Schronili się oni w Europie Zachodniej tworząc środowisko zwane wielką emigracją. 36. Po okresie brutalnych represji, pod koniec lat pięćdziesiątych nastał w Rosji okres względnej liberalizacji. Jej przejawem w stosunku do Polaków była między innymi zgoda na powierzenie polityki wewnętrznej w Królestwie Polskim Aleksandrowi Wielopolskiemu wywodzącemu się z bogatej rodziny ziemiańskiej. 37. Aleksander Wielopolski, zachowując pełną lojalność w stosunku do cara, starał się przeprowadzić zgodne z interesem narodowym reformy. Tej polityce przeciwstawiali się uczestnicy spisków („Biali” i „Czerwoni”) zmierzających do podjęcia kolejnej próby powstańczej. Dążąc do rozbicia tych spisków władze zarządziły brankę – masowy pobór do wojska, który miał być przeprowadzony w środowiskach patriotycznie nastawionej młodzieży. Branka stała się bezpośrednią przyczyną wybuchu w 1863 r. powstania styczniowego. 38. Walki powstańcze miały charakter partyzancki. Koncentrowały się na terenie Królestwa Polskiego, ale objęły także część ziem zabranych. Fenomenem było zorganizowanie sprawnie funkcjonującego państwa podziemnego. Ostatnim dyktatorem powstania był Romuald Traugutt ujęty i stracony na wiosnę 1864 r. 39. Po upadku powstania na długo zarzucono myśl o czynnej walce o niepodległość. Cele patriotyczne starano się realizować przez uświadamianie mas społecznych, aktywność gospodarczą, publicystyczną itd. 40. Pod koniec XIX w. zaczęły się na ziemiach polskich tworzyć partie, których programy inspirowane były nowoczesnymi ideologiami. W zaborze pruskim i austriackim mogły działać one legalnie i brać udział w życiu politycznym. W zaborze rosyjskim miały na ogół charakter konspiracyjny. 41. Spośród tych organizacji największe znaczenie miały: Działająca w zaborze rosyjskim, odwołująca się do marksizmu, ale priorytetowo traktująca hasło niepodległości, Polska Partia Socjalistyczna. Jednym z jej przywódców był Józef Piłsudski. (Uwaga!!! Elementem wiedzy koniecznej jest poprawna pisownia tego nazwiska) Ortodoksyjnie marksistowska i dążenia niepodległościowe traktująca jako zagrożenie dla sprawy robotniczej Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy (zabór rosyjski) Działające we wszystkich zaborach Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne odwołujące się do haseł nacjonalistycznych, którego głównym ideologiem był Roman Dmowski. Środowiska pozostające pod wpływem tej partii nazywano endecją. Partie chłopskie (między innymi galicyjskie Polskie Stronnictwo LudowePiast z Wincentym Witosem na czele). 21 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron VII. WIEK XX – I MIĘDZYWOJENNE WOJNA I DWUDZIESTOLECIE 1. Konflikty między Trójprzymierzem i Trójporozumieniem doprowadziły do wybuchu w roku 1914 pierwszej wojny światowej. Jej uczestnikami były Po stronie Ententy: między innymi Anglia, Francja, Rosja, Włochy, USA Po drugiej stronie: między innymi Niemcy, Austro-Węgry i Turcja. 2. I wojna światowa miała charakter totalny. W działania zbrojne zaangażowane były niespotykane wcześniej masy wojska oraz, na zapleczu frontu – ludność cywilna. Stosowano nowe rodzaje broni, między innymi czołgi, samoloty, gazy bojowe. 3. Jednym z symboli okrucieństwa I wojny światowej stała się rozegrana na terytorium Francji bitwa pod Verdun (1916). 4. W czasie wojny doszło w Rosji w 1917 r. do rewolucji lutowej i październikowej. Pierwsza z nich spowodowała obalenie caratu, a druga – przejęcie władzy przez kierujących się skrajnie pojmowaną ideologią marksistowską bolszewików. Bolszewicy (komuniści), na czele których stał Włodzimierz Lenin stworzyli podstawy okrutnego totalitaryzmu, który trwał w Rosji (Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich) niemal do końca XX stulecia. 5. I wojna światowa zakończyła się w 1918 roku, kiedy to Niemcy podpisały bardzo korzystny pokój z bolszewicką Rosją i doznały dotkliwej klęski na froncie zachodnim. 6. Po zakończeniu działań zbrojnych zwołano konferencję paryską. Podczas jej trwania ustalono warunki pokoju przedstawione pokonanym państwom. Niemcy podpisały traktat pokojowy w Wersalu. Dlatego system polityczny funkcjonujący w Europie po I wojnie światowej nazywamy ładem wersalskim. 7. Ważnym elementem tego ładu była ponadpaństwowa organizacja – Liga Narodów. Należały do niej (stale lub przez pewien okres) wszystkie wielkie mocarstwa oprócz Stanów Zjednoczonych. Liga Narodów nie potrafiła zapobiec wybuchowi w roku 1939 kolejnego ogólnoświatowego konfliktu (II wojny światowej). 8. Ta porażka została w znacznej mierze spowodowana agresywną polityką europejskich państw totalitarnych (Niemiec – III Rzeszy, ZSRR i Włoch) dążących do zburzenia systemu wersalskiego oraz nieudolnością i niekonsekwencją przywódców innych mocarstw, zwłaszcza Anglii i Francji nie potrafiących przeciwstawić się tym dążeniom 9. Systemy totalitarne, których twórcami byli w Rosji Lenin a następnie Józef Stalin, we Włoszech – Benito Mussolini, a w Niemczech – Adolf Hitler, polegały na ścisłym kontrolowaniu przez aparat państwowy wszystkich aspektów życia obywateli. Można wskazać kilka wspólnych cech totalitaryzmu, a między innymi Odwoływanie się do ideologii (w ZSRR – komunistycznej, we Włoszech – faszystowskiej, w Niemczech – narodowosocjalistycznej) przedstawiających uproszczony obraz świata, wzywających do rewolucyjnej 22 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron jego przebudowy i wskazujących wroga (w ZSRR – „klasy posiadające”, we Włoszech – „zgniły liberalizm”, w Niemczech – Żydzi) Kult wodza wzmacniany totalną propagandą Centralizacja aparatu państwowego i budowa systemu monopartyjnego Rozbudowa zbrodniczego aparatu terroru Agresywna polityka zagraniczna Ingerencja w mechanizmy gospodarcze, w Rosji polegająca na przejęciu przez państwo środków produkcji (ziemi, fabryk, infrastruktury) i zastosowanie centralnego planowania. 