Diagnoza stanu istniejącego procesów ekologicznych i warunków
advertisement
Europejskie Regionalne Centrum Ekohydrologii Polskiej Akademii Nauk ul. Tylna 3, 90-364 Łódź, Polska Tel: +48 42 681-70-06/07, Fax: +48 42 681-30-69 e-mail: [email protected], www.erce.unesco.lodz.pl Diagnoza stanu istniejącego procesów ekologicznych i warunków hydrologicznych obszaru zlewni bezpośredniej planowanego zbiornika wodnego „Zajączek” na rzece Pisi w Łasku przy ul. Rzecznej Etap 3. Końcowe opracowanie wyników badań – raport końcowy zbiorczy Zespół autorski: prof. dr hab. Maciej Zalewski mgr Kamila Belka dr Edyta Kiedrzyńska dr Marcin Kiedrzyński dr Rober Słomczyński mgr Bartosz Lesner Zatwierdził: Łódź, 30 października 2015 r. Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Spis treści 1. Przedmiot opracowania ................................................................................................................... 4 2. Cel opracowania .............................................................................................................................. 5 3. Wprowadzenie ................................................................................................................................. 6 4. Ekohydrologia jako nauka zintegrowana ........................................................................................ 9 5. Obszar objęty opracowaniem ........................................................................................................ 13 6. Ogólna charakterystyka terenu ...................................................................................................... 14 6.1. Położenie na tle podziału administracyjnego kraju ............................................................... 14 6.2. Charakterystyka fizycznogeograficzna ................................................................................. 15 6.3. Warunki klimatyczne ............................................................................................................ 16 6.4. Warunki hydrologiczne ......................................................................................................... 18 6.4.1. Sieć hydrograficzna i zasięg zlewni planowanego zbiornika ........................................ 18 6.4.2. Przepływy i stany charakterystyczne............................................................................. 21 6.4.3. Warunki hydrograficzne obszaru opracowania ............................................................. 23 6.5. Charakterystyka geologiczna................................................................................................. 23 6.6. Charakterystyka wrażliwości wód podziemnych na zanieczyszczenia ................................. 24 6.7. Charakterystyka glebowo-rolnicza ........................................................................................ 25 6.8. Struktura użytkowania terenu ................................................................................................ 26 6.8.1. Struktura użytkowania zlewni Grabi do profilu projektowanego zbiornika ................. 26 6.8.2. Struktura użytkowania zlewni bezpośredniej projektowanego zbiornika ..................... 28 6.9. Istniejące formy ochrony przyrody w obrębie oraz w bezpośrednim sąsiedztwie planowanego zbiornika...................................................................................................................... 30 6.9.1. Obszar Natura 2000 PLH100021 Grabia ...................................................................... 30 6.9.2. Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy Dolina Grabi ........................................................ 33 6.9.3. Użytek ekologiczny Rzeka Grabia ................................................................................ 34 Potencjalne i istniejące źródła zanieczyszczeń wód powierzchniowych i podziemnych .. 36 6.10. 7. Materiały i metody ........................................................................................................................ 39 7.1. Terminologia stosowana w opracowaniu .............................................................................. 39 7.2. Charakterystyka stanowisk badawczych ............................................................................... 39 7.3. Analiza jakości wód powierzchniowych i gruntowych ......................................................... 41 7.3.1. Parametry fizyczne wody .............................................................................................. 41 7.3.2. Stężenie zawiesiny ........................................................................................................ 41 7.3.3. Formy rozpuszczone pierwiastków ............................................................................... 41 7.3.4. Fosfor całkowity (TP) i fosfor całkowity rozpuszczony (DP) ...................................... 42 1|Strona Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk 7.3.5. Centrum Ekohydrologii Azot całkowity (TN) i azot rozpuszczony (DN) ........................................................... 42 7.4. Metodyka analizy parametrów fizykochemicznych osadów rzecznych ................................ 43 7.5. Metodyka badań i waloryzacji szaty roślinnej ...................................................................... 45 7.6. Wstępna ocena faunistyczna.................................................................................................. 46 8. Analiza aktualnych warunków meteorologicznych i hydrologicznych oraz procesów biogeochemicznych ............................................................................................................................... 48 9. 8.1. Warunki meteorologiczne w okresie badawczym ................................................................. 48 8.2. Warunki hydrologiczne w okresie badawczym ..................................................................... 48 8.3. Pomiary własne przepływów ................................................................................................. 48 8.4. Wody powierzchniowe .......................................................................................................... 50 8.4.1. Parametry fizyczne wody .............................................................................................. 50 8.4.2. Dynamika stężeń zawiesiny .......................................................................................... 58 8.4.3. Dynamika stężeń związków fosforu .............................................................................. 63 8.4.4. Dynamika stężeń związków azotu................................................................................. 68 8.4.5. Dynamika stężeń bromków, fluorków, chlorków i siarczanów .................................... 73 8.4.6. Dynamika stężeń jonów magnezu, sodu, potasu i wapnia ............................................ 78 8.4.7. Transport ładunków zawiesiny oraz związków fosforu i azotu..................................... 83 8.4.8. Transport ładunków pozostałych jonów ........................................................................ 85 8.5. Analiza ścieków z oczyszczalni ścieków w Dobroniu .......................................................... 87 8.6. Wody gruntowe ..................................................................................................................... 90 8.6.1. Charakterystyka hydrologiczna ..................................................................................... 90 8.6.2. Parametry fizyczne ........................................................................................................ 91 8.6.3. Dynamika stężeń związków fosforu, azotu i jonów ...................................................... 93 8.7. Osady rzeczne........................................................................................................................ 97 8.8. Synteza wyników analiz warunków hydrologicznych i procesów biogeochemicznych ....... 99 Uwarunkowania związane z walorami przyrodniczymi i istniejącymi formami ochrony przyrody 101 9.1. Szata roślinna ...................................................................................................................... 102 9.1.1. Roślinność rzeczywista w rejonie planowanego zbiornika ......................................... 102 9.1.2. Występowanie siedlisk przyrodniczych Natura 2000 w rejonie projektowanego zbiornika 115 9.1.3. Występowanie rzadkich i chronionych gatunków roślin w rejonie projektowanego zbiornika 118 9.2. Występowanie rzadkich i chronionych gatunków zwierząt ................................................ 121 9.2.1. Ptaki ............................................................................................................................. 121 2|Strona Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 9.2.2. Ssaki ............................................................................................................................ 124 9.2.3. Płazy i gady ................................................................................................................. 125 9.2.4. Ryby ............................................................................................................................ 127 9.2.5. Owady ......................................................................................................................... 129 9.2.6. Mięczaki ...................................................................................................................... 131 9.3. Synteza walorów przyrodniczych w rejonie planowanej inwestycji po wstępnej inwentaryzacji terenowej i ocena jej wrażliwości na działania związane z planowaną inwestycją 131 9.3.1. Walory szaty roślinnej ................................................................................................. 131 9.3.2. Walory faunistyczne .................................................................................................... 132 9.3.1. Szanse i zagrożenia dla środowiska związane z budową zbiornika ............................ 134 10. Podsumowanie i wnioski ............................................................................................................. 135 11. Literatura i wykorzystane materiały ............................................................................................ 139 12. Dokumentacja fotograficzna z prowadzonych badań .................................................................. 146 3|Strona Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 1. Przedmiot opracowania Przedmiotem niniejszego opracowania jest diagnoza stanu istniejącego procesów ekologicznych i warunków hydrologicznych obszaru zlewni bezpośredniej planowanego zbiornika wodnego „Zajączek”, na rzece Pisi w Łasku przy ul. Rzecznej, jako etap przygotowawczy do opracowania koncepcji i projektu budowy w/w zbiornika z zastosowaniem rozwiązań biotechnologii ekohydrologicznych, zapobiegających negatywnym skutkom spiętrzenia wód w zbiorniku i wskazującej możliwe sposoby eliminacji tych skutków. Niniejsze opracowanie jest trzecim, ostatnim etapem realizacji umowy nr R0/29/15 zawartej w dniu 6 maja 2015 r. zawartej pomiędzy Gminą Łask a Europejskim Regionalnym Centrum Ekohydrologii Polskiej Akademii Nauk (ERCE PAN). Zawiera ono końcowe opracowanie wszystkich wyników badań z okresu od 13 maja do 29 września 2015 r. oraz dostępnych materiałów uzyskanych w okresie od 6 maja do 31 października 2015 r. W niniejszym raporcie zamieszczono uzupełnione, zweryfikowane i rozszerzone dane i informacje zawarte w poprzednich raportach. Tak więc, jest to opracowanie zbiorcze – końcowe – z realizacji przedmiotowej umowy. 4|Strona Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 2. Cel opracowania Zgodnie z przedmiotową umową prowadzone badania naukowe miały na celu: analizę struktury przestrzennego zagospodarowania zlewni pod kątem obszarów stanowiących potencjalne źródła zanieczyszczeń; analizę warunków hydrologicznych obszaru projektowanego zbiornika; analizę wielkości i dynamiki ładunków biogenów (m.in. fosforanów, azotanów) oraz zawiesiny (materii organicznej i mineralnej) transportowanych przez wody rzeki Pisi w różnych stanach hydrologicznych; analizę dynamiki zwierciadła i składu fizyko-chemicznego wód gruntowych w obszarze zlewni bezpośredniej zbiornika; identyfikację i kwantyfikację wielkości ładunków punktowych źródeł zanieczyszczeń w zlewni bezpośredniej zbiornika. Powyższe cele zostały osiągnięte poprzez zgromadzenie dostępnych archiwalnych materiałów i pozyskanie aktualnych danych o stanie środowiska omawianego odcinka doliny Grabi ze szczególnym uwzględnieniem czynników fizykochemicznych wód powierzchniowych i podziemnych oraz parametrów hydrologicznych, które warunkują charakterystykę ekohydrologiczną tego obszaru. Zadanie zrealizowano w trzech etapach: Celem bezpośrednim pierwszego etapu opracowania była analiza dostępnych materiałów źródłowych, opracowań kartograficznych i dostępnych danych środowiskowych dla obszaru zlewni bezpośredniej planowanego zbiornika, wstępne rozpoznanie warunków środowiskowych w terenie oraz wybór stanowisk badawczych do analizy parametrów fizyko-chemicznych wód powierzchniowych i podziemnych. Celem bezpośrednim drugiego etapu opracowania była prezentacja wstępnych wyników badań parametrów fizykochemicznych wód powierzchniowych i podziemnych oraz ocena planowanej lokalizacji zbiornika „Zajączek” na południowym korycie rzeki Grabi w Łasku pod kątem występowania cennych składników szaty roślinnej. Celem bezpośrednim trzeciego, ostatniego etapu opracowania jest przedstawienie całościowe wszystkich uzyskanych w całym okresie badawczym wyników badań własnych i dostępnych opracowań środowiskowych w postaci opracowania końcowego. W opracowaniu zawarto również wyniki wstępnej inwentaryzacji i waloryzacji przyrodniczej obszaru inwestycji w kontekście istniejących uwarunkowań prawa ochrony przyrody, której przeprowadzenie wykraczało poza zakres przedmiotowej umowy. Realizacja tych badań była niezbędna do opracowania przyszłej Koncepcji i projektu zbiornika, w tym do określenia przyszłego usytuowania i kształtu czaszy zbiornika oraz elementów systemu zwiększania potencjału ekologicznego obszaru i koniecznych kompensacji przyrodniczych. 5|Strona Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 3. Wprowadzenie Nowa Agenda na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju 2030 została przyjęta na Szczycie Zrównoważonego Rozwoju ONZ, który odbył się w dniach 25-27 września 2015 r. w Nowym Jorku. Zawiera ona siedemnaście Celów Zrównoważonego Rozwoju (SDGs – Sustainable Development Goals), których realizacja na przyczynić się do wyeliminowania ubóstwa, wzrostu gospodarczego, rozwoju społecznego i ochrony środowiska wszystkich państw świata. Zastępują one obowiązujące do 2015 r. Milenijne Cele Rozwoju ONZ, które koncentrowały się na kwestii likwidacji skrajnego ubóstwa, głodu oraz możliwych do zapobieżenia chorób. Były one najważniejszymi celami w skali światowej w całej historii ONZ. Cele Zrównoważonego Rozwoju mają kontynuować walkę ze skrajnym ubóstwem, ale także podejmować nowe wyzwania, tj. m.in. sprawiedliwy podział dóbr i ochronę środowiska, w szczególności skupiającą się na ograniczeniu zagrożeń związanych ze zmianami klimatycznymi wywołanymi działalnością człowieka W kontekście planowanej inwestycji, zmierzającej do poprawy warunków wodnych i utrzymania funkcji rekreacyjnej, a także mającej stymulować zrównoważony rozwój gospodarczy gminy, niektóre cele zrównoważonego rozwoju znajdują zastosowanie m.in.: Cel 2: Wyeliminować głód, osiągnąć bezpieczeństwo żywnościowe i zapewnić lepsze odżywianie, promować zrównoważone rolnictwo. Cel ten podkreśla ważną rolę rolnictwa w utrzymaniu dobrego stanu ekosystemów, ich odporności na zmiany klimatu (susze, powodzie i inne katastrofy) oraz udział w stopniowej poprawie jakości gleby. Cel 6: Zapewnić dostępność wody dla wszystkich ludzi oraz zrównoważone zarządzanie wodą i infrastrukturą sanitarną. Cel ten wskazuje na konieczność ciągłej poprawy jakości wody poprzez redukcję zanieczyszczeń, w tym toksycznych oraz zapobiegania uwalniania do środowiska nieoczyszczonych ścieków. Wskazuje również na zintegrowane zarządzanie zasobami wodnymi na wszystkich poziomach a także ochronę i odbudowę ekosystemów wodnych i od wód zależnych, włączając w to lasy, mokradła, rzeki, wody gruntowe i jeziora. Cel 8: Promować trwały, inkluzywny i zrównoważony wzrost gospodarczy, pełne i produktywne zatrudnienie oraz godną pracę dla wszystkich ludzi, który powinien odbywać się bez powodowania degradacji środowiska naturalnego, oraz uwzględniając zrównoważone formy turystyki i rekreacji. Cel 11: Zapewnić, aby miasta i ludzkie osiedla były inkluzywne, bezpieczne, odporne na skutki katastrof i zrównoważone. Oznacza to między innymi ochronę przed skutkami powodzi, poprawę jakości powietrza w miastach, odpowiednią gospodarkę odpadami oraz uwzględnienie zielonych przestrzeni w miastach, a także odporność na skutki zmian klimatu. Cel 13: Podjąć pilne działania zwalczające zmiany klimatyczne i ich skutki, które zwracają uwagę na zwiększanie odporności i zdolności adaptacyjnych do skutków zmian klimatu. Cel 15: Chronić, przywrócić i promować zrównoważone wykorzystywania ekosystemów lądowych, gospodarować lasami w sposób zrównoważony, zwalczać pustynnienie, zatrzymać i odwrócić proces degradacji gleby, powstrzymać straty w bioróżnorodności. Ten cel kładzie też nacisk na ochronę, rewitalizację i zrównoważone wykorzystanie wód śródlądowych oraz mokradeł oraz ochronę i wzmocnienie bioróżnorodności zarówno ekosystemów lądowych jak i wodnych. Na gruncie europejskim, Komisja Europejska aktywnie wspierała proces uzgadniania SDGs, m.in. w zakresie globalnego partnerstwa na rzecz eliminacji ubóstwa oraz zrównoważonego rozwoju 6|Strona Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii (COM/2015/44). Wspiera ona ideę rozwoju zrównoważonego, m.in. poprzez wyrażenie swojego stanowisko w dokumentach „A Sustainable Europe for a Better World: A European Union Strategy for Sustainable Development” (COM/2001/264) oraz „W kierunku globalnego partnerstwa dla zrównoważonego rozwoju” (COM/2002/82). Stanowią one podstawy ram prawnych, finansowych i strategicznych do realizacji polityki w tym zakresie. Ramowa Dyrektywa Wodna, której celem jest ustalenie ram prawnych dla ochrony wód powierzchniowych, przejściowych, przybrzeżnych i podziemnych, zakłada: zapobieganie dalszemu pogarszaniu, ochronę i poprawę stanu ekosystemów wodnych oraz ekosystemów lądowych i terenów podmokłych bezpośrednio uzależnionych od ekosystemów wodnych; promocję zrównoważonego korzystania z wód opartą na długoterminowej ochronie dostępnych zasobów wodnych; dążenie do zwiększonej ochrony i poprawy środowiska wodnego między innymi poprzez redukcję, zaprzestanie i stopniowe wyeliminowanie emisji i zrzutów substancji niebezpiecznych do środowiska; stopniową redukcję zanieczyszczenia wód podziemnych i zapobiegania ich dalszemu zanieczyszczaniu, oraz zmniejszenie skutków powodzi i susz (Ramowa Dyrektywa Wodna, 2000/60/WE). Ekohydrologia, mając na uwadze powyższe postanowienia, a także wyprzedzając je poprzez znaczący wkład w ustalaniu priorytetów V i VI fazy Międzynarodowego Programu Hydrologicznego (IHP) UNESCO na lata 1996-2001 oraz 2002-2007 przyczynia się do zwiększenia potencjału ekologicznego ekosystemów, w celu ich zharmonizowania z aspiracjami i potrzebami społecznymi. Te założenia są kontynuowane również w obecnej VIII fazie programowania UNESCO-IHP do roku 2021. Poprawa potencjału ekologicznego ekosystemów jest działaniem wielowymiarowym i złożonym. Dlatego też, jej osiągnięcie wymaga działania holistycznego, uwzględniającego jednoczesną realizację pięciu wymiarów poprawy potencjału ekosystemów (WBSRC, koncepcja przedstawiona w pracy Zalewski (2014), rozwinięta i rozszerzona m.in. w oparciu o prace J-P. Berton’a i K.M. Wantzena): WODA (ang. Water) – poprawa potencjału ekosystemów wiąże się z regulacją zdegradowanego cyklu hydrologicznego w zakresie poprawy dostępności zasobów wodnych o dobrej jakości i w wystarczającej ilości dla funkcjonowania ekosystemów wodnych i ekosystemów od wód zależnych; BIORÓŻNORODNOŚĆ (ang. Biodiversity) – poprawę potencjału ekosystemów można osiągnąć wraz ze zwiększeniem bioróżnorodności obszaru opracowania, która polega na odbudowie utraconej bioróżnorodności ekosystemów, szczególnie w obszarach silnie zmienionych przez działalność ludzką (np. tereny rolnicze, przemysłowe, ekosystemy wody silnie przekształcone, itp.) oraz tworzeniu gradientu nowych siedlisk w oparciu o znane ścieżki sukcesji ekologicznej; USŁUGI EKOSYSTEMOWE (ang. Ecosystem services) – poprawa potencjału ekosystemów ma silne odzwierciedlenie w zwiększeniu potencjalnych korzyści możliwych do osiągnięcia przez człowieka gospodarującego tymi ekosystemami. Waloryzacja usług ekosystemowych może pomóc w uświadomieniu faktycznej roli ekosystemów w działalności i funkcjonowaniu człowieka, a przez to ich wartość może zostać uwzględniona w rachunku ekonomicznym; 7|Strona Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii „ELASTYCZNOŚĆ” EKOSYSTEMÓW (ang. Resilience) – potencjał ekosystemu ma wyraz również w zdolności ekosystemu do elastycznego reagowania na czynnik stresowy, czyli wszelkiego rodzaju zakłócenia czynników środowiskowych odbiegające od normalnych wahań. Skala tej „odporności” ekosystemów określa ich potencjał również do zapewniania korzyści dla człowieka, utrzymanie określonego poziomu siedlisk i gatunków oraz jakości zasobów wodnych. Wzmacnianie tej cechy ekosystemów jest możliwe poprzez jednoczesną poprawę i odbudowę zasobów wodnych i bioróżnorodności. DZIEDZICTWO KULTUROWE (ang. Cultural heritage) – potencjał ekosystemów jest ściśle związany ze sposobami w jaki są użytkowane i w jaki sposób są postrzegane przez społeczności nimi gospodarujące. Stąd też istotne jest pogłębianie lokalnej świadomości środowiskowej, odpowiedzialności oraz wiedzy na temat zrównoważonych sposobów gospodarowania (Zalewski 2014). Budowa zbiorników wodnych powinna być realizowana w taki sposób, aby w sposób optymalny pogodzić wyżej określone cele. Oznacza to, że realizacja funkcji przeciwpowodziowej i wędkarskorekreacyjnej (usługi ekosystemowe dla społeczeństwa) oraz retencyjnej (zwiększanie retencyjności wody w krajobrazie) powinna być połączona z zachowaniem bioróżnorodności doliny rzecznej oraz utrzymaniem dobrego stanu ekologicznego zasobów wodnych (jakość zasobów wodnych). Zbiornik przyczyni się do spowolnienia odpływu wody ze zlewni, co w obliczu zmieniającego się klimatu, tj. narastającej suszy hydrologicznej i postępującego stepowienia, jest sprawą bardzo istotną. Jest to niezmierni ważne również w kontekście ostatniego raportu opracowanego przez Międzyrządowy Panel ds. Zmian Klimatu (ang. Intergovernmental Panel on Climate Change, IPCC) dotyczącego obserwowanej globalnej zmiany klimatu (IPCC 2014). IPCC podaje, iż na skutek topnienia wiecznej zmarzliny, m.in. na obszarze tajgi syberyjskiej, do atmosfery uwalnia się znaczna ilość metanu, który posiada kilkakrotnie większy potencjał do generowania efektu cieplarnianego niż dwutlenek węgla. Może powodować to dalsze zmiany klimatu oraz cyklu hydrologicznego na świecie. Tak więc, realizacja budowy zbiornika wodnego powinna uwzględniać szerszy kontekst środowiskowy, który może mieć wpływ na długotrwałe zrównoważone funkcjonowanie tego systemu i przyczynić się do zwiększenia potencjału retencyjnego zlewni oraz potencjału ekologicznego i społecznego regionu. 8|Strona Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 4. Ekohydrologia jako nauka zintegrowana Ekohydrologia jest subdyscypliną hydrologii odnoszącą się do ekologicznych aspektów cyklu hydrologicznego, która bada interakcje pomiędzy procesami hydrologicznymi, a dynamiką biocenoz w zlewni oraz – w jej aspekcie praktycznym – wypracowuje oparte o te interakcje biotechnologie ekosystemowe. Rozwiązania wypracowywane są w skali od molekularnej do skali krajobrazu i mają na celu zwiększanie odporności ekosystemów wodnych na antropopresję oraz poprawę jakości środowiska przyrodniczego oraz zwiększenie możliwości dostarczania usług ekosystemowych. Jednocześnie rozwiązania te charakteryzują się niższymi kosztami niż rozwiązania czysto techniczne (tzw. low cost high technology) oraz wysokim współczynnikiem efektywności wdrożeń (Zalewski i in. 1997, Zalewski 2000, 2014). Aby osiągnąć ten cel, metodyka ekohydrologii umożliwia wykorzystanie potencjału ekosystemów, wynikającego z wykształconych w drodze ewolucji mechanizmów elastycznego reagowania na stres (ang. resilience) i zdolności utrzymania równowagi homeostatycznej, włączając je do mechanizmów zarządzania. Nowatorskim aspektem jest nie tylko ochrona środowiska, ale przede wszystkim regulacja procesów, od skali molekularnej do skali zlewni, dla zwiększania zdolności absorbowania przez ekosystemy antropopresji, co jest konieczne dla zrównoważonego rozwoju w warunkach rozwoju infrastruktury i demografii (Zalewski i in. 2003). Takie holistyczne podejście może być nie tylko środkiem dla poprawy stanu środowiska, ale również umożliwia stwarzanie pozytywnych socjo-ekonomicznych sprzężeń zwrotnych (Zalewski 2006a,b, Zalewski, red. 2008). Kluczowe założenia ekohydrologii to wykorzystanie właściwości ekosystemów jako nowego, komplementarnego w stosunku do metod hydrotechnicznych, narzędzia w gospodarce wodnej (Zalewski 2002, 2011, 2014) poprzez: Regulację („dual regulation”) – regulując dynamikę hydrologiczną można kształtować procesy w biocenozach wodnych i vice versa, kształtując biocenozy można regulować jakość wody w ekosystemach wodnych; Integrację – różne formy regulacji ekohydrologicznej należy integrować w skali dorzecza dla osiągnięcia efektu synergii pomiędzy nimi; Harmonizację – kluczowym dla skutecznej regulacji procesów ekohydrologicznych jest harmonizacja infrastruktury hydrotechnicznej z dynamiką biocenoz. Działania uwzględniające powyższe założenia służą poprawie jakości środowiska wodnego, a ponadto są ekologicznie zgodne z naturą, ekonomicznie wielokrotnie tańsze, a zarazem komplementarne dla rozwiązań technologicznych i z tych powodów społecznie akceptowalne. Z metodycznego punktu widzenia powyższe podejście systemowe porządkują trzy zasady ekohydrologii, które określiły podstawy i zakres, cel oraz metodologię koncepcji ekohydrologii: Zasada hydrologiczna, której celem jest integracja informacji o strukturze krajobrazu zlewni ze specjalnym podkreśleniem specyfiki biocenoz w odniesieniu do dynamiki procesów hydrologicznych (Rysunek 1). Jej zakres obejmuje następujące aspekty: 9|Strona Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii SKALĘ PROCESÓW – mezocykle krążenia wody w skali dorzecza są matrycą dla analizy dynamiki procesów biogeochemicznych w ekosystemach (np. bilans hydrologiczny, transport pierwiastków biogennych i dynamika retencji biogenów w biomasie makrofitów); DYNAMIKĘ EKOSYSTEMÓW – redukcja procesów ekologicznych do procesów fizycznych; woda i temperatura są głównymi czynnikami regulującymi dynamikę ekosystemów lądowych i wodnych; HIERARCHIĘ CZYNNIKÓW REGULUJĄCYCH – procesy abiotyczne są procesami determinującymi w przyrodzie, jednak w sytuacji, gdy procesy abiotyczne (hydrologiczne) są względnie stabilne, biotyczne interakcje stają się dominującym mechanizmem regulującym dynamikę procesów biogeochemicznych (Zalewski, Najman 1985, Zalewski 2000, 2011). Rysunek 1. Pierwsza zasada ekohydrologii – „Hydrologiczna” – której celem jest kwantyfikacja cyklu hydrologicznego z punktu widzenia analizy socjo-ekologicznej i przestrzenno-czasowej w odniesieniu do różnych form ludzkiej działalności (Zalewski 2015). Zasada ekologiczna ma na celu zwiększenie ewolucyjnie wykształconej odporności i elastyczności ekosystemu na stres spowodowany działalnością człowieka poprzez wykorzystanie zrozumienia wzajemnego oddziaływania czynników hydrologicznych i elementów biotycznych (Rysunek 2). Ten aspekt ekohydrologii wyraża racjonalne podstawy dla proaktywnego podejścia do zrównoważonego zagospodarowania zasobów wód śródlądowych. Trzeba podkreślić , że sama ochrona ekosystemów nie jest wystarczającym działaniem wobec wzrastającej presji społeczeństw na zasoby przyrody. W obliczu narastających zmian globalnych niezbędne staje się zwiększenie pojemności środowiska, w tym ekosystemów wodnych, w stosunku do oddziaływań antropogenicznych (Zalewski 2011, 2014). 10 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rysunek 2. Druga zasada ekohydrologii – „Ekologiczna” – obejmuje analizę rozmieszczenia różnych typów biocenoz i ich potencjału dla podnoszenia pojemności i zdolności absorpcyjnej ekosystemów w reakcji na stres antropogeniczny w celu zrozumienia wzajemnych sprzężeń zwrotnych hydrologiabiota i vice versa (Zalewski 2015). Zasada ekotechnologiczna stymuluje użycie właściwości ekosystemów jako narzędzia gospodarowania zasobami środowiska poprzez wykorzystanie elementów biotycznych do kontrolowania procesów hydrologicznych i odwrotnie, poprzez wykorzystanie czynników hydrologicznych do regulowania elementów biotycznych (tzw. „dual regulation”, Rysunek 3). Rysunek 3. Trzecia zasada ekohydrologii – „Ekotechnologiczna” – użycie układów biotycznych do regulacji procesów hydrologicznych i vice versa, tzw. podwójna regulacja („dual regulation”, Zalewski 2015). Ekosystemy rzek i jezior położone są w najniższych punktach krajobrazu, stąd każda działalność człowieka w zlewni rzecznej znajduje odzwierciedlenie w jakości wody i ilości transportowanych z wodą zanieczyszczeń. Przekłada się to na stan ekosystemów wodnych i kondycję organizmów w nich występujących. Z racji tego, iż głównym paradygmatem nowoczesnej limnologii jest określenie roli zewnętrznego ładunku biogenów w kształtowaniu trofii jezior, stąd dla skutecznej kontroli eutrofizacji 11 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii i rekultywacji konieczne jest opracowanie szeregu metod działających komplementarnie w skali całej zlewni (Rysunek 4) ze szczególnym uwzględnieniem zlewni bezpośredniej zbiorników wodnych (np. projektowanego zbiornika „Zajączek”). Rysunek 4. Integracja możliwości kontrolowania procesów ekologicznych w skali dorzecza poprzez zastosowanie rozwiązań ekohydrologicznych i biotechnologii ekosystemowych dla zrównoważonego gospodarowania zasobami wodnymi (Zalewski 2000, 2002). 12 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 5. Obszar objęty opracowaniem Niniejsze opracowanie uwzględnia zasięg planowanego zbiornika przewidziany w studium uwarunkowań i kierunków przestrzennego zagospodarowania Miasta i Gminy Łask (Uchwała Nr L/481/14) oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego (Uchwała NR XXXIV/364/09). Odnosi się ono również do zasięgu zbiornika zaproponowanego w Koncepcji Programowo-Przestrzennej dla zbiornika wodnego „Zajączek” na rzece Pisi w Łasku (PM Melioprojekt, 2003) – Wariant I – zasięg maksymalny. Stanowiło to punkt odniesienia do wyznaczenia obszaru badań. Niniejsze opracowanie obejmuje obszar położony w miejscowości Łask zlokalizowany pomiędzy drogą krajową nr 14 ograniczającą go od południa, bocznicą kolejową – od zachodu oraz doliną rzeki Grabi – od północy i wschodu. Odcinek rzeki Grabi przepływający przez ten obszar znajduje się pomiędzy 34+700 (most kolejowy), a 37+300 km (most drogowy na drodze krajowej) rzeki licząc od ujścia. Utworzone punkty monitoringowe jakości wód powierzchniowych i podziemnych oraz analizy wielkości przepływów zostały zlokalizowane bezpośrednio w granicach wyżej opisanego obszaru (Rozdział 7.2, Rysunek 19). Podobnie zbierane informacje i materiały źródłowe dotyczą bezpośrednio tego obszaru, jednak w celu lepszego zrozumienia przyczyn zachodzących procesów na badanym obszarze w niektórych przypadkach przedstawione informacje odnoszą się do zlewni bezpośredniej omawianego odcinka rzecznego lub do całej zlewni rzeki Grabi do profilu planowanego zbiornika. Natomiast, zasięg inwentaryzacji przyrodniczej obejmuje obszar wyznaczony przez największy z wariantów (Wariant I) zasięgu planowanego zbiornika wodnego „Zajączek” na rzece Pisi w Łasku zaproponowany we wspomnianej wyżej Koncepcji Programowo-Przestrzennej (PM Melioprojekt, 2003) oraz teren przyległy, który byłby pod bezpośrednim wpływem planowanej inwestycji. 13 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 6. Ogólna charakterystyka terenu 6.1. Położenie na tle podziału administracyjnego kraju Grabia jest średniej wielkości rzeką nizinną zlokalizowaną w Polsce środkowej. Rzeka Grabia jest prawobrzeżnym dopływem Widawki, która stanowi prawobrzeżny dopływ Wary, a ta następnie wpada do Odry. Długość rzeki Grabi wynosi 81,1 km, a powierzchnia zlewni zajmuje obszar 819,5 km 2 (Zdanowicz, 2004). Zlewnia Grabi w całości zlokalizowana jest w województwie łódzkim i obejmuje swym zasięgiem powiaty: łaski, pabianicki, łódzki wschodni, piotrkowski, bełchatowski, zduńskowolski. Powyżej projektowanego zbiornika w zasięgu zlewni o powierzchni 462,85 km2 znajduje się 12 gmin, tj.: Wola Krzysztoporska, Bełchatów, Grabica, Drużbice, Tuszyn, Dłutów, Zelów, miasto i gmina Pabianice, Buczek, Dobroń, Łask (Rysunek 5). Rysunek 5. Zasięg zlewni Grabi do profilu projektowanego zbiornika „Zajączek” na tle granic administracyjnych gmin. Opracowanie własne na podstawie: granice administracyjne – Państwowy Rejestr Granic, informacja hydrograficzna – Mapa Podziału Hydrograficznego Polski wykonana przez Zakład Hydrografii i Morfologii Koryt Rzecznych Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej na zamówienie Ministra Środowiska i sfinansowana ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. 14 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 6.2. Charakterystyka fizycznogeograficzna Pod względem morfologicznym (wg fizycznogeograficznej regionalizacji Polski J. Kondrackiego, 2002) zlewnia rzeki Grabi położona jest prawie w całości w mezoregionie Wysoczyzna Łaska, należącym do podprowincji Nizin Środkowopolskich. Jedynie wschodnia część zlewni położona jest w mezoregionie Wysoczyzna Bełchatowska, gdzie znajdują się źródła Grabi i jej górnych dopływów (Rysunek 6). Obszar objęty planowaną inwestycją położony jest w całości na Wysoczyźnie Łaskiej. Rysunek 6. Położenie zlewni Grabi na tle mezoregionów fizyczno-geograficznych według J. Kondrackiego (2002). Wysoczyzna Łaska jest zdenudowaną peryglacjalnie równiną morenową, zajmującą powierzchnię 2330 km2, którą rozcinają doliny Grabi, Neru i górnej Bzury (J. Kondracki, 2002). Obszar ten sąsiaduje od północy z Kotliną Kolską, od północnego-wschodu z Równiną Łowicko – Błońską, od wschodu ze Wzniesieniami Łódzkimi, od południowego-wschodu z Kotliną Szczercowską, od południa z Wysoczyzną Bełchatowską, zaś od zachodu z Kotliną Sieradzką (Gmina Łask 2009). W granicach opracowania występują utwory lodowcowe, rzeczne i antropogeniczne. Największą rolę w kształtowaniu współczesnej rzeźby odegrały: akumulacyjna działalność lądolodu zlodowaceń środkowopolskich oraz późniejsze procesy peryglacjalne i akumulacji holoceńskiej. Powierzchnie wysoczyznowe zbudowane są z glin zwałowych. Dzięki ciągle zachodzącym procesom kształtowania i modelowania dolin rzecznych obszary wysoczyznowe są bardziej wyeksponowane w krajobrazie. Aktualna rzeźba wysoczyznowa ma swoją genezę w podłożu podczwartorzędowym oraz w zlodowaceniach środkowopolskich. Na opisywanym terenie występuje zdenudowana wysoczyzna morenowa płaska o nachyleniu nieprzekraczającym 5%, położona średnio na wysokości od 175 m do 180 m n.p.m (Gmina Łask, 2009). Zbudowana jest z warciańskich glin zwałowych oraz piasków gliniastych. Część środkową i północną obszaru opracowania zajmuje dolina, która rozcina powierzchnię wysoczyznową. Dolina ta wykorzystywana jest współcześnie przez rzekę Grabię i jej 15 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii lewobrzeżny dopływ, rzekę Pisię. Utworzona została tutaj terasa zalewowa o powierzchni prawie płaskiej, wyniesiona zaledwie 1 – 3 m ponad poziom lustra wody w rzece. Terasa zalewowa Grabi jest formą rozległą, miejscami podmokłą. Z działalnością rzeki związane są wcięcia erozyjne terasy zalewowej w powierzchnię terasy akumulacyjnej, a także wcięcia współczesnego koryta rzeki w powierzchnię terasy zalewowej, które sięgają 1 – 2 m. Terasę zalewową budują utwory aluwialnobagienne. Wzdłuż północnej (poza granicami opracowania) oraz południowej krawędzi terasy zalewowej (w granicach opracowania) wykształciły się terasy akumulacyjne, które miejscami przecięte są obszarem wysoczyznowym. Terasy akumulacyjne tworzą płaski poziom wyniesiony około 2-4 m ponad współczesne dna dolinne. Są one lekko nachylone w kierunku osi doliny. Budują je piaski aluwialne. Pomiędzy dwoma odcinkami terasy akumulacyjnej utworzyło się obniżenie terenu zbudowane z torfu. Na południe od Grabi, wyraźnie w terenie zaznacza się stok krawędziowy doliny rzecznej (Gmina Łask, 2009). 6.3.Warunki klimatyczne Analiza klimatu obszaru zlewni Grabi oparta została na cechach klimatu charakterystycznego dla Polski środkowej, który wykazuje niewielkie zróżnicowanie wynikające ze znacznej jednorodności warunków radiacyjnych i cyrkulacyjnych (Kłysik 1993). Średnia roczna temperatura dla Polski środkowej, dla stacji meteorologicznej w Łodzi wynosi 8oC (Tabela 1, Rysunek 7). Średnia roczna suma opadów atmosferycznych, dla stacji meteorologicznej w Łodzi, dla lat: 1971-2000 (Rysunek 8), 1991-2000, 2001-2010 oraz dla roku 2011 zostały przedstawiona w Tabeli 1. W roku 2011 zanotowano dramatycznie niską roczną sumę opadów wynoszącą zaledwie 483 mm (Tabela 1). Średnia roczna ewapotranspiracja potencjalna dla obszaru zlewni Grabi według Atlasu Agroklimatycznego IUNG (Górski i in. 2002) mieści się w przedziale 625–650 mm (Rysunek 9). Maksymalne opady dobowe o prawdopodobieństwie: 1% wynoszą 90 mm, 10% - 60 mm, 50% - 38 mm (Atlas Hydrologiczny IMGW 1970, za PM Melioprojekt 2003). Tabela 1. Charakterystyka warunków meteorologicznych dla Polski środkowej - dane dla stacji meteorologicznej w Łodzi. Źródło: Atlas Klimatu Polski IMGW (2005); http://www.naukowiec.org/tablice/geografia/opady-atmosferyczne-w-polsce-2011-rok-_802.html). Stacja Wzniesienie Średnia meteorologiczna stacji temperatura powietrza [m n.p.m.] [oC] Średnia prędkość wiatru [m s-1] Średnie Średnie roczne sumy opadów dla okresów zachmurzenie w skali od 0 do 8 [mm] 1971-2000 1991-2000 2001-2010 Łódź 187 8 3,6 5,1 571 565 601 2011 483 16 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rysunek 7. Średnia roczna temperatura powietrza (°C) w latach 1971-2000 w Polsce z zaznaczonym obszarem zlewni Grabi. Źródło: Atlas Klimatu Polski IMGW (2005). Rysunek 8. Rozkład przestrzenny sumy opadów atmosferycznych (mm) w latach 1971-2000 w Polsce z zaznaczonym obszarem zlewni Grabi. Źródło: Atlas Klimatu Polski IMGW (2005). 17 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rysunek 9. Średnia roczna ewapotranspiracja potencjalna (mm) Polski z zaznaczonym obszarem zlewni Grabi. Źródło: Atlas Agroklimatyczny IUNG, Górski i in. (2002). 6.4. Warunki hydrologiczne 6.4.1. Sieć hydrograficzna i zasięg zlewni planowanego zbiornika Rzeka Grabia należy do rzek o reżimie niwalno-pluwialnym-umiarkowanym, co oznacza, iż jest zasilana w systemie gruntowo-deszczowo-śnieżnym (Dynowska, 1971). Sieć hydrograficzną rzeki Grabi i jej zlewni przedstawia Rysunek 10. Źródła Grabi zlokalizowane są w okolicy miejscowości Luboń na wysokości 229 m n.p.m., a ujście do Widawki jest na wysokości 143 m n.p.m. Spadek koryta rzeki wynosi 1,06‰ (Krauze, 2002). Na dynamikę przepływów Grabi wpływa fakt, iż odprowadza wodę z Wysoczyzny Bełchatowskiej oraz Wysoczyzny Łaskiej (Rysunek 6), a średnie nachylenie zlewni jest dość znaczne i wynosi 5,07‰ (Krauze, 2002). Wezbrania obserwowane są z reguły w okresach zimowo-wiosennych (luty/marzec) i jesiennym (listopad), ale zdarzają się również w okresie letnim (lipiec/sierpień), a ich czas trwania raczej nie przekracza dwóch tygodni (Maksymiuk, 1980). 18 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Luboń Rysunek 10. Sieć hydrograficzna rzeki Grabi i jej zlewni. Opracowanie własne. Źródło informacji hydrograficznej – Mapa Podziału Hydrograficznego Polski wykonana przez Zakład Hydrografii i Morfologii Koryt Rzecznych Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej na zamówienie Ministra Środowiska i sfinansowana ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Obszar zlewni grabi składa się łącznie z 42 małych zlewni elementarnych, w skład których wchodzi zlewnia bezpośrednia planowanego zbiornika „Zajączek” o powierzchni 335,56 ha, która oznaczona została różowym szrafem (Rysunek 11). 19 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rysunek 11. Zlewnia Grabi do profilu projektowanego zbiornika „Zajączek” z podziałem na poszczególne podzlewnie elementarne oraz zlewnią bezpośrednią zbiornika. Źródło informacji hydrograficznej – Mapa Podziału Hydrograficznego Polski wykonana przez Zakład Hydrografii i Morfologii Koryt Rzecznych Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej na zamówienie Ministra Środowiska i sfinansowana ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Zlewnia topograficzna bezpośrednia wyznaczona została przez PM Melioprojekt (2003) i zawarta jest w opracowaniu „Zbiornik Wodny ‘Zajączek’ na Rzece Pisi w Łasku”, które to opracowanie zostało przygotowane na potrzeby projektowanego zbiornika (Rysunek 12). Powierzchnia zlewni topograficznej zbiornika obliczona została na potrzeby obecnego opracowania jako powierzchnia poligonów .shp w programie Arc Map 9.2 ESRI i wynosi 335,56 ha. 20 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rysunek 12. Zlewnia topograficzna bezpośrednia wyznaczona w opracowaniu „Zbiornik Wodny ‘Zajączek’ na Rzece Pisi w Łasku”. Zasięgu zlewni: źródło – PM Melioprojekt (2003), mapa topograficzna: źródło – Wojewódzki Zasób Geodezyjny i Kartograficzny. 6.4.2. Przepływy i stany charakterystyczne Dla rzeki Grabi w punkcie wodowskazowym w Łasku stan ostrzegawczy wynosi 160 cm, a stan alarmowy 180 cm. Strefa stanów średnich kształtuje się pomiędzy 49 do 103 cm. Natomiast, przepływy charakterystyczne z wielolecia (1971-1995) przedstawiają się następująco: WWQ 36,5 m3/s, SWQ 18.7 m3/s, SSQ 2,68 m3/s, SNQ 0,8 m3/s, NNQ 0,2 m3/s, przy czym przepływ nienaruszalny Qn wynosi 0,65 m3/s (źródło: Decyzja wodnoprawna OS.VII-6210/2/25/95 za PM Melioprojekt, 2003). W latach 1987-1997 w profilu ujściowym Grabi średni przepływ wynosił 2,08 m3/s, maksymalny 146,90 m3/s, a minimalny 0,43 m3/s, natomiast w punkcie wodowskazowym w Łasku (poniżej mostu przy ulicy Żeromskiego) najwyższy wynosił 44,2 m3/s, a najniższy 0,14 m3/s ( 21 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Tabela 2) (Krauze 2002). Ponadto, z analizy częstości występowania przepływów z okresu 1987-1997 przeprowadzonej przez Krauze (2002) wynika, że przez większą cześć roku tj. 310 dni – 85% przepływów mieści się w przedziale do 4 m3/s. Natomiast, podczas wezbrań ma miejsce kilkudziesięcio-, lub nawet kilkusetkrotne zwiększenie odpływu, upodabniając reżim hydrologiczny tej rzeki do ustroju rzek górskich (Burchard i Maksymiuk 1985). 22 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Tabela 2. Przepływy średnie, maksymalne i minimalne, oraz ich zmienność w rzece Grabi w latach 1971-1977, 1987-1991 i 1994-1999 (dane IMGW w Warszawie, według Krauze, 2002). Q średni (SSQ) 1971 3,45 1972 3,38 1973 2,35 Okres 1974 3,65 1975 3,51 1976 2,37 1977 4,3 Q max (WWQ) 22,2 24,6 20,3 34,1 22,2 22,2 26,4 Q min (NNQ) 0,68 1,44 0,95 1,05 0,88 0,51 1,35 Odchylenie standardowe od średniej (SD) 3,12 2,6 1,9 4,63 3,45 2,92 13,22 Q średni (SSQ) Q max (WWQ) Q min (NNQ) Odchylenie standardowe od średniej (SD) 1987 2,29 12,5 1 1,58 1988 2,43 15 0,85 2,04 Okres 1989 1,67 7,7 0,47 1,28 1990 1,19 3,29 0,23 0,69 1991 1,53 3,29 0,72 0,66 Q średni (SSQ) Q max (WWQ) Q min (NNQ) Odchylenie standardowe od średniej (SD) 1994 2,46 15,5 0,51 2,5 1995 2,16 7,14 0,5 1,56 Okres 1996 1997 1,8 3,17 9,62 44,2 0,2 0,14 4,92 1,24 1998 3,38 16,5 1,22 2,61 1999 3,73 24,6 0,78 4,05 6.4.3. Warunki hydrograficzne obszaru opracowania Odcinek rzeki Grabi od mostu na drodze krajowej nr 14 do wodowskazu w Łasku ma około 4,4 km długości. W niewielkiej odległości poniżej mostu drogowego (około 500 m) koryto rzeki Grabi rozwidla się. Północne (prawe) koryto prowadzi główny nurt, natomiast południowe (lewe), nazywane niekiedy starorzeczem Grabi, stale prowadzi wody Grabi, ale jest również wykorzystywane do prowadzenie wód powodziowych w okresach wezbrań. Przepływy w obu korytach są regulowane przez dwa jazy zlokalizowane na każdym z koryt, na południowym korycie – tuż za rozwidleniem, na północnym – w pobliżu gospodarstwa rybackiego „Nad Grabią”, regulując dopływ wody do stawów rybnych. Do południowego koryta, na około 1+700 km od ujścia starorzecza do głównego koryta Grabi, wpada rzeka Pisia. Pierwotnie nie było połączenia między rzeką Grabią i rzeką Pisią, która biegła dalej w kierunku zachodnim i wpadała do rzeki Grabi poniżej oczyszczalni ścieków w Łasku, na około 29+600 kilometrze od ujścia rzeki Grabi do Widawki. Obecnie oba koryta, główne i starorzecze, łączą się na tuż powyżej mostu kolejowego. Na starorzeczu zlokalizowany jest również zbiornik wodny Zajączek – kąpielisko miejskie przy ul. Armii Krajowej 75 zarządzane przez Centrum Sportu i Rekreacji w Łasku. 6.5.Charakterystyka geologiczna W dolinie rzeki Grabi do profilu Łask i po obu stronach tej doliny dominujące utwory geologiczne to piaski, żwiry i mułki rzeczne z okresu zlodowaceń północnopolskich, natomiast w dolnej jej części piaski, żwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły z okresu Holocenu. Im dalej od osi doliny, koncentrycznie, choć w sposób nieciągły, rozmieszczone są starsze utwory złożone z piasków i żwirów sandrowych przeplatane piaskami i mułkami jeziornymi z okresu zlodowaceń środkowopolskich oraz czwartorzędowe piaski eoliczne. Lokalnie w obszarze doliny rzecznej znajdują się wychodnie górno-kredowych (okres Mastrycht) wapieni, kredy piszącej z krzemieniami, opoką, 23 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii marglami itp. Pozostały obszar pokryty jest gliną zwałową i jej zwietrzeliną oraz piaskami i żwirami lodowcowymi z okresu zlodowaceń środkowopolskich. Pod utworami kenozoicznymi (czwartorzędowymi, neogenowymi i paleogenowymi) znajdują się bezpośrednio utwory kredowe (Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000, Mapa geologicznej Polski bez kenozoiku w skali 1:1 000 000). W miejscu planowanego zbiornika znajdują się pokłady torfu. Zaś w północnej części zlewni bezpośredniej zbiornika, wzdłuż doliny rzecznej, dominują piaski rzeczne, które w kierunku południowym przechodzą w piaski żwirowate wodnolodowcowe z niewielkimi skupiskami piasków eolicznych, a na południowo-wschodnim i zachodnim krańcu przeważają gliny lodowcowe (Mapa Litogenetyczna Polski w skali 1:50 000). 6.6. Charakterystyka wrażliwości wód podziemnych na zanieczyszczenia Charakterystyka wrażliwości wód podziemnych na zanieczyszczenia została przeprowadzona w oparciu o opracowanie wykonane na zlecenie Ministerstwa Środowiska pt. Mapa wrażliwości wód podziemnych Polski na zanieczyszczenia 1: 500 000 autorstwa R. Duda i in. ( 2011a). Jest to opracowanie wielkoskalowe, które daje ogólny ogląd sytuacji w zlewni. Pokazuje ono m.in. charakterystykę płytkich wód podziemnych pierwszego od powierzchni poziomu wodonośnego, związanych z wodami powierzchniowymi i ekosystemami lądowymi, zależnymi od wód podziemnych. Jak podają autorzy „mapy podatności wód podziemnych pierwszego poziomu wodonośnego są w krajach UE jedną z podstaw planów zagospodarowania przestrzennego oraz programów działań zapobiegających zanieczyszczeniu wód podziemnych i powierzchniowych, a także zapobiegających eutrofizacji wód powierzchniowych”. Tak więc, wody podziemne w istotnym stopniu wpływają na wody powierzchniowe, szczególnie w okresach niskich przepływów rzecznych. Szacuje się, że w okresach niskich stanów wód rzecznych, które dominują przez większą część roku w Polsce, około 80-90% wód stanowi dopływ wód podziemnych (Duda i in. 2011 za Duda i in. 1996). Stąd też, jakość tych wód decyduje w tym czasie o jakości wód powierzchniowych. Ze względu na długi czas wymiany wód podziemnych reakcja wód powierzchniowych na ładunki zanieczyszczeń docierające ze źródeł powierzchniowych, punktowych i rozproszonych do wód podziemnych jest opóźniona. Duda i in. (2011a) szacują, że spadek stężenia zanieczyszczeń wnoszonych w odpływie podziemnym do rzek zmniejsza się o połowę dopiero po około 20 latach od zaprzestania działalności antropologicznej będącej źródłem tych zanieczyszczeń. Jednocześnie, ocena ilościowa ładunków zanieczyszczeń rolniczych (źródło obszarowe zanieczyszczeń), wnoszonych przez wody podziemne do rzek na podstawie obecnie stosowanego poziomu nawożenia jest obarczona błędem. Takie szacunki należy wykonywać przy uwzględnieniu opóźnień wynikających z wieku wód podziemnych oraz, co bardzo istotne, na podstawie danych z okresu kilkudziesięciu lat wstecz. Ze względu na rodzaj utworów powierzchniowych większość obszaru zlewni Grabi powyżej profilu planowanego zbiornika posiada bardzo dużą lub dużą podatność na zanieczyszczenia, gdzie przybliżony czas retencji wody w profilu strefy aeracji wynosi odpowiednio do 5 lat i w zakresie od 5 do 25 lat. W przypadku bardzo dużej podatności wód podziemnych na zanieczyszczenia, obszar zlewni jest podatny na większość zanieczyszczeń wraz z szybkim przewidywanym wzrostem zanieczyszczenia. Obszary o dużej podatności na zanieczyszczenia są wrażliwe na większość zanieczyszczeń z wyjątkiem silnie sorbowanych, np. metali ciężkich. Jednocześnie, należy podkreślić, że w zlewni Grabi do profilu projektowanego zbiornika, obszary o płytkim zaleganiu wód podziemnych (do 2 m) porośnięte są lasem. W obszarze źródliskowym Grabi obszar zlewni, z uwagi 24 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii na swoją budowę geologiczną, jest bardziej odporny na zanieczyszczenia wód podziemnych. Przybliżony czas wymiany wody w profilu strefy aeracji wynosi tam od 25-50 lat (Duda i in. 2011b). Na omawianym obszarze brak jest większych zbiorników wód podziemnych (Duda i in. 2011c). Z kolei na obszarze zlewni bezpośredniej planowanego zbiornika „Zajączek” przeważają obszary o dużej podatności wód podziemnych na zanieczyszczenia. Natomiast, obszar północny zlewni bezpośredniej planowanego zbiornika, położony w dolinie rzecznej wraz ze starorzeczem oraz doliną rzeki Pisi, cechuje sią bardzo dużą podatnością na zanieczyszczenia (Duda i in. 2011b). W omawianym obszarze zlewni rzeki Grabi do profilu planowanego zbiornika przeważa kierunek spływu zgodny z topografią terenu, a zarazem zasięgiem zlewni powierzchniowej. Jednak, w oparciu o analizę mapy wrażliwości wód podziemnych Polski na zanieczyszczenia 1:500 000 (Duda i in. 2011b), w południowo-zachodniej części zlewni Grabi możliwy jest dopływ wód podziemnych z sąsiedniej zlewni rz. Końskiej. Prędkość migracji lateralnej wód podziemnych jest zmienna. W środkowej części dominuje duża prędkość migracji wód (10-30 lat/3 km). Maleje ona w północnej części obszaru (prędkość średnio szybka; 30-100 lat/3 km) osiągając prędkość wolną i bardzo wolną w rejonie źródliskowym i w górnej części doliny Grabi. W zlewni bezpośredniej projektowanego zbiornika „Zajączek” przewidywana jest duża prędkość migracji lateralnej wód podziemnych (Duda i in. 2011b). Na podstawie tego samego opracowania (Duda i in. 2011) podano stężenia azotanów w płytkich wodach podziemnych obszaru zlewni rzeki Grabi do profilu projektowanego zbiornika za okres 19932008. Wyniki tych analiz wskazują, iż na większości stanowisk pomiarowych notowane stężenia były poniżej 10 mg/l, co odpowiadało pierwszej (najlepszej) klasie jakości wód podziemnych według Rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie kryteriów i sposobu oceny stanu wód podziemnych z 23 lipca 2008 r. (Dz.U. 2008/143 poz. 896). Jednak na niektórych obszarach (np. w okolicy Łasku) jakość wód gruntowych ze względu na dużą zawartość azotanów osiągała III i IV klasę. Trzeba zaznaczyć, że dane te mają duży stopień uogólnienia, a prezentowane dane mają charakter szacunkowy. Faktyczna jakość wód podziemnych zależy od specyficznego zagospodarowania zlewni w danym miejscu i jego zmienności historycznej oraz nasilenia presji antropogenicznej. Na obszarze zlewni rzeki Grabii do profilu projektowanego zbiornika znajduje się również jeden punkt monitoringu ilościowego wód (stanowisko Państwowej Służby Hydrogeologicznej – PSH) w miejscowości Wadlew w gminie Drużbice. Podsumowując, podatność wód podziemnych na zanieczyszczenia zależy od warunków naturalnych, tj. budowy geologicznej i warunków hydrogeologicznych, ale również w bardzo dużym stopniu zależy od zagospodarowania obszaru zlewni oraz rodzaju i sposobu prowadzenia działalności gospodarczej. Ma to istotny wpływ na jakość wód podziemnych, ale i wód powierzchniowych. 6.7. Charakterystyka glebowo-rolnicza Charakterystykę glebowo-rolniczą przeprowadzono na podstawie map glebowo-rolniczych udostępnianych z Wojewódzkiego Zasobu Geodezyjnego i Kartograficznego oraz przez Geoportal Województwa Łódzkiego (www.geoportal.lodzkie.pl). W północnej części zlewni bezpośredniej planowanego zbiornika, w dolinie rzecznej, dominują mady wytworzone na piaskach, które tworzą pod względem przydatności rolniczej kompleks żytni słaby i najsłabszy oraz użytki zielone słabe i bardzo słabe. Wzdłuż rzeki Pisi, na terenie znajdującym się na 25 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii północ od miejscowości Ostrówek, znajdują się gleby murszowe wytworzone na piaskach słabogliniastych, często podmokłe. Pod względem przydatności rolniczej są to kompleksy gleboworolnicze zbożowo-pastewne słabe oraz użytki zielone słabe i bardzo słabe. W części centralnej omawianego obszaru znajdują się tereny leśne. Nowopowstałe tereny zabudowane (Osiedle Przylesie), zlokalizowane w zachodniej części obszaru zlewni bezpośredniej planowanego zbiornika są położone na glebach powstałych z utworów gliniastych i piaszczysto-gliniastych. Są to kompleksy żytnie dobre, słabe i miejscowo najsłabsze wytworzone na glebach brunatnych wyługowanych lub brunatnych kwaśnych oraz na glebach bielicowych lub pseudobielicowych. Podobne utwory glebowe znajdują się w południowo-wschodniej części obszaru, na południe od miejscowości Ostrówek. 6.8. Struktura użytkowania terenu 6.8.1. Struktura użytkowania zlewni Grabi do profilu projektowanego zbiornika Zlewnia rzeki Grabi do profilu planowanego zbiornika retencyjnego „Zajączek” obejmuje obszar o powierzchni 46285 ha. Jest to teren w znacznej większości rolniczy, gdzie powierzchnie związane z różnymi formami rolniczego gospodarowania zajmują łącznie ponad 70%, w tym pola orne 45,3% (Rysunek 13). Otwarty rolniczy charakter ma szczególnie górna część zlewni obejmująca żyzne gleby na glinach w obrębie Wysoczyzny Bełchatowskiej (Rysunek 14). Środkowa i dolna część omawianego terenu, między miejscowościami Dłutów i Łask, jest w większej części zalesiona. Lasy zachowały się szczególnie na uboższych glebach piaszczystych, w południowo-wschodniej części Wysoczyzny Łaskiej. W całej zlewni lasy zajmują blisko jedną czwartą (24,5%) powierzchni. Powierzchnie zurbanizowane i przemysłowe zajmują na terenie zlewni Grabi powyżej projektowanego zbiornika „Zajączek” 1,8% powierzchni (Rysunek 13). W źródłowej i środkowej części zlewni obszary te zlokalizowane są głównie w rejonie miejscowości Dłutów i Drużbice. Natomiast, w dolnej części omawianej zlewni większe zagęszczenie zabudowy występuje na przedłużeniu aglomeracji Pabianickiej w kierunku zachodnim – są to miejscowości Chechło i Dobroń oraz rejon Łasku (Rysunek 14). Rozmieszczenie głównych form użytkowania terenu w zlewni jest potencjalnie korzystne dla utrzymania odpowiedniej jakości wody wpływającej do projektowanego zbiornika w rejonie Łasku. Wody rzeczne, które mogą być zanieczyszczane związkami biogennymi przez spływ powierzchniowy z terenów rolniczych w górnej części zlewni mają szanse na samooczyszczanie się w środkowej i dolnej części zlewni – gdzie dominują powierzchnie leśne. Opisany mechanizm wynikający z korzystnego rozmieszczenia form użytkowania terenu w zlewni może być osłabiany lub niwelowany przez zanieczyszczania punktowe z obszarów zurbanizowanych zlokalizowanych w dolnej części zlewni (szczególne istotny może być tu wkład punktowych źródeł zanieczyszczeń z rejonu Dobronia, Rysunek 14). Podobny efekt może mieć ewentualna niewłaściwa gospodarka wodno-ściekowa w bezpośrednim sąsiedztwie planowanego zbiornika. 26 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rysunek 13. Udział form użytkowania terenu w zlewni Grabi powyżej projektowanego zbiornika. Rysunek 14. Struktura użytkowania terenu w zlewni Grabi powyżej projektowanego zbiornika „Zajączek”. Opracowanie autorskie na podstawie danych o pokryciu terenu Corine Land Cover, rozdzielczość terenowa danych 100x100 m (źródło: European Environmental Agency, 2009). 27 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 6.8.2. Struktura użytkowania zlewni bezpośredniej projektowanego zbiornika Zlewnia bezpośrednia projektowanego zbiornika “Zajączek” wyznaczona została przez zespół inżynierów firmy PM Melioprojekt, który opracowywał koncepcję programowo-przestrzenną inwestycji. Zlewnia bezpośrednia wyznaczona została metodą topograficzną z uwzględnieniem antropogenicznych artefaktów w krajobrazie, jakimi są nasypy drogowe i kolejowe. Obejmuje ona zlewnię rzeki Pisi oraz bezpośrednią zlewnię projektowanego zbiornika sensu stricto i ma łączną powierzchnie 335,56 ha. Struktura użytkowania zlewni bezpośredniej na potrzeby obecnego opracowania została opracowana na podstawie ortofotomapy wykonanej ze zdjęć lotniczych dla terenu Polski z Państwowego Zasobu Geodezyjnego i Kartograficznego Centralnego Ośrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej. Zasób ortofotomapy udostępniony jest przez serwis Geoportal.gov.pl. Arkusz ortofotomapy z terenu Łasku ma aktualność z roku 2009 i terenową wielkość piksela 0,5 m. Analiza struktury użytkowania zlewni bezpośredniej wskazuje, że udział terenów zurbanizowanych i przemysłowych wynosi tu ponad 23,2% i jest 10-ktornie większy niż w zlewni Grabi do projektowanego zbiornika. Szczególna koncentracja terenów antropogenicznych występuje w zachodniej części zlewni w rejonie Łasku. Na funkcjonowanie zbiornika istotny wpływ może mieć lokalizacja strefy mieszkalno-usługowej w bezpośrednim sąsiedztwie zbiornika (zlewnia bezpośrednia sensu stricto) tzn. po północno-zachodniej stronie drogi krajowej nr. 14 (Rysunek 15). W zlewni bezpośredniej projektowanego zbiornika większy jest również udział lasów (33,2%), które skupiają się w kompleksie leśnym między Łaskiem, a miejscowością Ostrówek (Rysunek 15). Kompleks stanowi własność Skarbu Pastwa i jest zarządzany przez Lasy Państwowe (Nadleśnictwo Kolumna). Pozostałe płaty leśne są rozproszone. Powierzchnie leśne występujące w dolinie Grabi mają niekiedy charakter naturalnych fitocenoz łęgowych. Tereny rolnicze mają mniejszy udział (34,1%) w zlewni bezpośredniej, niż w zlewni Grabi rozpatrywanej do profilu projektowanego zbiornika. Tereny typowo rolnicze występują we wschodniej części omawianego obszaru w rejonie miejscowości Ostrówek (Rysunek 15). W zlewni bezpośredniej w dolinach Grabi i Pisi większe pokrycie osiągają zbiorowiska luźnych zarośli i ziołorośli. Wynika to z faktu wycofywania się gospodarki łąkarsko-pasterskiej z tych terenów, co w konsekwencji prowadzi do uruchomienia procesów spontanicznej sukcesji roślinności prowadzącej do kształtowania się w przyszłości zwartych zarośli i wtórnych lasów. Analiza archiwalnych materiałów kartograficznych wykazała, że przynajmniej od połowy XIX wieku (Mapa Kwatermistrzostwa Królestwa Polskiego, 1:126000, arkusz Sieradz, rok wydania 1850; Mapa WIG – Mapa Taktyczna Polski 1:100000, arkusz Łask-Zduńska Wola, rok wydania 1929) na badanym odcinku doliny rzecznej miało miejsce tradycyjne użytkowanie rolnicze, teren był otwarty bez powierzchni leśnych. Zadrzewienia i zarośla mogły występować w rozproszeniu wzdłuż badanego odcinka doliny. 28 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rysunek 15. Użytkowanie terenu i udział poszczególnych klas użytkowania terenu zlewni bezpośredniej projektowanego zbiornika “Zajączek” na rzece Grabi w Łasku. Podkład: mapa topograficzna; oryginalna skala mapy 1:10 000. Użytkowanie terenu na podstawie kolorowej ortofotomapy: terenowa wielkość piksela 0,5 m. Źródło mapy topograficznej: Wojewódzki Zasób Geodezyjny i Kartograficzny. 29 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 6.9. Istniejące formy ochrony przyrody w obrębie oraz w bezpośrednim sąsiedztwie planowanego zbiornika 6.9.1. Obszar Natura 2000 PLH100021 Grabia Tworzenie sieci obszarów Natura 2000 ma swoje umocowanie prawne w dwóch unijnych Dyrektywach: 1) Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków, zwana Dyrektywą Ptasią, w której określono kryteria wyznaczania ostoi w celu ochrony ptaków; 2) Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, zwana Dyrektywą Siedliskową, w której określono kryteria wyznaczania ostoi w celu ochrony gatunków roślin i zwierząt (poza ptakami) oraz cennych siedlisk przyrodniczych. Na poziomie krajowym tworzenie i funkcjonowanie sieci Natura 2000 odbywa się na podstawie Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Dz. U. z 2004 r. Nr 92, poz. 880. -Dz. U. z 2012 r, poz. 627 ze zm. Oraz odpowiednich Rozporządzeń Ministra Środowiska. Specjalny obszar ochrony siedlisk Grabi PLH100021 jest położony w całości na terenie województwa łódzkiego, w powiecie łaskim, na terenie gmin: Widawa, Sędziejowice, Łask; w powiecie pabianickim na terenie gmin: Dłutów, Dobroń oraz w powiecie bełchatowskim na terenie gminy Zelów. Obszar obejmuje środkowy i dolny bieg rzeki Grabi wraz z przylegającymi ekosystemami łąkowymi i leśnymi, charakterystycznymi dla niewielkich rzek nizinnych Polski (Rysunek 16). Obszar doliny zajmuje powierzchnię 1670,5 ha. Użytki zielone pokrywają około 90 %, lasy - 8%, a mokradła - 2% (Siciński, Tończyk 2009, Siciński i in. 2013). Typowe dla doliny Grabi są zbiorowiska łąkowe, zarówno półnaturalne, jak i antropogeniczne. Występują tu dobrze zachowane lasy łęgowe i nadrzeczne zarośla wierzbowe, niżowe łąki użytkowane ekstensywnie oraz odcięte starorzecza o różnym stopniu lądowacenia (Kurowski i in. 2013). Teren objęty granicami obszaru Natura 2000 ciągnie się wzdłuż rzeki od miejscowości Kolonia Karczmy do ujścia, a jego granice wyznacza terasa zalewowa. Dolina utrzymuje szerokość około 1 km. Długość rzeki Grabi objętej granicami obszaru wynosi około 50 km, co stanowi nieco ponad połowę całkowitej długości rzeki wynoszącej 81,1 km. Powyżej Karczm, od granicy obszaru dno rzeki jest piaszczyste, tylko w nielicznych miejscach gdzie koryto Grabi przecina wychodnie skał kredowych bywa pokryte rumoszem wapiennym. Szerokość koryta waha się od 10-20 m, głębokość około 0,8 m. W okolicach Łasku następuje zmiana kierunku biegu rzeki z zachodniego na południowo-zachodni, który utrzymuje się aż do ujścia. W dolnym biegu rzeki dno jest piaszczyste, często mocno zamulone. Dolina w większej części rozległa o szerokości 1-2 km. Grabia uchodzi do Widawki w okolicach wsi Łęg Widawski na wysokości 143 m n.p.m. Obszar ma duże znaczenie dla zachowania populacji bezkręgowców wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej. Wzdłuż całego biegu rzeki objętej obszarem występuje liczna populacja ważki – trzepli zielonej. Grabia jest ważną ostoją populacji skójki gruboskorupowej. Starorzecza i odcinki lenityczne Grabi są także ważną ostoją zatoczka łamliwego. Lokalnie stwierdzono również populacje czerwończyka nieparka i zalotki większej. Obszar jest ważny jako istotna w Polsce 30 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Środkowej ostoja ryb z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej: minoga ukraińskiego, piskorza oraz kozy. Dolina Grabi ze względu na bardzo dobre rozpoznanie faunistyczne hydrofauny jest ważnym obiektem ze względów dydaktycznych i naukowych. Rysunek 16. Istniejące formy ochrony przyrody w rejonie projektowanego zbiornika. Opracowanie oryginalne na podstawie materiałów źródłowych z geoserwis GDOOŚ 31 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rysunek 17. Przebieg granicy obszaru Natura 2000 Grabia PLH100021 w pobliżu projektowanego zbiornika; zasięg zbiornika zgodnie z koncepcją programowo-przestrzenną PM Melioprojekt (2003). Ortofotomapa: www.geoportal.lodzkie.pl Przedmiotami ochrony w w/w obszarze są następujące siedliska Natura 2000: 6510 - łąki świeże użytkowane ekstensywnie Arrhenatherion elatioris – zajmują istotne miejsce w ochronie wartości przyrodniczych obszaru. Zajmują powierzchnię ok. 150 ha, która zmniejsza się w związku z zarzucaniem gospodarki łąkarskiej i zarastaniem łąk w toku sukcesji roślinności. 2330 – wydmy śródlądowe z murawami szczotlichowymi Corynephorion – występują głównie na eolicznych wydmach, na krawędziach dolin, bądź na piaszczystych płaskich powierzchniach, wysokich brzegach. Siedlisko wymienione zostało w Standardowym Formularzu Danych dla obszaru, jednak ostatnie dane nie potwierdzają występowania dobrze zachowanych płatów tego siedliska. Prace nad Planem Zadań Ochronnych powinny rozstrzygnąć status tego przedmiotu ochrony. 3150 – naturalne eutroficzne zbiorniki wodne oraz starorzecza – w dolinie Grabi w dobrym stanie zachowane są starorzecza z zespołami roślinności wodnej typowymi dla eutroficznych wód wolno płynących i stojących (zespoły ze związków: Potamion i Nymphaeion), które zajmują około 0,5% powierzchni obszaru. 91E0 – lasy łęgowe Alno-Padion, Salicetea purpureae – nadrzeczne lasy z olszą czarną mają często charakter wydłużonych płatów ciągnących się wzdłuż koryta rzecznego (Fotografia 1). W obszarze występują głównie łęgi jesionowo-olszowe i rzadziej łęgi wierzbowe (Ojrzyńska 32 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 1987, Siciński 1985, Siciński i in. 2013). Lasy łęgowe są siedliskiem Natura 2000, które w Dyrektywie Siedliskowej UE wymienione jest jako siedlisko priorytetowe. Gatunki zwierząt z Dyrektywy Siedliskowej UE, które notowane były w obszarze Natura 2000 Grabi to: bóbr europejski Castor fiber (1337), wydra europejska Lutra lutra (1355), kumak nizinny Bombina bombina (1188), minóg ukraiński Eudontotomyzon mariae (2484), minóg strumieniowy Lampetra planeri (1096), piskorz Misgurnus fossilis (1145), koza Cobitis taenia (1149), różanka Rhodeus sericeus (5339), skójka gruboskorupowa Unio crassus (1032), trzepla zielona Ophiogomphus cecilia (1037), zalotka większa Leucorrhinia pectoralis (1042), czerwończyk nieparek Lycaena dispar (1060) zatoczek łamliwy Anisus vorticulus (4056). koza złotawa Sabanejewia aurata (1146), od blisko dwudziestu lat nie potwierdzono jej występowania (Kaczkowski 2006, Kruk i in. 2009, Siciński, Tończyk 2005, Siciński i in. 2013): 6.9.2. Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy Dolina Grabi Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy „Dolina Grabi” to obszar o łącznej powierzchni ponad 4 tys. ha, utworzony w 1998 roku. Obszar chroni półnaturalny i kulturowy krajobraz nizinnej rzeki z licznymi cennymi elementami przyrodniczymi, chronionymi gatunkami flory i fauny oraz punktami widokowymi (Fotografia 1). Projektowany zbiornik „Zajączek” znajduje się w granicach w/w formy ochrony przyrody, co powoduje, że projektowanie lokalizacji i zasięgu przestrzennego zbiornika powinno uwzględniać zapisy aktu prawa miejscowego powołującego ten zespół przyrodniczokrajobrazowy. W Uchwale Wojewody Sieradzkiego (Dz. Urzędowy Woj. Sieradzkiego nr. 20, poz. 115) dla zespołu przyrodniczo-krajobrazowego zapisano następujące ograniczenia: Zakaz budowy obiektów kubaturowych, linii komunikacyjnych, urządzeń i instalacji bez uzgodnień w zakresie ochrony przyrody i krajobrazu. Zakaz wysypywania, wylewania i zakopywania odpadów poza miejscami objętymi planami miejscowymi, a także celowego zanieczyszczania wód, gleby oraz powietrza. Zakaz zmiany stosunków wodnych, regulacji rzek i cieków bez uzgodnień w zakresie ochrony przyrody i krajobrazu. Zakaz wydobywania skał, minerałów i torfu bez uzgodnień z właściwym organem administracji państwowej w zakresie ochrony przyrody. Zakaz zmiany dotychczasowych form użytkowania terenu z wyjątkiem zmian dopuszczonych w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin. Szczególny związek z planowaną budową zbiornika „Zajączek” będzie miało spełnienie zakazu trzeciego. Na etapie projektowania zbiornika należy w odpowiedni sposób uzasadnić lokalizację inwestycji oraz wskazać działania jakie inwestor podjął żeby ograniczyć wpływ przedsięwzięcia na środowisko przyrodnicze i krajobraz. Z tego względu niezbędne jest wstępne rozpoznanie wartości 33 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii przyrodniczych (występowanie chronionych siedlisk i gatunków) przed przystąpieniem do prac projektowych. Zakaz zmiany dotychczasowej formy użytkowania, którego dotyczy punkt czwarty, nie dotyczy omawianego przypadku ze względu na zapisy z dokumentu „Zmiana Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta i Gminy Łask” (tekst ujednolicony, Uchwała Nr L/481/14 Rady Miejskiej w Łasku z dnia 12 lutego 2014 r.) – gdzie omawiany obszar znajduje się w „strefie planowanych zbiorników retencyjnych na rzece Grabi”. W Miejscowym Planie Zagospodarowania Przestrzennego dla obszaru położnego w Łasku pomiędzy rzeką Grabią, drogą krajową nr. 14, a bocznicą kolejową (Uchwała nr. XXXIV/364//09 Rady Miejskiej w Łasku z dnia 24 czerwca 2009) w paragrafie 8 dotyczącym ochrony przyrody i krajobrazu w punkcie 1 zapisano, że ustala się: „ochronę istniejącego Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego „Dolina Grabi” oraz dopuszcza się korektę jego granicy w związku z planowanym zbiornikiem retencyjnym zgodnie z zasadami zawartymi w przepisach szczególnych w sprawie utworzenia ZPK.” Biorąc pod uwagę kompleksowość i wieloletnią trwałość ochrony wartości przyrodniczych omawianego fragmentu doliny Grabi, bezpośrednie sąsiedztwo obszaru Natura 2000 oraz ochronę użytku ekologicznego „Rzeka Grabia” korekta granic zespołu przyrodniczo-krajobrazowego jest w tym wypadku niewskazana. Inwestycja powinna być poprzedzona waloryzacją przyrodniczą terenu objętego projektowanym zbiornikiem oraz takim projektowaniem przedsięwzięcia, które nie powodowałaby istotnych zmian w środowisku zgodnie z zasadami nowoczesnego, zrównoważonego rozwoju i które nie będzie wymagało korekty granic zespołu przyrodniczo-krajobrazowego. 6.9.3. Użytek ekologiczny Rzeka Grabia Użytek ekologiczny utworzony w 1993 roku obejmuje koryto rzeki Grabi. Celem utworzenia tej formy ochrony jest zachowanie naturalnego koryta rzeki nizinnej z meandrami, zakolami, bystrzami i ławicami piaszczystymi. Ochrona wartości przyrodniczych rzeki Grabi w ramach użytku ekologicznego została zapisana w Miejscowym Planie Zagospodarowania Przestrzennego dla obszaru położnego w Łasku pomiędzy rzeką Grabią, drogą krajową nr. 14 a bocznicą kolejową (Uchwała nr. XXXIV/364//09 Rady Miejskiej w Łasku z dnia 24 czerwca 2009) w paragrafie 8 dotyczącym ochrony przyrody i krajobrazu. Zapis ten będący obowiązkiem wynikającym z aktu powołującego użytek ekologiczny powinien być uwzględniony przy projektowaniu urządzeń hydrotechnicznych związanych z budową zbiornika retencyjnego „Zajączek”. Szczególną uwagę należy zwrócić na wysokości piętrzeń na jazach, co może zmienić stosunki wodne w korycie rzeki. 34 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Fotografia 1. Lasy i zarośla łęgowe w dolinie Grabi w Łasku w bezpośrednim sąsiedztwie projektowanego zbiornika „Zajączek”. Krajobraz o cechach naturalnych i wysokich wartościach przyrodniczych, które podlegają ochronie w zespole przyrodniczo-krajobrazowym „Dolina Grabi” (fot. M. Kiedrzyński). 35 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk 6.10. Potencjalne i istniejące powierzchniowych i podziemnych Centrum źródła Ekohydrologii zanieczyszczeń wód Na podstawie przeprowadzonej analizy danych źródłowych, dotyczących wydanych pozwoleń wodnoprawnych w roku 2013, które pozyskano z Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Łodzi, wykazano, iż w zlewni rzeki Grabi zlokalizowanych jest 18 oczyszczalni ścieków, z czego 9 z nich znajduje się w zlewni do profilu projektowanego zbiornika „Zajączek” (Rysunek 18, Tabela 3). Rysunek 18. Lokalizacja oczyszczalni ścieków (odprowadzających powyżej 5 m3/dobę ścieków), w zlewni rzeki Grabi oraz zlewni do profilu projektowanego zbiornika „Zajączek” wraz z klasyfikacją ilościową ścieków odprowadzanych w roku 2013. Źródło danych: Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Łodzi. 36 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Tabela 3. Wykaz oczyszczalni ścieków (odprowadzających powyżej 5 m3/dobę ścieków), w zlewni rzeki Grabi oraz zlewni do profilu projektowanego zbiornika „Zajączek” wraz z charakterystyką oczyszczalni ścieków (OŚ), lokalizacją i ilością odprowadzanych ścieków w roku 2013. Źródło danych: Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Łodzi. Nr Nazwa Jednostka Zarządzający Powiat Rodzaj Odbiornik ścieków oczyszczalni JCW 1. Grabica 1 Gminna OŚ Urząd Gminy w Grabicy piotrkowski mech-biol. 2. Grabica 2 OŚ UG Grabica SUW Ostrów piotrkowski 3. Drużbice 1 Osiedlowa OŚ 4. Drużbice 2 Wiejska OŚ 5. Dłutów Gminna OŚ Zakład Gospodarki Komunalnej w Drużbicach Zakład Gospodarki Komunalnej w Drużbicach Zakład Usług Komunalnych w Dłutowie 6. Dobroń 1 Gminna OŚ Gmina Dobroń mechaniczn Grabia a bełchatowski mech-biol. ciek/Grabia - km 53,85 Grabia do Dłutówki 5916 19,539860 51,460220 Grabia do Dłutówki 1915 19,387470 51,464420 bełchatowski mech-biol. rzeka Grabia - km 56,5 Grabia do Dłutówki 2140 19,387470 51,464420 pabianicki mech-biol. rów, Jesionka 8,85 km dalej Grabia do Dłutówki Grabia 47644 19,378370 51,555390 pabianicki mech-biol. rzeka Grabia - km 78,96 51,482390 rów, Pałusznica 6,35 km dalej Grabia mechaniczn rów melioracyjny R-4 km a 3,248 Pałusznica 175385 19,237060 51,642660 Pałusznica 14921 19,245810 51,639690 7. Dobroń 2 pabianicki 8. łaski mech-biol. rów melioracyjny km 0,04 Grabia od Dłutówki do 6295 Dopływu z Anielina 19,207780 51,560280 łaski mech-biol. Pałusznica km 4,45 Pałusznica 29176 19,213610 51,616670 łaski mech-biol. Grabia km 29,35 1429950 19,113330 51,593670 łaski mech-biol. 9304 19,080280 51,603610 łaski łaski zduńskowolski zduńskowolski mech-biol. mech-biol. mech-biol. mech-biol. 30187 9822 24680 20473 19,158130 19,137470 19,013170 19,024170 51,501900 51,535970 51,619000 51,578330 łaski mech-biol. rów melioracyjny R-A km 2,550, Grabia km 22,9 Końska Struga km 12,74 Czajka km 1,69 Tymianka km 6,94 rów melioracyjny R-1/1km 0,190, Tymianka km 2,8 Grabia km 19,13 Grabia do Dłutówki do Dopływu z Anielina Grabia do Dłutówki do Dopływu z Anielina Końska Struga Końska Struga Tymianka Tymianka 19,032470 51,551940 łaski mech-biol. 19,030200 51,522370 łaski mech-biol. Grabia do Dłutówki do 21806 Dopływu z Anielina rów melioracyjnykm 4,150, Grabia od Dopływu z 14230 Grabia km 15,490 Anielina do ujścia Grabia km 9,7 Grabia do Dłutówki do 51812 Dopływu z Anielina 18,998830 51,511330 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. Podczyszczanie wód JANTOŃ Spółka Akcyjna Spółka popłucznych z wodami Komandytowa opadowymi i roztopowymi Łask 1 Zakładowa OŚ STEC Wytwarzanie Podłoża pod Uprawę Pieczarek Małgorzata Kasperska-Stec Aleksandrówek Łask 2 Miejska OŚ w Kolumnie Miejskie Przedsiebiorstwo Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o.o Łask 3 Miejska OŚ w Łasku Miejskie Przedsiebiorstwo Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o.o Łask 4 Gminna OŚ w Kopyści Miejskie Przedsiebiorstwo Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o.o Buczek 1 Gminna OŚ Urząd Gminy Buczek Buczek 2 Gminna OŚ Urząd Gminy Buczek Zduńska Wola 1 Zakładowa OŚ Gajewnik AVES Sp. z o.o Zduńska Wola 2 Zakładowa OŚ PKP CARGO TABOR-KARSZNICE Sp. z o.o. Sędziejowice 1 Gminna OŚ Gminna Jednostka Usług Komunalnych Sędziejowice Sędziejowice 2 Zakładowa OŚ Zakład Wędliniarski Władysław Gabrysiak Lichawa Sędziejowice 3 Gminna OŚ Gminna Jednostka Usług Komunalnych Sędziejowice Szerokość geograficzna Grabia do Dłutówki Ilość ścieków Długość w 2013 roku geograficzna m3/rok 13778 19,525690 37 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Wyniki analizy ilości ścieków, które odprowadzane są do zlewni rzeki Grabi z poszczególnych powiatów przedstawiono w Tabeli 4. Całkowita ilość odprowadzanych ścieków z oczyszczalni wynosi 1 909 434 m3/rok. Zlewnia Grabi do profilu projektowanego zbiornika „Zajączek” zasilana jest corocznie ładunkiem 297 170 m3 ścieków oczyszczonych, co stanowi 15,5% całkowitej ilości ścieków odprowadzanej do zlewni (Tabela 4). Natomiast, poniżej profilu projektowanego zbiornika „Zajączek” aż do ujścia, oczyszczalnie zlokalizowane na tym obszarze odprowadzają rocznie 1 612 264 m3 ścieków oczyszczonych, co stanowi 84,5% całkowitej ilości ścieków odprowadzanej do zlewni (Tabela 4). Z punktu widzenia przyszłej jakości wody w projektowanym zbiorniku „Zajączek” oraz przeciwdziałaniu jego szybkiej eutrofizacji bardzo istotną kwestią jest, aby jakość odprowadzanych ścieków z oczyszczalni zlokalizowanych w zlewni planowanego zbiornika (Rysunek 18) była dobra. Oczyszczalnie te powinny dotrzymywać norm jakości odprowadzanych ścieków (Kiedrzyńska i in. 2010, 2012, 2014; Urbaniak i in. 2015), zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 lipca 2006 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego, a tym samym norm zawartych w Dyrektywie Ściekowej (91/271/EEC). Zarówno według polskich norm (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 lipca 2006r.), jak i norm unijnych (Dyrektywa Ściekowa 91/271/EEC) stężenia w ściekach odprowadzanych z oczyszczalni nie powinny przekraczać odpowiednio dla: I klasy wielkości oczyszczalni (tj. <2 000 równoważnej liczby mieszkańców, RLM) – 5 mg/l fosforu całkowitego oraz 30 mg/l azotu całkowitego II klasy wielkości oczyszczalni (tj. od 2 000 do 9 999 RLM) – 2 mg/l fosforu całkowitego oraz 15 mg/l azotu całkowitego III klasy wielkości oczyszczalni (tj. od 10 000 do 14 999 RLM) – 2 mg/l fosforu całkowitego oraz 15 mg/l azotu całkowitego IV klasy wielkości oczyszczalni (tj. od 15 000 do 99 999 RLM) – 2 mg/l fosforu całkowitego oraz 15 mg/l azotu całkowitego (Kiedrzyńska i in. 2014). Tabela 4. Ilość ścieków odprowadzanych w roku 2013 do zlewni Grabi według powiatów oraz podział na ilość ścieków odprowadzanych do zlewni do profilu projektowanego zbiornika „Zajączek” i poniżej zbiornika. Powiat piotrkowski bełchatowski 4 055 (0,2%) pabianicki Ilość odprowadzanych ścieków [m3/rok] do profilu projektowanego zbiornika 297 170 (15,5%) 237 950 (12,5%) łaski do projektowanego zbiornika łaski poniżej zbiornika zduńskowolski Ilość ścieków dla powiatów [m3/rok] 19 694 (1,0%) projektowanego SUMA 35 471 (1,9%) 1 567 111 (82,1%)* poniżej projektowanego zbiornika 1 612 264 (84,5%) 45 153 (2,4%) 1 909 434 *p. łaski łącznie 1 602 582 Etap III. Opracowanie końcowe 38 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 7. Materiały i metody 7.1. Terminologia stosowana w opracowaniu W dostępnych opracowaniach dotyczących zbiornika spotyka się różne nazewnictwo odcinka rzecznego będącego przedmiotem badań. W niniejszym opracowaniu stosuje się zamiennie następujące nazwy: dla planowanego zbiornika: zbiornik „Zajączek”, zbiornik dla południowego koryta: starorzecze, południowe koryto rzeki Grabi, dla północnego koryta: rzeka Grabia, główne koryto, północne koryto rzeki Grabi, dla dopływu: rzeka Pisia, dopływ. 7.2. Charakterystyka stanowisk badawczych W celu analizy jakości wód powierzchniowych i wielkości przepływów wyznaczono 11 stanowisk badawczych oznaczonych od St.1 do St.11 (Rysunek 19, Tabela 5). Jakość wód powierzchniowych analizowano na dziesięciu wyznaczonych stanowiskach; na St.11 ze względu na brak przepływu w okresie badawczym nie pobrano prób ani nie dokonano pomiarów przepływów. Jakość wód gruntowych analizowano na trzech stanowiskach monitoringowych oznaczonych od P1 do P3 (Rysunek 19, Tabela 5), na których zostały zainstalowane piezometry (patrz: Rozdział Dokumentacja fotograficzna, Fotografia 26). Próby wód powierzchniowych pobierane były od 13 maja do 29 września 2015 r., co 7-16 dni, natomiast próby wód podziemnych pobierano od 2 lipca do 29 września 2015 r., z częstotliwością co 14-16 dni. W pobranych próbach wód powierzchniowych i gruntowych analizowane były parametry fizyczne i chemiczne wody. Etap III. Opracowanie końcowe 39 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rysunek 19. Lokalizacja stanowisk monitoringowych jakości wód powierzchniowych (St. 1-11) i podziemnych (P1-3). Podkład kartograficzny: mapa topograficzna z elementami Bazy Danych Obiektów Topograficznych BDOT10k, źródło: Wojewódzki Zasób Geodezyjny i Kartograficzny. Tabela 5. Opis lokalizacji stanowisk badawczych wód powierzchniowych i podziemnych. Nr Opis lokalizacji stanowi ska St. 5 Most przy drodze krajowej nr 14 (ul. Warszawska) na rzece Grabi 19° 10' 39,940" E 51° 36' 5,219" N St. 6 Rzeka Grabia powyżej rozwidlenia koryta 19° 10' 15,744" E 51° 36' 3,839" N St. 1 19° 9' 56,802" E 51° 35' 53,197" N St. 2 Południowe koryto rzeki Grabi wraz z Pisią, na wysokości składu kruszywa i węgla Południowe koryto rzeki Grabi wraz z Pisią przy moście na ul. Rzecznej 19° 9' 45,668" E 51° 35' 53,436" N St. 7 Powyżej istniejącego zbiornika 19° 9' 6,489" E 51° 35' 52,419" N St. 8 Istniejący zbiornik na południowym korycie 19° 8' 55,392" E 51° 35' 52,895" N St. 9 Poniżej istniejącego zbiornika 19° 8' 49,963" E 51° 35' 53,784" N St. 3 Główne (północne) koryto rzeki Grabi powyżej jazu przy gospodarstwie rybackim "Nad Grabią" Główne (północne) koryto rzeki Grabi około 60 m powyżej połączenia obu koryt Rzeka Pisia przy drodze krajowej nr 14 (ul. Warszawska), dopływ do południowego koryta Rzeka Pisia powyżej St. 4 przy drodze gruntowej – przepust, dopływ do południowego koryta W bezpośrednim sąsiedztwie koryta rzecznego oraz hałdy kruszywa 19° 9' 55,495" E 51° 36' 3,886" N 19° 8' 48,538" E 51° 35' 55,249" N 19° 10' 8,972" E 51° 35' 52,860" N 19° 10' 30,657" E 51° 35' 52,191" N 19° 9' 53,130" E 51° 35' 52,777" N Na terasie zalewowej przy krawędzi doliny rz. Grabi na wysokości 19° 9' 31,113" E środkowej części projektowanego zbiornika Na terasie zalewowej oddzielone od krawędzi doliny rz. Grabi terenem 19° 9' 40,476" E podmokłym na wysokości początkowej części projektowanego zbiornika 51° 35' 46,842" N St. 10 St. 4 St. 11 P1 P2 P3 Etap III. Opracowanie końcowe Szerokość geograficzna (Y) Długość geograficzna (X) 51° 35' 46,326" 40 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 7.3.Analiza jakości wód powierzchniowych i gruntowych Badania prowadzono w okresie od 13 maja do 29 września 2015 r. W tym czasie dokonano trzynastu poborów prób wód powierzchniowych z dziesięciu stanowisk, oraz siedmiu poborów wód gruntowych z trzech stanowisk oraz pomierzono wielkość przepływów w rzece Grabi i w starorzeczu. Łącznie pobrano 130 prób wód powierzchniowych oraz 21 prób wód gruntowych w celu analizy ich parametrów fizycznych i chemicznych, w tym analizy stężeń związków biogennych i wielkości transportowanych ładunków przez wody rzeki Grabi. Ponadto, na stanowiskach St. 1 i St. 5 w dniach poboru prób wody wykonywano każdorazowo pomiary wielkości przepływów. Do pomiaru przepływów używano przepływomierza przenośnego FlowTracker Handheld ADV firmy SonTek/YSI. Wybór stanowisk pomiarowych przepływu został dostosowany do ogólnej sytuacji hydrograficznej umożliwiającej uchwycenie struktury i zmienności przepływów w całym obszarze badawczym (Rysunek 19). W dniu 29 września 2015 r. pobrano również próbę ścieków odprowadzanych z oczyszczalni ścieków w Dobroniu do rzeki Pałusznicy, w celu analizy ich jakości i oceny potencjalnego wpływu na jakość wody w rzece Grabi na wysokości planowanego zbiornika Zajączek. 7.3.1. Parametry fizyczne wody W pobranych próbach wód powierzchniowych i podziemnych za pomocą czytnika wieloparametrowego YSI Professional Plus oraz okresowo z użyciem analizatora CRISON MM40 analizowane były następujące parametry fizyczne: temperatura, stężenie tlenu, odczyn pH, konduktywność. Są to podstawowe parametry wody świadczące o dynamice procesów biogeochemicznych przebiegających w środowisku. Badano również ilość niesionej zawiesiny w wodach powierzchniowych. 7.3.2. Stężenie zawiesiny Koncentracja zawiesiny oznaczana była w każdej próbie poprzez filtrowanie wody o znanej objętości (V) przez sączek Whatman GF/F o znanej masie (m0). Następnie, sączek suszono w cieplarce laboratoryjnej w temperaturze 105° C przez około 1,5 godziny i ważono na wadze elektrycznej Mettler określając jego masę (m1) z dokładnością do pięciu miejsc po przecinku. Sączki zostały poddane spalaniu w piecu muflowym w temperaturze 550° C przez 1 godzinę, w celu spalenia materii organicznej, a następnie ponownie ważono w celu określenia masy sączka (m2). Stężenie zawiesiny przeliczano na objętość jednego litra. Stężenie zawiesiny całkowitej (Mcał.) [mg dm-3], oraz frakcji mineralnej (Mmin.) i organicznej (Morg.) określano na podstawie poniższych wzorów: Mcał. = (m1 - m0) / V Mmin. = (m2 – m0) / V Morg. = Mcał. - Mmin 7.3.3. Formy rozpuszczone pierwiastków W próbkach wód powierzchniowych i gruntowych, po wcześniejszym przefiltrowaniu, analizowano stężenia następujących związków biogennych tj. fosforanów (PO4-), azotanów (NO3-), azotynów (NO2-), amonu (NH4+) oraz jonów: fluorku (F-), chlorku (Cl-), bromku (Br-), siarki (SO42-), litu (Li+), sodu Etap III. Opracowanie końcowe 41 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii (Na+), potasu (K+), magnezu (Mg2+), wapnia (Ca2+). Analizy wykonywano na chromatografie jonowym Dionex 1000. 7.3.4. Fosfor całkowity (TP) i fosfor całkowity rozpuszczony (DP) W niefiltrowanych próbkach wód powierzchniowych i ściekach odprowadzanych z oczyszczalni ścieków w Dobroniu oznaczane były stężenia form całkowitych fosforu (ang. total phosphorus, TP). Natomiast, w przefiltrowanych próbkach wód gruntowych analizowane były formy rozpuszczone fosforu (ang. dissolved phosphorus, DP). Do oznaczania stężenia fosforu całkowitego (TP) i fosforu całkowitego rozpuszczonego (DP) użyto metody kwasu askorbinowego po uprzednim zmineralizowaniu próbek z zastosowaniem odczynnika Oxisolv firmy MERCK według poniższej metodyki. Mineralizacja Odmierzono 10 ml niefiltrowanej próby i przeniesiono do naczynia przeznaczonego do mineralizacji. Dodano 2 łyżeczki odczynnika „Oxisolv” TM firmy MERCK. Naczynie zamknięto i mineralizowano przez 1 minutę. Po ostudzeniu otwierano naczynie i pobierano próbę. Przebieg oznaczania Pobierano 5 ml zmineralizowanej próby i dodawano 5 ml wody destylowanej. W tak przygotowanej próbie oznaczano zawartość TP przy użyciu metody kwasu askorbinowego. Metoda kwasu askorbinowego Przygotowywano świeżą mieszaninę do każdej serii analiz: 10 części rozcieńczonego kwasu siarkowego 1 część winianu antymolowo-potasowego, wymieszano 3 części molibdenu amonu, wymieszano 6 części kwasu askorbinowego, wymieszano. Do 10 ml próby dodawano 1,75 ml mieszaniny, wymieszano. Po 15 minutach zmierzono ekstynkcję przy długości fali 690 nm. Do odczytów stężeń TP posłużyło aktualne równanie krzywej kalibracyjnej: y = (((x/0,0017)-(0,0005/0,0017))*2)/1000; gdzie: x= absorbancja odczytana ze spektrofotometru MILION ROY przy długości fali 690 nm. 7.3.5. Azot całkowity (TN) i azot rozpuszczony (DN) Stężenie azotu całkowitego (ang. total nitrogen, TN) w wodach powierzchniowych oraz w ściekach z oczyszczalni ścieków w Dobroniu oznaczone zostały według metodyki Hach i z użyciem odczynników Hach. Określenie stężenia azotu rozpuszczonego (ang. disolved nitrogen, DN) w próbkach wód gruntowych przeprowadzono w ten sam sposób po wcześniejszym ich przefiltrowaniu. Analizę stężeń przeprowadzono na spektrofotometrze Hach 2010 według następującej metodyki. Etap III. Opracowanie końcowe 42 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Metodyka analizy TN, DN poprzez mineralizację nadsiarczanem z zastosowaniem fiolek testowych N’Tube (0 do 25 mg/l) firmy MERC. Przebieg oznaczania: do dwóch fiolek z odczynnikiem Total Nitrogen Hydroxide Reagent dodano po jednym opakowaniu odczynnika Nitrogen Persulfate Reagent PP, do jednej fiolki dodano 2 ml próbki, do drugiej 2 ml wody wolnej od związków organicznych (ślepa odczynnikowa), zamknięte fiolki energicznie mieszano przez co najmniej 30 sek. Fiolki umieszczono w reaktorze ChZT (COD Reaktor Hach Heating) i ogrzewano w temperaturze 105°C przez 30 min., do ostudzonych fiolek testowych dodano po jednym opakowaniu odczynnika TN Reagent A i wstrząsano przez 15 sekund, po upływie 3 min. od zakończenia mieszania do obu fiolek dodano po jednym opakowaniu odczynnika TN Reagent B, fiolki zamknięto i wstrząsano przez 15 sekund, po upływie 2 minut otworzono dwie fiolki z odczynnikiem TN Reagent C; do jednej dodano 2 ml zmineralizowanej próbki badanej, do drugiej 2 ml ślepej próbki odczynnikowej, obie fiolki zamknięto i obracano powoli 10-krotnie do góry dnem w celu wymieszania, po upływie 5 minut umieszczono próbkę ślepą w gnieździe pomiarowym spektrofotometru Hach DR/2010 i wyzerowano przyrząd przy długości fali =410 nm, w gnieździe pomiarowym umieszczono próbkę badaną i odczytano stężenie DN w mg/l azotu. 7.4.Metodyka analizy parametrów fizykochemicznych osadów rzecznych W dniu 31 lipca 2015 r. pobrano cztery próby osadów rzecznych ze stanowisk zlokalizowanych na starorzeczu Grabi i w zbiorniku, tj. St. 1, St. 2, St. 7 i St. 8. Osady pobrano w celu analizy następujących parametrów: zawartość azotu ogólnego, fosforu oraz metali ciężkich (ołowiu, kadmu, miedzi, chromu, niklu, cynk, żelaza i rtęci (Tabela 6). Analizę osadów przeprowadzono w celu określenia ich długoterminowego oddziaływania na środowisko wodne. Analiza fizykochemiczna osadów została przeprowadzona przez Okręgową Stację Chemiczno-Rolniczą (OSChR) w Łodzi, która posiada akredytowane laboratorium badawcze spełniające wymagania normy PN-EN ISO/IEC 17025:2005 (nr akredytacji AB 820). Etap III. Opracowanie końcowe 43 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Tabela 6. Zestawienie procedur badawczych przy analizie osadów rzecznych stosowanych w Okręgowej Stacji Chemiczno-Rolniczej. Analizowane parametry oraz metoda analizy Zawartość substancji organicznej Zakres: (1,0 - 99,0) % Metoda wagowa Zawartość azotu ogólnego Zakres: (0,2 - 7,0) % Metoda miareczkowa Zawartość fosforu Zakres: (0,5 - 8,0) % Metoda spektrofotometryczna Zawartość pierwiastków Zakres: cynk (25,0 - 3500) mg/kg miedź (25,0 - 1000) mg/kg chrom (10,0 - 800) mg/kg kadm (1,0 - 20,0) mg/kg ołów (25,0 - 600) mg/kg nikiel (10,0 - 250) mg/kg Metoda płomieniowej absorpcyjnej spektrometrii atomowej (FAAS) Zawartość rtęci Zakres: (0,005 - 3) mg/kg Metoda absorpcyjnej spektrometrii atomowej z amalgamacją par rtęci Zawartość żelaza Etap III. Opracowanie końcowe Dokumenty odniesienia PN-EN 12879:2004 PB 45 edycja 2 z dnia 01.02.2007 r. PB 15 edycja 1 z dnia 26.05.2004 r. PB 21 edycja 2 z dnia 07.05.2015 r. PB 23 edycja 1 z dnia 19.05.2010 r. Wyniki spoza zakresu akredytacji laboratorium 44 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 7.5.Metodyka badań i waloryzacji szaty roślinnej Teren badań szaty roślinnej obejmuje obszar wyznaczony pod planowaną inwestycję w koncepcji programowo-przestrzennej PM Melioprojekt (2003, wariant maksymalny) oraz jego bezpośrednie sąsiedztwo (Rysunek 20). Łączna powierzchnia terenu objętego waloryzacją szaty roślinnej wynosi 41,9 ha. według Wariantu I – PM Melioprojekt Rysunek 20. Zasięg projektowanego zbiornika „Zajączek” w Łasku oraz zasięg terenu w jakim prowadzono badania szaty roślinnej. Zasięg zbiornika według Koncepcji Programowo-Przestrzennej PM Melioprojekt (2003) – Wariant I .Podkład topograficzny wg. mapy w oryginalnej skali 1:10000, źródło: Wojewódzki Zasób Geodezyjny i Kartograficzny. Badania terenowe polegające na kartowaniu roślinności rzeczywistej oraz rozpoznaniu rozmieszczenia cennych gatunków flory prowadzono w czerwcu i lipcu 2015 roku. Badania stanowią wstępne rozpoznanie walorów szaty roślinnej w rejonie planowanego zbiornika „Zajączek” w Łasku. Roślinność rzeczywistą ujmowano na poziomie ogólnych typów roślinności w środkowoeuropejskim systemie fitosocjologicznym. Syntaksonomię zbiorowisk roślinnych przyjęto wg. opracowania W. Matuszkiewicza (2001). W przypadku zbiorowisk będących w rożnych fazach dynamicznych (sukcesyjnych) nie ujętych w syntetycznych opracowaniach fitosocjologicznych nadawano im ogólne nazwy pochodzące od gatunków dominujących. Rozpoznanie fitosocjologiczne pozwoliło na identyfikację siedlisk przyrodniczych chronionych w Unii Europejskiej i wymienionych w Dyrektywie Siedliskowej (Dyrektywa Rady 92/43/EWG). Identyfikacja siedlisk dokonana została według oficjalnych krajowych przewodników do rozpoznawania i ochrony siedlisk przyrodniczych (Herbich Etap III. Opracowanie końcowe 45 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 2004). Teren badań obejmuje obszar wyznaczony pod planowaną inwestycję oraz jego bezpośrednie sąsiedztwo (Rysunek 20). W trakcie badań terenowych identyfikowano również stanowiska rzadkich i chronionych gatunków roślin. Brano pod uwagę gatunki umieszczone na regionalnych i krajowych listach i księgach gatunków zagrożonych wymarciem (Jakubowska-Gabara i Kucharski 1999; Olaczek red. 2012; Zarzycki i Szeląg 2006; Kaźmierczakowa i in. red. 2014). Badano również występowanie gatunków chronionych prawem krajowym według najnowszego Rozporządzenia Ministra Środowiska o ochronie gatunkowej roślin (Rozporządzenie 2014, Dz.U. 2014 poz. 1409). W szczególności zwrócono uwagę na elementy, których ochrona uwarunkowana jest prawnie, tzn. siedliska przyrodnicze z Dyrektywy Siedliskowej UE oraz gatunki roślin podlegające ochronie. Występowanie w/w elementów może w istotny sposób wpłynąć na proces wydania decyzji środowiskowej przez organy administracji państwowej. Wstępne rozpoznanie walorów przyrodniczych daje możliwość opracowania korekty planowanej inwestycji oraz ewentualną zmianę jej lokalizacji w celu zmniejszenia jej wpływu na środowisko przyrodnicze. Kartowanie terenowe wykonane zostało na podkładzie ortofotomapy (aktualność 2009-2010, rozdzielczość terenowa piksela 0,5 m) z zasobów www.geoportal.pl. Rozmieszczenie płatów roślinności oraz płatów siedlisk przyrodniczych Natura 2000 kartowano metodą poligonu. Do lokalizacji granic płatów w badaniach roślinności oraz do lokalizacji stanowisk roślin wykorzystano terenowy odbiornik GPS – Garmin CSX 60. Czystorysy map oraz obliczenia powierzchni wykonano w oprogramowaniu GIS – ArcMap 9.2. 7.6.Wstępna ocena faunistyczna Wstępna waloryzację przyrodniczą wykonał zespół dr Robert Słomczyński i mgr Robert Lesner. Ocenę wpływu na awifaunę (ptaki) lęgową wykonano na podstawie kontroli terenu inwestycji w terminach 29 czerwca - 16 lipiec. Kontrole wykonywano w godzinach porannych oraz wieczornych przy dobrych warunkach pogodowych, w czasie największej aktywności ptaków. W czasie kontroli przemieszczano się pieszo wzdłuż południowego odgałęziania Grabi, na którym planowana jest realizacja inwestycji. Kontrola objęła także odcinek, na którym koryto Grabi się rozgałęzia, północne odgałęzienia Grabi, okolice mostu kolejowego oraz zalew Zajączek. Kontrolą objęto także południową krawędź doliny, obszar pomiędzy stacją paliw, zabudowaniami a południowym odgałęzieniem Grabi. W okresie, w którym przeprowadzano badania przeprowadzono także kontrole nocne w celu wykrycia gatunków ptaków o nocnej aktywności głosowej (derkacz Crex crex) na odcinku doliny Grabi od rozgałęziania koryt do mostu. Terminy kontroli nie pozwalały na pełną inwentaryzację ornitologiczną, ponieważ część gatunków zakończyła lęgi lub ich aktywność głosowa była w tym terminie bardzo niska. Informacje dotyczące składu awifauny lęgowej pochodzą także z pojedynczych obserwacji przeprowadzanych w latach ubiegłych. Wstępną ocenę wpływu inwestycji na teriofaunę (ssaki) oparto na gatunkach wykazanych w standardowym formularzu danych (SDF) dla obszaru Natura 2000 Grabia PLH100021. Nie wykonywano nasłuchów nietoperzy oraz nie wykonywano odłowu małych ssaków w pułapki żyworodne. W SDF obszaru Natura 2000 Grabia PLH100021 wymienione są dwa gatunki ssaków Etap III. Opracowanie końcowe 46 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii będących przedmiotem ochrony obszaru: wydra Lutra lutra oraz bóbr Castor fiber (Dz. U. woj. łódzkiego 21.02.2014, poz.785). Inwentaryzację herpetologiczną (występowanie gadów i płazów) przeprowadzono w lipcu 2015. Część kontroli przeprowadzono przy niesprzyjających warunkach pogodowych, w czasie obniżenia temperatury co mogło obniżyć aktywność głosową płazów. Wykorzystano także obserwacje z poprzednich lat. Kontrole oparto głównie na oględzinach potencjalnych miejsc rozrodu płazów. Późny termin kontroli wykluczał możliwość stwierdzenia części gatunków. Rok 2015 jest nietypowy o bardzo niskim poziomie wód. W latach, w których topniejąca pokrywa śnieżna powoduje wezbranie wód, utworzenie rozlewisk, możliwe jest występowanie okresowych zbiorników nie stwierdzonych w trakcie kontroli. Ze względu na krótki czas realizacji wizji terenowej nie występowano do Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska na odstępstwa od ochrony gatunkowej, zezwalające na łapanie i oznaczanie płazów w ręku. Dlatego większość żab nie oznaczano do gatunku tylko do grupy żab „zielonych” lub „brunatnych”. Ocenę ichtiologiczną lokalizacji inwestycji (występowanie określonych gatunków ryb) oparto na istniejących badaniach ichtiofauny oraz dokumentacji Planu zadań ochronnych obszaru Natura 2000 Grabia PLH100021. Na części cieku bezpośrednio przy rozgałęzianiu panują podobne warunki jak w korycie głównym, piaszczyste żwirowe dno. W pobliżu zbiornika „Zajączek” występuje spowolnianie nurtu, nasilają się procesy sedymentacyjne, charakter podłoża się zmienia, dno staje się muliste. Bezpośrednio na omawianym południowym korycie Grabi nie były przeprowadzane odłowy ichtiologiczne. Odłowy prowadzone były w bezpośrednim sąsiedztwie omawianego odcinka rzecznego, na Grabi, które dają informację o ichtiofaunie omawianego terenu. Lokalna specyfika, liczne mikrosiedliska w korycie odcinka rzecznego mogą spowodować, że będą tu stwierdzane gatunki stosunkowo rzadkie w głównym korycie Grabi jak piskorz Misgurnus fossilis czy różanka Rhodeus sericeus. W SDF obszaru Natura 2000 Grabia PLH100021 wymienione są 4 gatunki minogów oraz ryb będących przedmiotem ochrony obszaru: minóg ukraiński Eudontomyzon mariae, minóg strumieniowy Lampetra planeri, piskorz, koza Cobitis taenia. W trakcie wykonywania dokumentacji PZO obszaru w roku 2012 nie potwierdzono występowania kozy złotawej Sabanajewia aurata (gatunek wymieniony w SDF obszaru). Wstępną ocenę entomologiczną (występowanie określonych gatunków owadów) oparto na gatunkach wykazanych w SDF Natura 2000 Grabia PLH100021. W opracowaniu tym wymienione są trzy gatunki owadów będących przedmiotem ochrony obszaru: dwa gatunki ważek: zalotka większa Leucorrhinia pectoralis, trzepla zielona Ophiogomphus cecilia oraz motyl czerwończyk nieparek Lycaena dispar (Żuk 2012). Wstępną ocenę malakologiczną (skład fauny mięczaków) oparto na gatunkach wykazanych w SDF Natura 2000 Grabia PLH100021. Wymienione są tam dwa gatunki mięczaków będących przedmiotem ochrony obszaru: skójka gruboskorupowa Unio crassus oraz zatoczek łamliwy Anisus vorticulus (Żuk 2012). Etap III. Opracowanie końcowe 47 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 8. Analiza aktualnych warunków meteorologicznych i hydrologicznych oraz procesów biogeochemicznych 8.1.Warunki meteorologiczne w okresie badawczym Okres objęty badaniem, trwający od 13 maja do końca września 2015 r. obejmował późną wiosnę, lato i początek jesieni. Był to okres bardzo ciepły i ekstremalnie ciepły, suchy z obniżoną sumą opadów w stosunku do średnich z wielolecia. W wielu rzekach Polski, w tym również Grabi w Łasku obserwowano niskie stany wód mieszczące się przy dolnej granicy stanów średnich oraz w strefie stanów niskich. Na podstawie danych Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowego Instytutu Badawczego (IMGW-PIB, 2015a) wiosna była okresem bardzo ciepłym w porównaniu z wartościami średnimi dla tej pory roku z wielolecia, ze średnią temperaturą w obszarze zlewni Grabi 8-9°C, wyższą o 1°C w stosunku do średniej z wielolecia 1971-2000. Suma opadu w okresie wiosennym wyniosła 80100 mm i stanowiła około 70-80% normalnego opadu w wielolecia 1971-2000. Podobnie lato było okresem ekstremalnie ciepłym (IMGW-PIB, 2015b), ze średnia temperaturą 1920°C, wyższą od średniej temperatury z wielolecia o 2-3°C. Temperatura maksymalna to średnio 34°C, natomiast najwyższą temperaturę o wartości 36,5°C zanotowano w Łasku w dniu 8 sierpnia 2015 r. Suma opadów w okresie letnim wyniosła 120-140 mm, co stanowiło około 50-70% w stosunku do okresu normalnego 1971-2000. Również wrzesień był anomalnie ciepły, ze średnią temperaturą na poziomie 14-15°C, wyższej od średniej miesięcznej temperatury z wielolecia o 1-2°C. Temperatura maksymalna wyniosła 29-30°C. Natomiast, suma opadów we wrześniu to tylko 20-40 mm, co stanowiło około 60% miesięcznej sumy opadu w stosunku do okresu normalnego 1971-2000. 8.2.Warunki hydrologiczne w okresie badawczym W okresie objętym badaniem na wodowskazie w Łasku (dane IMGW) obserwowano niskie i bardzo niskie stany wody, z minimum przypadającym w okresie od lipca do sierpnia 2015 r. Odpowiada to ogólnej sytuacji meteorologicznej w kraju w tym okresie, charakteryzującą się bardzo niskimi sumami opadów i wysokimi temperaturami. 