10. Wybuch I wojny światowej dawał Polakom nadzieję na korzystne zmiany w ich sytuacji, ponieważ po raz pierwszy od XVIII w. państwa rozbiorowe znalazły się w różnych obozach 11. Nadzieje te spełniły się po zakończeniu wojny. W 1918 r. proklamowane został niepodległe państwo polskie (II Rzeczpospolita). Stało się to możliwe dzięki: Długotrwałej walce z zaborcami od końca XVIII w. Niebywale korzystnej sytuacji międzynarodowej polegającej na tym, że wszystkie mocarstwa rozbiorowe doznały klęski (Rosja dodatkowo osłabiona rewolucjami – w starciu z Niemcami, a Austria i Niemcy – w wojnie z państwami Ententy), zaś zwycięzcy (Francja i USA) sprzyjali sprawie polskiej. Aktywności elit i społeczeństwa podczas wojny, w wyniku czego stworzone zostały zalążki aparatu administracyjnego oraz wojska a Polacy zyskali reprezentację uznawaną na arenie międzynarodowej. W tym aspekcie fundamentalnie ważna była działalność dwóch polityków: - Józefa Piłsudskiego, który w 1914 r. stając na czele utworzonej w Krakowie tak zwanej Pierwszej Kompanii Kadrowej próbował wzniecić powstanie na terenie zaboru rosyjskiego, następnie był dowódcą I Brygady Legionów walczących u boku armii austriackiej, a pod koniec wojny internowany został przez Niemców. Od wybuchu wojny Józef Piłsudski nie wiązał się z żadną partią polityczną (choć korzystał z poparcia PPS) - Ideowego lidera endecji, Romana Dmowskiego, który w roku 1917 stanął na czele działającego w Paryżu Komitetu Narodowego Polskiego. 12. Granice państwa polskiego ukształtowane zostały w efekcie decyzji konferencji paryskiej oraz konfliktów zbrojnych, a zwłaszcza: Trwających w 1918 i 1919 r walk polsko – ukraińskich, których ofiarami byli między innymi przedstawiciele polskiej młodzieży polegli w obronie Lwowa (Orlęta Lwowskie) Wojny polsko – sowieckiej, której kulminacją była zwycięska dla Polaków bitwa pod Warszawą („cud nad Wisłą”) w 1920 r. Powstania wielkopolskiego, które wybuchło w 1918 r. i doprowadziło do wyzwolenia Wielkopolski z rąk Niemców Powstań Śląskich, które wymusiły na państwach Ententy przyznanie Polsce części Górnego Śląska 23 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron 13. W skład II Rzeczypospolitej wchodziły terytoria wszystkich trzech zaborów, jej mieszkańcami byli między innymi Polacy, Ukraińcy, Żydzi Białorusini i Niemcy wyznawcy katolicyzmu, unici, prawosławni, protestanci. 14. U progu niepodległości państwo stanęło wobec wielu trudności gospodarczych. Niektóre z nich udało się przezwyciężyć. Wśród symboli tych sukcesów należy wymienić Podjęcie budowy portu w Gdyni i jego dynamiczną rozbudowę Przeprowadzoną przez rząd Władysława Grabskiego reformę wprowadzającą nową, silną walutę – złoty polski Budowę Centralnego Okręgu Przemysłowego, która miała unowocześnić polski przemysł oraz podnieść potencjał obronny Polski 15. Nie powiodły się natomiast próby ujednolicenia poziomu rozwoju gospodarczego państwa, przekształcenia Polski w kraj przemysłowy, likwidacji obszarów dotkliwej nędzy 16. Głowami II Rzeczypospolitej byli kolejno: Józef Piłsudski piastujący funkcję Tymczasowego Naczelnika Państwa, a następnie Naczelnika Państwa Prezydent Gabriel Narutowicz zamordowany tuż po wyborze Prezydent Stanisław Wojciechowski obalony w wyniku zamachu majowego Prezydent Ignacy Mościcki 17. Polska w okresie międzywojennym była republiką. Uchwalona przez Sejm w 1921 r. konstytucja marcowa miała niezwykle demokratyczny charakter, ale nie zapewniła młodemu państwu stabilizacji. Była to jedna z przyczyn przejęcia przez Józefa Piłsudskiego władzy (zamach majowy w 1926 r.) i ukształtowania podstaw autorytaryzmu usankcjonowanego konstytucją majową, która weszła w życie tuż po śmierci Piłsudskiego w 1935 r. 18. Polski autorytaryzm nie polegał na całkowitej likwidacji pluralizmu politycznego. Istniały i legalnie działały liczne partie. Najważniejsze z nich to: Polska Partia Socjalistyczna, Polskie Stronnictwo Ludowe utworzone w wyniku zjednoczenia kilku ugrupowań chłopskich i Stronnictwo Narodowe skupiające środowisko endeckie. 19. Nielegalnie i pod ścisła kontrolą przywódców ZSRR działała Komunistyczna Partia Polski 20. Kres istnieniu II Rzeczypospolitej położył wybuch drugiej wojny światowej VIII. WIEK XX – II WOJNA 1. II wojna światowa była największym w dotychczasowych dziejach konfliktem zbrojnym. Uczestniczyły w niej prawie wszystkie państwa świata, a działania zbrojne toczyły się w Europie, Afryce i na Dalekim Wschodzie (Azja i Oceania). 2. Decydującą rolę w rozstrzygnięciu wojny odegrały możliwości gospodarcze walczących państw, a w sensie ściśle militarnym – wykorzystanie najnowocześniejszych (czołgi, samoloty, lotniskowce) lub zupełnie nowych (bomba atomowa) rodzajów broni. 24 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron 3. W celu zwiększenia skuteczności działań zbrojnych, walczące mocarstwa (zwłaszcza Niemcy, Japonia i ZSRR) prowadziły zbrodniczą politykę wobec ludności cywilnej przeciwnika dopuszczając się aktów terroru wobec mieszkańców zajmowanych lub okupowanych terytoriów. 4. W trakcie wojny przywódcy niemieccy, inspirowani charakterystycznym dla ideologii narodowo-socjalistycznej rasizmem i antysemityzmem, podjęli decyzję „o ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej”. Efektem tej decyzji był holocaust (zagłada) większości europejskich Żydów mordowanych przez hitlerowców w obozach śmierci, z których największy to (zlokalizowany w pobliżu dzisiejszego Oświęcimia) Auschwitz – Birkenau. Symbolem wielkiego heroizmu stało się powstanie Żydów broniących się przed wywózką do obozów zagłady z warszawskiego Getta. 5. Charakterystyczną cechą drugiej wojny światowej była zmienność składu walczących koalicji. Początkowo państwom – agresorom (Niemcom i związanemu z nimi układem (pakt Ribbentrop-Mołotow) ZSRR, Japonii i Włochom oraz ich sojusznikom) przeciwstawiały się państwa napadnięte lub pragnące bronić systemu wersalskiego (między innymi Polska, Francja, Anglia). W 1941 r., po ataku Niemiec na Związek Radziecki oraz zbombardowaniu przez Japonię amerykańskiej bazy morskiej w Pearl Harbour, ukształtowała się tak zwana Wielka Koalicja, w obrębie której dominowały trzy mocarstwa – Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i ZSRR. 6. W Europie wojna rozpoczęła się w 1939 roku, gdy 1 września Polska została zaatakowana przez wojska niemieckie, a 17 września – radzieckie. 7. W pierwszej fazie konfliktu agresorzy odnosili spektakularne sukcesy. W Europie jedynym państwem, które potrafiło skutecznie obronić się przed atakiem była Anglia (powietrzna „bitwa o Anglię”). 8. Przełomem okazał się rok 1942. Sukcesy aliantów pod Midway (wygrana przez Amerykanów bitwa morska na Pacyfiku), El-Alamein (klęska Niemców w Płn. Afryce) i Stalingradem (zwycięska dla Armii Czerwonej bitwa na froncie wschodnim zakończona na początku 1943 r.) stały się zapowiedzią ostatecznej klęski Niemiec, Włoch i Japonii. 9. Po wycofaniu się z wojny Włoch, a następnie otwarciu II frontu w Europie (desant wojsk alianckich w Normandii, 1944), zdobyciu przez wojska radzieckie Berlina (1945) oraz amerykańskim ataku jądrowym na japońskie miasta Hiroszimę i Nagasaki, Niemcy (w maju 1945) i Japonia (we wrześniu 1945) zmuszone zostały do bezwarunkowej kapitulacji. 10. W czasie trwania działań zbrojnych kształtowały się fundamenty powojennego systemu politycznego. Najważniejsze decyzje zapadały na spotkaniach „wielkiej trójki”: Prezydenta USA, Premiera Wielkiej Brytanii oraz przywódcy ZSRR. W czasie wojny Francis Delano Roosvelt, Winston Churchill i Józef Stalin spotkali się w Teheranie, a następnie na początku roku 1945 – w Jałcie. Tuż po zakończeniu działań zbrojnych przywódcy mocarstw (w innym nieco składzie) rozmawiali w Poczdamie. 11. Najważniejszą częścią ustaleń była (przyjęta bez wiedzy zainteresowanych narodów i rządów) zasada podziału Europy i świata na strefy wpływów. W 25 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron strefie sowieckiej znalazła się Europa Środkowa i Wschodnia. Wyraźnym znakiem tej sytuacji stały się nowe granice. Państwa bałtyckie (Litwa, Łotwa i Estonia) wcielone zostały do ZSRR, Polska utraciła obszary wschodnie warunkowo zyskując „przyrost terytorialny na zachodzie i północy”, Niemcy podzielone zostały na strefy okupacyjne, z których później ukształtowały się dwa państwa – socjalistyczna Niemiecka Republika Demokratyczna i powiązana z Zachodem Republika Federalna Niemiec) 12. Wojna obronna Polski (kampania wrześniowa) zakończyła się dotkliwą klęską. Stało się tak w konsekwencji ogromnej przewagi agresorów oraz braku realnej pomocy ze strony sojuszników – Anglii i Francji, mimo znakomitej postawy polskich żołnierzy. Ich bohaterstwo symbolizuje między innymi obrona Westerplatte – polskiej placówki wojskowej na terenie Gdańska. 13. Terytorium II Rzeczypospolitej dostało się pod okupację radziecką i niemiecką. Część zajętych obszarów wcielono do ZSRR albo III Rzeszy, na części utworzono okupowaną przez wojska niemieckie i nie mającą żadnych znamion odrębności lub samodzielności politycznej Generalną Gubernię. Społeczeństwo polskie poddane zostało brutalnej okupacji, terrorowi, deportacjom i eksterminacji. Dramatycznie obniżył się poziom życia, a okupanci bezwzględnie zwalczali polską kulturę. 14. Krótko po wybuchu wojny niemiecko – radzieckiej całość terytorium II Rzeczypospolitej wpadła w ręce niemieckie. 15. Przed ostateczną klęską Prezydent Ignacy Mościcki, premier i wódz naczelny opuścili terytorium państwa w przekonaniu, że będzie to korzystne dla skutecznej kontynuacji oporu. W całkowitej zgodzie z konstytucją kwietniową powołano nową głowę państwa i rząd. Władze Polski na wychodźstwie (od późniejszego miejsca rezydowania określane jako „rząd londyński”) kontynuowały walkę o niepodległość. 16. Pierwszym premierem rządu polskiego na wychodźstwie był Władysław Sikorski. Jeszcze w czasie wojny zginął on w katastrofie lotniczej w niewyjaśnionych dotąd okolicznościach. 