8.3. Pomiary własne przepływów Przebieg i zestawienie wartości przepływów mierzonych w poszczególnych terminach badawczych w starorzeczu na stanowisku St. 1, oraz w rzece Grabi na stanowisku St. 5, przedstawia Rysunek 21 i Tabela 7. Na stanowisku St. 11, znajdującym się na rzece Pisi powyżej St. 4 nie zarejestrowano przepływu w ciągu całego okresu obserwacji. Dla stanowiska St. 5, zlokalizowanego na rzece Grabi powyżej odnogi starorzecza, średnia zmierzona wartość przepływu w okresie od 1 czerwca do 29 września wynosiła 0,672 m3/s, natomiast dla stanowiska St. 1. zlokalizowanego na południowym korycie wyniósł 0,230 m3/s (Tabela 7). Przepływ w starorzeczu jest regulowany przez dwa jazy zlokalizowane na każdym z koryt poniżej rozwidlenia. Etap III. Opracowanie końcowe 48 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rysunek 21. Wykres wartości przepływów pomierzonych na rzece Grabi w okresie od maja do września 2015 r. na tle wskazań wodowskazu w Łasku. Godziny odczytów na wodowskazie w Łasku ustalono na podstawie pomierzonej średniej prędkości przepływu na stanowisku St. 5 oraz długości odcinka rzeki od St.5 do profilu wodowskazowego. - wartości szacunkowe, - wartości szacowane na podstawie średniej z pomiarów własnych i referencyjnych wartości na wodowskazie w Łasku. Przepływy na wodowskazie w Łasku – dane IMGW. Tabela 7. Wartości przepływów mierzonych w rzece Grabi na stanowisku St. 5 oraz w starorzeczu na stanowisku St. 1 (pomiary własne). * - wartości szacunkowe na podstawie średniej z pomiarów własnych i referencyjnych wartości na wodowskazie w Łasku. Termin pomiaru Przepływ na St. 5 (m3/s) Przepływ na St. 1 (m3/s) 2015-05-13 0,828* 0,284* 2015-05-21 0,690* 0,236* 2015-06-01 2,037 0,237 2015-06-11 0,617 0,036 2015-06-18 0,733 0,416 2015-06-25 0,783 0,435 2015-07-02 0,564 0,251 2015-07-13 0,545 0,328 2015-07-31 0,488 0,060 2015-08-12 0,359 0,228 2015-08-27 0,316 0,066 2015-09-11 0,376 0,238 2015-09-29 0,394 0,176 Średnia 0,672 0,230 Etap III. Opracowanie końcowe 49 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 8.4.Wody powierzchniowe 8.4.1. Parametry fizyczne wody Temperatura wody, zawartość tlenu w wodzie, odczyn pH i konduktywność to podstawowe parametry fizyczne wody świadczące o dynamice procesów biogeochemicznych przebiegających w środowisku. Ich określenie wraz z podstawową charakterystyką chemiczną wody pozwoli na opracowanie koncepcji konstrukcji planowanego zbiornika wodnego oraz optymalizację systemów redukujących dopływ zanieczyszczeń biogenicznych do zbiornika (patrz rozdział 0). W okresie badawczym monitorowano podstawowe parametry fizykochemiczne wody. Przebieg dynamiki zmienności temperatury w wodach powierzchniowych na poszczególnych stanowiskach przedstawia Rysunek 22. W okresie objętym badaniem zanotowano najniższą temperaturę wody na poziomie 11,2°C a najwyższą w zbiorniku (St.8) na poziomie 25,6°C. Wystąpiły dwa okresy o podwyższonej temperaturze, w czerwcu (średnio 17,5°C) oraz w sierpniu (średnio 22,2°C), co odpowiadało wysokim temperaturom powietrza. Od końca sierpnia zanotowano stopniowy spadek temperatury wody wraz z ogólnym ochłodzeniem; najniższą temperaturę zanotowano pod koniec września (średnio 11,8°C). Oczywiście najwyższe temperatury obserwowano w zbiorniku, co wynika z dłuższego czasu retencji wody niż w rzece. W zbiorniku na St. 8 zanotowano również najwyższą amplitudę temperatur, która wyniosła 13°C i była spowodowana nagrzewaniem się mas wody zbiornika podczas wysokich temperatur powietrza występujących w sierpniu. Z kolei najniższe temperatury notowano w wodach płynących, na stanowisku St. 5, które jest stanowiskiem najbardziej wysuniętym w górę rzeki i zlokalizowanym przy moście na drodze krajowej nr 14. Temperatura wynosiła tam średnio 8,3°C. Rysunek 22. Dynamika zmienności temperatury poszczególnych stanowiskach badawczych. [°C] w wodach powierzchniowych na Przebieg dynamiki zmienności stężenia tlenu w wodach powierzchniowych na poszczególnych stanowiskach przedstawia Rysunek 23. Zawartość tlenu rozpuszczonego w wodzie przyjmuje zwykle przebieg odwrotny do przebiegu temperatury, tj. im wyższa temperatura tym mniej tlenu rozpuszczonego w wodzie. Taką właściwość zaobserwowano na większości stanowisk z wodą płynącą, natomiast na stanowiskach St. 8 (zbiornik) i st. 9 (poniżej zbiornika), gdzie dochodzi do Etap III. Opracowanie końcowe 50 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii procesu natlenienia mas wody poprzez falowanie, obserwowano wyższe wartości stężenia tlenu. Podobna sytuację notowano okresowo na stanowisku 4 (prawdopodobnie ze względu na proces fotosyntezy zachodzący w występujących tam roślinach wodnych). W okresach prowadzenia pomiarów wartości stężeń tlenu w wodzie wahała się w granicach od minimum 4,09 mgO2/l na stanowisku St. 3 do maksimum 15,22 mgO2/l na stanowisku St. 8, a średnia 8,64 mgO2/l. Zaobserwowano tendencję spodkową zawartości tlenu od średnio ponad 11,5 mgO2/l w maju do średnio poniżej 7 mgO2/l. Tłumaczy się to występującymi okresie zmniejszone przepływy i zwiększoną akumulację materii organicznej w korycie rzecznym, która przy zwiększonej temperaturze ulegała dekompozycji powodując deficyt tlenowy. St. 5 15 St. 6 St. 1 13 St. 2 11 St. 7 St. 8 9 St. 9 St. 3 7 St. 10 2015-09-29 2015-09-11 2015-08-27 2015-08-12 2015-07-31 2015-07-13 2015-07-02 2015-06-25 2015-06-18 ŚREDNIA 2015-06-11 3 2015-06-01 St. 4 2015-05-21 5 2015-05-13 Tlen rozpuszczony [mgO2/l] 17 Rysunek 23. Dynamika zmienności stężeń tlenu rozpuszczonego powierzchniowych na poszczególnych stanowiskach badawczych. (mgO2/l) w wodach Odczyn pH wód powierzchniowych na poszczególnych stanowiskach badawczych kształtował się w całym profilu podłużnym cieków na zbliżonym poziomie, średnio od 7,69 do 8,45 (Rysunek 24). Najwyższą wartość zanotowano na stanowisku St.10 równą 10,83, a najniższą na St.6 o wartości 6,47. Najbardziej stabilne pod względem zmienności pH okazały się stanowiska zlokalizowane na starorzeczu Grabi (St. 2, 7) oraz zbiornik (St. 8) i poniżej zbiornika (St. 9), gdzie zmienność nie przekraczała wartości 1. Natomiast, większą zmiennością wynoszącą od 1,3 do 3,5 charakteryzowały się stanowiska zlokalizowane w głównym korycie (St. 5, St. 6, St.3 i St.10) oraz St. 1 i 4. Etap III. Opracowanie końcowe 51 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rysunek 24. Dynamika zmienności odczynu pH w wodach powierzchniowych na poszczególnych stanowiskach badawczych. Konduktywność, inaczej przewodnictwo elektrolityczne właściwe, jest miarą zdolności roztworu wodnego do przewodzenia prądu elektrycznego. Zdolność ta zależy od obecności jonów, od ich stężenia, ruchliwości i wartościowości oraz od temperatury. Wskaźnik ten jest oznaczany głównie do szacowania ogólnej zawartości substancji rozpuszczonych oraz do przybliżonej oceny stopnia zanieczyszczenia wód. Przewodnictwo właściwe wody destylowanej otrzymywanej w laboratoriach wynosi od 0,5 do 3 µS/cm. W wodach powierzchniowych i podziemnych wartość tego parametru waha się na ogół w granicach 50-1500 µS/cm. Dynamikę zmienności konduktywności w wodach powierzchniowych na poszczególnych stanowiskach badawczych przedstawia Rysunek 25. Dla całego okresu badawczego wartość konduktywności wyniosła średnio 322,4 µS/cm, natomiast wartość maksymalna sięgała 399,0 µS/cm, a minimalna 201,5 µS/cm. Wartości konduktywności były dość ustabilizowane pomiędzy stanowiskami w całym okresie badawczym, jedynie na stanowisku St. 1 zanotowano dwukrotnie obniżone wartości konduktywności, wynoszącą 201,5 i 256,8 µS/cm. Rysunek 25. Dynamika zmienności konduktywności (µS/cm) w wodach powierzchniowych na poszczególnych stanowiskach badawczych. Etap III. Opracowanie końcowe 52 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Dokładna dynamika rozkładu wartości poszczególnych parametrów fizycznych na poszczególnych stanowiskach została przedstawiona na następujących rysunkach: Rysunek 26, Rysunek 27, Rysunek 28, Rysunek 29 i Rysunek 30. Dynamika wartości średnich temperatur, stężenia tlenu, pH i konduktywności dla wszystkich stanowisk przedstawia Rysunek 31. Tlen rozp. pH Kond. 25 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 20 15 10 5 2015-09-29 2015-09-11 2015-08-27 2015-08-12 2015-07-31 2015-07-13 2015-07-02 2015-06-25 2015-06-18 2015-06-11 2015-06-01 2015-05-21 0 Konduktywność [μS/cm] Temp. 2015-05-13 Temperatura [°C], pH, tlen rozpuszczony [mgO2/l] St. 5 Rysunek 26. Dynamika zmian wartości temperatury (°C), tlenu rozpuszczonego (mgO2/l), odczynu pH i konduktywności (µS/cm) w wodzie na St. 5 i St. 6, zlokalizowanych na rzece Grabi przed rozwidleniem koryta. Etap III. Opracowanie końcowe 53 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rysunek 27. Dynamika zmian wartości temperatury (°C), tlenu rozpuszczonego (mgO2/l), odczynu pH i konduktywności (µS/cm) w wodzie na St. 1, St. 2 i St. 7 zlokalizowanych na starorzeczu powyżej istniejącego zbiornika. Etap III. Opracowanie końcowe 54 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rysunek 28. Dynamika zmian wartości temperatury (°C), tlenu rozpuszczonego (mgO2/l), odczynu pH i konduktywności (µS/cm) w wodzie na St. 8 (zbiornik) i St. 9 (poniżej zbiornika). Etap III. Opracowanie końcowe 55 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rysunek 29. Dynamika zmian wartości temperatury (°C), tlenu rozpuszczonego (mgO2/l), odczynu pH i konduktywności (µS/cm) w wodzie na St. 4 zlokalizowanym na dopływie do południowego koryta Grabi. Rysunek 30. Dynamika zmian wartości temperatury (°C), tlenu rozpuszczonego (mgO2/l), odczynu pH i konduktywności (µS/cm) w wodzie na St. 3 i St. 10, zlokalizowanych na północnym korycie rzeki Grabi. Etap III. Opracowanie końcowe 56 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rysunek 31. Dynamika zmian wartości średnich temperatury (°C), tlenu rozpuszczonego (mgO2/l), odczynu pH i konduktywności (µS/cm) dla wszystkich stanowisk badawczych (St.1- St. 10). Etap III. Opracowanie końcowe 57 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 8.4.2. Dynamika stężeń zawiesiny Szczegółowa analiza wielkości i dynamiki stężeń i ładunków zawiesiny niesionej przez rzeki Grabi, obok dynamiki i wielkości stężeń i ładunków związków biogennych takich jak azot i fosfor na różnych stanowiskach powyżej planowanego zbiornika wodnego, jest niezbędna do opracowania koncepcji budowy tego zbiornika, a także optymalizacji systemów redukujących zasilanie zbiornika związkami biogennymi (patrz Rozdział 10, Fotografia 28 - sekwencyjny system biofiltrujący). Wartości stężenia zawiesiny dla wszystkich stanowisk wyniosły średnio dla zawiesiny całkowitej (Mcał.) 5,86 mg/l, dla zawiesiny organicznej (M-org.) 3,96 mg/l, natomiast dla zawiesiny mineralnej (Mmin.) 1,90 mg/l (Tabela 8). Frakcja organiczna zawiesiny stanowiła średnio 68%, natomiast frakcja mineralna 32%. Najwyższym średnim stężeniem zawiesiny charakteryzowało się St. 8 (zbiornik Zajączek), gdzie stężenie wynosiło średnio 8,98 mg/l, a frakcja organiczna i mineralna stanowiły odpowiednio 65% i 35% (Tabela 8). Sytuacja ta jest wynikiem spowolnienia nurtu i zmiany warunków rzecznych na jeziorne, które sprzyjają nagromadzeniu materii organicznej w misie zbiornika oraz intensywnemu rozwojowi fitoplanktonu. Nieco niższym stężeniem 7,90 mg/l charakteryzowało się St. 9 zlokalizowane poniżej – na odpływie ze zbiornika Zajączek. Natomiast, zdecydowanie najniższe średnie stężenie zawiesiny wynoszące 3,36 mg/l notowane było na St. 7, zlokalizowanym na starorzeczu powyżej dopływu do zbiornika “Zajączek” (Tabela 8). Ten odcinek rzeki odznacza się znacznym stopniem naturalności oraz dużą liczbą meandrów rzecznych z występującą roślinnością szuwarową i zaroślową, które działają jak dodatkowy biofiltr dla przepływających mas wody. Jednak pomimo dominujących procesów akumulacyjnych materii organicznej w osadach dennych w tej lokalizacji, okresowo może tu dochodzić do uwalniania związków azotu i fosforu, m.in. w zależności od warunków tlenowych i temperatury. Analiza dynamiki stężeń zawiesiny w wodach Grabi (St. 5 i St. 6), w starorzeczu (St. 1, St. 2, St. 7), w istniejącym zbiorniku Zajączek i na odpływie ze zbiornika (St. 8 i St. 9), w dopływie do południowego koryta – w rzece Pisi (St. 4) oraz w północnym korycie rzeki Grabi (St. 3 i 10) zostały przedstawione na poniższych wykresach (Rysunek 32, Rysunek 33, Rysunek 34, Rysunek 35, Rysunek 36). Stężenia zawiesiny całkowitej (M-cał.) w okresie od 13 maja do 29 września 2015 r. dla wszystkich dziesięciu stanowisk kształtowały się w przedziale od min. 0,49 mg/l do max. 49,84 mg/l, a ich zmienność w poszczególnych okresach i na poszczególnych stanowiskach przedstawiają rysunki poniżej. Na większości stanowisk tj. St. 1, 2, 7, 8, 9, 4, 6 obserwowany był wzrost stężenia zawiesiny trwający z reguły od 21 maja do 18 czerwca 2015 r. (Rysunek 32, Rysunek 33, Rysunek 34, Rysunek 35, Rysunek 36). Dodatkowo znaczny wzrost stężeń zawiesiny miał miejsce w zbiorniku (St. 8) i na odpływie ze zbiornika (St. 9) w okresie od 2 lipca do 11 września 2015 r., kiedy stężenia zawiesiny całkowitej dochodziły odpowiednio do 23,87 mg/l i 23,13 mg/l (Rysunek 34). W rzece Grabi na stanowisku St. 5 przy średnim przepływie wynoszącym 0,672 m3/s, średnie stężenie zawiesiny (M-cał.) wynosiło 4,22 mg/l. Stężenie frakcji organicznej zawiesiny (M-org.) wynosiło średnio 2,91 mg/l, tj. 69%, a frakcji mineralnej (M-min.) 1,32 mg/l, tj. 31% (Tabela 8, Rysunek 32). Dla starorzecza na stanowisku St. 1 dla średniej wartości przepływu w badanym okresie, która wynosiła 0,230 m3/s średnia wartość stężenia zawiesiny (M-cał.) wynosiła 5,58 mg/l. Stężenie frakcji organicznej (M-org.) wynosiło średnio 3, mg/l, tj. 65%, a frakcji mineralnej (M-min.) 1,95 mg/l, tj. 35% (Tabela 8, Rysunek 33). Tak wiec, procentowy udział frakcji organicznej i mineralnej zawiesiny w starorzeczu, w rzece Pisi i w rzece Grabi kształtowały się na podobnym poziomie. Etap III. Opracowanie końcowe 58 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Tabela 8. Średnie stężenia zawiesiny oraz udział procentowy frakcji organicznej i mineralnej na poszczególnych stanowiskach badawczych w okresie od 13 maja do 29 września 2015 r. St. 1 średnia max min St. 2 średnia max min St. 3 średnia max min St. 4 średnia max min St. 5 średnia max min St. 6 średnia max min St. 7 średnia max min St. 8 średnia max min St. 9 średnia max min St. 10 średnia max min Średnia dla St.1-St.10 Max. dla St.1-St.10 Min. dla St.1-St.10 Etap III. Opracowanie końcowe Stężenie zawiesiny M-cał. M-org. M-min. mg / l mg / l mg / l 5,58 3,63 1,95 11,24 6,62 5,73 1,50 1,45 0,02 5,17 3,43 1,74 27,12 13,56 13,56 0,55 0,53 0,02 4,72 3,20 1,52 15,72 7,80 7,92 1,22 1,17 0,05 7,03 6,03 0,99 11,11 9,05 2,34 3,58 2,69 0,09 4,22 2,91 1,32 6,53 4,24 2,84 1,39 1,37 0,02 4,11 2,87 1,23 10,98 7,10 3,88 1,31 1,28 0,03 3,36 2,51 0,85 8,95 5,00 3,95 0,49 0,44 0,04 8,98 5,80 3,18 23,87 13,24 10,64 0,99 0,96 0,03 7,90 5,01 2,89 23,13 12,08 11,05 1,45 1,41 0,04 7,50 4,19 3,31 49,84 21,40 28,44 2,45 2,16 0,10 5,86 3,96 1,90 49,84 21,40 28,44 0,49 0,44 0,02 Udział procentowy M-org. M-min. % % 65 35 59 41 97 3 66 34 50 50 96 4 68 32 50 50 96 4 86 14 81 19 75 25 69 31 65 35 99 1 70 30 65 35 98 2 75 25 56 44 90 10 65 35 55 45 97 3 63 37 52 48 97 3 56 44 43 57 88 12 68 32 59 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk M-cał. M-min. Przepływ 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 2 1,5 1 0,5 M-cał. M-org. M-min. 29-09-2019 11-09-2019 27-08-2019 12-08-2019 31-07-2019 13-07-2019 02-07-2019 25-06-2019 18-06-2019 11-06-2019 01-06-2019 21-05-2019 13-05-2019 0 St. 6 Przepływ 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 2 1,5 1 0,5 Przepływ [m3/s] 29-09-2020 11-09-2020 27-08-2020 12-08-2020 31-07-2020 13-07-2020 02-07-2020 25-06-2020 18-06-2020 11-06-2020 01-06-2020 21-05-2020 0 13-05-2020 Zawiesina [mg / l] M-org. Ekohydrologii Przepływ [m3/s] Zawiesina [mg / l ] St. 5 Centrum Rysunek 32. Dynamika stężeń zawiesiny całkowitej (M-cał.) oraz frakcji organicznej (M-org.) i mineralnej (M-min.) w wodach rzeki Grabi na St. 5 i St. 6 (powyżej odnogi starorzecza) na tle dynamiki przepływów mierzonych na St. 5 (oznaczonych linią ciągłą); *linią przerywaną na St. 6 zaznaczono wartość przepływu mierzoną na zlokalizowanym powyżej St. 5. Etap III. Opracowanie końcowe 60 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk M-cał. Przepływ 2 1,5 1 0,5 M-cał. 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 M-org. M-min. 29-09-2015 11-09-2015 27-08-2015 12-08-2015 31-07-2015 13-07-2015 02-07-2015 25-06-2015 18-06-2015 11-06-2015 01-06-2015 21-05-2015 13-05-2015 0 Przepływ 2 M- cał. = 27,12 mg/l 1,5 1 0,5 Przepływ [m3/s] St. 7 M-cał. M-org. 29-09-2016 11-09-2016 27-08-2016 12-08-2016 31-07-2016 13-07-2016 02-07-2016 25-06-2016 18-06-2016 11-06-2016 01-06-2016 21-05-2016 0 13-05-2016 M-min. 29-09-2021 11-09-2021 27-08-2021 12-08-2021 31-07-2021 13-07-2021 02-07-2021 25-06-2021 11-06-2021 01-06-2021 21-05-2021 13-05-2021 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 18-06-2021 Zawiesina [mg / l ] M-min. 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 St. 2 Zawiesina [mg / l ] M-org. Ekohydrologii Przepływ [m3/s] Zawiesina [mg / l] St. 1 Centrum Rysunek 33. Dynamika stężeń zawiesiny całkowitej (M-cał.) oraz frakcji organicznej (M-org.) i mineralnej (M-min.) w południowym korycie rzeki Grabi na St. 1, St. 2, St. 7 na tle dynamiki przepływów mierzonych na St. 1 (oznaczonych linią ciągłą); *linią przerywaną na St. 2 zaznaczono wartość przepływu mierzoną na stanowisku St.1 zlokalizowanym powyżej St.2. Etap III. Opracowanie końcowe 61 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk M-cał. Ekohydrologii M-min. 11-09-2022 29-09-2022 29-09-2023 27-08-2022 12-08-2022 31-07-2022 13-07-2022 M-org. 11-09-2023 M-cał. 02-07-2022 25-06-2022 18-06-2022 11-06-2022 01-06-2022 21-05-2022 23,87 mg/l St. 9 M-min. 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 27-08-2023 12-08-2023 31-07-2023 13-07-2023 02-07-2023 25-06-2023 18-06-2023 11-06-2023 01-06-2023 21-05-2023 23,13 mg/l 13-05-2023 Zawiesina [mg / l ] M-org. 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 13-05-2022 Zawiesina [mg / l ] St. 8 Centrum Rysunek 34. Dynamika stężeń zawiesiny całkowitej (M-cał.) oraz frakcji organicznej (M-org.) i mineralnej (M-min.) w zbiorniku na St. 8 oraz poniżej zbiornika na St. 9. M-cał. M-org. M-min. 29-09-2018 11-09-2018 27-08-2018 12-08-2018 31-07-2018 13-07-2018 02-07-2018 25-06-2018 18-06-2018 11-06-2018 01-06-2018 21-05-2018 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 13-05-2018 Zawiesina [mg / l ] St. 4 Rysunek 35. Dynamika stężeń zawiesiny całkowitej (M-cał.) oraz frakcji organicznej (M-org.) i mineralnej (M-min.) na St. 4, zlokalizowanym na dopływie do południowego koryta. Etap III. Opracowanie końcowe 62 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk M-cał. M-min. 27-08-2017 11-09-2017 29-09-2017 11-09-2024 29-09-2024 12-08-2017 31-07-2017 M-org. 27-08-2024 M-cał. 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 13-07-2017 02-07-2017 25-06-2017 18-06-2017 11-06-2017 01-06-2017 21-05-2017 St. 10 M-min. M- cał. = 49,84 mg/l M-min. = 28,44 mg/l 12-08-2024 31-07-2024 13-07-2024 3 02-07-2024 25-06-2024 18-06-2024 11-06-2024 01-06-2024 21-05-2024 M-org. = 21,40 mg/dm 13-05-2024 Zawiesina [mg / l ] M-org. Ekohydrologii 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 13-05-2017 Zawiesina [mg / l ] St. 3 Centrum Rysunek 36. Dynamika stężeń zawiesiny całkowitej (M-cał.) oraz frakcji organicznej (M-org.) i mineralnej (M-min.) w wodach rzeki Grabi na St. 3 i St. 10 (poniżej odnogi starorzecza). 8.4.3. Dynamika stężeń związków fosforu Średnie stężenie fosforu całkowitego (TP) dla wszystkich stanowisk w okresie od 13 maja do 29 września 2015 wyniosło 196 µg/l, natomiast średnie stężenie fosforanów (PO4) wyniosło 489 µg/l (Tabela 9). Stężenia TP i PO4 kształtowały się odpowiednio w przedziałach: 43 - 691 μg TP/l oraz 83736 μg PO4/l. Najwyższymi średnimi stężeniami związków fosforu charakteryzowały się stanowiska St.1 (263 µg/l TP; 788 µg/l PO4) i St.2 (225 µg/l TP; 790 µg/l PO4) zlokalizowane w początkowym odcinku starorzecza tuż poniżej rozwidlenia, oraz na St. 3 (248 µg/l TP; 552 µg/l PO4) zlokalizowanym na głównym korycie rzeki Grabi (Tabela 8). Najniższe stężenia związków fosforu notowano w zbiorniku “Zajączek” na St. 8, które średnio wynosiły (141 µg/l TP; 310 µg/l PO4) (Tabela 8, Rysunek 39). Świadczy to o retencyjnej i doczyszczającej roli zbiornika zarówno w stosunku do zawiesiny, co zostało opisane w Rozdziale 8.4.2, jak i w stosunku do związków fosforu. Niskie stężenia TP i PO4 są wynikiem spowolnienia nurtu i intensyfikacji procesu sedymentacji zawiesiny, a wraz z nią związków fosforu. Ponadto, podobnie jak w przypadku zawiesiny, na St. 7 notowano jedne z najniższych średnich stężenia TP i PO4, które wynosiły odpowiednio 163 µg/l TP i 338 µg/l PO4 (Tabela 9, Rysunek 38). Pomiędzy St.1 zlokalizowanym na początku starorzecza, a St.7 zlokalizowanym w końcowym odcinku starorzecza (tuż powyżej wpływu Etap III. Opracowanie końcowe 63 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii do zbiornika), na trzynaście terminów poboru prób w dziewięciu terminach zanotowano redukcję stężeń średnio o 174 µg/l TP (50%) i 704 µg/l PO4 (61%), natomiast w czterech terminach zanotowano stosunkowo niewielki wzrost stężeń średnio o 67 µg/l TP i 119 µg/l PO4 pomiędzy St.1 i St.7. Świadczy to o intensywnych procesach samooczyszczania zachodzących w starorzeczu, gdzie zbiorowiska roślinności makrofitowej i zaroślowej działają jako naturalny system biofiltrujący dla wód płynących, który akumuluje związki fosforu w biomasie roślin. Zarówno w starorzeczu na St. 1, St. 2 (Rysunek 38) i na St. 8 (Rysunek 39), jak i w rzece Grabi na St. 3 i 10 w dniu 18 czerwca zaobserwowano wysokie stężenia obydwu form fosforu sięgające na St. 3 maksymalnie 691 μg TP/l i 2058 μg PO4/l (Rysunek 41). Tak wysokie stężenia tych związków mogłoby spowodować wystąpienie toksycznych zakwitów sinic. Następnie od 31 lipca do 29 września 2015 na wszystkich stanowiskach notowano wzrost stężeń w skali od umiarkowanego (St. 7, 8, 9, 4) (Rysunek 38, Rysunek 39, Rysunek 40), do wysokiego (St. 1 i 2), gdzie stężenia fosforanów sięgały maksymalnie wartości 2538 μg PO4/l na St. 1 i 3736 μg PO4/l na St. 2 (Rysunek 38) oraz 1072 μg PO4/l na St. 6 (Rysunek 37). Tabela 9. Średnie stężenia fosforu całkowitego (TP) oraz fosforanów (PO4) na poszczególnych stanowiskach badawczych w okresie od 13 maja do 29 września 2015. Stężenie Stanowisko St. 1 St. 2 St. 3 St. 4 St. 5 St. 6 St. 7 St. 8 St. 9 St. 10 Średnia dla St. 1 - St. 10 Max. dla St.1-St.10 Min. dla St.1-St.10 Etap III. Opracowanie końcowe TP µg/l średnia max min średnia max min średnia max min średnia max min średnia max min średnia max min średnia max min średnia max min średnia max min średnia max min PO4 µg/l 263 584 56 225 580 59 248 691 50 152 300 44 191 544 43 188 377 48 163 350 59 141 282 55 181 349 44 204 630 51 196 691 43 788 2539 37 790 3736 105 552 2059 99 338 836 15 488 1541 71 495 1073 66 338 657 73 310 854 44 342 1038 8 454 1876 126 489 3736 8 64 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Fosforany Przepływ Fosforany TP 29-09-2015 11-09-2015 27-08-2015 12-08-2015 0,0 31-07-2015 0 13-07-2015 0,5 02-07-2015 500 25-06-2015 1,0 18-06-2015 1000 11-06-2015 1,5 01-06-2015 1500 21-05-2015 2,0 13-05-2015 2000 St. 6 Przepływ 29-09-2015 11-09-2015 27-08-2015 12-08-2015 0,0 31-07-2015 0 13-07-2015 0,5 02-07-2015 500 25-06-2015 1,0 18-06-2015 1000 11-06-2015 1,5 01-06-2015 1500 21-05-2015 2,0 13-05-2015 2000 Przepływ [m3/s] Stężenie [µg/l] TP Ekohydrologii Przepływ [m3/s] Stężenie [µg/l] St. 5 Centrum Rysunek 37. Dynamika stężeń fosforanów (PO4) oraz fosforu całkowitego (TP) w wodach rzeki Grabi na St. 5 i St. 6 (powyżej odnogi starorzecza) na tle dynamiki przepływów mierzonych na St. 5 (oznaczonych linią ciągłą); * linią przerywaną na St. 6 zaznaczono wartość przepływu mierzoną na zlokalizowanym powyżej St. 5. Etap III. Opracowanie końcowe 65 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk St. 1 Fosforany TP 2,0 2538 μg PO4/l Fosforany TP 29-09-2015 11-09-2015 27-08-2015 12-08-2015 31-07-2015 13-07-2015 02-07-2015 0,0 25-06-2015 0 18-06-2015 0,5 11-06-2015 500 01-06-2015 1,0 21-05-2015 1000 13-05-2015 1,5 Przepływ 3736 μg PO4/l 2000 2,0 27-08-2015 27-08-2015 29-09-2015 12-08-2015 12-08-2015 11-09-2015 31-07-2015 Fosforany 31-07-2015 13-07-2015 02-07-2015 0,0 25-06-2015 0 18-06-2015 0,5 11-06-2015 500 01-06-2015 1,0 21-05-2015 1000 13-05-2015 1,5 Przepływ [m3/s] 1500 St. 7 Przepływ [m3/s] 1500 St. 2 Stężenie [µg/l] Ekohydrologii Przepływ 2000 Stężenie [µg/l] Centrum TP Stężenie [µg/l] 2000 1500 1000 500 29-09-2015 11-09-2015 13-07-2015 02-07-2015 25-06-2015 18-06-2015 11-06-2015 01-06-2015 21-05-2015 13-05-2015 0 Rysunek 38. Dynamika stężeń fosforanów (PO4) oraz fosforu całkowitego (TP) w starorzeczu na St. 1, St. 2, St. 7 na tle dynamiki przepływów mierzonych na St. 1 (oznaczonych linią ciągłą); * linią przerywaną na St. 2 zaznaczono wartość przepływu mierzoną na stanowisku St.1, zlokalizowanym powyżej St. 2. Etap III. Opracowanie końcowe 66 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk St. 8 Fosforany Centrum Ekohydrologii TP Stężenie [µg/l] 2000 1500 1000 500 St. 9 Fosforany 29-09-2015 11-09-2015 27-08-2015 12-08-2015 31-07-2015 13-07-2015 02-07-2015 25-06-2015 18-06-2015 11-06-2015 01-06-2015 21-05-2015 13-05-2015 0 TP Stężenie [µg/l] 2000 1500 1000 500 29-09-2015 11-09-2015 27-08-2015 12-08-2015 31-07-2015 13-07-2015 02-07-2015 25-06-2015 18-06-2015 11-06-2015 01-06-2015 21-05-2015 13-05-2015 0 Rysunek 39. Dynamika stężeń fosforanów (PO4) oraz fosforu całkowitego (TP) w istniejącym zbiorniku na St. 8, oraz poniżej zbiornika na St. 9. St. 4 Fosforany TP 2000 Stężenie [µg/l] 1500 1000 500 29-09-2015 11-09-2015 27-08-2015 12-08-2015 31-07-2015 13-07-2015 02-07-2015 25-06-2015 18-06-2015 11-06-2015 01-06-2015 21-05-2015 13-05-2015 0 Rysunek 40. Dynamika stężeń fosforanów (PO4) oraz fosforu całkowitego (TP) na St. 4 zlokalizowanym w rzece Pisi. Etap III. Opracowanie końcowe 67 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk St. 3 Fosforany Centrum Ekohydrologii TP Stężenie [µg/l] 2000 1500 1000 500 31-07-2015 12-08-2015 27-08-2015 11-09-2015 29-09-2015 12-08-2015 27-08-2015 11-09-2015 29-09-2015 13-07-2015 02-07-2015 25-06-2015 Fosforany 31-07-2015 St. 10 18-06-2015 11-06-2015 01-06-2015 21-05-2015 13-05-2015 0 TP Stężenie [µg/l] 2000 1500 1000 500 13-07-2015 02-07-2015 25-06-2015 18-06-2015 11-06-2015 01-06-2015 21-05-2015 13-05-2015 0 Rysunek 41. Dynamika stężeń fosforanów (PO4) oraz fosforu całkowitego (TP) w wodach rzeki Grabi na St. 3 i St. 10. 8.4.4. Dynamika stężeń związków azotu Na badanych stanowiskach zakres stężeń związków azotu w okresie od 13 maja 2015 do 29 września 2015 wynosił średnio: dla azotu całkowitego 2,17 mg TN/l (max. 9,40 mg TN/l; min 0,5 mg TN /l), dla azotanów 3,89 mg NO3-/l (max. 21,78 mg NO3-/l; min. 0,04 mg NO3-/l), dla azotynów wynosiły średnio 0,06 mg NO2-/l (max. 1,5 mg NO2-/l; min 0,004 mg NO2-/l), oraz dla amonu średnio 0,05 mg NH4+/l (max. 0,24 mg NH4+/l; min. 0,001 mg NH4+/l) (Tabela 10). Dynamika stężeń związków azotu na wszystkich stanowiskach była zbliżona. Zarówno w wodach południowej odnogi (St. 1, St. 2, St. 7) (Rysunek 43), w istniejącym zbiorniku (St. 8) i na odpływie ze zbiornika (St. 9) (Rysunek 44) oraz w rzece Pisi (St. 4) (Rysunek 45), a także w rzece Grabi powyżej (Rysunek 42) i poniżej odnogi starorzecza (Rysunek 46) w dniu 13 maja 2015 obserwowano około dwukrotnie wyższe stężenia azotanów w stosunku do stężeń, które notowano w późniejszych poborach prób, które mieściły się w przedziale od 9,07 mg NO3-/l (na St. 8) do 12,19 mg NO3-/l (na St. 5). W wodach rzeki Grabi (St. 5, 6, 3, 10) w dniu 1 czerwca 2015 obserwowany był dość wyraźny spadek stężeń wszystkich form azotu (Rysunek 42, Rysunek 46), który był konsekwencją wystąpienia w tym czasie wyższych przepływów w rzece i rozcieńczenia stężeń. W kolejnych terminach stężenia Etap III. Opracowanie końcowe 68 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii azotu całkowitego i azotanów na poszczególnych stanowiskach były dość stabilne i mieściły się w przedziale poniżej 4-5 mg NO3-/l (Rysunek 43, Rysunek 44, Rysunek 45, Rysunek 42, Rysunek 46). Wyjątek stanowiło St. 1, gdzie w dniu 29 września zanotowano bardzo wysokie stężenie azotanów 21,78 mg NO3-/l, oraz podwyższone stężenie azotynów 1,5 mg NO2-/l (Rysunek 43). Podczas całego okresu badawczego wartości stężeń azotynów i amonu były tak niskie, że na większości wykresów obrazujących dynamikę stężeń poszczególnych form azotu w czasie, są często niewidoczne (Rysunek 43, Rysunek 44, Rysunek 45, Rysunek 42, Rysunek 46). Tabela 10. Średnie stężenia azotu całkowitego (TN) oraz azotanów (NO3-), azotynów (NO2-), amonu (NH4+) na poszczególnych stanowiskach badawczych w okresie od 13 maja do 29 września 2015. Stężenie Stanowisko St. 1 St. 2 St. 3 St. 4 St. 5 St. 6 St. 7 St. 8 St. 9 St. 10 średnia max min średnia max min średnia max min średnia max min średnia max min średnia max min średnia max min średnia max min średnia max min średnia max min Średnia dla St. 1 - St. 10 Max. dla St.1-St.10 Min. dla St.1-St.10 Etap III. Opracowanie końcowe TN mg/l 2,23 4,80 0,90 2,03 3,80 0,90 1,74 3,70 0,80 2,89 7,70 0,70 2,30 5,20 1,00 1,82 3,90 0,80 2,70 9,40 1,00 1,66 3,20 0,60 1,95 3,30 0,50 2,33 4,00 1,00 NO3 mg/l 5,28 21,78 2,14 4,02 11,50 1,47 4,02 10,69 1,34 4,77 12,15 0,62 4,13 12,19 1,23 3,88 11,18 1,33 3,84 11,06 1,18 2,54 9,07 0,06 2,58 10,24 0,04 3,81 9,98 1,09 NO2 mg/l 0,15 1,50 0,01 0,08 0,48 0,01 0,04 0,06 0,01 0,06 0,10 0,01 0,03 0,06 0,00 0,04 0,12 0,01 0,04 0,11 0,01 0,04 0,08 0,01 0,04 0,08 0,01 0,04 0,09 0,01 NH4 + mg/l 0,06 0,15 0,00 0,08 0,24 0,00 0,05 0,19 0,00 0,07 0,20 0,00 0,04 0,14 0,00 0,04 0,16 0,00 0,05 0,16 0,00 0,02 0,08 0,00 0,02 0,07 0,00 0,04 0,22 0,00 2,17 9,40 0,50 3,89 21,78 0,04 0,06 1,50 0,004 0,05 0,24 0,001 69 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk St.5 TN NO3 NO2 Centrum NH4 Ekohydrologii Przepływ 14 2,0 1,5 10 8 1,0 6 4 0,5 Przepływ [m3 / s] Stężenie [mg / l] 12 2 St.6 TN NO3 NO2 NH4 29-09-2015 11-09-2015 27-08-2015 12-08-2015 31-07-2015 13-07-2015 02-07-2015 25-06-2015 18-06-2015 11-06-2015 01-06-2015 21-05-2015 0,0 13-05-2015 0 Przepływ 14 2,0 1,5 10 8 1,0 6 4 0,5 Przepływ [m3 / s] Stężenie [mg / l] 12 2 29-09-2015 11-09-2015 27-08-2015 12-08-2015 31-07-2015 13-07-2015 02-07-2015 25-06-2015 18-06-2015 11-06-2015 01-06-2015 21-05-2015 0,0 13-05-2015 0 Rysunek 42. Dynamika stężeń azotu całkowitego (TN), azotanów (NO3-), azotynów (NO2-), amonu (NH4+) w wodach rzeki Grabi na St. 5 i St. 6 (powyżej odnogi starorzecza) na tle dynamiki przepływów mierzonych na St. 5 (oznaczonych linią ciągłą); * linią przerywaną na St. 6 zaznaczono wartość przepływu mierzoną na zlokalizowanym powyżej St. 5. Etap III. Opracowanie końcowe 70 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk St.1 TN NO3 NH4 NO2 Centrum Ekohydrologii Przepływ 21,78 mg/l NO3- 2,0 14 1,5 10 8 1,0 6 4 0,5 Przepływ [m3 / s] Stężenie [mg / l] 12 2 St.2 TN NO3 NO2 NH4 29-09-2015 11-09-2015 27-08-2015 12-08-2015 31-07-2015 13-07-2015 02-07-2015 25-06-2015 18-06-2015 11-06-2015 01-06-2015 21-05-2015 0,0 13-05-2015 0 Przepływ 14 2,0 1,5 10 8 1,0 6 4 0,5 Przepływ [m3 / s] Stężenie [mg / l] 12 2 11-09-2015 29-09-2015 11-09-2015 29-09-2015 12-08-2015 31-07-2015 NO2 27-08-2015 NO3 13-07-2015 02-07-2015 25-06-2015 18-06-2015 11-06-2015 TN 27-08-2015 St.7 01-06-2015 21-05-2015 0,0 13-05-2015 0 NH4 14 Stężenie [mg / l] 12 10 8 6 4 2 12-08-2015 31-07-2015 13-07-2015 02-07-2015 25-06-2015 18-06-2015 11-06-2015 01-06-2015 21-05-2015 13-05-2015 0 Rysunek 43. Dynamika stężeń azotu całkowitego (TN), azotanów (NO3-), azotynów (NO2-), amonu (NH4+) w wodach południowego koryta na St. 1, St. 2, St. 7 na tle dynamiki przepływów mierzonych na St. 1 (oznaczonych linią ciągłą); * linią przerywaną na St. 2 zaznaczono wartość przepływu mierzoną na stanowisku St.1, zlokalizowanym powyżej St. 2. Etap III. Opracowanie końcowe 71 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk St.8 TN NO3 NO2 Centrum Ekohydrologii NH4 14 Stężenie [mg / l] 12 10 8 6 4 2 St.9 TN NO3 NO2 29-09-2015 11-09-2015 27-08-2015 12-08-2015 31-07-2015 13-07-2015 02-07-2015 25-06-2015 18-06-2015 11-06-2015 01-06-2015 21-05-2015 13-05-2015 0 NH4 14 Stężenie [mg / l] 12 10 8 6 4 2 29-09-2015 11-09-2015 27-08-2015 12-08-2015 31-07-2015 13-07-2015 02-07-2015 25-06-2015 18-06-2015 11-06-2015 01-06-2015 21-05-2015 13-05-2015 0 Rysunek 44. Dynamika stężeń azotu całkowitego (TN), azotanów (NO3-), azotynów (NO2-), amonu (NH4+) w istniejącym zbiorniku na St. 8 oraz poniżej zbiornika na St. 9. St.4 TN NO3 NO2 NH4 14 Stężenie [mg / l] 12 10 8 6 4 2 29-09-2015 11-09-2015 27-08-2015 12-08-2015 31-07-2015 13-07-2015 02-07-2015 25-06-2015 18-06-2015 11-06-2015 01-06-2015 21-05-2015 13-05-2015 0 Rysunek 45. Dynamika stężeń azotu całkowitego (TN), azotanów (NO3-), azotynów (NO2-), amonu (NH4+) na St. 4, zlokalizowanym na rzece Pisi. Etap III. Opracowanie końcowe 72 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk St.3 TN NO3 NO2 Centrum Ekohydrologii NH4 14 Stężenie [mg / l] 12 10 8 6 4 2 29-09-2015 11-09-2015 11-09-2015 12-08-2015 31-07-2015 NO2 27-08-2015 NO3 13-07-2015 02-07-2015 25-06-2015 18-06-2015 11-06-2015 TN 27-08-2015 St.10 01-06-2015 21-05-2015 13-05-2015 0 NH4 14 Stężenie [mg / l] 12 10 8 6 4 2 29-09-2015 12-08-2015 31-07-2015 13-07-2015 02-07-2015 25-06-2015 18-06-2015 11-06-2015 01-06-2015 21-05-2015 13-05-2015 0 Rysunek 46. Dynamika stężeń azotu całkowitego (TN), azotanów (NO3-), azotynów (NO2-), amonu (NH4+) w wodach rzeki Grabi na St. 3 i St. 10. 