17. Po ataku Hitlera na Związek Radziecki rząd Władysława Sikorskiego nawiązał z tym państwem stosunki dyplomatyczne i zawarł układ, na mocy którego zapowiedziano utworzenie polskiego wojska w ZSRR. W skład Armii Polskiej, której dowódcą został Władysław Anders, weszli żołnierze internowani przez władze sowieckie po klęsce wrześniowej oraz obywatele II Rzeczypospolitej deportowani w głąb Rosji. Wobec nacisków Stalina, po częściowym sformowaniu, oddziały te zostały ewakuowane z terenów ZSRR. 18. Po odkryciu i ujawnieniu przez Niemców w Katyniu koło Smoleńska masowych grobów polskich oficerów zamordowanych na rozkaz władz radzieckich, Stalin zerwał stosunki dyplomatyczne z Polską coraz bezwzględniej dążąc do jej uzależnienia po zakończeniu wojny. 19. Oddziały polskie formowane na Zachodzie brały aktywny udział w walce przeciwko Niemcom. Największą sławę zdobyli (i rzeczywisty wpływ na wynik działań mieli) polscy lotnicy walczący w Bitwie o Anglię oraz żołnierze 26 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron Armii Andersa – zdobywcy Monte Cassino (kulminacji ważnego pasa umocnień we Włoszech). 20. Na okupowanym terytorium II Rzeczypospolitej ukształtowało się kierowane przez Rząd Polski na Wychodźstwie Polskie Państwo Podziemne. Była to największa, najbardziej masowa i najsprawniej działająca organizacja spośród wszystkich struktur konspiracyjnych w czasach II wojny światowej. 21. Podziemne Państwo Polskie dysponowało liczącą kilkaset tysięcy żołnierzy Armią Krajową prowadzącą walkę z okupantem niemieckim. Jej Komendantami Głównymi byli kolejno: Stefan „Grot” Rowecki Tadeusz „Bór” Komorowski Leopold Okulicki „Niedźwiadek” 22. Kulminacją tej walki stało się rozpoczęte 1 sierpnia 1944 r i trwające przeszło dwa miesiące Powstanie Warszawskie. Mimo wielkiego bohaterstwa, powstańcom nie udało się wyzwolić stolicy. Dotkliwa klęska spowodowana była druzgocącą przewagą Niemców, mało efektywną pomocą sojuszników zachodnich i brakiem wsparcia ze strony Armii Czerwonej, która osiągnąwszy linię Wisły mogła takiej pomocy udzielić. O bierności Sowietów zadecydowało wyrachowanie polityczne, a nie względy militarne. 23. Od początku 1944 roku, krok po kroku, ziemie polskie zajmowane były przez armię radziecką oraz walczące u jej boku (kontrolowane przez Stalina i tworzone po ewakuacji z ZSRR Armii Andersa) oddziały polskie pod dowództwem Zygmunta Berlinga. 24. Terytoria na wschód od tak zwanej linii Curzona (zbliżonej do dzisiejszej wschodniej granicy Polski) zostały trwale wcielone do ZSRR. Obszary leżące na zachód od tej linii przekazywane były pod administrację struktur politycznych tworzonych przez polskich komunistów skupionych w powstałej podczas wojny Polskiej Partii Robotniczej. Struktury te, zachowując bezwzględną lojalność wobec Stalina rozpoczęły połączoną z terrorem (zwłaszcza wobec żołnierzy Armii Krajowej) sowietyzację kontrolowanych przez siebie ziem. 25. Po zakończeniu działań zbrojnych, na mocy porozumień zawartych w Jałcie pomiędzy rządami ZSRR, USA i Anglii oraz za pośrednictwem ich przedstawicieli, powołano Tymczasowy Rząd Jedności Narodu, który uznany został przez zwycięskie mocarstwa. Większość członków TRJN stanowili komuniści, a jedynym niezależnym politykiem w jego składzie był Stanisław Mikołajczyk (były premier rządu „londyńskiego”). W ten sposób Polska znalazła się w strefie wpływów sowieckich. IX. WIEK XX – KOMUNIZMU) OKRES POWOJENNY (DO UPADKU 1. System polityczny funkcjonujący w świecie po zakończeniu II wojny nazywano porządkiem (?) jałtańskim. Najważniejszymi jego cechami były: Opisany przez Winstona Churchilla jako „zapadnięcie w poprzek kontynentu [europejskiego] żelaznej kurtyny” i symbolizowany przez 27 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron wzniesiony na początku lat sześćdziesiątych „mur berliński” podział świata na: - Pozostający w strefie wpływów radzieckich Wschód (ZSRR, Polska, NRD, Czechosłowacja, Bułgaria, Rumunia, Węgry czyli tak zwane „państwa demokracji ludowej”) wielowymiarowo (pod względem politycznym, ideowym, gospodarczym) zniewolony przez sowiecki totalitaryzm. - Zachód (kraje Europy Zachodniej, USA i ich sojusznicy) – obszar wolnorynkowej gospodarki, liberalizmu ideologicznego i demokracji jako dominującego systemu politycznego Istnienie „trzeciego świata” (na ogół biednych i zacofanych, zróżnicowanych pod względem gospodarczym, ustrojowym oraz cywilizacyjnym krajów Azji, Afryki, Ameryki Południowej) – regionu będącego obszarem ścierających się wpływów sowieckich i zachodnich Wzmocnienie omówionego wyżej podziału ukształtowaniem się dwóch bloków polityczno militarnych: Paktu Północnoatlantyckiego (NATO) skupiającego USA i ich sojuszników oraz Układu Warszawskiego zrzeszającego ZSRR i jego wasali. Istnienie obejmującej większość państw świata Organizacji Narodów Zjednoczonych, w której decydującą rolę odgrywały USA, Anglia, Francja, Chiny i ZSRR (obecnie Rosja) – mocarstwa skupione w Radzie Bezpieczeństwa ONZ i będące jej Stałymi Członkami. Stan stosunków pomiędzy supermocarstwami (ZSRR oraz USA) określany mianem „zimnej wojny”, która trwała w warunkach nasilających się zbrojeń jądrowych i polegała na nieustannej konfrontacji gospodarczej, ideowej, politycznej, militarnej bez uciekania się do bezpośrednich starć zbrojnych. 