8.4.5. Dynamika stężeń bromków, fluorków, chlorków i siarczanów Średnie stężenia bromków, fluorków, chlorków i siarczanów na dziesięciu badanych stanowiskach w okresie od 13 maja 2015 do 29 września 2015 wynosiły odpowiednio: 0,02 mg Br-/l; 0,09 mg F-/l; 15,8 mg Cl-/l; 30,9 mg SO42-/l). Wartości średnie dla poszczególnych stanowisk badawczych oraz zakres stężeń od minimalnego (min.) do maksymalnego (max.) przedstawia Tabela 11. Dynamika stężeń bromków, fluorków, chlorków i siarczanów w poszczególnych terminach badawczych na poszczególnych stanowiskach St. 1 – St. 10 przedstawiają Rysunek 47, Rysunek 48, Rysunek 49, Rysunek 50 i Rysunek 51. Etap III. Opracowanie końcowe 73 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Tabela 11. Średnie stężenia bromków, fluorków, chlorków i siarczanów na poszczególnych stanowiskach badawczych w okresie od 13 maja do 29 września 2015. Stanowisko St. 1 średnia max min St. 2 średnia max min St. 3 średnia max min St. 4 średnia max min St. 5 średnia max min St. 6 średnia max min St. 7 średnia max min St. 8 średnia max min St. 9 średnia max min St. 10 średnia max min Średnia dla St. 1 - St. 10 Max. dla St.1-St.10 Min. dla St.1-St.10 Etap III. Opracowanie końcowe Bromki mg/l 0,02 0,06 0,00 0,02 0,04 0,00 0,02 0,04 0,00 0,02 0,04 0,01 0,03 0,05 0,01 0,02 0,04 0,00 0,02 0,04 0,01 0,03 0,05 0,01 0,02 0,03 0,00 0,03 0,06 0,01 0,02 0,06 0,00 Stężenie Fluorki Chlorki Siarczany mg/l mg/l mg/l 0,10 23,7 33,3 0,13 140,2 63,3 0,08 9,1 25,5 0,10 24,1 33,7 0,13 147,6 67,3 0,07 9,9 14,2 0,09 13,1 29,8 0,11 15,8 36,8 0,05 6,1 11,4 0,08 16,2 32,6 0,10 21,3 41,4 0,06 8,8 17,0 0,10 13,0 29,3 0,12 19,0 38,6 0,08 5,4 13,2 0,09 12,1 28,3 0,12 16,9 37,2 0,04 6,0 9,5 0,09 14,2 29,6 0,12 20,9 39,3 0,03 6,9 11,2 0,09 15,0 30,8 0,12 17,3 37,5 0,07 13,1 20,5 0,09 13,7 29,5 0,12 17,3 38,1 0,06 6,5 16,1 0,09 13,2 31,9 0,12 16,0 40,5 0,06 5,9 11,7 0,09 15,8 30,9 0,13 147,6 67,3 0,03 5,4 9,5 74 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rysunek 47. Dynamika stężeń fluorków, bromków, chlorków i siarczanów w wodach rzeki Grabi na St. 5 i St. 6 (powyżej odnogi starorzecza). Etap III. Opracowanie końcowe 75 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii - 140,25 mg Cl /l 263,26 mg SO4 /l - 147,58 mg Cl /l 267,30 mg SO4 /l Rysunek 48. Dynamika stężeń fluorków, bromków, chlorków i siarczanów w wodach południowego koryta na St. 1, St. 2, St. 7. Etap III. Opracowanie końcowe 76 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rysunek 49. Dynamika stężeń fluorków, bromków, chlorków i siarczanów w istniejącym zbiorniku na St. 8 oraz poniżej zbiornika na St. 9. Rysunek 50. Dynamika stężeń fluorków, bromków, chlorków i siarczanów na St. 4 zlokalizowanym na rzece Pisi. Etap III. Opracowanie końcowe 77 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rysunek 51. Dynamika stężeń fluorków, bromków, chlorków i siarczanów w wodach rzeki Grabi na St. 3 i St. 10. 8.4.6. Dynamika stężeń jonów magnezu, sodu, potasu i wapnia Średnie stężenia jonów magnezu, sodu, potasu i wapnia na dziesięciu badanych stanowiskach w okresie od 13 maja 2015 do 29 września 2015 wynosiły odpowiednio: 1,1 mg Mg +/l; 8,7 mg Na+/l; 10,7 mg K+/l; 58,2 mg Ca+/l (Tabela 12). Wartości średnie dla poszczególnych stanowisk badawczych oraz zakres stężeń od minimalnego (min.) do maksymalnego (max.) przedstawia Tabela 12. Dynamika stężeń jonów magnezu, sodu, potasu i wapnia w poszczególnych terminach badawczych na poszczególnych stanowiskach St. 1 – St. 10 przedstawiają Rysunek 52, Rysunek 53, Rysunek 54, Rysunek 55 i Rysunek 56. Etap III. Opracowanie końcowe 78 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Tabela 12. Średnie stężenia jonów magnezu, sodu, potasu i wapnia na poszczególnych stanowiskach badawczych w okresie od 13 maja do 29 września 2015 r. Stanowisko St. 1 średnia max min St. 2 średnia max min St. 3 średnia max min St. 4 średnia max min St. 5 średnia max min St. 6 średnia max min St. 7 średnia max min St. 8 średnia max min St. 9 średnia max min St. 10 średnia max min Średnia dla St. 1 - St. 10 Max. dla St.1-St.10 Min. dla St.1-St.10 Etap III. Opracowanie końcowe Magnez mg/l 1,7 6,9 0,8 1,6 7,8 0,6 1,0 1,4 0,3 0,8 1,1 0,5 1,0 1,5 0,3 1,0 1,5 0,4 1,0 1,5 0,4 1,0 1,6 0,7 1,2 3,5 0,4 1,1 1,5 0,4 1,1 7,8 0,3 Stężenie Sód Potas mg/l mg/l 15,2 11,5 113,1 15,7 5,2 7,6 15,4 11,3 114,5 17,3 5,0 7,4 6,6 10,7 7,9 13,6 2,8 4,6 8,7 8,6 11,5 10,3 4,6 6,0 6,6 10,6 9,6 13,7 2,7 5,1 6,1 10,3 8,4 14,0 2,7 3,9 7,2 10,4 11,0 13,4 3,6 6,0 7,7 11,1 9,0 13,8 7,0 8,0 7,1 10,8 8,6 14,1 3,5 5,8 6,7 11,3 7,9 13,8 3,2 7,4 8,7 10,7 114,5 17,3 2,7 3,9 Wapń mg/l 63,1 74,9 52,1 60,2 79,8 31,6 59,7 72,4 25,1 52,8 66,7 36,1 59,1 77,4 31,6 56,3 73,3 19,3 55,4 76,8 22,3 58,1 72,2 38,4 57,5 73,8 33,8 60,0 77,0 31,1 58,2 79,8 19,3 79 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rysunek 52. Dynamika stężeń jonów magnezu, sodu, potasu i wapnia w wodach rzeki Grabi na St. 5 i St. 6 (powyżej odnogi starorzecza). Etap III. Opracowanie końcowe 80 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rysunek 53. Dynamika stężeń jonów magnezu, sodu, potasu i wapnia w wodach południowego koryta na St. 1, St. 2, St. 7. Etap III. Opracowanie końcowe 81 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rysunek 54. Dynamika stężeń jonów magnezu, sodu, potasu i wapnia w istniejącym zbiorniku na St. 8 oraz poniżej zbiornika na St. 9. Rysunek 55. Dynamika stężeń jonów magnezu, sodu, potasu i wapnia na St. 4 zlokalizowanym na rzece Pisi. Etap III. Opracowanie końcowe 82 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rysunek 56. Dynamika stężeń jonów magnezu, sodu, potasu i wapnia w wodach rzeki Grabi na St. 3 i St. 10. 8.4.7. Transport ładunków zawiesiny oraz związków fosforu i azotu Uzyskane w okresie od 13 maja do 29 września 2015 wyniki badań wskazują, iż w starorzeczu na St. 1 charakteryzująca się średnim przepływem wynoszącym 0,230 m3/s i odpływem dziennym wynoszącym średnio 19,88 tys. m3/dzień, wody niosły średnio 109,5 kg/dobę zawiesiny całkowitej (M.org+min) w tym 438,7 kg/dobę materii mineralnej i 70,8 kg/dobę materii organicznej (Tabela 13). Ponadto, rzeka na St. 1 transportowała średnio 5,2 kg/dobę fosforu całkowitego (TP) i 14,5 kg/dobę fosforanów (PO4) oraz 46,5 kg/dobę azotu całkowitego (TN) i 105,2 kg/dobę azotanów (NO3)(Tabela 13). Natomiast, rzeka Grabia na St. 5, charakteryzująca się średnim przepływem wynoszącym 0,672 m3/s i odpływem dziennym wynoszącym 58,02 tys. m3/dzień, transportowała średnio 260,3 kg/dobę zawiesiny całkowitej (M.org+min), w tym 80,4 kg/dobę materii mineralnej (M-min) i 179,9 kg/dobę materii organicznej (M-org.) (Tabela 13). Grabia na St. 5 transportowała 10,3 kg/dobę fosforu całkowitego (TP) i 24,1 kg/dobę fosforanów oraz 141,8 kg/dobę azotu całkowitego i 246,6 kg/dobę azotanów (Tabela 13). Średni przepływ w starorzeczu wyliczony dla okresu badawczego stanowił 34% średniego przepływu rzeki Grabi w badanym okresie, co miało wpływ na wielkość transportowanych ładunków. Południowym korytem wody rzeki transportowały średnio 42% ładunku zawiesiny, 50% ładunku Etap III. Opracowanie końcowe 83 | S t r o n a Tabela 13. Wielkość przepływu i odpływu dziennego w starorzeczu na St. 1 i w Grabi na St. 5 oraz wielkość transportowanych ładunków: zawiesiny całkowitej (M.org+min), zawiesiny organicznej (M.org) i mineralnej (M.min), oraz związków fosforu i azotu w badanym okresie od 13 maja do 29 września 2015 r. Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Etap III. Opracowanie końcowe Centrum Ekohydrologii fosforu całkowitego oraz 33% ładunku azotu całkowitego – w stosunku do średniego ładunku powyższych związków transportowanych rzeką Grabią w tym okresie. 84 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 8.4.8. Transport ładunków pozostałych jonów W starorzeczu na St. 1 charakteryzującym się średnim przepływem wynoszącym 0,230 m3/s i odpływem dziennym wynoszącym średnio 19,88 tys. m3/dzień, wody transportowały średnio 2,0 kg/dobę fluorków, 0,3 kg/dobę bromków, 417 kg/dobę chlorków, 664 kg/dobę siarczanów, 262 kg/dobę jonów sodu, 226 kg/dobę jonów potasu, 28,7 kg/dobę jonów magnezu oraz 1291 kg/dobę jonów wapnia (Tabela 14). Natomiast na stanowisku 5, gdzie średni przepływ wynosił 0,672 m3/s, a odpływ dzienny wynosił średnio 58,02 tys. m3/dzień, wody transportowały średnio 5,4 kg/dobę fluorków, 1,4 kg/dobę bromków, 717 kg/dobę chlorków, 1704 kg/dobę siarczanów, 367 kg/dobę jonów sodu, 616 kg/dobę jonów potasu, 57,5 kg/dobę jonów magnezu oraz 3496 kg/dobę jonów wapnia (Tabela 14). Etap III. Opracowanie końcowe 85 | S t r o n a Tabela 14. Wielkość przepływu i odpływu dziennego rzeki Pisi i Grabi oraz wielkość transportowanych ładunków: jonów badanym okresie od 13 maja do 29 września 2015 r. Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Etap III. Opracowanie końcowe Centrum Ekohydrologii 86 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 8.5. Analiza ścieków z oczyszczalni ścieków w Dobroniu Analiza fizykochemiczna próbek ścieków pobranych w dniu 29 września 2015 r. z ujścia kanału odprowadzającego ścieki z Gminnej Oczyszczalni Ścieków (OŚ) w Dobroniu do rzeki Pałusznicy wykazała, iż w ściekach było bardzo wysokie stężenie zawiesiny całkowitej wynoszące 2849 mg/l oraz stężenie frakcji organicznej zawiesiny wynoszące 2194 mg/l. Frakcja organiczna stanowiła 77% całego udziału stężenia zawiesiny w badanej próbie (Tabela 15). Pozostałą część stanowiła frakcja mineralna zawiesiny. Ponadto, w ściekach zanotowano wysokie stężenia fosforu całkowitego wynoszące 7,9 mgTP/l oraz fosforanów wynoszące 1,6 mgPO4/l. Stężenia związków azotu również były bardzo podwyższone i wynosiły w przypadku azotu całkowitego 24 mg/l, natomiast w przypadku azotanów 5,96 mg/l (Tabela 15). Stężenia te przekraczały dopuszczalne normy dla tego typu wielkości (5833 RLM) oczyszczalni, które wynoszą dla II klasy wielkości oczyszczalni (tj. od 2000 - do <10 000 RLM) 2 mg TP/l oraz 15 mg TN/l (według Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 24 lipca 2006 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego - Dz. U. z dnia 31 lipca 2006 r.). W rzece Pałusznicy około 100 m poniżej ujścia kanału zrzucającego ścieki z OŚ w Dobroniu stężenia fosforanów były niższe (398 µgPO4/l) na skutek częściowego rozcieńczenia ścieków w rzece oraz częściowej sedymentacji zawiesiny w przybrzeżnych strefach ekotonowych. Natomiast, stężenia azotanów w Pałusznicy były dwukrotnie wyższe, niż w ujściu kanału odprowadzającego ścieki i wynosiły 11,79 mg/l. Wyniki przeprowadzonych analiz ścieków odprowadzanych z Oczyszczalni Ścieków w Dobroniu świadczą o zrzucie nieoczyszczonych lub bardzo słabo oczyszczonych ścieków do rzeki Pałusznicy, która jest prawostronnym dopływem Grabi i wpada do Grabi w miejscowości Łask-Kolumna na 38+740 km biegu rzeki. Ujście Pałusznicy do Grabi zlokalizowane jest powyżej wszystkich analizowanych stanowisk (St.1-St.10) i może to być jedną z przyczyn tłumaczących wysokie stężenia zawiesiny, związków fosforu (Rysunek 37, Rysunek 38, Rysunek 41) i azotu (Rysunek 42, Rysunek 43, Rysunek 46) oraz jonów (Rysunek 47, Rysunek 48, Rysunek 51, Rysunek 52, Rysunek 53, Rysunek 56) notowane w wodach Grabi oraz starorzeczu przy stosunkowo niskich stanach wody. Tabela 15. Stężenia zawiesiny, związków biogennych oraz jonów w ściekach odprowadzanych z Oczyszczalni Ścieków (OŚ) w Dobroniu oraz stężenia tych związków w rzece Pałusznicy około 100 m poniżej ujścia kanału zrzucającego ścieki z OŚ w Dobroniu, pobranych w dniu 29 września 2015 r. Etap III. Opracowanie końcowe 87 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk M.org.+min. M.org. M.min. mg/l mg/l (%) mg/l (%) TP Fosforany TN Azotany Azotyny Amon µg/l µg/l mg/l mg/l mg/l mg/l Bromki Lit Fluorki Chlorki Siarczany Magnez Potas Wapń Sód mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l Centrum Ekohydrologii Stężenie Ujście kanału Pałusznica ok. 100 m poniżej odprowadzającego ścieki ujścia kanału zrzucającego z OŚ w Dobroniu do rzeki ścieki z OŚ w Dobroniu Pałusznicy Zawiesina 2849 2194 (77%) 655 (23%) Zwiazki biogenne 7905 1581 398 24,00 5,96 11,79 0,69 0,29 0,24 0,00 Jony 0,005 0,025 0,006 0,003 0,099 0,096 201,64 88,16 82,61 39,07 10,69 5,32 20,63 11,89 66,69 51,29 152,58 74,56 Fotografia 2. Odpływ słabo oczyszczonych ścieków z oczyszczalni ścieków w Dobroniu w dniu 29 września 2015 r. (for. K. Belka) Etap III. Opracowanie końcowe 88 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Fotografia 3. Słabo oczyszczone ścieki o wysokim stężeniu zawiesiny, związków fosforu i azotu odprowadzane kanałem z oczyszczalni ścieków w Dobroniu do rzeki Pałusznicy w dniu 29 września 2015 r. (for. E. Kiedrzyńska) Fotografia 4. Ścieki o wysokim stężeniu zawiesiny, związków fosforu i azotu odprowadzane kanałem z oczyszczalni ścieków w Dobroniu do rzeki Pałusznicy w dniu 29 września 2015 r. (fot. E. Kiedrzyńska) Etap III. Opracowanie końcowe 89 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 8.6.Wody gruntowe 8.6.1. Charakterystyka hydrologiczna Zwierciadło wód gruntowych utrzymywało się średnio na poziomie 0,37 m pod poziomem terenu (p.p.t) w przypadku piezometru P1, a w przypadku piezometru P2 średnio na poziomie 1 m p.p.t., natomiast w przypadku piezometru P3 zwierciadło wody zalegało średnio na głębokości 0,52 m p.p.t.. W trakcie okresu badań wód gruntowych tj. od 2 lipca do 29 września 2015 r. zaobserwowano obniżenie się zwierciadła wody o średnio 18 cm (Rysunek 57). Rysunek 57. Dynamika zmienności zwierciadła wód gruntowych w piezometrach P1, P2 i P3 w okresie od 13 lipca do 29 września 2015 r. Kolorem czarnym zaznaczono pomiary niepewne. Fotografia 5. Piezometr P3 do analizy parametrów fizycznych i chemicznych wód gruntowych (fot. E. Kiedrzyńska). Etap III. Opracowanie końcowe 90 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 8.6.2. Parametry fizyczne Analiza parametrów fizycznych wody gruntowej została przeprowadzona w terminie od 13 lipca do 29 września 2015 r. po ustabilizowaniu się warunków wodnych w piezometrach. Podczas pierwszego poboru prób wód gruntowych, tuż po instalacji piezometrów 2 lipca 2015 r., pomiary parametrów fizycznych wód gruntowych nie były możliwe ze względu na duże zamulenie i niski poziom wody w piezometrach. Dlatego też, pomiary parametrów fizycznych wód gruntowych rozpoczęto od 13 lipca 2015 r., a wyniki są przedstawione na poniższych wykresach (Rysunek 58, Rysunek 59, Rysunek 60, Rysunek 61) . Temperatura wód gruntowych w piezometrach P1, P2 i P3 (Rysunek 58) charakteryzuje się zmiennością zależną od temperatury wód powierzchniowych, temperatury powietrza i dopływu wód gruntowych. Dla dokonanych pomiarów zaznacza się stosunkowo najwyższa temperatura w piezometrze P3, zlokalizowanym na równinie zalewowej w pobliżu krawędzi doliny, który oddzielony jest od terasy zalewowej obszarem okresowo podmokłym. Zakres temperatur wód gruntowych we wszystkich trzech piezometrach wahał się od minimum 12,8°C, do maksimum 17,2°C. Natomiast, piezometr P2, zlokalizowany najdalej od koryta Grabi i w pobliżu krawędzi doliny charakteryzował się najniższą temperaturą średnią, równą 12,9°C. Temperatura wód gruntowych charakteryzuje się większą bezwładnością, tj. wolniej wzrasta i wolniej się obniża niż temperatura powietrza i wody w rzece, co widać na wykresie poniżej (Rysunek 58). Rysunek 58. Dynamika zmienności temperatury w wodach gruntowych w piezometrach P1, P2 i P3 w okresie od lipca do września 2015 r. Dane dotyczące temperatury powietrza pochodzą z pomiarów IMGW-PIB. Kolorem czarnym zaznaczono wartości średnie z okresu badawczego. Zawartość tlenu w wodach gruntowych jest znacznie niższa niż w wodach powierzchniowych. Pomierzone wartości zostały przedstawione na wykresie (Rysunek 59). Wartości te są niskie, poniżej 1 mgO2/l w piezometrach P1 i P3 (średnio, odpowiednio 0,34 mgO2/l i 0,38 mgO2/l), natomiast wyższe w piezometrze P2 – średnio 2,88 mgO2/l. Na stanowisku P2 wartości maksymalne dochodziły do 4,52 mgO2/l, co może świadczyć o dopływie dobrze natlenionych wód z dobrze przepuszczalnych warstw wodonośnych. Etap III. Opracowanie końcowe 91 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rysunek 59. Dynamika zmienności zawartości tlenu rozpuszczonego w wodach gruntowych w piezometrach P1, P2 i P3 w okresie od lipca do września 2015 r. Kolorem czarnym zaznaczono wartości średnie z okresu badawczego. Wartości pH wód gruntowych (Rysunek 60) charakteryzowały się większą zmiennością niż wartości pH w wodach powierzchniowych. Maksymalna wartość pH wyniosła 8,43, a najniższa 6,32. Dynamika wartości pH wód gruntowych we wszystkich piezometrach była zbliżona, jednak nieco wyższe wartości notowano w piezometrze P1, a najniższe w piezometrze P2 (Rysunek 60). Rysunek 60. Dynamika zmienności pH w wodach gruntowych w piezometrach P1, P2 i P3 w okresie od lipca do września 2015 r. Kolorem czarnym zaznaczono wartości średnie z okresu badawczego. Wartości przewodnictwa elektrolitycznego w wodach gruntowych są znacznie wyższe, niż średnie wartości konduktywności w wodach płynących (322 µS/cm) szczególnie na stanowisku P1 (Rysunek 61), które zlokalizowane jest w sąsiedztwie składowiska węgla, żużlu i kruszywa mineralnego. Z kolei wartości konduktywności na stanowisku P2 były znacznie niższe niż warości rejestrowane w wowdach płynących i mieściły się w granicach od 89 do 115 µS/cm, co świadczy iż prawdopodobnie mogą pochodzić z głębszych, dobrze przefiltrowanych warstw wodonośnych. Etap III. Opracowanie końcowe 92 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rysunek 61. Dynamika zmienności konduktywności w wodach gruntowych na stanowiskach P1, P2 i P3 w okresie od lipca do września 2015 r. Kolorem czarnym zaznaczono wartości średnie z okresu badawczego. 8.6.3. Dynamika stężeń związków fosforu, azotu i jonów Średnie stężenie fosforu rozpuszczonego (Disolved Phosphorus, DP) dla wszystkich trzech piezometrów w okresie od 2 lipca do 29 września 2015 r. wyniosło 170 µgDP/l, natomiast średnie stężenie fosforanów (PO4) wyniosło 349 µg/l (Tabela 16). Stężenia DP i PO4 kształtowały się odpowiednio w przedziałach: 23-471 μg TP/l oraz 22-943 μg PO4/l. Najwyższymi średnimi stężeniami związków fosforu charakteryzowały się piezometry P2 (średnio197 µg DP/l i 406 µg PO4/l) oraz P3 (średnio180 µg DP/l i 463 µg PO4/l) (Tabela 16), zlokalizowane w bezpośrednim sąsiedztwie projektowanego zbiornika. Średnie stężenie azotu rozpuszczonego (DN) dla wszystkich trzech piezometrów w badanym okresie wyniosło 3,70 mg DN/l (max. 10,3 mg DN/l; min. 1,2 mg DN/l). Średnie stężenie azotanów wyniosło 3,55 mg NO3-/l (max. 17,4 mg NO3-/l, min 0,1 mg NO3-/l), amonu wyniosło średnio 1,03 mg NH4+/l (max. 3,5 mg NH4+/l; min. 0,01 mg NH4+/l), natomiast azotynów wynosiło średnio 0,11 mg NO2-/l (max. 0,33 mg NO2-/l; min 0,001 mg NO2-/l) (Tabela 16). W piezometrze 2 i 3 notowano podwyższone stężenia azotanów w wodach gruntowych wynoszące odpowiednio średnio 4,73 mg NO 3-/l oraz 4,53 mg NO3-/l, pochodzące prawdopodobnie ze spływu podpowierzchniowego z pobliskich zabudowań (Tabela 16). Natomiast, w piezometrze 1 notowano podwyższone stężenia amonu wynoszące średnio 2,43 mg NH4+/l oraz azotu rozpuszczonego 4,47 mg DN/l (Tabela 16). Średnie stężenia fluorków, chlorków, bromków, siarczanów, litu, sodu, potasu magnezu i wapnia w wodach gruntowych w poszczególnych piezometrach przedstawia (Tabela 16). W piezometrze 1 zlokalizowanym w sąsiedztwie składowiska węgla i kruszywa odnotowano wysokie stężenia siarczanów wynoszące średnio 189,6 mg/l (max 227,3 mg/l, min. 130,6 mg/l) (Tabela 16). Dynamikę stężeń związków fosforu w wodach gruntowych, w poszczególnych piezometrach (1, 2, 3) przedstawia (Rysunek 62, Rysunek 63, Rysunek 64), natomiast przebieg dynamiki stężeń związków azotu przedstawia (Rysunek 65, Rysunek 66, Rysunek 67). Etap III. Opracowanie końcowe 93 | S t r o n a Tabela 16. Stężenia średnie, maksymalne i minimalne związków fosforu i azotu oraz jonów w wodach gruntowych w piezometrach P1-P3 w okresie od 2 lipca do 29 września 2015r. Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Etap III. Opracowanie końcowe Centrum Ekohydrologii 94 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rysunek 62. Stężenia fosforanów (PO4) oraz fosforu rozpuszczonego (Disolved Phosphorus, DP) w wodach gruntowych analizowanych w piezometrze P1, który zlokalizowany jest w sąsiedztwie projektowanego zbiornika. Rysunek 63. Stężenia fosforanów (PO4) oraz fosforu rozpuszczonego (Disolved Phosphorus, DP) w wodach gruntowych analizowanych w piezometrze P2, który zlokalizowany jest w sąsiedztwie projektowanego zbiornika. Rysunek 64. Stężenia fosforanów (PO4) oraz fosforu rozpuszczonego (Disolved Phosphorus, DP) w wodach gruntowych analizowanych w piezometrze P3, który zlokalizowany jest w sąsiedztwie projektowanego zbiornika. Etap III. Opracowanie końcowe 95 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rysunek 65. Stężenia azotu rozpuszczonego (Disolved Nitrogen DN), azotanów (NO3), amonu (NH4), i azotynów (NO2) w wodach gruntowych analizowanych w piezometrze P1, który zlokalizowany jest w sąsiedztwie projektowanego zbiornika. Rysunek 66. Stężenia azotu rozpuszczonego (Disolved Nitrogen DN), azotanów (NO3), amonu (NH4), i azotynów (NO2) w wodach gruntowych analizowanych w piezometrze P2, który zlokalizowany jest w sąsiedztwie projektowanego zbiornika. Rysunek 67. Stężenia azotu rozpuszczonego (Disolved Nitrogen DN), azotanów (NO3), amonu (NH4), i azotynów (NO2) w wodach gruntowych analizowanych w piezometrze P3, który zlokalizowany jest w sąsiedztwie projektowanego zbiornika. Etap III. Opracowanie końcowe 96 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 8.7. Osady rzeczne Wyniki analizy osadów rzecznych pobranych dnia 31 lipca 2015 r. ze stanowisk St.1, St. 2, St. 7, St.8 prezentuje Tabela 17. Zawartość fosforu oraz większości metali, tj. ołowiu, kadmu, miedzi, chromu i niklu, była na poziomie poniżej granicy oznaczalności lub tuż powyżej tej granicy. Najwyższe wartości cynku (63,1 mg/kg suchej masy) i żelaza (23,3 g/kg s.m.) zanotowano na stanowisku St. 1 w pobliżu składowiska węgla, żużlu i kruszywa (Fotografia 6). Na St. 1 zanotowano ponadto podwyższone stężenie rtęci 0,065 mg/kg s.m. Najwyższą zawartość rtęci zanotowano w próbie ze stanowiska St. 7. Tabela 17. Wyniki analizy parametrów fizykochemicznych osadów rzecznych z dnia 31 lipca 2015 r. Oznaczenie próbki Sucha masa w 105°C (%) Zawartość w % s.m. Azot og. Fosfor Zawartość w g/kg s.m. Zawartość w mg/kg s.m. Ołów Kadm Miedź Chrom Nikiel Cynk Rtęć Żelazo St. 1 29,4 0,49 0,22 <25,5 <1,00 <25,5 <10,2 <10,2 63,1 0,065 23,3 B St. 2 55,8 0,20 <0,22 <25,3 <1,01 <25,3 <10,1 <10,1 36,2 0,048 11,5 B St. 7 28,2 0,72 <0,22 <25,5 <1,02 <25,5 10,3 <10,2 44,3 0,078 5,9 B St. 8 34,8 0,44 <0,22 <25,4 s.m. – sucha masa B – wyniki poza zakresem akredytacji laboratorium <1,02 <25,4 <10,2 <10,2 36,2 0,043 10,0 B W Polsce ocena stanu chemicznego osadów dennych prowadzona jest w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska przez Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy pod nadzorem Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska na potrzeby gospodarowania wodami w dorzeczu. W ramach tych działań stosuje się ocenę osadów rzecznych w oparciu o trzy grupy kryteriów: 1) kryteria geochemiczne (Tabela 18), 2) dopuszczalne wartości stężenia metali w osadach dennych pochodzących z pogłębiania akwenów wodnych zgodne z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 11 maja 2015 r. w sprawie odzysku odpadów poza instalacjami i urządzeniami (Dz. U. z 2015 poz. 796) oraz 3) kryteria biogeochemiczne określające stężenie pierwiastków śladowych przy których możliwe jest wystąpienie szkodliwych efektów dla organizmów żywych – PEC (Consensus-Based Probable Effects Concentration, wg. MacDonald i in. 2000, Tabela 19). Tabela 18. Klasyfikacja osadów wodnych na podstawie kryteriów geochemicznych (Serwis internetowy OSADY, GIOŚ 2015, za: Bojakowska I., Sokołowska G. 1998; Bojakowska 2001). 15 Klasa I osady niezanieczyszczone 30 Klasa II osady miernie zanieczyszczone 100 Klasa III osady zanieczyszczone 200 Klasa IV osady silnie zanieczyszczone >200 Kadm (Cd) <0,5 1 3,5 6 >6 Miedź (Cu) 7 40 100 200 >200 Chrom (Cr) 6 50 100 400 >400 Nikiel (Ni) 5 16 40 50 >50 Cynk (Zn) 73 200 500 1000 >1000 Rtęć (Hg) <0,05 0,1 0,5 1,0 >1,0 Składnik Tło geochemiczne Ołów (Pb) Etap III. Opracowanie końcowe 97 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Tabela 19. Dopuszczalne zawartości metali w osadach: wg. Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 11 maja 2015 r. w sprawie odzysku odpadów poza instalacjami i urządzeniami, Dz. U. z 2015 poz. 796) oraz wg. przyjętych wartości zawartości pierwiastków śladowych, powyżej których szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne jest często obserwowany (PEC Consensus-Based Probable Effects Concentration, MacDonald i in. 2000). Rozporządzenie MŚ Nazwa metalu Ołów (Pb) PEC mg/kg s.m. 200 128 Kadm (Cd) 7,5 4,98 Miedź (Cu) 150 149 Chrom (Cr) 200 111 Nikiel (Ni) 75 48,6 Cynk (Zn) 1000 459 Rtęć (Hg) 1 1,06 s.m. – sucha masa W odniesieniu do wyżej prezentowanych wartości porównawczych wszystkie badane pierwiastki śladowe, zarówno według kryteriów geochemicznych, jak i ekotoksykologicznych, mieszczą się w wyznaczonych granicach, co oznacza, że osady rzeczne zanieczyszczone są metalami ciężkimi w niewielkim stopniu i według powyższych klasyfikacji zaliczane są do I Klasa – osady niezanieczyszczone. Należy jednak zaznaczyć, że nie badano innych zanieczyszczeń, takich jak substancje ropopochodne czy trwałe zanieczyszczenia organiczne. W pobliży stanowiska St. 1 znajduje się skład kruszywa i węgla zlokalizowany w terasie zalewowej. Jego lokalizacja w bezpośrednim sąsiedztwie rzeki stwarza potencjalne zagrożenie dla środowiska wodnego. Świadczą o tym m.in. znalezione ślady wprowadzania substancji smolistych do rzeki, zarówno świeże jak i z wcześniejszych okresów (Fotografia 6). Fotografia 6. Skład kruszywa i węgla w pobliżu stanowiska St. 1 oraz miejsce wprowadzania substancji ropopochodnych bezpośrednio do rzeki (fot. E. Kiedrzyńska). Etap III. Opracowanie końcowe 98 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 8.8. Synteza wyników analiz warunków hydrologicznych i procesów biogeochemicznych Badania były prowadzone od maja do września tj. przez okres pięciu miesięcy, kiedy występowały niskie stany wód. Jest to relatywnie krótki okres, w którym nie wystąpiły stany wody i przepływy średnie wysokie i wysokie. Stąd, dla badanego obszaru zebrane dane mają pewne ograniczenia i wymagają uzupełnienia w zakresie dotyczącym pełnego rozkładu dynamiki stężeń zawiesiny i związków biogennych oraz wielkości transportowanych ładunków zawiesiny, związków fosforu i azotu, które są parametrami kluczowymi dla określenia podatności ekosystemu na wzrost trofii. Jest to istotne w kontekście analizy podatności projektowanego zbiornika „Zajączek” na proces eutrofizacji i związane z tym skutki ekologiczne. W związku z tym, przedmiotowe badania są obecnie kontynuowane w procesie badawczym ERCE i będą realizowane do momentu ich skompletowania w zakresie niezbędnym do opracowania Koncepcji zbiornika. Stężenie zawiesiny całkowitej (M-cał.) dla wszystkich stanowisk badawczych wyniosło średnio 5,86 mg/l, dla zawiesiny organicznej (M-org.) 3,96 mg/l, natomiast dla zawiesiny mineralnej (M-min.) 1,90 mg/l. Jednak, zdarzały się sytuacje, kiedy stężenie zawiesiny całkowitej wzrastało do 49,84 mg/l (St. 10 – Grabia), lub 23,87 mg/l (St. 8 – zbiornik „Zajączek”). Średnie stężenie fosforu całkowitego (TP) dla wszystkich stanowisk wyniosło 196 µg/l, natomiast średnie stężenie fosforanów (PO4) wyniosło 489 µg/l. Natomiast, zakresy stężeń kształtowały się odpowiednio w przedziałach: 43-691 μg TP/l oraz 8-3736 μg PO4/l. Pomiędzy St.1 zlokalizowanym na początku starorzecza, a St.7 zlokalizowanym w końcowym odcinku starorzecza (tuż powyżej wpływu do zbiornika) zanotowano redukcję stężeń średnio o 174 µg/l TP (tj. 50%) i 704 µg/l PO4 (tj. 61%). Świadczy to o dużym znaczeniu tego odcinka starorzecza dla procesów samooczyszczania rzeki. Zbiorowiska roślinności makrofitowej i zaroślowej znajdujące się w meandrującym korycie działają jako naturalny system biofiltrujący dla wód płynących, który akumuluje związki fosforu w biomasie roślin. W Koncepcji zbiornika zostaną zaproponowane dodatkowe metody wzmocnienia powyższych procesów. Średnie stężenie azotu całkowitego (TN) dla wszystkich stanowisk wyniosło 2,17 mg TN/l (max. 9,40 mg TN/l), dla azotanów 3,89 mg NO3-/l (max. 21,78 mg NO3-/l), dla azotynów wynosiły średnio 0,06 mg NO2-/l (max. 1,5 mg NO2-/l), oraz dla amonu średnio 0,05 mg NH4+/l (max. 0,24 mg NH4+/l) Analiza transportowanych ładunków wykazała, iż w starorzeczu na St. 1 charakteryzująca się średnim przepływem wynoszącym 0,230 m3/s i odpływem wynoszącym średnio 19,88 tys. m3/dzień, wody niosły średnio 109,5 kg/dobę zawiesiny całkowitej, 5,2 kg/dobę TP i 14,5 kg/dobę PO4 oraz 46,5 kg/dobę TN i 105,2 kg/dobę NO3. Natomiast, rzeka Grabia na St. 5, o średnim przepływie 0,672 m3/s i odpływie wynoszącym 58,02 tys. m3/dzień, transportowała średnio 260,3 kg/dobę zawiesiny całkowitej, 10,3 kg/dobę TP i 24,1 kg/dobę PO4 oraz 141,8 kg/dobę TN i 246,6 kg/dobę NO3. Stąd wynika, że starorzeczem transportowane było średnio 42% ładunku zawiesiny, 50% ładunku TP oraz 33% TN w stosunku do ładunku transportowanych rzeką Grabią w tym okresie. Etap III. Opracowanie końcowe 99 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Analiza wód gruntowych w piezometrach wykazała, iż średnie stężenie fosforu rozpuszczonego wynosiło 170 µg/l, a PO4 wyniosło 349 µg/l i mieściło się w przedziałach: 23-471 μg TP/l oraz 22-943 μg PO4/l. Średnie stężenie azotu rozpuszczonego (DN) wyniosło 3,70 mg/l (max. 10,3 mg DN/l), a NO3 wyniosło 3,55 mg NO3-/l (max. 17,4 mg NO3-/l). Stężenia związków fosforu i azotanów w wodach gruntowych pochodzące ze spływu podpowierzchniowego z pobliskich zabudowań potencjalnie będą miały wpływ na jakość wód w projektowanym zbiorniku. Analiza próbek ścieków pobranych w dniu 29 września 2015 r. z ujścia kanału odprowadzającego ścieki z Oczyszczalni Ścieków (OŚ) w Dobroniu do rzeki Pałusznicy wykazała w ściekach wysokie stężenia: zawiesiny całkowitej 2849 mg/l, fosforu całkowitego 7905 µgTP/l, fosforanów 1581 µgPO4/l oraz azotu całkowitego 24 mg/l i azotanów 5,96 mg/l. Świadczy to o okresowym zrzucie nieoczyszczonych lub bardzo słabo oczyszczonych ścieków do rzeki Pałusznicy, która wpada do Grabi w miejscowości Łask-Kolumna, powyżej stanowisk badawczych i może być jedną z przyczyn tłumaczących wysokie stężenia zawiesiny, związków fosforu i azotu notowane w wodach Grabi oraz starorzeczu przy stosunkowo niskich stanach wody. W związku z tym należy się spodziewać, że punktowe źródła zanieczyszczeń mogą znacząco zwiększać ładunki i stężenia zanieczyszczeń w Grabi na odcinku planowanego zbiornika, co może mieć niekorzystny wpływ na stabilność jego funkcji ekologicznych. W nawiązaniu do zaobserwowanego zdarzenia, Prof. Maciej Zalewski, dyrektor Europejskiego Regionalnego Centrum Ekohydrologii PAN i kierownik niniejszego projektu odbył spotkanie z Łódzkim Wojewódzkim Inspektorem Ochrony Środowiska, Panem Piotrem Maksem, dotyczące możliwego sposobu zmobilizowania poszczególnych zakładów oczyszczania ścieków w województwie do większej dbałości o efektywne wykorzystanie zainstalowanych technologii oczyszczania ścieków. Zgodnie z zaprezentowanymi wartościami ładunków zanieczyszczeń niesionych przez wody rzeki Grabi, szczególnie jeśli przewidywany jest niekontrolowany dopływ zanieczyszczeń bytowych z punktowych źródeł zanieczyszczeń (oczyszczalni ścieków, szamb, wylewania nieczystości do rowów melioracyjnych, itp.), przy konstrukcji zbiornika na odcinku rzeki objętym opracowaniem niezbędne będzie: 1) zredukowanie pulsów hydrologicznych związanych z wysokimi stężeniami substancji biogennych, 2) zastosowanie systemu redukującego dopływ ładunków zanieczyszczeń do zbiornika, oraz 3) wzmocnienie wewnętrznej odporności zbiornika na zwiększone dopływy biogenów poprzez odpowiednią konstrukcję czaszy zbiornika. Rozwiązania te zostaną szczegółowo zaprezentowane w Koncepcji Etap III. Opracowanie końcowe 100 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 9. Uwarunkowania związane z walorami przyrodniczymi i istniejącymi formami ochrony przyrody Dolina rzeki Grabi wyróżnia się naturalną geomorfologią, harmonijnym krajobrazem i dobrym stanem zasobów przyrody ożywionej. Dobrze zachowane jest tu koryto rzeczne i dolina, przekształcone jedynie na niewielkich odcinkach – historycznie użytkowanych jako młyny wodne i stawy rybne. Mimo istnienia ponad 10 progów i jazów rzeka charakteryzuje się istotnymi wahaniami przepływów, co wpływa na wzmożenie procesów erozji i akumulacji rzecznej i co za tym idzie odświeżanie procesów kształtujących naturalny charakter rzeki. Grabia należy do najlepiej zbadanych pod względem faunistycznym rzek w kraju, a nawet Europie. Prowadzone od okresu międzywojennego badania dotyczą prawie wszystkich grup systematycznych, szczególnie zaś hydrofauny. Badania zoologiczne prowadzone tu przez pracowników Uniwersytetu Łódzkiego od 1928 roku wykazały występowanie 800 gatunków zwierząt bezkręgowych, w tym 80 odkrytych po raz pierwszy w Polsce i 2 nowych dla nauki (Siciński, Tończyk 2005). Na szczególną uwagę zasługuje chroniona i umieszczona w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt pijawka lekarska. Swoje stanowiska mają tu liczne rzadkie gatunki ptaków wodno-błotnych, m.in: bąk Botaurus stellaris, bocian czarny Cigonia nigra, cyraneczka Anas crecca, płaskonos Anas clypeata, błotniak łąkowy Circus pygargus, żuraw Grus grus, wodnik Rallus aquaticus, kropiatka Porzana porzana, derkacz Crex crex, kszyk Gallinago gallinago i zimorodek Alcedo atthis (Siciński i n. 2013). Obszar obejmujący zasięg planowanego zbiornika znajduje się w odległości około 200 m od granicy obszaru Natura 2000 Grabia PLH100021. Ochrona siedlisk przyrodniczych, jak i gatunków zwierząt z Dyrektywy Siedliskowej UE w obszarach Natura 2000, jest jednym z priorytetowych zadań ochrony przyrody w skali kontynentu, kraju jak i regionu. Zaniedbania lub działania prowadzące do utraty powyższych wartości podlegają surowym sankcjom prawnym i finansowym. Z tego względu wojewódzka administracja ochrony przyrody – Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska – w szczególny sposób ocenia przedsięwzięcia i inwestycje zlokalizowane w obszarach Natura 2000, lub w ich bezpośrednim sąsiedztwie. Niezbędna jest waloryzacja terenu projektowanego zbiornika pod kątem występowania w/w siedlisk i gatunków chronionych prawem unijnym i krajowym. Właściwe rozpoznanie rozmieszczenia istotnych wartości przyrodniczych i uwzględnienie ich w projekcie zbiornika pozwoli uniknąć ewentualnych konfliktów wynikających z przepisów prawnych dotyczących ochrony przyrody i krajobrazu (Pawlaczyk 2012). Waloryzacja przyrodnicza została wykonana na potrzeby przygotowania koncepcji konstrukcji nowego zbiornika na południowym korycie rzeki Grabi, która ma określić optymalne usytuowanie, zasięg i ukształtowanie czaszy zbiornika wraz z elementami systemu ograniczania dopływu zanieczyszczeń do utworzonego zbiornika. Etap III. Opracowanie końcowe 101 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 9.1.Szata roślinna Niniejszy rozdział został przygotowany w całości w oparciu o opracowanie przygotowane przez dr Marcina Kiedrzyńskiego pt. „Waloryzacja przyrodnicza oraz analiza użytkowania terenu na obszarze zlewni bezpośredniej planowanego zbiornika wodnego „Zajączek” na rzece Pisi w Łasku przy ul. Rzecznej” (Kiedrzyński, 2015). 9.1.1. Roślinność rzeczywista w rejonie planowanego zbiornika W zasięgu projektowanego zbiornika oraz w jego bezpośrednim sąsiedztwie stwierdzono występowanie następujących typów zbiorowisk roślinnych (nazwy mają charakter zgeneralizowany, numery według mapy roślinności – Rysunek 68): 1 – Lasy łęgowe 2 – Olsy 3 – Zarośla wierzbowe 4 – Zapusty o charakterze ruderalnym z sosną, brzozą i robinią akacjową 5 – Plantacje sosnowe, 5a – Plantacje sosnowo-brzozowo-świerkowe 6 – Luźne zarośla sosnowo-brzozowe z florą murawową, 6a – Postacie z rozjeżdżonym piaskiem 7 – Zarośla sosnowo-brzozowe z gatunkami ruderalnymi i trawolośla 8 – Ugory z pojedynczymi drzewami i gatunkami murawowymi 9 – Murawy napiaskowe 10 – Łąki świeże użytkowane intensywnie 11 – Łąki świeże porzucone, zdegenerowane 12 – Ciepłolubne murawy napiaskowe 13 – Murawy bliźniczkowe 14 – Łąki zmiennowilgotne, 14a – Postacie zdegenerowane przez rozjeżdżenie i biwakowanie 16 – Szuwary trzcinowe 17 – Spontaniczne zbiorowiska ruderalne na gruzowiskach i śmietniskach 18 – Roślinność ruderalna przy zabudowaniach i zakładach przemysłowych 19 – Roślinność wodna w korycie rzecznym 20 – Roślinność eutroficznych zbiorników wodnych 21 – Łąki wilgotne, niskie turzycowiska 22 – Ziołorośla nadrzeczne z płatami szuwarów 23 – Roślinność segetalna towarzysząca uprawom zbóż 24 – Roślinność wodna w rowie 25 – Pionierska roślinność na mokrym podłożu piaszczystym – rozjeżdżonym 26 – Szpalery drzew Etap III. Opracowanie końcowe 102 | S t r o n a Etap III. Opracowanie końcowe Centrum Rysunek 68. Roślinność rzeczywista w dolinie rzeki Grabi w. Łasku w rejonie projektowanego zbiornika wodnego „Zajączek”. Wyjaśnienie klas roślinności w tekście. Zasięg zbiornika według Koncepcji Programowo-Przestrzennej PM Melioprojekt (2003). Podkład topograficzny wg. mapy w oryginalnej skali 1:10000, Wojewódzki Zasób Geodezyjny i Kartograficzny. według Wariantu I Melioprojekt Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Ekohydrologii 103 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Charakterystyka jednostek roślinności 1 – Lasy łęgowe obejmują na badanym terenie płaty, które można zakwalifikować do łęgu jesionowo-olszowego Fraxino-Alnetum (klasa Querco-Fagetea). Niektóre z nich mają również cechy łęgu wierzbowego Salicetum albo-fragilis (klasa Salicetea purpureae). W większości są to fitocenozy z młodym drzewostanem obejmujące juwenilne postaci zespołów (Fotografia 7). Łęgi występują głównie w postaci wąskich płatów wzdłuż koryta rzecznego. Z analizy historii użytkowania badanego terenu wynika, że lasy te są etapem sukcesji roślinności łąkowej i ziołoroślowej wyzwolonej spod presji rolniczej kilkadziesiąt lat temu. Roślinność leśna rozwinęła się tu prawdopodobnie w sąsiedztwie pojedynczych starszych drzew, które przetrwały przy korycie rzeki. W drzewostanie dominuje olsza czarna Alnus glutinosa, a gdzieniegdzie wierzba krucha Salix fragilis; pojedynczo rosną wiązy szypułkowe Ulmus leavis. W podszycie rosną głównie bez czarny Sambucus nigra, czeremcha pospolita Padus avium, kalina koralowa Viburnum opulus i klon jesionolistny Acer negundo. W runie występują m.in. podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria, pokrzywa Urtica dioica, dzięgiel leśny Angelica sylvestris, nerecznica krótkoostna Dryopteris cartusiana, skrzyp leśny Equisetum sylvaticum. Częsty jest również chmiel pospolity Humulus lupulus. Obecnie część drzewostanu podlega naturalnym zaburzeniom w wyniku działalności bobrów – wywołuje to prześwietlenie dna lasu oraz czasowy rozwój gatunków ziołoroślowych. Fotografia 7. Zróżnicowanie lasów łęgowych w zasięgu projektowanego zbiornika „Zajączek” na rzece Pisi w Łasku (fot. M. Kiedrzyński, E. Kiedrzyńska) Etap III. Opracowanie końcowe 104 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 2 – Olsy czyli bagienne lasy olszowe występują w postaci niewielkich płatów w miejscach zastoisk. Podobnie jak łęgi na badanym terenie reprezentowane są przez postaci juwenilne (Fotografia 8). Fitocenozy zidentyfikowane w obrębie projektowanego zbiornika zakwalifikować można do zespołu Ribeso nigri-Alnetum (klasa Alnetea glutinosae). W drzewostanie dominuje olcha czarna natomiast w runie panują gatunki szuwarowe takie jak pałka szerokolistna Thypha latifolia, sitowie leśne Scirpus sylvaticus, trzcina pospolita Phragmites australis oraz gatunki charakterystyczne dla olsów np. karbieniec pospolity Lycopus europaeus, psianka słodkogórz Solanum dulcamara i szalej jadowity Cicuta virosa. Fotografia 8. Płaty bagiennych lasów olszowych w zasięgu projektowanego zbiornika „Zajączek” na rzece Pisi w Łasku (fot. M. Kiedrzyński) 3 – Zarośla wierzbowe stanowią pośrednie stadium sukcesji roślinności między zbiorowiskami nieleśnymi a lasami na siedliskach mokrych i zabagnionych (Fotografia 9). W większości przypadków na omawianym terenie można je zaliczyć do zespołu Salicetum pentandre-cinereae (klasa Alnetea glutinosae), które są ogniwem sukcesyjnym w kierunku olsów. W części przypadków zarośla z dominacją olszy czarnej oraz wierzb szerokolistnych i wąskolistnych stanowić tu mogą również stadium sukcesji w serii łęgowej. Kompozycja florystyczna zarośli wierzbowych składa się z gatunków łąkowych, szuwarowych i ziołoroślowych. Fotografia 9. Zarośla wierzbowe w zasięgu projektowanego zbiornika „Zajączek” na rzece Pisi w Łasku (fot. M. Kiedrzyński) Etap III. Opracowanie końcowe 105 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 4 – Zapusty o charakterze ruderalnym z sosną, brzozą i robinią akacjową stanowią przedleśne ogniwo spontanicznej sukcesji na siedliskach mineralnych w wyższych położeniach terenu na omawianym obszarze (Fotografia 10). Drzewostan składa się głównie z brzozy brodawkowatej Betula pendula, osiki pospolitej Populus tremula, sosny zwyczajnej Pinus sylvestris. Pojedynczo występuje również dąb szypułkowy Quercus robur. Zapusty obejmują również płaty z dominacją gatunku obcego – robinii akacjowej Robinia pseudoacacia. Część zapustów wykształciła się na siedliskach poddawanych w przeszłości zaburzeniom (głównie pozyskiwaniu piasku) co wpłynęło na ruderalny charakter ich flory również z udziałem gatunków łąkowych i murawowych. Fotografia 10. Zróżnicowanie zapustów sosnowo-brzozowych oraz wtórnych lasów z robinią akacjową w zasięgu projektowanego zbiornika „Zajączek” na rzece Pisi w Łasku (fot. M. Kiedrzyński) Etap III. Opracowanie końcowe 106 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 5 – Plantacje sosnowe, (5a – Plantacje sosnowo-brzozowo-świerkowe) obejmują drzewostany pochodzące z sadzenia, w warstwie drzewostanu dominuje sosna zwyczajna Pinus sylvestris (Fotografia 11), w podszyciu występują: dąb szypułkowy, czeremcha amerykańska Padus serotina, jarząb pospolity Sorbus aucuparia oraz kruszyna pospolita Frangula alnus. Fotografia 11. Struktura plantacji sosnowej na zboczu doliny Pisi w Łasku w rejonie projektowanego zbiornika „Zajączek” (fot. M. Kiedrzyński) 6 – Luźne zarośla sosnowo-brzozowe z florą murawową, (6a – Postacie z rozjeżdżonym piaskiem) 7 – Zarośla sosnowo-brzozowe z gatunkami ruderalnymi i trawolośla 8 – Ugory z pojedynczymi drzewami i gatunkami murawowymi Zarośla sosnowo-brzozowe to stadium pośrednie w spontanicznej sukcesji roślinności na siedliskach mineralnych, niekiedy piaszczystych (Fotografia 12). Są to zbiorowiska kształtujące się na porzuconych polach, łąkach lub pastwiskach. W początkowym okresie luźno rozrzuconym sosnom i brzozom towarzyszą jeszcze płaty muraw (zbiorowisko numer 6). Sukcesja może być wstrzymywana przez intensywne rozjeżdżanie omawianych płatów roślinności, co powoduje utrzymywanie się odkrytych powierzchni piaszczystych (zbiorowisko numer 6a). Późniejsze etapy sukcesji (zbiorowisko numer 7) charakteryzują się masowym rozwojem gatunków ekspansywnych np. trzcinnika piaskowego Calamagrostis epigeios, perzu zwyczajnego Agropyron repens, mietlicy pospolitej Agrostis capillaris oraz niekiedy pokrzywy pospolitej Urtica dioica. W strukturze omawianych zbiorowisk znaczący udział mają również gatunki obce: czeremcha amerykańska i klon jesionolistny. Wcześniejszy etap spontanicznej sukcesji w tej serii ekologicznej stanowią porzucone pola – ugory z pojedynczymi drzewami i gatunkami murawowymi (zbiorowisko numer 8). Etap III. Opracowanie końcowe 107 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Fotografia 12. Zróżnicowanie stadiów sukcesji roślinności na porzuconych polach, łąkach i pastwiskach na glebach mineralnych niezabagnionych, w rejonie projektowanego zbiornika „Zajączek” na rzece Pisi w Łasku (fot. M. Kiedrzyński) 9– Murawy napiaskowe występują na omawianym obszarze w rozproszeniu: w dolinie rzecznej na piaskach rzecznych lub na zboczach doliny na piaskach glacjalnych (Fotografia 13). Stanowią one pozostałości roślinności psammofilnej występującej niegdyś pospolicie w tradycyjnie użytkowanym krajobrazie rolniczym. Obecnie zachowały się one jedynie w miejscach najbardziej suchych i nasłonecznionych, gdzie wkraczanie drzew i krzewów następuje z opóźnieniem. Płaty notowane na badanym terenie można zaliczyć do pionierskiej murawy ze szczotlichą siwą Corynephoretum canescentis (klasa Koelerio-Corynephoretea) oraz murawy z goździkiem kropkowanym i zawciągiem pospolitym Diantho-Armerietum (klasa Koelerio-Corynephoretea) – bardziej zwartej, prezentującej późniejsze stadium sukcesji. W skład muraw wchodzą oprócz gatunków charakterystycznych wymienionych powyżej również: chaber nadreński Centaurea stoebe, biedrzeniec mniejszy Pimpinella saxifraga, jasieniec piaskowy Jasione montana oraz kocanki piaskowe Helichrysum arenarium. Fotografia 13. Murawy napiaskowe w rejonie projektowanego zbiornika „Zajączek” na rzece Pisi w Łasku (fot. M. Kiedrzyński) Etap III. Opracowanie końcowe 108 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 10 – Łąki świeże użytkowane intensywnie 11 – Łąki świeże porzucone, zdegenerowane Łąki świeże z rzędu Arrenatheretalia (klasa Molinio-Arhenatheretea) występują na omawianym obszarze w postaci płatów intensywnie użytkowanych i porzuconych (Fotografia 14) lub podlegających degeneracji w trakcie ekspansji wysokich i zwartych osobników trzcinnika piaskowego Calamagrostis epigeios. Płaty użytkowane intensywnie mają zubożoną strukturę gatunkową – dominują tu kupkówka pospolita Dactylis glomerata i szczaw zwyczajny Rumex acetosa. W niektórych płatach na granicy z murawami w płatach łąk świeżych występują również zawciąg zwyczajny Armeria elongata i goździk kropkowany Dianthus deltoides. Fotografia 14. Zróżnicowanie łąk świeżych – płaty porzucone i intensywnie użytkowane – w rejonie projektowanego zbiornika „Zajączek” na rzece Pisi w Łasku (fot. M. Kiedrzyński). 12 – Ciepłolubne murawy napiaskowe z rzędu Koelerion (klasa Koelerio-Corynephoretea) stwierdzono tylko w jednym miejscu. Płaty, które można zaliczyć do zespołu Sileno-Festucetum występują w południowej części terenu badań w rejonie miejsc intensywnie rozjeżdżanych. Te cenne murawy z udziałem gatunków ciepłolubnych i kserotermicznych prawdopodobnie zajmowały w tym rejonie większe powierzchnie – świadczy o tym występowanie w rozproszeniu niektórych gatunków charakterystycznych, takich jak kostrzewa murawowa Festuca trachyphylla czy stanowisko traganka pisakowego Astragalus arenarius. Niewielka powierzchniowo fitocenoza zachowana w dość dobrym stanie zdominowana jest przez lepnicę wąskopłatkową Silene otites (Fotografia 9), bylicę polną Arthemisia campestris, chabra nadreńskiego Centaurea stoebe, koniczynę polną Trifolium arvense oraz wilczomlecza sosnkę Euphorbia cyparisias. Fotografia 9. Płat ciepłolubnej murawy napiaskowej z udziałem lepnicy wąskopłatkowej Silene otites w rejonie projektowanego zbiornika „Zajączek” na rzece Pisi w Łasku (fot. M. Kiedrzyński). Etap III. Opracowanie końcowe 109 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 13 – Murawy bliźniczkowe, zaliczone do zespołu Calluno-Nardetum (klasa Nadro-Callunetea) stwierdzono tylko w dwóch miejscach, w zachodniej części badanego obszaru. Są to niewielkie powierzchniowo fitocenozy z dominacją bliźniczki psiej trawki Nardus stricta (Fotografia 25) oraz udziałem wrzosu Calluna vulgaris, izgrzycy przyziemnej Dantonia decumbes, dziurawca pospolitego Hypericum perforatum, jasieńca piaskowego Jasione montana i macierzanki piaskowej Thymus serpyllum. Fotografia 15. Płaty muraw bliźniczkowych z dominacją Nardus stricta w rejonie projektowanego zbiornika „Zajączek” na rzece Pisi w Łasku (fot. M. Kiedrzyński). 14 – Łąki zmiennowilgotne (14a – Postacie zdegenerowane przez rozjeżdżenie i biwakowanie) występują w obrębie dna doliny we wschodniej części badanego terenu. Zaliczyć je można do związku Molinion (klasa Molinio-Arrhenatheretea). Płaty mają dość bogaty skład gatunkowy, dominują gatunki wyróżniające (DAll) dla w/w związku: owsica omszona Avenula pubescens, drżączka średnia Briza media i biedrzeniec mniejszy Pimpinella saxifraga (Fotografia 16) – w celu dokładnego sprecyzowania przynależności syntaksonomicznej omawianych płatów konieczne są dalsze badania fitosocjologiczne. O przynależności do związku Molinion może świadczyć również pojedyncza obecność gatunków charakterystycznych (ChAll) czarcikęsa łąkowego Succisa pratensis oraz olszewnika kminkolistnego Selinum carvifolia. Fotografia 16. Płat łąki zmiennowilgotnej we wschodniej części terenu badań (fot. M. Kiedrzyński). Etap III. Opracowanie końcowe 110 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 16 – Szuwary trzcinowe Phragmitetum australis (klasa Phragmitetea) występują w zachodniej części badanego terenu. Obejmują one agregacje trzciny na siedliskach bagiennych w zatorfionej niecce na południowym skrzydle doliny. Stanowią one stadium przejściowe w sukcesji roślinności do zarośli wierzbowych i bagiennych lasów olszowych (Fotografia 17). Fotografia 17. Szuwary trzcinowe w zasięgu projektowanego zbiornika „Zajączek” na rzece Pisi w Łasku (fot. M. Kiedrzyński). 17 – Spontaniczne zbiorowiska ruderalne na gruzowiskach i śmietniskach 18 – Roślinność ruderalna przy zabudowaniach i zakładach przemysłowych Z najbardziej przekształconymi fragmentami badanego terenu związana jest roślinność ruderalna. Zbiorowiska wybitnie ruderalne występują spontanicznie na gruzowiskach i śmietniskach (Fotografia 18) oraz pod stałą presją i wpływem człowieka na miejscach przydomowych, trawnikach, ścieżkach oraz przy budynkach gospodarczych i przemysłowych. Siedliska ruderalne skupiają się w sąsiedztwie drogi krajowej nr 14 w południowej części badanego obszaru. Do gatunków najczęściej występujących w zbiorowiskach ruderalnych należą: babka zwyczajna Plantago major, życica trwała Lolium perenne, marchew zwyczajna Daucus carota, wrotycz zwyczajny Tanacetum vulgare, starzec jakubek Senecio jacobea, cykoria podróżnik Cicchorium intybus. Znaczące pokrycie osiągają gdzieniegdzie młode osobniki obcych gatunków drzew: robinii akacjowej i klonu jesionolistnego. Fotografia 18. Zróżnicowanie roślinności ruderalnej na gruzowiskach i śmietniskach w rejonie projektowanego zbiornika „Zajączek” na rzece Pisi w Łasku (fot. M. Kiedrzyński). Etap III. Opracowanie końcowe 111 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 19 – Roślinność wodna w korycie rzecznym 20 – Roślinność eutroficznych zbiorników wodnych Roślinność wodna występuje na badanym terenie wzdłuż koryta rzecznego oraz w obrębie starorzecza (Fotografia 19). Cechują ją zbiorowiska makrofitów typowych dla eutroficznych wód. Stwierdzono występowanie m.in. zespołu grążela i grzybieni białych Nupharo-Nymphaeetum albae (klasa Potametea) oraz agregacji ze strzałką wodną Sagitaria sagitifolia, manną mielec Glyceria maxima oraz z rzepichą wodnobłotną Rorippa amphibia (klasa Phragmitetea). Fotografia 19. Zróżnicowanie roślinności wodnej i szuwarowej występującej w obrębie koryta Pisi oraz w starorzeczu – w zasięgu projektowanego zbiornika „Zajączek” (fot. M. Kiedrzyński, E. Kiedrzyńska). 21 – Łąki wilgotne i niskie turzycowiska obejmują zbiorowiska roślin higrofilnych występujące w dnie doliny w lokalnych obniżeniach terenu (Fotografia 20). Zbiorowiska są obecnie użytkowane jako łąki kośne i stanowią mozaikę płatów łąkowych ze związku Calthion (klasa MolinioArrhenatheretea) oraz fragmentarycznie wykształconych kwaśnych młak niskoturzycowych z rzędu Caricetalia nigrae (klasa Scheuzerio-Caricetea nigrae). Stwierdzono tu występowanie takich gatunków jak: jaskier ostry Ranunculus acris, sit rozpierzchły Juncus effusus, jaskier rozłogowy Ranunculus repens, firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi i knieć błotna Caltha palustris. Etap III. Opracowanie końcowe 112 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Fotografia 20. Płat roślinności łąkowej w wilgotnym obniżeniu terenu w dolinie Pisi w Łasku – w rejonie projektowanego zbiornika „Zajączek” (fot. M. Kiedrzyński). 22 – Ziołorośla nadrzeczne z płatami szuwarów stanowią jeden z dominujących typów roślinności w rejonie projektowanego zbiornika. Kompleksy te obejmują zarówno dość rozległe płaty w obrębie dna doliny, jak również wąskie pasy roślinności na skraju lasów łęgowych oraz wzdłuż koryta rzecznego (Fotografia 21). W skład tego kompleksu wchodzą ziołorośla nadrzeczne z rzędu Convolvuletalia sepium (klasa Galio-Urticenea), ziołorośla z rzędu Filipendulion ulmariae (klasa Molinio-Arrhenatheretea) oraz płaty szuwarów z pałką szerokolistną Thypha latifolia oraz z sitowiem leśnym Scirpus sylvatica (klasa Phragmitetea). Duża powierzchnia w/w zbiorowisk jest wynikiem zaprzestania kośnego i pasterskiego użytkowania badanego fragmentu doliny. Są to etapy pośrednie w sukcesji roślinności wyzwolonej spod presji człowieka. Fotografia 21. Zróżnicowanie roślinności ziołoroślowej i szuwarowej występującej w dolinie Pisi – w zasięgu projektowanego zbiornika „Zajączek” (fot. M. Kiedrzyński). Etap III. Opracowanie końcowe 113 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 23 – Roślinność segetalna towarzysząca uprawom zbóż stanowi niewielki fragment badanego terenu w północno-zachodniej jego części. W obrębie terenu badań znalazły się fragmenty pól na których uprawia się żyto oraz owies. 24 – Roślinność wodna w rowie 25 – Pionierska roślinność na mokrym podłożu piaszczystym – rozjeżdżonym W rejonie projektowanego zbiornika występują również układy roślinności wodnej i wilgociolubnej związane z antropogenicznymi budowlami i bezpośrednimi oddziaływaniami człowieka. Są to zbiorowiska makrofitów (z udziałem marka szerokolistnego Sium latifolium) w rowie w południowozachodniej części terenu badań. Ze względu na użytkowanie terenu jako tras dla wyścigów quadów (i innych pojazdów) występują płaty roślinności pionierskiej w miejscach rozjeżdżonych (Fotografia 22). W większości przypadków są to fragmenty terenu w obrębie zarośli i ziołorośli oraz muraw i zapustów brzozowo-sosnowych (wyróżnione wyżej jako odrębne postaci zbiorowisk). Powierzchnię odkrytego wilgotnego piasku z roślinności pionierską wyróżniono jako odrębną kategorię ze względu na inny skład florystyczny – numer 25. Fotografia 22. Rozjeżdżone podłoże piaszczyste przy zboczu doliny rzecznej w obrębie projektowanego zbiornika „Zajączek” (fot. M. Kiedrzyński). 26 – Szpalery drzew – kategoria wyróżniona dla szpaleru drzew przydrożnych, który występuje w północno-wschodniej części badanego terenu. Etap III. Opracowanie końcowe 114 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk 9.1.2. Występowanie siedlisk projektowanego zbiornika Centrum przyrodniczych Natura Ekohydrologii 2000 w rejonie Rozpoznanie roślinności rzeczywistej, szczegółowo opisane w poprzednim rozdziale, pozwoliło na identyfikację siedlisk przyrodniczych Natura 2000 w obszarze projektowanego zbiornika „Zajączek” (Fotografia 23, Rysunek 69). Zgodnie z obowiązującymi interpretacjami siedlisk Natura 2000 w Polsce w badanym terenie wyróżniono płaty, które można zaliczyć do 6 siedlisk przyrodniczych. Są to: 3150 – Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion; na terenie badań reprezentowane przez odcięte starorzecze występujące w północnozachodniej części omawianego obszaru. 6120 – Ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe Koelerion glaucae; jeden płat stwierdzono w południowej części terenu badań. 6230 – Bogate florystycznie niżowe murawy bliźniczkowe Nardion; stwierdzono dwa płaty występujące w północno-zachodniej części badanego obszaru. 6410 – Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe Molinion; jako siedlisko Natura 2000 można uznać płat łąki o charakterze zmiennowilgotnym zlokalizowany w południowo-wschodniej części terenu badań. – Ziołorośla nadrzeczne Convolvuletalia sepium; występują głównie wzdłuż koryta Pisi w kompleksie z lasami łęgowymi. 6430 – Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe Salicetum albo-fragilis, Fraxino-Alnetum; płaty reprezentujące w/w siedlisko przyrodnicze w większości mają postać juwenilną lub postać o przerzedzonym drzewostanie na skutek działalności bobrów. 91E0 W zakres zainteresowania mogą również wchodzić występujące na badanym terenie niektóre postaci muraw napiaskowych z dominacją szczotlichy siwej – identyfikator siedliska 2330 – które stanowią śródlądowe wydmy z murawami szczotlichowymi. Jednak ze względu na brak wyraźnie zwydmionych miejsc – co stanowi istotną część definicji tego siedliska – płaty muraw stwierdzone w rejonie projektowanego zbiornika nie powinny być zaliczane do w/w siedliska Natura 2000. Podczas badań stwierdzono również występowanie łąk świeżych, które są zaliczane do siedliska 6510 – ekstensywnie użytkowane łąki świeże. Jednak na badanym terenie występują jedynie płaty intensywnie użytkowane lub zdegenerowane, które nie kwalifikują się do zaliczenia ich jako siedlisko przyrodnicze Natura 2000. Etap III. Opracowanie końcowe 115 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 3150 – Starorzecza i naturalne eutroficzne 6120 – Ciepłolubne, śródlądowe zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion, napiaskowe Koelerion glaucae Potamion 6230 – Bogate florystycznie niżowe murawy 6140 – bliźniczkowe Nardion Molinion Zmiennowilgotne łąki murawy trzęślicowe 6430 – Ziołorośla nadrzeczne Convolvuletalia 91E0 – Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe Salicetum albo-fragilis, Fraxinosepium Alnetum Fotografia 23. Siedliska przyrodnicze Natura 2000 stwierdzone w obrębie projektowanego zbiornika „Zajączek” na rzece Pisi w Łasku (fot. M. Kiedrzyński, E. Kiedrzyńska). Biorąc pod uwagę zasięg projektowanego zbiornika „Zajączek” w wariancie maksymalnym zaproponowanym w Koncepcji Programowo-Przestrzennej zbiornika (PM Melioprojekt, 2003) oraz lokalizację elementów jego infrastruktury należy stwierdzić, że przeprowadzenie inwestycji w planowanym wymiarze spowodowały by zagrożenie przynajmniej częściowym zniszczeniem praktycznie dla wszystkich (poza oddalonym od zbiornika płatem murawy ciepłolubnej 6120) wymienionych powyżej siedlisk przyrodniczych Natura 2000. Etap III. Opracowanie końcowe 116 | S t r o n a Etap III. Opracowanie końcowe Centrum Rysunek 69. Występowanie siedlisk przyrodniczych Natura 2000 w dolinie rzeki Grabi w Łasku w rejonie projektowanego zbiornika wodnego „Zajączek”. Wyjaśnienie rodzajów siedlisk w tekście. Zasięg zbiornika według Koncepcji ProgramowoPrzestrzennej PM Melioprojekt (2003). Podkład topograficzny wg. mapy w oryginalnej skali 1:10000, źródło: WZGiK. według Wariantu I – Melioprojekt Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Ekohydrologii 117 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 9.1.3. Występowanie rzadkich i chronionych gatunków roślin w rejonie projektowanego zbiornika Badania terenowe obejmowały tylko fragment sezonu wegetacyjnego z tego względu można przypuszczać, że niektóre cenne gatunki mogły zostać z przyczyn obiektywnych przeoczone. Niemniej jednak wyniki obecnych badań stanowią podstawę do waloryzacji florystycznej badanego obszaru, która jest niezbędna do wstępnej oceny lokalizacji inwestycji jaką jest budowa zbiornika „Zajączek”. Biorąc pod uwagę listy gatunków rzadkich i zagrożonych wyginięciem w skali regionu i kraju jak również aktualną listę gatunków chronionych prawem – w rejonie projektowanego zbiornika stwierdzono występowanie następujących cennych składników flory (Rysunek 70, Fotografia 20): Gatunki chronione – ochrona częściowa (Rozporządzenie o ochronie gatunkowej z 2014 r.) Centuria pospolita Centaurium erythraea – stwierdzono jedno stanowisko w środkowo-zachodniej części badanego terenu. Populacja rośnie w rejonie rowu i liczy 15 osobników kwitnących. Centuria zagrożona jest przez sukcesję wyższej roślinności lub przez przypadkowe rozjechanie. Kocaki piaskowe Helichrysum arenarium – stwierdzono 12 stanowisk występujących w rozproszeniu na terenie całego badanego obszaru. Roślina związana z murawami napiaskowymi, na badanym terenie tworzy płaty o powierzchni od 0,1 m2 do ok. 100 m2 Gatunki zagrożone wyginięciem w skali Polski Środkowej (wg. Jakubowska-Gabara i Kucharski 1999) Centuria pospolita Centaurium erythraea – kategoria zagrożenia LR nt – gatunki o małym ryzyku zagrożenia, słabo zagrożone. Występowanie na terenie badań zostało opisane powyżej. Kocaki piaskowe Helichrysum arenarium – kategoria zagrożenia VU – gatunki narażone. Występowanie na terenie badań opisane zostało powyżej. Lepnica wąskopłatkowa Silene otites – kategoria zagrożenia DD – gatunki o niedostatecznych danych. Lepnica występuje w południowej części terenu badań w dwóch blisko położonych od siebie miejscach. Roślina preferuje ciepłolubne murawy napiaskowe. Populacja gatunku obejmuje kilkaset roślin kwitnących występujących na powierzchni ok. 50 m2. Traganek piaskowy Astragalus arenarius – kategoria zagrożenia LR lc – gatunki o małym ryzyku zagrożenia, bliskie zagrożenia. Występowanie traganka stwierdzono w południowo-zachodniej części badanego terenu. Rośnie on na zboczu doliny w murawie napiaskowej. Populacja liczy 20 osobników, w tym 2 kwitnące. Turzyca sina Carex flacca – kategoria zagrożenia VU – gatunki narażone. Turzyca sina występuje w południowo-wschodniej części badanego terenu. Osobniki w/w gatunku stwierdzono na granicy łąki zmiennowilgotnej oraz zarośli wierzbowych. Stwierdzono osobniki kwitnące. Populacja zajmuje powierzchnię kilku metrów kwadratowych. Interesujące gatunki wskaźnikowe Czarcikęs łąkowy Succisa pratensis – cenny składnik flory łąk zmiennowilgotnych. Występuje w południowo-wschodniej części terenu badań w obrębie łąki zaliczonej do rzędu Molinion. Stwierdzono tylko jednego kwitnącego osobnika. Etap III. Opracowanie końcowe 118 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rysunek 70. Występowanie cennych gatunków roślin w dolinie Pisi w Łasku w rejonie projektowanego zbiornika wodnego „Zajączek”. Zasięg zbiornika według Koncepcji ProgramowoPrzestrzennej PM Melioprojekt (2003). Podkład topograficzny wg. mapy w oryginalnej skali 1:10000. Etap III. Opracowanie końcowe 119 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Centuria pospolita Centaurium erythraea Kocaki piaskowe Helichrysum arenarium Traganek piaskowy Astragalus arenarius Lepnica wąskopłatkowa Silene otites Fotografia 24. Cenne składniki flory stwierdzone w obrębie projektowanego zbiornika „Zajączek” na rzece Pisi w Łasku (fot. M. Kiedrzyński). Etap III. Opracowanie końcowe 120 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 9.2. Występowanie rzadkich i chronionych gatunków zwierząt Niniejszy rozdział został przygotowany w całości w oparciu o opracowanie przygotowane przez dr Roberta Słomczyńskiego i mgr Bartosza Lesnera pt. „Wstępna ocena lokalizacji planowanej inwestycji, którą będzie budowa zbiornika „Zajączek” na rzece Pisi w Łasku, pod kątem występowania chronionych i rzadkich gatunków zwierząt wraz z uwzględnieniem uwarunkowań wynikających z istniejących form ochrony przyrody” (Słomczyński, Lesner, 2015). 9.2.1. Ptaki Ptaki gniazdujące Teren przeznaczony pod inwestycję jest mozaiką siedlisk: niewielkiej rzeki z naturalnym korytem, łąkowych nieużytków oraz zadrzewień. Na terenie planowanej inwestycji stwierdzano gatunki rozpowszechnione i pospolite w skali Polski i regionu, typowe dla zróżnicowanego krajobrazu. Na północ od południowej odnogi Grabi, znajdują się także grunty orne, z przewagą upraw zbożowych (porównaj rozdział 9.1.1. Roślinność rzeczywista w rejonie planowanego zbiornika). W części wschodniej inwestycji teren planowanego zbiornika sąsiaduje z zabudową mieszkaniową oraz placem składu kruszyw. W pobliżu planowanej inwestycji stwierdzono, gatunki ptaków związane z gruntami użytkowanymi rolniczo, są to: skowronek Alauda arvensis, potrzeszcz Emberiza calandra, pliszka żółta Motacilla flava, trznadel Emberiza citrinella. W pobliżu inwestycji stwierdzono kuraki: kuropatwę Perdix perdix, bażanta Phasianus colchicus. Na gruntach z siedliskami ruderalnymi, murawami oraz kępami krzewów stwierdzano pokląskwę Saxicola rubetra, cierniówkę Sylvia communis, gąsiorka Lanius collurio oraz jarzębatkę Sylvia nisoria. W pobliżu zabudowań znajdujących się pomiędzy odcinkiem rzecznym, na którym ma być ulokowany zbiornik a drogą krajową nr 14, obserwowano gatunki związane często z siedzibami ludzkimi: wróbla Passer domesticus, pliszkę siwą Motacilla alba, kopciuszka Phoenicurus ochruros, kulczyka Serinus serinus, dzwońca Chloris chloris. Obserwowano tutaj także grzywacze Columba palumbus, sierpówki Streptopelia decaocto oraz szpaki Sturnus vulgaris. W zadrzewieniach olchowo-wierzbowych i zadrzewieniach sosnowo-brzozowych w pobliżu planowanej inwestycji stwierdzono obecność gatunków rozpowszechnionych i pospolitych, takich jak zięba Fringilla coelebs, kapturka Sylvia atricapilla, piecuszek Phylloscopus trochilus, pierwiosnek Phylloscopus collybita, łozówka Acrocephalus palustris, bogatka Parus major, modraszka Cyanistes caeruleus, rudzik Erithacus rubecula, kos Turdus merula, drozd śpiewak Turdus philomelos, sójka Garrulus glandarius, wilga Oriolus oriolus, dzięcioł duży Dendrocopos major. Stosunkowo rzadkim gatunkiem jest dudek Upupa epops, stwierdzany na tym odcinku doliny Grabi w poprzednich latach. Wzdłuż południowej odnogi Grabi znajduje się znaczna ilość martwych drzew z dziuplami, które oferują siedliska lęgowe dla gatunków gniazdujących w dziuplach, takich jak: szpak, sikory, dudek. Etap III. Opracowanie końcowe 121 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Z siedliskami dolin rzecznych, szuwarami, związane były takie gatunki jak: trzciniak (jedno stanowisko) Acrocephalus arundinaceus, strumieniówka Locustella fluviatilis (dwa odzywające się samce) oraz zimorodek Alcedo atthis. Występowanie gatunków lęgowych (gniazdujących) z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej Na obszarze objętym inwentaryzacją stwierdzono 3 gatunki z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej (DP): gąsiorka, jarzębatkę, zimorodka. W odległości około 100 metrów od przebiegu planowanej inwestycji, wzdłuż odcinka rzecznego, na którym jest planowany zbiornik stwierdzono pięć stanowisk gąsiorka oraz dwa stanowiska jarzębatki. W przypadku gąsiorka obserwowano rodziny ptaków, prawdopodobnie były stwierdzane blisko terytorium lęgowego. Miejsca gdzie dominowały siedliska ruderalne, murawy napiaskowe, z kępami jeżyn są optymalnym siedliskiem tego gatunku. Gąsiorek jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych gatunków z Załącznika I DP w Polsce. Jest gatunkiem związanym z grupami krzewów – tarnin, jeżyn w krajobrazie rolniczym. W Polsce liczny, liczebność szacuje się na 587 704 tys. par a rozpowszechnienie na 53% powierzchni kraju (Kuczyński, Chylarecki 2012). Pokrzewka jarzębata występuje w podobnym typie siedlisk jak gąsiorek, stwierdzana także w dolinach rzecznych w pojedynczych kępach zarośli wierzbowych. Jarzębatka jest gatunkiem rzadszym, według danych Polskiego Atlasu Ornitologicznego (rozmieszczenie badano jakościowo w polach o powierzchni 100 km2) jarzębatka była obecna w ponad 33% pól. Liczebność jarzębatki, która jest w Polsce gatunkiem umiarkowanie rozpowszechnionym, nielicznym lub średnio licznym oszacowano na 20–50 tys. par (Sikora i in. 2007). Stosunkowo nieliczne występowanie tego gatunku w kraju można prawdopodobnie częściowo tłumaczyć trudnością w wykrywalności gatunku. Mało charakterystyczny śpiew powoduje, że przy badaniach monitoringowych gatunek ten jest często nie wykrywany. Zimorodka obserwowano parokrotnie na odcinku rzecznym, na którym jest planowany zbiornik. W poprzednich latach gniazdowanie stwierdzano w brzegach Grabi, na odcinku równoległym do inwestycji. Obserwacje mogą dotyczyć ptaka żerującego lub gniazdującego na południowej odnodze rzeki Grabi. Gniazdowanie jest tym bardziej prawdopodobne, że na omawianym fragmencie rzeka, bardzo mocno meandruje, w paru miejscach znajdują się skarpy ziemne – potencjalne siedlisko rozrodu tego gatunku. Jest to gatunek związany z wodami, polujący na małe rybki. Gniazduje w skarpach ziemnych na brzegach rzek lub w pewnym oddaleniu od nich. Spośród gatunków z Załącznika I DP zimorodek jest gatunkiem najrzadszym. W Polsce jest gatunkiem umiarkowanie rozpowszechnionym, bardzo nielicznym lub nielicznym (Sikora i in. 2007), którego liczebność oceniona na 2500 - 6000 par (Wilk i in. 2010). Na omawianym terenie nie stwierdzono gatunków rzadkich w skali kraju i regionu. Skład awifauny jest bogaty ze względu na różnorodność dostępnych siedlisk. Stwierdzono gatunki z załącznika I Dyrektywy Ptasiej – gąsiorka, jarzębatkę oraz zimorodka. Termin kontroli wykluczał możliwość przeprowadzenia szczegółowej inwentaryzacji ornitologicznej. Etap III. Opracowanie końcowe 122 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Ptaki migrujące Ocena wykonana została na podstawie pojedynczych obserwacji poza sezonem lęgowym dokonanych w XXI wieku. Omawiany odcinek doliny Grabi nie jest wykorzystywany intensywnie przez ptaki migrujące. Skład gatunków stwierdzanych poza sezonem lęgowym jest typowy dla centralnej Polski, brak w nim gatunków rzadko spotykanych. Dominują w nim gatunki pospolite, wróblowe – liczebność stad jest niewielka. Najliczniej obserwowane są czyżyki Carduelis spinus, żerujące na olchach wzdłuż Grabi oraz jej starego koryta. Licznie spotykane są też mieszane stada sikor oraz raniuszki Aegithalos caudatus. Ptaki drapieżne reprezentuje myszołów Buteo buteo oraz rzadziej spotykany w okresie zimowym myszołów włochaty Buteo lagopus. Na rzece Grabi dominującymi gatunkami, stwierdzanymi najliczniej w okresie zimowym w ramach corocznego liczenia zimowego ptaków wodno-błotnych (liczenie wykonywane głównym korytem Grabi oraz na zbiorniku „Zajączek”), są: krzyżówka Anas platyrhynchos, łabędź niemy Cygnus olor, czapla siwa Ardea cinerea oraz perkozek Tachybaptus ruficollis. Stwierdzane na Grabi w okresie zimowym są także zimorodki oraz rzadko czaple białe Egretta alba. Na zbiorniku „Zajączek” stada łabędzi niemych spotykane są do zamarznięcia zbiornika. Miejsce to jest atrakcyjne, ponieważ są dokarmiane przez mieszkańców. W większości są to grupy rodziny gniazdującej w dolinie Grabi i na terenach przyległych, co potwierdzają odczyty obrączek (R. Włodarczyk – dane niepublikowane). Omawiany teren nie ma większych wartości dla gatunków ptaków migrujących i zimujących. Dominują gatunki pospolite, nie stwierdzano większych koncentracji stad ptaków. Podsumowanie Gatunki stwierdzone w miejscu planowanej inwestycji należą do typowych i rozpowszechnionych w tej części kraju. Stosunkowo najrzadszym stwierdzonym gatunkiem był zimorodek, co wynika z jego preferencji siedliskowych: jest to gatunek związany z rzekami, zbiornikami wodnymi, gniazdujący w skarpach. Są to ekosystemy nie rozpowszechnione w Polsce, stąd niska liczebność tego gatunku. Na rzece Grabi stwierdzono gniazdowanie kilku par zimorodka. Jedno z gniazd stwierdzonych w poprzednich latach, znajdowało się w skarpie na głównym korycie Grabi, na wysokości planowanej inwestycji. Pozostałe gatunki wymienione w Załączniku I DP należą do gatunków pospolitych, często występujących w krajobrazie przekształconym przez człowieka. Wśród innych gatunków zaobserwowanych nie stwierdzono gatunków rzadkich, cennych w skali regionu i kraju. Jednocześnie trzeba zauważyć, że termin prowadzonych obserwacji, wynikający z uwarunkowań umowy, wykluczał możliwość szczegółowej inwentaryzacji ornitologicznej – stwierdzenia wszystkich gatunków lęgowych na omawianym terenie. Istniejące zbiornik wodny poniżej omawianego odcinka starorzecza – kąpielisko „Zajączek” – bezpośrednio sąsiadujący z planowaną inwestycją, jest miejscem nie atrakcyjnym dla ptaków lęgowych związanych ze środowiskiem wodno-błotnym. Roślinność strefy brzegowej jest bowiem słabo rozwinięta, co wynika z jej zagospodarowania. Część południowa brzegu jest intensywnie użytkowana – znajduje się tu plaża, boisko do siatkówki, teren małej gastronomii. Część północna z linią brzegową porośnięta roślinnością jest intensywnie penetrowana przez wędkarzy, z dużą ilością miejsc, z których można wędkować. W sezonie letnim ta część jest także intensywnie wykorzystywana przez plażowiczów parkujących samochody, palących ogniska. W czasie wizji terenowych w lipcu zwracała uwagę ilość śmieci porozrzucanych na północnym brzegu zbiornika. Etap III. Opracowanie końcowe 123 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Pomimo sezonu wakacyjnego i stałej obecności plażowiczów nie były one sprzątane, w samym zbiorniku znajdowały się też odpady wielkogabarytowe, takie jak materace. 