2. Najbardziej dramatycznymi konfliktami zimnowojennymi, które mogły spowodować przekształcenie się zimnej wojny w trzecią wojnę światową były: Kryzys berliński (koniec lat czterdziestych) który polegał na sprzecznej z wcześniejszymi porozumieniami blokadzie Berlina Zachodniego przez ZSRR Wojna koreańska (początek lat pięćdziesiątych), która rozpoczęła się atakiem wojsk komunistycznej Korei Północnej na wspieraną przez USA Koreę Południową, a zakończyła powstrzymaniem agresorów przez wojska amerykańskie Wojna wietnamska (lata sześćdziesiąte i początek siedemdziesiątych), w której Stanom Zjednoczonym nie udało się zapobiec zajęciu Wietnamu Południowego przez wojska komunistycznego Wietnamu Północnego, co w znacznej mierze było wynikiem antywojennych postaw społeczeństw i lewicujących elit USA oraz Europy Zachodniej Trwający wiele dziesięcioleci (i nie zakończony do dzisiaj) konflikt pomiędzy utworzonym po wojnie, wspieranym przez USA żydowskim państwem Izrael a społecznością arabską oraz wspieranymi przez ZSRR państwami arabskimi. 28 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Inwazja w Afganistanie podjęta pod koniec lat siedemdziesiątych przez ZSRR. Dramatycznymi konfliktami wstrząsane były też państwa obozu sowieckiego, w których społeczeństwa (a niekiedy i niewielka część elit władzy) buntowały się przeciwko totalitaryzmowi oraz dominacji ZSRR. Najważniejsze z tych konfliktów (mających miejsce poza Polską) to brutalnie stłumione przez sowiecką armię powstanie węgierskie (1956) i „praska wiosna” (1968) Stabilizacji państw zachodnich zagrażały między innymi dynamiczne przemiany społeczne (młodzieżowa rewolta w 1968 r.), terroryzm czy nieprawidłowości w funkcjonowaniu demokracji (afera Watergate, w wyniku której ustąpić musiał Prezydent USA) W efekcie zimnej wojny w połowie lat siedemdziesiątych ZSRR znalazł się u szczytu potęgi militarnej. Jednocześnie nasilały się we wszystkich państwach socjalistycznych (zwłaszcza w Polsce) objawy gospodarczego, ideologicznego i politycznego kryzysu. Próbę ratowania imperium sowieckiego podjął na początku lat osiemdziesiątych nowy przywódca ZSRR – Michał Gorbaczow, który przeprowadził bardzo ograniczone reformy wewnętrzne. W tym czasie kraje Zachodu przeżywały okres dynamicznego wzrostu gospodarczego stymulowanego rozwojem najnowocześniejszych technologii oraz rozpoczynającą się rewolucją informatyczną. Konsekwentna polityka Prezydenta USA Ronalda Reagana skierowana przeciwko „imperium zła” (jak określał on Związek Radziecki) doprowadziła do uzyskania suwerenności i porzucenia komunizmu przez państwa „demokracji ludowej” w wyniku tak zwanej „jesieni ludów” w 1989 r. W tym samym roku zburzony został mur berliński, rok później doszło do zjednoczenia Niemiec, a krótko potem rozpadł się ZSRR. Na jego miejscu powstały niepodległe Litwa, Łotwa, Estonia, Białoruś, Ukraina, Rosja i kilka innych państw. Po zakończeniu II wojny światowej władzę w Polsce przejęli komuniści. Mimo braku akceptacji społecznej było to możliwe wskutek: Poparcia Stalina, a zwłaszcza obecności na ziemiach polskich Armii Czerwonej i oddziałów NKWD (sowieckiego aparatu terroru) Kontrolowaniu rozmieszczonych w kraju polskich oddziałów wojskowych Rozbudowie aparatu terroru (Urzędy Bezpieczeństwa, Milicja Obywatelska) brutalnie prześladującego rzeczywistych, potencjalnych i urojonych przeciwników Dominacji w Tymczasowym Rządzie Jedności Narodu Zdradzie sojuszników zachodnich (Anglii, Francji, USA), którzy wycofali poparcie dla Rządu Polskiego na Wychodźstwie. Do końca lat czterdziestych miało miejsce „utrwalenie władzy ludowej” (trafnie oddający rzeczywistość termin propagandy komunistycznej). W tym czasie W drodze wojny domowej wyeliminowano zbrojne podziemie niepodległościowe, a nakręcając spiralę terroru zlikwidowano także legalną opozycję i spacyfikowano niechętne władzom środowiska społeczne 29 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron W następstwie tak zwanej reformy rolnej i nacjonalizacji przemysłu zbudowano fundamenty centralnie planowanej gospodarki typu sowieckiego Wprowadzono totalitarny, monopartyjny system polityczny. Jedynym niezależnym ugrupowaniem stała się Polska Zjednoczona Partia Robotnicza powstała w grudniu 1948 r. z połączenia PPR i PPS. Na jej czele stanął bezwzględnie lojalny wobec Stalina Bolesław Bierut. Manipulowano społeczeństwem, między innymi fałszując wyniki tak zwanego referendum ludowego i pierwszych wyborów parlamentarnych Zaczęto brutalnie wypierać Kościół Katolicki z różnych obszarów życia społecznego 10. Ukoronowaniem tych przemian był nowy ład prawny usankcjonowany w roku 1951 tak zwaną konstytucją stalinowską, która przetrwała aż do upadku komunizmu. Na mocy tej konstytucji państwo polskie określone zostało jako Polska Rzeczpospolita Ludowa. 