9.2.2. Ssaki Poniżej przedstawiono opisy gatunków i ich preferencje siedliskowe ze standardowego formularza danych dla obszaru Grabia PLH100021 Natura 2000. Bóbr występuje powszechnie na dużych rzekach, zalewach i dużych jeziorach o względnie stałym poziomie wody, na strumieniach, dopływach i małych ciekach o przepływie pozwalającym na spiętrzanie wody. Bobry preferują nizinny krajobraz żyznych dolin o obfitym pokarmie zimowym. W takich środowiskach osiągają optymalne zagęszczenia populacji. Gatunek ten występuje w obszarze na całej długości rzeki, a także w wielu starorzeczach wykorzystując je jako miejsca żerowania i budowy żeremi, w których stacjonują grupy rodzinne. W obrębie samego koryta rzeki bóbr nie tworzy tam, a kopie nory w naturalnych skarpach brzegowych Grabi. W wielu miejscach powalone do wody duże drzewa tworzą boczne odnogi ze spokojniejszym nurtem i roślinnością szuwarową. Grabia ze względu na wysokie pokrycie skarp brzegowych roślinnością wysoką, a także naturalne brzegi rzeki i towarzyszące jej starorzecza stanowi optymalne siedlisko dla gatunku. Obserwowany na całej długości rzeki, także w pobliżu planowanej inwestycji. W czasie kontroli obserwowano dorosłego osobnika żerującego w pobliżu mostu. Bóbr przepływał a następnie wyszedł na brzeg gdzie żerował na roślinności zielnej. Na całej długości odcinka rzecznego objętego inwentaryzacją obserwowano ślady obecności bobrów: ścieżki, zgryzy, nory. Wydra zasiedla rożnego rodzaju środowiska wodne i podmokłe; takie jak: jeziora, kompleksy stawów rybnych, starorzecza, zbiorniki zaporowe, rzeki nizinne i górskie, kanały, bagna. Czynnikami determinującymi występowanie w danym miejscu są przede wszystkim odpowiednia baza pokarmowa i dostępność bezpiecznych schronień. Wydry odżywiają się głównie rybami, mniejszy udział w diecie mają płazy, na których wydry żerują głównie w okresie zimowej hibernacji oraz w czasie wiosennych godów. Kryjówki lokalizowane są głównie w obrębie naturalnie ukształtowanych skarp brzegowych rzek i jezior. Wydra występuje na całym odcinku Grabi w granicach obszaru Natura 2000. Gatunek wykorzystuje zarówno koryto rzeki, jak i przyległe starorzecza, które pełnią przede wszystkim funkcję żerowisk. Naturalne skarpy brzegowe odcinka rzecznego objętego kontrolą, ich wysoki stopień pokrycia roślinnością drzewiastą oraz obecność odciętych starorzeczy zapewniają wysoką dostępność miejsc do założenia schronień jak i obfitą bazę żerowiskową gatunku. Ślady obecności gatunku obserwowano w różnych miejscach południowego koryta Grabi objętego kontrolą. Były to tropy oraz kobczyki w miejscu oddawania kału. Inne gatunki chronione. W dolinie południowego koryta Grabi w czasie wieczornych kontroli obserwowano licznie żerujące nietoperze. Nie rozpoznano ich jednak co do gatunku, ponieważ nie przeprowadzano nasłuchów przy użyciu detektora ultradźwiękowego pracującego w systemie szerokopasmowym lub odłowów. W Polsce wszystkie gatunki nietoperzy są objęte ochroną gatunkową. Dolina cieku z różnorodnymi siedliskami, w których znajduje się bogata baza pokarmowa jest doskonałym żerowiskiem dla nietoperzy. W martwych drzewach natomiast mogą występować letnie kryjówki oraz kolonie rozrodcze. Etap III. Opracowanie końcowe 124 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Na większości odcinka, który poddano inwentaryzacji faunistycznej jest bardzo niska presja ludzka, wzdłuż koryta brak ścieżek, stanowisk wędkarskich – w przeciwieństwie do równoległego odcinka głównego koryta Grabi. Realizacja inwestycji spowoduje zniszczenie cennego fragmentu dla występowania wydry i bobra. Pomimo, że siedliska które ulegną zniszczeniu znajdują się poza obszarem Natura 2000, to mogą mieć znaczenie dla populacji tych gatunków występujących w obszarze. Są to jednak obecnie gatunki rozpowszechnione na całej długości rzeki, więc pogorszenie stanu/zlikwidowania fragmentu siedlisk, w których występują nie powinno mieć znaczącego negatywnego oddziaływania na populacje wydry, bobra będących przedmiotami ochrony obszaru. Dolina wzdłuż starego koryta Grabi oferuje atrakcyjne żerowiska dla nietoperzy, prawdopodobnie także miejsca, w których znajdują się schronienia letnie (martwe drzewa), stąd też zalecane jest wykonanie inwentaryzacji chiropterologicznej przez realizacją planowanej inwestycji. Utworzenie zbiornika może utworzyć dogodne żerowiska dla nietoperzy (otwarte lustro wody), jednak skład gatunkowy, dla którego będą to optymalne żerowiska może się różnić od obecnie występującego składu gatunkowego nietoperzy. 9.2.3. Płazy i gady W czasie inwentaryzacji stwierdzono następujące gatunki płazów: Ropucha zielona Bufo viridis, obserwowane osobniki w sąsiedztwie inwestycji w poprzednich latach. Jest dość często spotykanym płazem na terenie prawie całego kraju. Związana jest z raczej suchymi środowiskami. Najczęściej są to nasłonecznione rozległe pola, tereny trawiaste, choć niekiedy spotyka się ją także w ogródkach warzywnych. Na gody preferuje małe, płytkie zbiorniki i stawy często ubogie w roślinność, niekiedy nawet okresowe, niewielkie kałuże. Poza okresem godowym prowadzą raczej nocny tryb życia. Ropuchy zielone zimują na lądzie, zagrzebane w norach lub wykrotach. Typową cechę ubarwienia tego płaza stanowią nieregularne, liczne zielone plamy na części grzbietowej oraz drobne czerwonawe plamki (Ogielska, Klimaszewski 2012). Ropucha szara Bufo bufo stwierdzana w czasie wieczornych kontroli po deszczu. Obserwowana także w poprzednich latach. Według „Atlasu płazów” Instytutu Ochrony Przyrody PAN (www.iop.krakow.pl/plazygady) jest najczęściej spotykanym gatunkiem ropuchy w Polsce. Zabarwienie ciała najczęściej jednolicie brązowe z jaśniejszym brzuchem. Skóra grzbietu nierówna, chropowata z dużymi gruczołami przyusznymi (Juszczyk 1987, Berger 2000). Częsta w lasach liściastych, zaroślach. Często spotykana w pobliżu zabudowań, unika terenów suchych i bardzo wilgotnych. Gody rozpoczyna wcześnie, często pod koniec marca. Mało wybredna w doborze zbiorników, w których przeprowadza gody. Aktywna w nocy. Zimuje na lądzie zagrzebana w ziemi lub w norach, często w podpiwniczeniach budynków. Żaba jeziorkowa Rana lessonae oraz żaba wodna Rana esculenta przedstawiciele grupy tak zwanych „żab zielonych” razem z żabą śmieszką. Żaby jeziorkowe tworzą najczęściej w miejscach występowania populacje mieszane z żabami wodnymi. Żaba wodna jest mieszańcem, który w naturze może powstać na trzy sposoby: z krzyżowania żaby śmieszki z żabą jeziorkową; z krzyżówki mieszańca z żabą śmieszką lub jeziorkową oraz z krzyżówki dwóch mieszańców (Rybacki 2012a). Żaba jeziorkowa występuje często w małych i płytkich zbiornikach. Unika wód płynących i dużych jezior. Zimują na lądzie żaba wodna zasiedla wody stojące – jeziora, żwirownie, starorzecza, stawy w pobliżu zabudowań, ale i wody płynące – kanały, rowy i rzeki. Najmniej liczna w zbiornikach leśnych, torfiankach (Rybacki 2012b). Etap III. Opracowanie końcowe 125 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Gatunki z grupy „żab zielonych” stwierdzono w podmokłych fragmentach doliny południowej odnogi Grabi, na którym jest planowana inwestycja. Stwierdzane także licznie na odciętym starorzeczu w zachodniej części inwentaryzowanego odcinka. W miejscu występowania „żaby zielone” były stwierdzane licznie. Żaba moczarowa Rana arvalis – przedstawiciel grupy żab „brunatnych” wraz z żabą trawną. Grupa ta charakteryzuje się brunatnym, brązowym (a także szarym, oliwkowym ale nigdy nie intensywnie zielonym) ubarwieniem wierzchniej części ciała. W odróżnieniu od „żab zielonych” są mniej związane ze środowiskiem wodnym, w zbiornikach przebywają w okresie rozrodu. W okresie godowym wykazują silny dymorfizm płciowy, samce mają blado błękitny kolor. Rozród zaczynają bardzo wcześnie, zaraz po zejściu śniegów i pierwszych ociepleniach (Matyjka, Ogielska 2012). Żaba trawna Rana temporaria – kolejny przedstawiciel grupy żab „brunatnych”. W porównaniu z żabą moczarową preferuje bardziej wilgotne siedliska. Na gody wybierają płytkie zbiorniki, często są to rozlewiska cieków. Zimuje na dnie wód płynących, w strumieniach, małych rzekach (Herczek, Gorczyca 2014). Młode osobniki zimują często na lądzie. W czasie fazy aktywnej życia jest niezwiązana ze środowiskiem wodnym, spotykana w wielu siedliskach. Dobrze znosi sąsiedztwo człowieka, często spotykana w ogrodach i parkach (Mazgajska, Rybacki 2012). Gatunki z grupy „żab brunatnych” stwierdzono w szuwarach w pobliżu oraz podmokłych zadrzewieniach olchowych w dolinie południowego odcinka Grabi. Na obszarze objętym kontrolą stwierdzono tylko jeden gatunek gada: jaszczurkę zwinkę Lacerta agilis. Została ona stwierdzana na fragmentach muraw na północ od odcinka rzecznego oraz na południu – w miejscach piaszczystych w pobliżu zadrzewień sosnowych. Jest to najbardziej pospolity krajowy gatunek gada, także najczęściej spotykany w centralnej Polsce (Zieliński, Hejduk 2001). Występuje głównie w miejscach suchych, nasłonecznionych o bogatej bazie pokarmowej. Aktywna w ciągu dnia. Wszystkie gatunki płazów i gadów w Polsce są objęte ochroną gatunkową. Możliwe występowanie w dolinie południowej odnogi Grabi także gatunków nie stwierdzonych w trakcie kontroli: rzekotki Hyla arborea – może występować w obrębie podmokłych fragmentów doliny porośniętych roślinnością krzewiastą; paskówki Epidalea calamita – obserwacje tego gatunku dokonywano w sąsiednich fragmentach doliny Grabi (Zieliński, Hejduk 2001; Zieliński i inni 2005); traszki zwyczajnej Lissotriton vulgaris oraz grzebieniastej Triturus cristatus – możliwe miejsca rozrodu to niewielkie zbiorniki, odcięte starorzecza w pobliżu południowego koryta Grabi. W czasie kontroli nie stwierdzono kumaka nizinnego Bombina bombina (pomimo kontroli wieczornych i nocnych) – gatunku podawanego jako przedmiot ochrony obszaru Dolina Grabi PLH100021. W czasie inwentaryzacji wykonanej na potrzeby Planu zadań ochrony nie stwierdzono tego gatunku w dolinie Grabi na wysokości inwestycji (Lewandowski 2012). Etap III. Opracowanie końcowe 126 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Na omawianym obszarze stwierdzono miejsca szczególnie cenne dla płazów, zbiorniki wodne, w których dochodzi/może dochodzić do rozrodu. Są to: obniżenia terenu, oczka na południe od odcinka rzecznego, na zachód od mostu na drodze przecinającej ciek (ul. Rzeczna); niewielkie odcięte starorzecza na północ od koryta południowej odnogi Grabi w pobliżu zbiornika “Zajączek”. Inwentaryzacja miejsc rozrodu płazów przeprowadzana w lipcu, w suchym roku jest niepełna. Konieczne jest wykonanie szczegółowej inwentaryzacji w sezonie wiosennym. Rysunek 71. Szkic orientacyjny planowanej lokalizacji zbiornika rekreacyjnego w Łasku z zaznaczeniem miejsc cennych dla płazów. Cyfrą 1 oznaczono zbiorniki – oczka wodne, cyfrą 2 odcięte starorzecze. Zasięg zbiornika według Koncepcji Programowo-Przestrzennej PM Melioprojekt (2003) – Wariant I. Ortofotomapa: www.geoportal.lodzkie.pl 9.2.4. Ryby Poniżej przedstawiono opisy gatunków i ich preferencje siedliskowe ze standardowego formularza danych dla obszaru Grabia PLH100021 Natura 2000. Minóg ukraiński (Eudontomyzon mariae) to niewielki gatunek o robakowatym, wydłużonym ciele. Minóg ukraiński występuje w wartko płynących rzekach i strumieniach. Formy larwalne bytują w miejscach o wolnym przepływie wody z dnem zbudowanym z piaszczysto-humusowych osadów zazwyczaj sąsiadujących z żwirowo-kamiennym lub kamiennym podłożem niezbędnym do rozrodu. Etap III. Opracowanie końcowe 127 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Okres larwalny trwa 4-6 lat. Pokarm stanowią okrzemki i detrytus. Dorosłe osobniki wyróżnia atrofia przewodu pokarmowego i dobrze wykształcone oczy. Gatunek objęty ochroną częściową. Grabia stanowi jedną z najważniejszych ostoi gatunku zlokalizowanych w zlewni rzeki Warty. Stan zachowania gatunku w obszarze Grabia PLH100021 jest niezadowalający głównie ze względu na zaburzoną ciągłość ekologiczną rzeki. Stwierdzany na całej długości rzeki, także w Łasku (dane z 2012 G. Zięba – niepublikowane). Minóg strumieniowy (Lampetra planeri ) to drobny gatunek o robakowatym, wydłużonym ciele. Podobnie jak minóg ukraiński występuje w wartko płynących rzekach i strumieniach. Formy larwalne bytują w miejscach o wolnym przepływie wody z dnem zbudowanym z piaszczysto-humusowych osadów zazwyczaj sąsiadujących z piaszczysto-żwirowym lub żwirowo-kamiennym podłożem niezbędnym do rozrodu. Gatunek cechuje się niewielką skłonnością do migracji rozrodczych. Pokarm stanowią detrytus, szczątki roślin i glony. Dorosłe osobniki wyróżnia atrofia przewodu pokarmowego i w przeciwieństwie do ślepych form larwalnych ma dobrze wykształcone oczy. Gatunek objęty ochroną częściową. Obecny stan wiedzy dotyczący stanu zachowania populacji minoga strumieniowego w obszarze Natura 2000 wskazuje, że jej populacja jest stałym, choć niezbyt liczebnym elementem ichtiofauny Grabi. Podstawową wartością tej populacji jest jednak fakt jej sympatrycznego występowania z minogiem ukraińskim. Z tego powodu populacja ta ma szczególne znaczenie dla poznania charakteru interakcji pomiędzy tymi dwoma gatunkami, ich konsekwencji dla populacji minoga strumieniowego, uznawanego za mniej ekspansywny gatunek oraz dla prognozowania długoterminowych zmian populacji tych gatunków w innych systemach rzecznych. Zagęszczenie minoga strumieniowego w Grabi należy uznać za na tyle niskie, że stan zachowania populacji oraz jej strukturę zaklasyfikowano jako zły. W Grabi co roku dochodzi do wezbrań, które z jednej strony mogą niszczyć siedliska larw, ale mają istotny wpływ na zachowanie stanowisk tarłowych. Aktualne zagęszczenie wydaje się być znacząco niższe niż pojemność potencjalnych siedlisk dla larw. Odcinek rzeki, południowej odnogi Grabi oferuje dogodne warunki dla występowania minogów, szczególnie odcinek wschodni o piaszczysto-żwirowym dnie. Piskorz (Misgurnus fossilis) to gatunek o wydłużonym i lekko bocznie spłaszczonym ciele. Zasiedla wody stojące i wolno płynące, płytkie zanikające akweny, starorzecza, kanały a nawet rowy melioracyjne. Gatunek o przydennym trybie życia, preferujący miękkie muliste podłoże, w którym chroni się przed zagrożeniem oraz niekorzystnymi warunkami meteorologicznymi (brak wody, mróz). Bardzo odporny na deficyty tlenowe ze względu na zdolność oddychania jelitowego. Gatunek objęty ochroną częściową. Na terenie obszaru Natura 2000 znajdują się odpowiednie dla gatunku siedliska, jednak potwierdzone stwierdzenie obecności tego gatunku w ciągu ostatnich kilkunastu lat dotyczy jedynie źródłowego fragmentu znajdującego się poza obszarem Natura 2000 oraz jednego stwierdzenia dokonanego w trakcie prac na potrzeby opracowania projektu Planu zadań ochronny w granicach obszaru Grabia PLH100021 (Kaczkowski 2012, URS Polska 2012). Występowanie piskorza w omawianym odcinku rzecznym jest wysoce prawdopodobne. Występują tu fragmenty rzeki gdzie nurt jest wolny, ślepe odgałęzienia koryta o spowolnionym nurcie poprzez piętrzenie zbiornika „Zajączek” powoduje odkładanie biomasy na dnie. Powoduje to utworzenie dużej ilości mikrosiedlisk w obrębie cieku, w części z nich panują dogodne warunki siedliskowe dla piskorza. Etap III. Opracowanie końcowe 128 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Koza (Cobitis taenia) jest drobnym gatunkiem o wydłużonym i bocznie spłaszczonym ciele. Koza zamieszkuje wolno płynące rzeki i potoki o piaszczystym, piaszczysto-mulistym, a nawet mulistym dnie. Gatunek fitofilny, przyklejający ikrę do roślin lub ich szczątków. Pokarm stanowią drobne skorupiaki (np. Cladocera, Ostracoda), larwy owadów, a także detrytus i peryfiton. W Polsce gatunek ten jest rozpowszechniony na terenie całego kraju. Gatunek objęty ochroną częściową. Rzeka Grabia stanowi ważną ostoję gatunku, który tworzy tu bardzo liczną populację, stan ochrony oceniono jako właściwy (Kaczkowski 2012). Możliwe i prawdopodobne jest występowanie tego gatunku na odcinku rzecznym objętym opracowaniem. Gatunki nie będące przedmiotem ochrony obszaru (według SDF obszaru): Różanka (Rhodeus sericeus) – gatunek stwierdzany w rzece Grabi (Kruk i in. 2009, G. Zięba – dane niepublikowane), nie będący jednak przedmiotem ochrony obszaru Natura 2000. Populacja różanki w obszarze Natura 2000 została oceniona na kategorie D – gatunek obecny, nie będący przedmiotem ochrony. Różanka jest jedną z najmniejszych ryb karpiowatych Europy, o silnie bocznie spłaszczonym i wygrzbieconym ciele, dorastająca maksymalnie do 9 cm długości. W okresie rozrodczym uwydatnia się u niej dymorfizm płciowy, tj. samce przyjmują szatę godową, a na głowie pojawia się wysypka perłowa. Natomiast u samic brodawka moczopłciowa wydłuża się w pokładełko, przez którą ryba składa jaja do jamy skrzelowej małża. Pod względem siedliskowym różanka jest jednym z najbardziej wyspecjalizowanych gatunków ryb, wymagającym dodatkowo do rozrodu obecności innego gatunku zwierząt – małży. Populacje lokalne charakteryzują się często dużą sezonową zmiennością liczebności gatunku. Zaliczana jest do ryb limnetycznych, preferuje wody stojące lub wolno płynące, choć spotykana jest również w dolnych i środkowych biegach dużych rzek. Gatunek objęty w Polsce ścisłą ochroną, posiadający jednak status gatunku najmniejszej troski wg. kryteriów IUCN (Głowaciński 2001). Omawiany odcinek cieku, południowego koryta Grabi, oferuje dogodne siedliska dla tego gatunku, liczne zatoczki, miejsca o spowolnionym nurcie. Inne gatunki chronione Śliz (Barbatula barbatula) jest gatunkiem objętym ochroną gatunkową, stwierdzany w Grabi (Kruk i in. 2009). Związany jest ze żwirowym, kamienistym dnem często stwierdzany przy budowlach hydrotechnicznych. Możliwe jest występowanie tego gatunku na omawianym odcinku rzecznym, szczególnie na odcinkach przy rzece Grabi. Odcinek rzeczny, na którym jest planowana inwestycja charakteryzuje się naturalnym korytem, o dużym współczynniku krętości, licznych mikrosiedliskach w obrębie koryta. Jest cennym fragmentem naturalnej niewielkiej rzeki nizinnej. W porównaniu z głównym korytem Grabi oferuje różniące się typy mikrosiedlisk, jest cennym uzupełnieniem dla siedlisk ichtiofauny regionu. Pewne jest występowanie gatunków ryb wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej oraz gatunków objętych ochroną gatunkową. Realizacja inwestycji w jej maksymalnym zasięgu spowodowałaby zniszczenie obecnie cennego fragmentu dla występowania ichtiofauny, który pełni rolę refugium dla cennych gatunków stosunkowo rzadko spotykanych w głównym korycie Grabi. 9.2.5. Owady Zalotka większa (Leucorrhinia pectoralis) zasiedla różne wody stojące, od umiarkowanie kwaśnych po słabo zasadowe, o średniej lub niskiej żyzności. Zasiedla najczęściej małe oczka i bagna śródleśne, Etap III. Opracowanie końcowe 129 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii torfianki, naturalne małe jeziorka i oczka na torfowiskach sfagnowych, torfowiska niskie, jeziora, starzejące się zbiorniki powyrobiskowe, starorzecza, rzadziej stawy rybne. Gatunek objęty ścisłą ochroną gatunkową. W obszarze Grabia PLH100021 znane jest tylko jedno stanowisko gatunku z Zieleńcic (Żuk 2012). Znajdowało się ono w otoczeniu zbiornika z bogatą zabudową ekologiczną powstałego po wydobyciu torfu. W miejscu planowanej inwestycji znajdują się siedliska – niewielkie zbiorniki, które należy poddać szczegółowej inwentaryzacji przed realizacją inwestycji. Na obecnym etapie badań nie można wykluczyć występowania tego gatunku w strefie oddziaływania planowanej inwestycji. Trzepla zielona (Ophiogomphus cecilia) zasiedla nizinne i podgórskie cieki różnej wielkości, od strumieni po duże rzeki. W Polsce często zasiedlane są przez nią strumienie o szerokości kilka – kilkanaście metrów, ale największe populacje trzepla tworzy na rzekach kilkunasto – do kilkudziesięciometrowej szerokości. Preferuje odcinki cieków położone wśród bogatej strukturalnie roślinności, np. śródleśne lub w otoczeniu łąk z nadbrzeżnymi zaroślami, drzewami. Wskazane jest duże nasłonecznienie przynajmniej fragmentów obrzeży. Preferuje osady piaszczyste i piaszczystożwirowate, miejscami z domieszką detrytusu. Gatunek unika mułu i zastoiskowych fragmentów rzek. Gatunek objęty ścisłą ochroną gatunkową. Trzepla zielona występuje na całej długości rzeki Grabi. W obszarze Grabia PLH100021 znanych jest kilkadziesiąt stanowisk tego gatunku. Według mapy dołączonej do dokumentacji Planu zadań ochrony obszaru na odcinku Grabi sąsiadującym z inwestycją znajdowały się stanowiska tego gatunku. Rzeka Grabia oferuje tu częściowo dogodne siedliska dla tego gatunku: urozmaicona zabudowa ekologiczna brzegów, piaszczyste dno, zróżnicowana głębokość. Jednak niewielka szerokość Grabi powoduje, że nie jest to optymalne siedlisko trzepli zielonej. Omawiany odcinek rzeczny nie jest także optymalnym siedliskiem dla rozrodu trzepli ze względu na wąskie koryto, dużą ilość roślin, częściowo muliste dno. Jednak trzepla zielone niewątpliwie będą tu stwierdzane, bogata zabudowa ekologiczna brzegów powoduje, że jest tu dogodne miejsce do żerowania dla tego gatunku. Czerwończyk nieparek (Lycaena dispar) – gatunek ten ma jedno, a w sprzyjające sezony dwa pokolenia w roku. Motyle drugiego pokolenia są znacznie mniejsze niż pierwszego. Pojaw motyla przy jednym pokoleniu w roku trwa od końca czerwca do końca lipca. Przy dwóch pokoleniach pierwsze pojawia się od początku czerwca do początku lipca, a drugie od końca lipca do końca sierpnia. Gąsienica żyje głównie na szczawiu lancetowatym, ostatnio coraz częściej obserwowana jest także na innych gatunkach szczawiu, takich jak szczaw tępolistny, szczaw kędzierzawy i szczaw zwyczajny. Przez cały swój rozwój gąsienica odżywia się liśćmi, a zimuje w młodszych stadiach wzrostowych. Przepoczwarczenie odbywa się na roślinie pokarmowej lub w jej pobliżu. Motyl oblatuje różne gatunki roślin odwiedzając przede wszystkim kwiaty krwawnicy pospolitej, ostrożenia błotnego, ostrożenia polnego, jastruna właściwego, chabra łąkowego i jasieńca piaskowego. W czasie kontroli w lipcu 2015 nie stwierdzono czerwończyka nieparka w pobliżu inwestycji. Brak w pobliżu inwestycji dużych fragmentów łąk użytkowanych ekstensywnie. Możliwe stwierdzanie pojedynczych osobników, obecnie gatunek ten poszerza swoje spektrum siedlisk, w których jest stwierdzany. Inne gatunki chronione Omawiana inwestycja obejmuje odcinek około 1 km koryta południowego rzeki Grabi. Wzdłuż odcinka rzecznego występuje różnorodność siedlisk, teren w bezpośredniej bliskości rzeki jest w większości nieużytkowany rolniczo. W pobliżu południowej odnogi Grabi znajdują się płaty Etap III. Opracowanie końcowe 130 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii siedlisk murawowych oraz niewielkich łąk. Pewne jest występowanie na tym obszarze gatunków chronionych z takich grup jak: trzmiele Bombus s. str lub biegacze Carabidae. Prawdopodobne jest także występowanie chronionych gatunków mrówek Formica. Wzdłuż południowego koryta Grabi znajdują się liczne martwe drzewa, możliwe miejsce występowania gatunków cennych. 9.2.6. Mięczaki Skójka gruboskorupowa (Unio crassus) jest dużym słodkowodnym małżem występującym w czystych wodach bieżących (duże potoki, strumienie i rzeki) z piaszczystym lub piaszczystożwirowym dnem. Jako gatunek wrażliwy na zanieczyszczenia, skójka gruboskorupowa jest bardzo dobrym wskaźnikiem czystości wód. W Polsce skójka zamieszkuje rzeki nizinne, wyżynne i podgórskie. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu była rozpowszechniona w całym kraju. W ostatnim ćwierćwieczu wiele spośród udokumentowanych stanowisk skójki uległo degradacji. W obszarze Grabia PLH100021 znanych jest 10 stanowisk gatunku. Część stanowisk odnotowano w bezpośrednim sąsiedztwie planowanej inwestycji w głównym korycie Grabi. Występowanie tego gatunku w południowym korycie, na którym jest planowana inwestycja jest wysoce prawdopodobne. Zatoczek łamliwy (Anisus vorticulus) jest gatunkiem rzadkim i zazwyczaj występuje nielicznie. Zamieszkuje głównie drobne zbiorniki wody stojącej z czystą woda i gęstą roślinnością – wypłycone stawy, starorzecza, rozlewiska, zabagnienia, rowy melioracyjne i torfianki oraz inne zbiorniki wodne na torfowiskach (typowe siedlisko). Często można go spotkać w torfiankach leżących zwykle na krańcach terasy zalewowej rzek. Występuje w niezanieczyszczonych, dobrze natlenionych i zmineralizowanych (zawierających jony wapnia) wodach. Znane są trzy stanowiska w obszarze Grabia PLH100021 Natura 2000 (żadne nie położone w pobliżu inwestycji). Ekosystemy na omawianym terenie, tj. płytkie zbiorniki, starorzecza połączone z odcinkiem rzecznym mogą być potencjalnym siedliskiem występowania tego gatunku. Wszystkie stanowiska z obszaru Grabia PLH100021 były zlokalizowane poza korytem Grabi, na obrzeżach doliny. 9.3. Synteza walorów przyrodniczych w rejonie planowanej inwestycji po wstępnej inwentaryzacji terenowej i ocena jej wrażliwości na działania związane z planowaną inwestycją 9.3.1. Walory szaty roślinnej Roślinność badanego terenu składa się z 26 jednostek o różnej randze syntaksonomicznej należących do zbiorowisk: wodnych, higrofilnych, bagiennych oraz roślinności na siedliskach mineralnych na powierzchniach piaszczystych i piaszczystożwirowo-gliniastych w terasie zalewowej i na zboczach doliny. Badany fragment doliny rzecznej cechuje się wyjątkowo złożoną przestrzenną strukturą roślinności – na dużej przestrzeni występuje mozaika drobnopowierzchniowych płatów co podnosi znaczenie obszaru pod względem różnorodności biologicznej na poziomie biocenotycznym. W badanym terenie dominują zbiorowiska będące w różnym stadium sukcesji (ziołorośla, szuwary, zapusty i juwenilne postaci lasów), co jest efektem stopniowego wycofywania się gospodarki rolniczej z badanego terenu w porównaniu ze stanem z końca XIX i z początku XX w. Opisana struktura roślinności łącznie z zachowanym meandrującym korytem rzeki i starorzeczem jest wyrazem działania spontanicznych (naturalnych) procesów w przyrodzie badanego terenu. Etap III. Opracowanie końcowe 131 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rozpoznanie roślinności rzeczywistej, pozwoliło na identyfikację siedlisk przyrodniczych Natura 2000 w obszarze projektowanego zbiornika „Zajączek”. W badanym terenie zidentyfikowano płaty sześciu chronionych prawem siedlisk przyrodniczych, z czego największe powierzchnie zajmują nadrzeczne lasy łęgowe. W granicach planowanego zbiornika znajdują się płaty pięciu siedlisk Natura 2000. Płaty siedlisk Natura 2000 obejmują znaczą część terenu, na którym planowany jest zbiornik retencyjny. Szczególnie ich nagromadzenie związane jest z korytem rzeki (Rysunek 72). Biorąc pod uwagę listy gatunków rzadkich i zagrożonych wyginięciem w skali regionu i kraju jak również aktualną listę gatunków chronionych prawem – w rejonie projektowanego zbiornika stwierdzono występowanie sześciu cennych składników flory roślin naczyniowych, w tym dwóch gatunków chronionych prawem. W granicach projektowanego zbiornika wykazano pięć stanowisk cennych składników flory (Rysunek 72). Badania terenowe obejmowały tylko część sezonu wegetacyjnego z tego względu można przypuszczać, że niektóre cenne gatunki mogły zostać z przyczyn obiektywnych przeoczone. Dalsze szczegółowe badania w trakcie całego sezonu badawczego z dużym prawdopodobieństwem mogą zwiększyć liczbę chronionych gatunków flory obecnych na badanym terenie, co będzie niezbędne do przygotowania właściwej oceny oddziaływania inwestycji na środowisko. 