11. Polska gospodarka była zacofana, energochłonna, niewydolna i nie mogła zaspokoić potrzeb mieszkańców. Było to spowodowane między innymi: Systemem centralnego planowania Zawłaszczeniem przez państwo handlu, środków produkcji w przemyśle oraz dążeniem do pełnej kolektywizacji rolnictwa (na szczęście nieskutecznym) Wadliwą strukturą własności ziemi zdominowaną przez niewielkie, kilkuhektarowe gospodarstwa prywatne i ogromne, ale nieudolnie zarządzane Państwowe Gospodarstwa Rolne Sztucznie promowaną przewagą przemysłu ciężkiego. Symbolem jego rozbudowy stała się Huta imienia Lenina (Nowa Huta) wybudowana na początku lat pięćdziesiątych Surowcowym charakterem eksportu do krajów Zachodu Gospodarczym uzależnieniem od ZSRR Eliminacją wszelkich mechanizmów rynkowych Ograniczaniem przedsiębiorczości obywateli 12. W latach siedemdziesiątych władze pod kierownictwem Edwarda Gierka próbowały unowocześnić gospodarkę zaciągając kredyty w krajach zachodnich i kupując za uzyskane środki licencje na produkcję nowoczesnych dóbr. Mimo przejściowych sukcesów (poprawa sytuacji rynkowej rozbudowa infrastruktury, inwestycje), ta polityka zakończyła się katastrofą, ponieważ nie połączono jej z likwidacją wymienionych wyżej strukturalnych wad polskiego systemu gospodarczego. W latach osiemdziesiątych (w okresie stanu wojennego) postępowała gospodarcza katastrofa, której symbolem był kartkowy system dystrybucji większości dóbr oraz wysoka inflacja. 13. Zmiana granic, wojenne i powojenne migracje, eksterminacja Żydów dokonana przez hitlerowców, wyeliminowanie przez komunistów ziemiaństwa, burżuazji i przedwojennej inteligencji, totalna propaganda – były to czynniki, które spowodowały, że społeczeństwo polskie przestało być zróżnicowane w stopniu charakterystycznym dla I czy II Rzeczypospolitej. 30 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron 14. Po II wojnie światowej ogromnie ważnym czynnikiem życia społecznego, kulturalnego i politycznego stał się Kościół Katolicki. Pod kierunkiem Prymasa Tysiąclecia, księdza Stefana Wyszyńskiego, potrafił oprzeć się on dążeniom władz do ateizacji społeczeństwa. Prowadząc nowoczesną i ofiarną pracę duszpasterską stawał się największym autorytetem narodowym. Wyniesienie w 1978 r na tron papieski arcybiskupa krakowskiego Karola Wojtyły jest jednym z najważniejszych wydarzeń w dziejach Polski 15. Polska Rzeczpospolita Ludowa przez cały czas swego istnienia była niesuwerennym państwem totalitarnym. Władza komunistów nigdy nie została usankcjonowana wolnymi wyborami. Totalitaryzm osiągnął swe apogeum na początku lat pięćdziesiątych, ale jego cechy (terror i mordowanie przeciwników, brak pluralizmu politycznego, cenzura, instrumentalizacja prawa itd.) dają się obserwować aż do 1989 roku. 16. Polska przeżywała po wojnie szereg dramatycznych konfliktów politycznych. W 1956 r. miał miejsce tak zwany przełom październikowy. Wywołane sytuacją gospodarczą i rozczarowaniem społeczeństwa strajki i demonstracje w Poznaniu zostały krwawo stłumione, ale nastąpiła trwała (choć względna) liberalizacja polityki wewnętrznej. Pierwszym Sekretarzem KC PZPR został Władysław Gomułka. W 1968 r. doszło do protestów w środowiskach akademickich i inteligenckich. Bezpośrednią ich przyczyną był zakaz inscenizacji „Dziadów” Adama Mickiewicza w jednym z warszawskich teatrów. Władze spacyfikowały strajki i demonstracje rozpętując nagonkę antysemicką. W efekcie wielu Żydów i Polaków opuściło kraj, co spowodowało szkody w życiu intelektualnym i wyrządziło ogromną szkodę opinii o Polsce na Zachodzie Europy i w USA. W roku 1970 miały miejsce tak zwane wypadki grudniowe. Wojsko i Milicja krwawo stłumiły wywołane katastrofalną sytuacją gospodarczą strajki w Gdańsku i innych miastach Wybrzeża. Funkcję I Sekretarza KC PZPR objął Edward Gierek W 1976 r. podwyżki cen wywołały niepokoje w podwarszawskim Ursusie oraz w Radomiu. Obrony brutalnie represjonowanych uczestników strajków podjęła się grupa intelektualistów, którzy utworzyli Komitet Obrony Robotników. Jednym z nich był Jacek Kuroń. W roku 1980 r., strajki objęły praktycznie cały kraj, a przede wszystkim Gdańsk, Szczecin i Śląsk. Pod koniec sierpnia władze podpisały porozumienie z Komitetem Strajkowym w Gdańsku, na mocy którego zgodziły się na utworzenie Niezależnego Samodzielnego Związku Zawodowego „Solidarność” 17. Solidarność, na czele której stanął jeden z przywódców gdańskiego strajku – Lech Wałęsa, była pierwszą od zakończenia wojny niezależną polską organizacją. Miliony jej członków liczyły, że doprowadzi ona do demokratyzacji państwa i skutecznych reform gospodarczych. Te nadzieje załamały się 13 grudnia 1981 roku po wprowadzeniu przez władze kierowane przez Wojciecha Jaruzelskiego stanu wojennego. 31 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron 18. Mimo surowych represji, tysięcy internowanych, dziesiątek zamordowanych (między innymi podczas pacyfikacji strajkującej kopalni „Wujek” w grudniu 1981 r.), nie udało się rządowi rozbić struktur organizacyjnych „Solidarności” i zdławić wolnościowych dążeń społeczeństwa. 19. Wobec postępującej katastrofy gospodarczej, osłabienia dotychczasowego protektora – ZSRR i niemożności pozyskania poparcia społecznego, władze zdecydowały się na podjęcie rozmów z przedstawicielami działającej dotychczas nielegalnie opozycji skupionej wokół Lecha Wałęsy. Na mocy tak zwanych porozumień okrągłego stołu zdecydowano się na zmianę konstytucji i przeprowadzenie częściowo wolnych wyborów „kontraktowych”. 20. Wybory te odbyły się w czerwcu 1989 r. i przyniosły stronie rządowej dotkliwą klęskę. Dzięki temu możliwe stało się powołanie pierwszego niekomunistycznego rządu, na czele którego stanął związany z solidarnościową opozycją Tadeusz Mazowiecki. 21. Rząd Tadeusza Mazowieckiego podjął reformy kontynuowane przez jego następców. W ich efekcie Polska stała się suwerennym, pełnoprawnym podmiotem polityki międzynarodowej, członkiem NATO i Unii Europejskiej Zlikwidowano system totalitarny, przywrócono demokrację i pluralizm polityczny, w 1997 roku uchwalono nową konstytucję fundamentalnie zwiększając rolę lokalnych samorządów. Uzdrowiono polską gospodarkę wprowadzając mechanizmy wolnorynkowe, prywatyzując część przemysłu i infrastruktury, pobudzając przedsiębiorczość Polaków. 22. Te przemiany nie były bezbolesne. Przyniosły długotrwałą stagnację, wywołały szereg patologii takich jak bezrobocie i korupcja, spowodowały destabilizację sceny politycznej, ale przywróciły Polskę do kręgu cywilizacji zachodniej. 23. Po 1989 roku Prezydentami Rzeczypospolitej Polskiej byli Wojciech Jaruzelski, wybrany przez Sejm i Senat wyłonione w wyborach „kontraktowych” Lech Wałęsa, pierwszy Prezydent wybrany w wyborach powszechnych Aleksander Kwaśniewski, wywodzący się ze środowisk postkomunistycznych Lech Kaczyński w czasach PRL związany z opozycją X. PODSTAWY GEOGRAFII HISTORYCZNEJ POLSKI Musisz umieć niżej wymienione miasta oraz symbolizowane przez nie terytoria: Wskazać na dowolnej mapie historycznej oraz zaznaczyć (wskazać) na mapie konturowej Wykorzystując podane niżej informacje – określić ich przynależność państwową, zwłaszcza w stosunku do państwa polskiego Rozpoznać zarys granic - Polski wczesnopiastowskiej 32 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron Królestwa Polskiego w czasie panowania Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego - Polski u schyłku średniowiecza (po wojnie trzynastoletniej) - Pierwszej Rzeczypospolitej w XVI stuleciu, w przeddzień rozbiorów, po I oraz po II rozbiorze - Księstwa Warszawskiego w 1807 i 1809 r. - Królestwa Polskiego (Kongresowego) - II Rzeczypospolitej - Polski po II wojnie światowej 1. Gdańsk symbolizujący Pomorze Gdańskie Gdańsk i Pomorze Gdańskie okresowo należały do Polski wczesnopiastowskiej. Władysław Łokietek przyłączył je do odbudowywanego przez siebie państwa, ale na początku XIV w. utracił na rzecz Krzyżaków Kazimierz Wielki zaakceptował ten stan w pokoju kaliskim Kazimierz Jagiellończyk odzyskał Gdańsk i Pomorze Gdańskie w wyniku wojny trzynastoletniej Odtąd nieprzerwanie pozostawały one w obrębie Rzeczypospolitej aż do rozbiorów Pomorze Gdańskie zagarnięte zostało przez Prusy podczas pierwszego, a Gdańsk – w wyniku drugiego rozbioru W czasach napoleońskich Pomorze pozostawało częścią Prus, ale Gdańsk przejściowo stał się Wolnym Miastem Po kongresie wiedeńskim Gdańsk powrócił do Prus. Po pierwszej wojnie światowej Pomorze Gdańskie przyłączone zostało do Polski, Gdańsk zaś stał się Wolnym Miastem Po wybuchu II wojny Pomorze Gdańskie i Gdańsk wcielone zostały do III Rzeszy Po zakończeniu wojny stały się częścią Polski 2. Szczecin symbolizujący Pomorze Szczecińskie (Zachodnie) Uzależniony został od Polski w czasach wczesnopiastowskich, ale ta zależność nie była stała Od 1138 r., aż do zakończenia II wojny światowej pozostawał poza państwem polskim. W XIX w. należał do Prus. Po zakończeniu II wojny stał się częścią Polski 3. Poznań symbolizujący Wielkopolskę Od czasów Mieszka I do rozbiorów nieprzerwanie był częścią państwa polskiego W czasie II rozbioru zagarnięty został przez Prusy Był częścią Księstwa Warszawskiego od początku do końca jego istnienia. Po kongresie wiedeńskim powrócił do Prus stając się stolicą Wielkiego Księstwa Poznańskiego stworzonego na terenie Wielkopolski Po I wojnie światowej przyłączony został do II Rzeczypospolitej Podczas II wojny światowej wcielony został do III Rzeszy Po wojnie powrócił do Polski - 33 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron 4. Wrocław symbolizujący Śląsk, a od XIX w. – Dolny Śląsk Przyłączony został do państwa Piastów przez Mieszka I Nie wszedł w skład Królestwa Polskiego po jego odrodzeniu i uzależniony został od Czech Stan ten zaakceptował Kazimierz Wielki Na początku XVI w., wraz z Czechami Śląsk przypadł Habsburgom W połowie XVIII w. zagarnięty został przez Prusy Po I wojnie Wrocław i Dolny Śląsk pozostały przy państwie niemieckim Po zakończeniu II wojny powróciły do Polski 5. Katowice symbolizujące od XIX w. Górny Śląsk Do zakończenia I wojny światowej losy Górnego Śląska były identyczne jak Dolnego Górny Śląsk z Katowicami przyłączony został do II Rzeczypospolitej W czasie II wojny wcielony został do III Rzeszy Po wojnie ponownie stał się częścią Polski 6. Mazowsze symbolizowane do XVI w. przez Płock, a od XVI w. – przez Warszawę Niemal nieprzerwanie było częścią Polski wczesnopiastowskiej Nie weszło w skład Królestwa Polskiego w czasach Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, ale stało się jego lennem. Od XV do początków XVI w. krok po kroku wcielane było do Polski. W zakresie koniecznym nie musisz znać szczegółów tego procesu. Warszawa stała się stolicą Polski w czasie panowania Zygmunta III Wazy W czasie rozbiorów Mazowsze podzielone zostało pomiędzy Prusy, Rosję i Austrię. Warszawa zagarnięta została przez Prusy w roku 1795. Mazowsze było częścią Księstwa Warszawskiego Po kongresie wiedeńskim stało się częścią Królestwa Polskiego, którego stolicą była Warszawa. W 1915 r. dostało się pod okupację niemiecką Po I wojnie weszło w skład II Rzeczypospolitej. Warszawa była stolicą państwa, W czasie II wojny Mazowsze dostało się pod okupację niemiecką. Jego część wcielono do III Rzeszy, a resztę (z Warszawą) – przyłączono do Generalnej Guberni Po zakończeniu wojny pozostawało w granicach Polski, której stolicą była Warszawa. 7. Kraków i symbolizowana przezeń (nie zawsze precyzyjnie) Małopolska (od XIX w. – Małopolska (Galicja) Zachodnia Stały się częścią Polski w czasach Mieszka I lub Bolesława Chrobrego Weszły w skład odbudowanego przez Władysława Łokietka Królestwa Polskiego i pozostawały częścią Rzeczypospolitej aż do jej upadku. Kraków był stolicą państwa do czasów Zygmunta III Wazy. W wyniku rozbiorów Małopolska została podzielona pomiędzy różne państwa. W III rozbiorze Kraków przypadł Austrii W 1809 r. przyłączony został do Księstwa Warszawskiego 34 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron Na kongresie wiedeńskim nadano mu status Wolnego Miasta (Rzeczypospolitej Krakowskiej) W 1846 r. wcielony został do zaboru austriackiego (Galicji) Po I wojnie, wraz z całą Małopolską przyłączony został do II Rzeczypospolitej. W czasie II wojny Kraków znalazł się w obrębie Generalnej Guberni i był siedzibą Generalnego Gubernatora Po wojnie powrócił do Polski. 8. Wilno i symbolizowana przezeń Wileńszczyzna W średniowieczu była obszarem, gdzie kształtowała się państwowość litewska Związana została z Polską – w XIV w. na mocy unii personalnej, a od 1569 – realnej. Wilno nieprzerwanie pozostawało częścią I Rzeczypospolitej do III rozbioru, kiedy to zagarnięte zostało przez Rosję. Po rozbiorach, aż do końca I wojny było częścią zaboru rosyjskiego (ziem zabranych) W okresie I wojny i bezpośrednio po jej zakończeniu przechodziło z rąk do rąk (nie musisz w zakresie koniecznym znać szczegółów), by ostatecznie znaleźć się w granicach II Rzeczypospolitej. W czasie kampanii wrześniowej zostało zajęte przez wojska radzieckie, a następnie przekazane Litwie i w roku 1940 wraz z nią wcielone do ZSRR. Obecnie jest stolicą niepodległego państwa litewskiego 9. Lwów i symbolizowana przez to miasto Ruś Halicka, od XIX w. – Małopolska (Galicja) Wschodnia Wcielone zostały do Królestwa Polskiego przez Kazimierza Wielkiego i pozostawały w granicach Polski do rozbiorów W 1772 Lwów zagarnięty został przez Austrię i pozostawał pod panowaniem Habsburgów do końca I wojny światowej Po jej zakończeniu znalazł się w granicach II Rzeczypospolitej W 1939 r. zajęty został przez wojska radzieckie i wraz z całym regionem przyłączony do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej stając się częścią ZSRR. W 1941 r. do Lwowa wkroczyli Niemcy przyłączając go do Generalnej Guberni Pod koniec wojny ponownie zagarnięty został przez ZSRR Obecnie jest jednym z miast niepodległej Ukrainy. 10. Kijów symbolizujący Ukrainę (od połowy XVII w. – Ukrainę Zadnieprzańską) W średniowieczu był najpierw stolicą Rusi Kijowskiej, następnie uzależniony został od imperium mongolskiego by w XIV wieku stać się częścią państwa litewskiego W 1569 r. został przez Zygmunta Augusta oderwany od Wielkiego Księstwa Litewskiego i przyłączony do Królestwa Polskiego (Korony). 35 Historia - świadek czasu, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości. Nie znać historii to być zawsze dzieckiem. Cyceron W XVII w. Ukraina Zadnieprzańska wraz z Kijowem ogarnięta została powstaniem kozackim, a następnie zajęta przez Rosję, w granicach której pozostawała aż do upadku ZSRR. Obecnie Kijów jest stolicą niepodległej Ukrainy. XI. MODYFIKACJE I UZUPEŁNIENIA Zapraszam do konsultacji ............................................................................................................................. .... ................................................................................................................................. ............................................................................................................................. .... ................................................................................................................................. ............................................................................................................................. .... ............................................................................................................................. .... ............................................................................................................................. .... ............................................................................................................................. .... .......................................................................................................................... ....... ............................................................................................................................. .... ...................................................................................................................... ........... ............................................................................................................................. .... .................................................................................................................. ............... ............................................................................................................................. .... 36