9.3.2. Walory faunistyczne Południowe koryto Grabi, na którym jest planowana inwestycja charakteryzuje się naturalnym przebiegiem, o dużym współczynniku krętości i licznych mikrosiedliskach w obrębie koryta (Rysunek 72). Jest zatem cennym uzupełnieniem siedlisk dla fauny regionu. Na terenie inwestycji stwierdzano gatunki ptaków rozpowszechnione i pospolite w skali Polski i regionu, typowe dla zróżnicowanego krajobrazu. Stosunkowo rzadkim gatunkiem jest dudek, stwierdzany na tym odcinku doliny Grabi w poprzednich latach. Na obszarze objętym inwentaryzacją stwierdzono 3 gatunki z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej Unii Europejskiej: gąsiorka, jarzębatkę, zimorodka. Stosunkowo najrzadszym gatunkiem był zimorodek, co wynika z jego preferencji siedliskowych: jest to gatunek związany z rzekami, zbiornikami wodnymi, gniazdujący w skarpach. Pewne jest występowanie gatunków ryb wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej oraz gatunków ryb objętych ochroną gatunkową. Szczególnie cenne siedliska dla fauny związane są z bezpośrednim sąsiedztwem koryta rzecznego i samym korytem rzeki. Drugim cennym miejscem pod względem obecności siedlisk sprzyjających dużej różnorodności faunistycznej jest obszar bagienny z lasami, zaroślami i szuwarami w południowo-zachodniej części projektowanego zbiornika (Rysunek 72). Okres obserwacji fauny na obszarze planowanego zbiornika, wynikający z uwarunkowań określonych przez Zamawiającego, zawiera częściową inwentaryzację gatunkową zwierząt. Część gatunków ptaków zakończyła lęgi lub ich aktywność głosowa była w tym terminie bardzo niska, występowanie innych gatunków zwierząt przeprowadzono na podstawie dostępnych źródeł oraz pojedynczych obserwacji przeprowadzonych w latach ubiegłych. Etap III. Opracowanie końcowe 132 | S t r o n a Etap III. Opracowanie końcowe Centrum Rysunek 72. Syntetyczna waloryzacja przyrodnicza terenu projektowanego zbiornika wodnego „Zajączek”. Zasięg zbiornika według Koncepcji Programowo-Przestrzennej PM Melioprojekt (2003) – Wariant I. Podkład topograficzny wg. mapy w oryginalnej skali 1:10000. Źródło: Wojewódzki Zasób Geodezyjny i Kartograficzny. według Wariantu I – PM Melioprojekt Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Ekohydrologii 133 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii 9.3.1. Szanse i zagrożenia dla środowiska związane z budową zbiornika Jak każda inwestycja, tak i budowa zbiornika będzie oddziaływała na środowisko, jednak jej wykonanie, uwzględniające zasady ekohydrologii, pozwoli na zminimalizowanie czynników negatywnych i wzmocnienie pozytywnych sprzężeń zwrotnych w środowisku. Koncepcja i projekt budowy zbiornika, mające być kontynuacją niniejszego opracowania, zakłada zmniejszenie presji na środowisko i wzmocnienie potencjału ekosystemów z wykorzystaniem teorii i narzędzi ekohydrologii. Oddziaływanie na środowisko i szanse związane z budową zbiornika: Zwiększenie retencji wody w środkowym biegu rzeki Grabi przyczyni się do podniesienia poziomu wód gruntowych, co poprawi stan siedlisk podmokłych w rejonie planowanego zbiornika i w dolinie poniżej. Zmiana stosunków wodnych w obszarze doliny oraz właściwości fizykochemicznych wód Grabi poniżej planowanego zbiornika mogą mieć pozytywny wpływ na przedmiot ochrony obszaru Natura 2000 Grabia PLH100021 i oddziaływać na organizmy żyjące w Grabi, o ile zastosuje się innowacyjne podejście do konstrukcji zbiornika uwzględniające zasady ekohydrologii. Obecny sposób użytkowania obszaru, który jest wykorzystywany do biwakowania, paintball’a, a także jest sukcesywnie rozjeżdżany przez quady i inne pojazdy, przyczynia się do niekontrolowanej degradacji tego obszaru. Stwarza to zagrożenie dla siedlisk obecnie gniazdujących tu gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej w pobliżu inwestycji: gąsiorka, jarzębatki oraz zimorodka oraz siedlisk przyrodniczych Natura 2000 z Załącznika Dyrektywy Siedliskowej Uporządkowanie sposobu korzystania z obszaru ograniczy spontaniczne i niekiedy nieświadome niszczenie cennych walorów przyrodniczych obszaru. Budowa zbiornika w planowanym wymiarze na obrzeżach miasta może zwiększyć presję człowieka na środowisko przyrodnicze na badanym obszarze, jednak ruch turystyczny i zwykłe korzystanie z obszaru przez mieszkańców jeśli będzie odpowiednio ukierunkowane może zminimalizować negatywne oddziaływanie obecności człowieka na środowisko. Bliskie sąsiedztwo obszaru zurbanizowanego, lokalizacja obszaru w granicach administracyjnych miasta, może być wykorzystana jako szansa na podniesienie standardu życia mieszkańców poprzez utworzenie naturalnej, udostępnionej i dobrze zarządzanej przestrzeni zielonej, służącej do rekreacji i kształtowania wrażliwości ekologicznej. Budowę zbiornika stworzy warunki do retencjonowania zasobów wodnych w zlewni, czyli poprawy jej retencyjności. Zbiornik będzie elementem zwiększającym „odporność” omawianego odcinka rzeki Grabi na ekstremalne warunki meteorologicznych: powodzie i susze. Zbiornik może stać się cennym refugium dla gatunków w okresach niesprzyjających warunków meteorologicznych: mrozów, suszy. Ponieważ budowa zbiornika uwzgledniająca zasady ekohydrologii będzie oparta o realizację wielowymiarowego celu zwiększenia potencjału ekologicznego obszaru (WBRSC), będzie to prototypowe rozwiązanie dla innych podobnych systemów. Etap III. Opracowanie końcowe 134 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk 10. Centrum Ekohydrologii Podsumowanie i wnioski Badania terenowe, analizy laboratoryjne oraz prace kameralne prowadzone w okresie od maja do końca października pozwoliły na uzyskanie obrazu sytuacji aktualnych procesów ekologicznych zachodzących w rejonie odcinka rzeki Grabi zlokalizowanego w miejscowości Łask w kontekście aktualnych warunków hydrologicznych. Prowadzone badania miały na celu uzyskanie informacji niezbędnych do opracowania Koncepcji oraz wstępnego Projektu przed-inżynieryjnego (wymagającego uzupełnień pomiarów geodezyjnych i wyliczeń hydrotechnicznych) zbiornika wodnego zlokalizowanego na rzece Pisi (starorzeczu rzeki Grabi) w Łasku, który zwiększałby potencjał ekologiczny tego odcinka doliny a zarazem stanowił ważny element wojewódzkiej strategii adaptacji do zmian klimatu (zwiększenie retencyjności oraz odporności ekosystemów na ekstremalne sytuacje meteorologiczne – powodzie i susze). Na podstawie zgromadzonych materiałów źródłowych, przeprowadzonej wizji lokalnych i wstępnej inwentaryzacji przyrodniczej obszaru badań stwierdzono dużą unikalną wartość przyrodniczą odcinka rzeki Grabi w miejscu planowanej lokalizacji zbiornika wodnego oraz w jego sąsiedztwie. Walory te są również chronione prawnie przez istniejące formy ochrony przyrody, zarówno przez prawo krajowe jak i wspólnotowe. Przeprowadzone badania szaty roślinnej oraz występowania zwierząt pozwoliły na waloryzację rejonu projektowanego zbiornika „Zajączek” pod kątem występowania siedlisk przyrodniczych Natura 2000 i cennych składników flory i fauny. Analiza roślinności badanego odcinka doliny rzecznej wskazuje na występowanie na dużych powierzchniach płatów roślinności podlegającej spontanicznym przemianom sukcesyjnym. Dzisiejszy obraz roślinności, w której dominują ziołorośla, szuwary, zapusty i juwenilne postaci lasów jest efektem wycofania się z gospodarki rolniczej i łąkarskopasterskiej z badanego terenu. Opisana struktura roślinności łącznie z zachowanym meandrującym korytem rzeki i starorzeczem jest wyrazem działania spontanicznych (naturalnych) mechanizmów w przyrodzie badanego terenu. Stwierdzono również występowanie cennych gatunków ptaków, płazów i siedliska innych zwierząt, których występowanie jest bardzo prawdopodobne i dokumentowane we wcześniejszych latach. Jednocześnie, w wyniku zrealizowanych badań terenowych pod kątem analizy procesów biogeochemicznych zachodzących w środowisku wodnym, otrzymano informację o aktualnych dynamice stężeń zawiesiny i związków biogennych oraz o wielkości transportowanych przez rzekę ładunków zawiesiny, związków fosforu i azotu. Są to kluczowe parametry dla określenia podatności ekosystemu wodnego na wzrost trofii, którego przejawem jest eutrofizacja, a w skrajnych przypadkach toksyczne zakwity sinicowe lub inne niekorzystne zmiany w strukturze troficznej ekosystemu. W całym okresie badawczym, który charakteryzował się niskimi i średnimi niskimi wielkościami przepływów w rzece, zaobserwowano okresowe podwyższenie stężeń materii organicznej i związków biogennych. Próby analizy źródeł podwyższonych stężeń tych związków wskazują na dwa źródła zanieczyszczeń: 1) okresowe uwalnianie zanieczyszczeń ze źródeł punktowych, oraz 2) uwalnianie zanieczyszczeń ze zlewni ze źródeł rozproszonych. Pierwsza hipoteza została potwierdzona przez analizę fizykochemiczną ścieków z odpływu z gminnej oczyszczalni ścieków w Dobroniu (5833 Równoważnej Liczby Mieszkańców, RLM), gdzie stężenia fosforu i azotu całkowitego przekraczały dopuszczalne normy dla tego typu wielkości oczyszczalni (według Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 24 lipca 2006 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu Etap III. Opracowanie końcowe 135 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii ścieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego - Dz. U. z dnia 31 lipca 2006 r.). Natomiast, ładunki pochodzących ze źródeł rozproszonych stają się istotne w okresach zwiększonych opadów i przepływów w rzece. Ze względu na fakt, że w okresie badania takie warunki nie występowały wartości te powinny być nadal monitorowane. Ze względu na krótki okres prowadzonych badań, wynikający z warunków postawionych przez Zamawiającego, uzyskany obraz sytuacji procesów ekologicznych i hydrologicznych wymaga uzupełnienia i kontynuacji w całym sezonie badawczym (przedwiośnie – późna jesień), co jest obecnie realizowane w ramach prac badawczych ERCE PAN. Wskazane jest przedłużenie okresu badania o kolejny sezon. Dalsze badania powinny doprowadzić do uzyskania obrazu sytuacji ekohydrologicznej okresie wyższych przepływów i zmiennych warunków pogodowych, co umożliwi bardziej dokładne określenie potencjalnych ładunków związków biogennych w wodach gruntowych i powierzchniowych, niezbędnego dla optymalizacji innowacyjnej koncepcji budowy zbiornika i rodzaju koniecznych do zastosowania rozwiązań. Niezbędna jest też pełna inwentaryzacja przyrodnicza w całym sezonie badawczym. Planowana inwestycja niewątpliwie doprowadzi do przekształcenia istniejących procesów przyrodniczych oraz może mieć wpływ na cenne siedliska i gatunki zamieszkujące ten obszar, jednak kierunek i zakres tych przekształceń oraz wymiar oddziaływania jest w istotny sposób związany ze sposobem konstrukcji zbiornika, usytuowania elementów jego infrastruktury oraz zastosowania synergicznych rozwiązań zwiększający potencjał ekologiczny tworzonego zbiornika i redukujący zagrożenia związane z dopływem zanieczyszczeń, szczególnie związków biogennych. Przeprowadzona analiza walorów przyrodniczych pod kątem szaty roślinnej i zwierząt oraz analiza warunków hydrologicznych i procesów biogeochemicznych stanowi podstawę do wnioskowania o korektę usytuowania i ukształtowania czaszy zbiornika oraz urządzeń towarzyszących planowanej inwestycji, w taki sposób, aby osiągnąć wielowymiarowy cel poprawy potencjału ekosystemów przy jednoczesnym zmniejszeniu zagrożeń związanych z dopływem zanieczyszczeń i zmian globalnych. Korekta usytuowania i ukształtowania czaszy zbiornika, w oparciu o niniejszą ekspertyzę pozwoli na zmniejszenie zakres kompensacji przyrodniczych, jakie są wyznaczane w decyzjach środowiskowych, co w rezultacie spowoduje zmniejszenie całościowego kosztu budowy zbiornika oraz większą wartość dla środowiska i społeczności lokalnej. Cechą proponowanego podejścia, opartego na teorii i rozwiązaniach ekohydrologicznych, jest podejście zlewniowe, holistyczne w stosunku do zachodzących w skali zlewni i skali inwestycji procesów oraz przewidywanych zmian czynników zewnętrznych. Stąd też Koncepcja i Projekt przedinżynieryjny, które będą kontynuacją niniejszego etapu prac, będą dążyć do ochrony istniejących, możliwych do zachowania wartości przyrodniczych, kompensacji nieuchronnych negatywnych oddziaływań oraz, przede wszystkim, maksymalizacji potencjału ekologicznego tworzonego ekosystemu i wzmocnienia potencjału ekologicznego całego odcinka rzecznego w pięciu, istotnych dla osiągnięcia zrównoważonego rozwoju, wymiarach: warunki wodne, bioróżnorodność, wzrost zdolności do elastycznego reagowania ekosystemów, korzyści dla społeczeństwa i dziedzictwo kulturowe (WBSRC, patrz rozdział 3). Europejskie Regionalne Centrum Ekohydrologii Polskiej Akademii Nauk wraz z Katedrą Ekologii Stosowanej Uniwersytetu Łódzkiego opracowało szereg innowacyjnych biotechnologii ekohydrologicznych stosowanych w ekosystemach wodnych i lądowych, które pozwalają na regulację procesów biogeochemicznych w środowisku, redukcję ładunków biogenów ze zlewni oraz poprawę Etap III. Opracowanie końcowe 136 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii jakości ekosystemów. Przykładowe rozwiązania dotyczą sekwencyjnych systemów sedymentacyjno biofiltracyjny zbudowany na rzece Sokołówce w Łodzi (Fotografia 25) oraz tworzone systemowe rozwiązanie doczyszczania wód burzowych do kasdkady stawów na rzece Bzurze w Arturówku w Łodzi (Fotografia 26). Rozwijane są również sekwencyjne systemy doczyszczania ścieków wychodzących z oczyszczalni ścieków (np. OŚ w Rozprzy, Fotografia 27). Doświadczenia zdobyte przy konstrukcji i optymalizacji tych zbiorników, tworzących prototypowe rozwiązania dla zbiornika w Łasku a także aktualne wyniki monitoringowe tych systemów zostaną wykorzystane przy opracowaniu Koncepcji i Projektu przed-inżynierskiego zbiornika. Fotografia 25. Sekwencyjny system biogeofiltracyjny na rzece Sokołówce w Łodzi jako przykład możliwych rozwiązań systemowych biotechnologii ekohydrologicznych. Fotografia 26. Przykład rozwiązań ograniczających dopływ zanieczyszczań z wód burzowych do zbiornika rekreacyjnego Arturówek w Łodzi. Etap III. Opracowanie końcowe 137 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Fotografia 27. Przykład systemu doczyszczania ścieków odpływających z oczyszczalni ścieków w Rozprzy; górne zdjęcia – etap konstrukcji, dolne zdjęcie – etap funkcjonowania (fot. E. Kiedrzyńska). Biorąc pod uwagę powyższe uwarunkowania i możliwości, usytuowanie, zasięg przestrzenny oraz ukształtowanie czaszy planowanego zbiornika powinny być zoptymalizowane pod względem wielowymiarowego kryterium (WBSRC) zmierzającego do zwiększenia potencjału ekosystemów wraz z minimalizacją ewentualnego wpływu inwestycji na obszar Natura 2000 oraz na gatunki i siedliska przyrodnicze z Dyrektywy Siedliskowej UE. Koncepcja zbiornika wodnego na południowej odnodze rzeki Grabi w Łasku będzie dążyła do realizacji tego wielowymiarowego celu, którego realizacja pozwoli na poprawę warunków wodnych, zminimalizowanie zagrożenia utraty i wzrost bioróżnorodności, zwiększenie zdolności elastycznego reagowania ekosystemów na stres i zdolności ekosystemów wodnych do samooczyszczania, zwiększenie korzyści dla społeczeństwa (rekreacja, wartości estetyczne) oraz rozwój społeczno-kulturowy mieszkańców (WBSRC). Takie wieloaspektowe podejście jest spójne z koncepcją ekohydrologii. Niniejsza ekspertyza stanowi również źródło danych, które będą wykorzystane do opracowania oceny oddziaływania na środowisko planowanej inwestycji po korekcie zasięgu zbiornika. Na potrzeby przyszłej Koncepcji i Projektu zbiornika oraz oceny oddziaływania na środowisko konieczne jest wykonanie kompleksowej inwentaryzacji przyrodniczej oraz kontynuację badań ekohydrologicznych w całym sezonie badawczym, co zostanie zrealizowane w ramach środków przyznanych na opracowanie Koncepcji budowy zbiornika wraz ze wstępnym projektem. Etap III. Opracowanie końcowe 138 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk 11. Centrum Ekohydrologii Literatura i wykorzystane materiały Atlas Hydrologiczny IMGW w Warszawie, 1970. Atlas klimatu Polski pod redakcją Haliny Lorenc, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa 2005. Atlas płazów i gadów Polski. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Dostępny w Internecie: http://www.iop.krakow.pl/plazygady, [dostęp 15.07.2015]. Berger L. 2000. Płazy i gady. Klucz do oznaczania. PWN, Warszawa - Poznań. Bojakowska I. 2001. Kryteria oceny zanieczyszczenia osadów wodnych. Przegląd Geologiczny 49(3), 213-218. Bojakowska I., Sokołowska G. 1998. Geochemiczne klasy czystości osadów wodnych. Przegląd Geologiczny 46(1), 49-54. Burchard J., Maksymiuk Z., 1985. Warunki hydrologiczne dorzecza Grabi i Lubrzanki. W: Zalewski M., (ed.) Ochrona i wędkarskie zagospodarowanie niewielkich rzek w centralnej Polsce na przykładach badań Grabi i Lubrzanki. Sesja referatowa, Łódź, 1985. Chylarecki P., Jawińska D. Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych Raport z lat 2005-2006. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków. Warszawa 2007. COM/2001/264. 2001. Communication from the Commission. A Sustainable Europe for a Better World: A European Union Strategy for Sustainable Development (Commission's proposal to the Gothenburg European Council). Bruksela. 15.5.2001. COM/2002/82. 2002. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady oraz Komitetu Ekonomiczno-Społecznego z dnia 21 lutego 2002 r. W kierunku globalnego partnerstwa dla zrównoważonego rozwoju. Wersja ostateczna – nieopublikowany w Dzienniku Urzędowym COM/2015/44. 2015. Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions. A Global Partnership for Poverty Eradication and Sustainable Development after 2015. Bruksela, 5.2.2015 Decyzja wodnoprawna OS.VII-6210/2/25/95 z dnia 07.11.1995 na retencjonowanie i piętrzenie wody w zbiorniku „Zajączek” na rzece Grabi. Duda R., Witczak S., Bednarczyk S. 1996. Możliwość wykorzystania regionalnego monitoringu wód podziemnych do oceny zmian jakości wód rzecznych. [W:] Sozański M. [Red.] Municipal and rural water supply and water quality. Zaopatrzenie w wodę miast i wsi. Mat. Międz. Konf. Nauk.–Tech., Pol. Zrzesz. Inż. i Techn. Sanitarnych, Poznań: p.147–159 Duda, R., Witczak, S., Żurek, A. 2011a. Mapa wrażliwości wód podziemnych Polski na zanieczyszczenia 1:500 000. Metodyka i objaśnienia tekstowe. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. Duda, R., Witczak, S., Żurek, A. 2011b. Mapa wrażliwości wód podziemnych Polski na zanieczyszczenia 1:500 000. Plansza 1. Podatność wód podziemnych pierwszego poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia z powierzchni terenu. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. Duda, R., Witczak, S., Żurek, A. 2011c. Mapa wrażliwości wód podziemnych Polski na zanieczyszczenia 1:500 000.Plansza 2. Podatność na zanieczyszczenie głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP). Ministerstwo Środowiska, Warszawa. Etap III. Opracowanie końcowe 139 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Dynowska I. 1971. Typy reżimów rzecznych w Polsce. Zeszyty Naukowe UJ, CCLXVIII, Prace Geogr., 28. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 2009/147/WE z 30 listopada 2009 w sprawie ochrony dzikiego ptactwa - „Dyrektywa Ptasia”. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. Dziennik Urzędowy Wspólnoty Europejskiej. Dyrektywa Siedliskowa. Dyrektywa 1992. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku, w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. Dz. U. 2013 Nr 0, poz. 627. Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14 maja 2013 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o ochronie przyrody. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Dz. U. 2014 poz. 1348. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Głowaciński Z. (red.). 2001. Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Warszawa. Gmina Łask 2009. Opracowanie ekofizjograficzne wykonane na potrzeby projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego terenu położonego pomiędzy rzeką Grabią, drogą krajową nr 14 a bocznicą kolejową w mieście Łask. Górski T., Demidowicz G., Doroszewski A., Wróblewska E., Zaliwski A. 2002. Średnia roczna ewapotranspiracja potencjalna w Polsce. IUNG Puławy. Herbich J. (red.). 2004. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 1-5. Herczek A., Gorczyca J. 2004. Atlas i klucz. Płazy i gady Polski. Wydawnictwo Kubajak. IMGW-PIB 2015a. Biuletyn Monitoringu Klimatu Polski. Wiosna 2015. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy. IMGW-PIB 2015b. Biuletyn Monitoringu Klimatu Polski. Wiosna 2015. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy. IMGW-PIB 2015c. Biuletyn Monitoringu Klimatu Polski. Wrzesień 2015. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy. IPCC 2014. Summary for policymakers. In: Climate Change 2014: Impacts,Adaptation, and Vulnerability. Part A: Global and Sectoral Aspects. Contribution of Working Group II to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Field, C.B., V.R. Barros, D.J. Dokken, K.J. Mach, M.D. Mastrandrea, T.E. Bilir, M. Chatterjee, K.L. Ebi, Y.O. Estrada, R.C. Genova, B. Girma, E.S. Kissel, A.N. Levy, S. MacCracken, P.R. Mastrandrea, and L.L.White (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA, pp. 1-32. Jakubowska-Gabara J., Kucharski L. 1999. Ginące i zagrożone gatunki flory naczyniowej zbiorowisk naturalnych i półnaturalnych Polski Środkowej. – Fragm. Flor. Geobot. Ser. Polonica 6: 55–74. Janiszewski T., Wojciechowski Z., Markowski J. 2002. Najważniejsze ostoje ptaków na Ziemi Łódzkiej. Acta Universitatis Lodzensis. Folia Biologica et Oecologica 1: 227-251. Juszczyk W. 1987. Płazy i gady krajowe. PWN, Warszawa. Etap III. Opracowanie końcowe 140 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Kaczkowski Z. 2006. Zarybianie gatunkami reofilnymi jako narzędzie ochrony i kształtowania ichtiofauny niewielkich rzek nizinnych. Praca doktorska. Katedra Ekologii Stosowanej UŁ. Łódź. Kaczkowski Z. 2012. Ekspertyza przyrodnicza wykonana na potrzeby opracowania projektu planu zadań ochronnych obszaru mającego znaczenie dla Wspólnoty Grabia PLH100021, Ryby, URS Polska. Kaźmierczakowa R., Zarzycki K., Mirek Z. (red.) 2014. Polska Czerwona Księga Roślin. Instytut Ochrony Przyrody PAN (wydanie III uaktualnione i rozszerzone). Kiedrzyńska E., Kiedrzyński M., Urbaniak M., Magnuszewski A., Skłodowski M., Wyrwicka A., Zalewski M. 2014. Point sources of nutrient pollution in the lowland river catchment in the context of the Baltic Sea eutrophication. http://dx.doi.org/10.1016/j.ecoleng.2014.06.010 Ecological Engineering 70: 337-348. Kiedrzyńska E., Urbaniak M., Kiedrzyński M., Skłodowski M., Zalewski M. 2012. Punktowe źródła zanieczyszczeń jako zagrożenie dla jakości wód Pilicy. Gaz, Woda i Technika Sanitarna 6. 254256. Kiedrzyńska, E., Macherzyński, A., Skłodowski, M., Kiedrzyński, M., Zalewski M. 2010. Analiza punktowych źródeł zanieczyszczeń związkami biogennymi w zlewni Pilicy oraz wykorzystanie podejścia ekohydrologicznego dla ich redukcji W: A. Magnuszewski, (Red.), Hydrologia w ochronie i kształtowaniu środowiska. Monografia Komitetu Środowiska PAN, 69, 285 – 295. Kiedrzyński M. 2015. Waloryzacja przyrodnicza oraz analiza użytkowania terenu na obszarze zlewni bezpośredniej planowanego zbiornika wodnego „Zajączek” na rzece Pisi w Łasku przy ul. Rzecznej. Opracowanie wykonane na zlecenie Europejskiego Regionalnego Centrum Ekohydrologii Polskiej Akademii Nauk, Łódź. Kłysik, K. 1993. Główne cechy klimatu [W] Środowisko geograficzne Polski Środkowej, Wyd. UŁ, Łódź. Kołomak J., Tobolczyk J. 2003. Koncepcja Programowo-Przestrzenna zbiornika wodnego „Zajączek” na rzece Pisi w Łasku, PM Melioprojekt, Biuro Hydrotechniczne Janusz Tobolczyk, listopad 2003. Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo PWN. p.400. Krauze K. 2002. Długoterminowe zmiany w strukturze dolin rzek i ich konsekwencje dla struktury i dynamiki zespołów ryb. Praca doktorska wykonana w Katedrze Ekologii Stosowanej Uniwersytetu Łódzkiego. Łódź. Kruk A., T. Penczak T., Zięba G., Marszał L., Koszaliński H., Tybulczuk S., Grabowska J., Ciepłucha M., Galicka W.. Ichtiofauna Systemu Widawki. Część II. Dopływy. Roczniki Naukowe Pzw. Scientific Annual Of The Polish Angling Association 2009, T. 22, S. 59–86. Kuczyński L., Chylarecki P. 2012. Atlas rozmieszczenia pospolitych ptaków lęgowych Polski. Biblioteka Monitoringu Ochrony Środowiska. Warszawa. Kurowski J. (red.) 2013. Obszary NATURA 2000 w województwie łódzkim. RDOŚ w Łodzi. Łódź. Lewandowski W. 2012. Ekspertyza przyrodnicza wykonana na potrzeby opracowania projektu planu zadań ochronnych obszaru mającego znaczenie dla Wspólnoty Grabia PLH100021. Ssaki inne niż nietoperze, kumak nizinny Bombina bombina. URS Polska. Etap III. Opracowanie końcowe 141 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii MacDonald, D.D., Ingersoll, C.G., Berger, T.A. 2000. Development and evaluation of consensusbased sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Contamination and Toxicology, 39(1), 20-31. Makomaska-Juchiewicz M., Baran P. (red.). 2012. Monitoring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny. Część III. GIOŚ, Warszawa. Maksymiuk, Z. 1980. Formy alimentacji rzek i ich rola w bilansie wodnym na przykładzie dorzecza Widawki jako tło badań hydrobiologicznych. Acta Univ. Lodz. 3:3-17. Mapa geologiczna Polski bez utworów kenozoiku w skali 1 : 1 000 000. Redaktorzy naukowi: Ryszard Dadlez, Sylwester Marek, Jędrzej Pokorski. Państwowy Instytut Geologiczny, 2000. ISBN 8386986-45-X. Wersja cyfrowa dostępna przez serwis GeoLOG. Centralna Baza Geologiczna Polski. http://m.bazagis.pgi.gov.pl/. Dostęp: czerwiec 2015. Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Redakcja naukowa: Leszek Marks, Andrzej Ber, Waldemar Gogołek, Krystyna Piotrowska. Państwowy Instytut Geologiczny, 2006. Wersja cyfrowa dostępna przez serwis GeoLOG. Centralna Baza Geologiczna Polski. http://m.bazagis.pgi.gov.pl/. Dostęp: czerwiec 2015. Mapa Litogenetyczna Polski w skali 1 : 50 000. Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy Matuszkiewicz W. 2001 Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN. Warszawa. Matyjka T., Ogielska M. 2012. Żaba moczarowa Rana arvalis. W: Makomaska-Juchiewicz M., Baran P. (red.). Monitoring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny. Część III. GIOŚ, Warszawa, s. 435-449. Mazgajska J., Rybacki M. 2012. Żaba trawna Rana temporaria. W: Makomaska-Juchiewicz M., Baran P. (red.). Monitoring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny. Część III. GIOŚ, Warszawa, s. 466-480. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla obszaru położonego w Łasku pomiędzy rzeką Grabią, drogą krajową nr 14 a bocznicą kolejową. Uchwała Nr XXXIV/364/09 Rady Miejskiej w Łasku z dnia 24 czerwca 2009 r. Natura 2000 Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska. Opisy obszarów natura 2000, SFD. Dostępny w Internecie: http://natura2000.gdos.gov.pl, [dostęp 05.07.2015]. Ogielska M., Klimaszewski K. 2012. Ropucha zielona Bufo viridis. W: Makomaska-Juchiewicz M., Baran P. (red.). Monitoring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny. Część III. GIOŚ, Warszawa, s. 378-388. Ojrzyńska G. 1987. Flora leśna okolic Kolumny pod Łaskiem. Acta Univ. Lodz., Folia bot. 5: 51-77. Olaczek R. (red.) 2012. Czerwona księga roślin województwa łódzkiego. Ogród Botaniczny w Łodzi. Uniwersytet Łódzki. Łódź. Pawlaczyk P. (red.) 2012. Natura 2000 i inne wymagania europejskiej ochrony przyrody – Niezbędnik urzędnika. Wydawnictwo Klubu Przyrodników, Świebodzin. PM Melioprojekt, 2003. Koncepcja Programowo-Przestrzenna zbiornika wodnego „Zajączek” na rzece Pisi w Łasku. Biuro Hydrotechniczne Janusz Tobolczyk, listopad 2003. Ramowa Dyrektywa Wodna, 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej. Dz.U.UE L z dnia 22 grudnia 2000 r. Etap III. Opracowanie końcowe 142 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 11 maja 2015 r. w sprawie odzysku odpadów poza instalacjami i urządzeniami (Dz. U. z 2015 poz. 796). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. 2014 poz. 1409). Rozporządzenie Wojewody Sieradzkiego z dnia 21 lipca 1998 roku w sprawie wyznaczenia obszarów chronionego krajobrazu oraz uznania za zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Dz. U. Woj. Sieradzkiego z dnia 9 września 1998 r. Nr 20, poz. 115. Rybacki M. 2012a. Żaba jeziorkowa Rana lessonae. W: Makomaska-Juchiewicz M., Baran P. (red.). Monitoring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny. Część III. GIOŚ, Warszawa, s. 419434. Rybacki M. 2012b. Żaba wodna Rana esculenta. W: Makomaska-Juchiewicz M., Baran P. (red.). Monitoring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny. Część III. GIOŚ, Warszawa, s. 481495. Serwis internetowy OSADY. Monitoring jakości śródlądowych wód powierzchniowych. Monitoring osadów dennych rzek i jezior. Zasady realizacji monitoringu. Państwowy Instytut Geologiczny Państwowy Instytut Badawczy. Strona internetowa: http://ekoinfonet.gios.gov.pl/osady/, dostęp: październik 2015. Siciński J.T. 1985. Projektowany rezerwat krajobrazowo-wodny na rzece Grabi. [W:] Zalewski M.(red.). Ochrona i zagospodarowanie niewielkich rzek. Uniwersytet Łódzki. Polski Związek Wędkarski. Łódź- Warszawa. ss. 64-68. Siciński J.T. Kaczkowski Z., Janiszewski T. 2013. PLH100021 Grabia. [w:] J. K Kurowski (red.) Obszary Natura 2000 w województwie łódzkim. RDOŚ. Łódź. Siciński J.T., Tończyk G. 2005. Biological research of Grabia River – fifty years of activity. Acta Univ. Lodz. Folia Biol. Ecol. 2: 71 – 79. Siciński J.T., Tończyk G. 2009. Standardowy Formularz Danych dla Specjalnego Obszaru Ochrony Siedlisk (SOO) „Grabia”. GDOŚ. Warszawa. Sieradzki J. 2012. Ekspertyza przyrodnicza wykonana na potrzeby opracowania projektu planu zadań ochronnych obszaru mającego znaczenie dla Wspólnoty Grabia PLH100021. Siedliska przyrodnicze, URS Polska. Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.) 2001. Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985-2004. Bogucki Wyd. Nauk. Poznań. Słomczyński R., Lesner B. 2015. Wstępna ocena lokalizacji planowanej inwestycji, którą będzie budowa zbiornika „Zajączek” na rzece Pisi w Łasku, pod kątem występowania chronionych i rzadkich gatunków zwierząt wraz z uwzględnieniem uwarunkowań wynikających z istniejących form ochrony przyrody. Opracowanie wykonane na zlecenie Europejskiego Regionalnego Centrum Ekohydrologii Polskiej Akademii Nauk, Łódź. Sumorok J., Durka, M. 2009. Lokalna Strategia Rozwoju. Lokalna Grupa Działania „Dolina Rzeki Grabi”. Łask. Uchwała Nr L/481/14 Rady Miejskiej w Łasku z dnia 12 lutego 2014 r. Zmiana studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Miasta i Gminy Łask. Tekst ujednolicony. Etap III. Opracowanie końcowe 143 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Uchwała NR XXXIV/364/09 Rady Miejskiej w Łasku z dnia 24 czerwca 2009 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru położonego w Łasku pomiędzy rzeką Grabią, drogą krajową Nr 14 a bocznicą kolejową. Urbaniak M., Kiedrzyńska E., Kiedrzyński M., Zieliński M., Grochowalski A. 2015. The Role of Hydrology in the Polychlorinated Dibenzo-p-dioxin and Dibenzofuran Distributions in a Lowland River. doi:10.2134/jeq2014.10.0418. Journal of Environmental Quality. URS Polska 2012 Dokumentacja projektu planu zadań ochronnych dla obszaru mającego znaczenie dla Wspólnoty Grabia PLH100021. Wojewódzki Program Małej Retencji dla Województwa Łódzkiego – Synteza. Uchwała Nr 581/10 Zarządu Województwa Łódzkiego z dnia 13 kwietnia 2010 r. Wojewódzki Program Ochrony i Rozwoju Zasobów Wodnych dla województwa łódzkiego. Uchwała Nr 582/10 Zarządu Województwa Łódzkiego z dnia 13 kwietnia 2010 r. Wojewódzkiego Programu Małej Retencji dla województwa łódzkiego – Aneks. Uchwała Nr 581/10 Zarządu Województwa Łódzkiego z dnia 13 kwietnia 2010 r. Zalewski M. (red.) 2008. Perspektywy zrównoważonego rozwoju regionu Łódzkiego: szanse I zagrożenia. LORIS Wizja. Regionalny Foresight Technologiczny. Łódź 2008. Zalewski M. 2000. Ecohydrology-the scientific background to use ecosystem properties as management tools toward sustainability of water resources. Ecological Engineering 16:1-8. Zalewski M. 2002. Ecohydrology – the use of ecological and hydrological processes for sustainable management of water resources. Hydrological Sciences Journal 47(5): 825-834 Zalewski M. 2006a. Ecohydrology – an interdisciplinary tool for integrated protection and management of water bodies. Arch. Hydrobiol. Suppl. 158/4, p: 613-622. Zalewski M. 2006b. The potential of conversion of environmental threats into socioeconomic opportunities by applying ecohydrology paradigm. p: 121-131. In: V. Burdyuzha (ed.) The Future of Life and the Future of our Civilization. Springer, 2006 Zalewski M. 2011. Ecohydrology for implementation of the EU water framework directive. Proceedings of the Institution of Civil Engineering Water Management vol. 164 issue WM8, pp 375-385. Zalewski M. 2014. Ecohydrology for engineering harmony in the changing world. [w] S. Eslamian (red.) Handbook of Engineering Harmony. Fundamentals and Applications. CRC Press, Taylor & Francis Group, 2014, pp. 79-96. Zalewski M. 2015. Ecohydrology and Hydrologic Engineering: Regulation of Hydrology-Biota Interactions for Sustainability. J. Hydrol. Eng. 20, Special Issue: Grand Challenges in Hydrology, A4014012 Zalewski M., Janauer G.S., Jolankai G. (red.). 1997. Ecohydrology – A new Paradigm for the Sustainable Use of Aquatic Resources. International Hydrological Programme UNESCO. Technical Document on Hydrology No 7, Paris, 58 pp. Zalewski M., Naiman R.J. 1985. The regulation of riverine fish communities by a continuum of abiotic-biotic factors. In: Habitat Modifications and Freshwater Fisheries (Ed. J.S. Alabaster), FAO, Butterworths, London, 3-9 pp. Etap III. Opracowanie końcowe 144 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Zalewski M., Santiago-Fandino V., Neate J. 2003. Energy, water, plant interactions: ”Green Feedback” as a mechanism for environmental management and control through the application of phytotechnology and ecohydrology. Hydrological Processes 17: 2753-2767. Zarządzenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Łodzi z dnia 18 lutego 2014 r. w sprawie ustanowienia planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Grabia PLH100021 (Dziennik Urzędowy województwa łódzkiego z dnia 21 lutego 2014, poz. 785. Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Red list of the vascular plants in Poland. In: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W. & Szeląg Z.(eds) Red list of the plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Zdanowicz A. 2004. Analiza modelowa przemieszczania azotu w zlewni Grabi. Woda-ŚrodowiskoObszary Wiejskie. Tom 4, zeszyt 2a (11), s. 455-464. IMUZ Falenty. Zieliński P., Hejduk J. 2001. Płazy i gady Polski Środkowej - dane z lat 1980 - 2000. Biuletyn Faunistyczny Polski Środkowej, 7: 18-30. Zieliński P., Hejduk J., Stopczyński M., Markowski J. 2005 Distribution of amphibians and reptiles in central Poland: 1980-2000, Acta Univ. Lodz., Folia Biol. Oecol, 2: 35-55. Zmiana studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy łask. Tekst ujednolicony. Uchwała Nr L/481/14 Rady Miejskiej w Łasku z dnia 12 lutego 2014 r. Żuk K. 2012. Ekspertyza przyrodnicza wykonana na potrzeby opracowania projektu planu zadań ochronnych obszaru mającego znaczenie dla Wspólnoty Grabia. Bezkręgowce, URS Polska. Strony internetowe: Dziennik Łódzki: http://www.dzienniklodzki.pl/artykul/624223,odkrywamy-lodzkie-lask-idolina-grabi,id,t.html Geoportal Województwa Łódzkiego: www.geoportal.lodzkie.pl Geoportal: www.geoportal.gov.pl Naukowiec.org: http://www.naukowiec.org/tablice/geografia/opady-atmosferyczne-w-polsce2011-rok-_802.html Etap III. Opracowanie końcowe 145 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk 12. Centrum Ekohydrologii Dokumentacja fotograficzna z prowadzonych badań Fotografia 20. Pomiar przepływu w Grabi na St. 5 (Fot. Kamila Belka) Fotografia 21. Pomiar przepływu w Grabi na St. 5 (Fot. Kamila Belka) Etap III. Opracowanie końcowe 146 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Fotografia 22. Pomiar przepływu w Pisi na St. 1 (Fot. Edyta Kiedrzyńska) Fotografia 23. Pomiar przepływu w Pisi na St. 1 (Fot. Edyta Kiedrzyńska) Etap III. Opracowanie końcowe 147 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Fotografia 24. Pomiar parametrów fizycznych wody na St. 7 (Fot. Edyta Kiedrzyńska) Fotografia 25. Pomiar parametrów fizycznych wody na St. 3 (Fot. Edyta Kiedrzyńska) Etap III. Opracowanie końcowe 148 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Fotografia 26. Instalowanie piezometru 3 w zasięgu projektowanego zbiornika „Zajączek” (Fot. Edyta Kiedrzyńska) Fotografia 27. Kartowanie roślinności rzeczywistej w celu waloryzacji przyrodniczej pod kątem występowania siedlisk przyrodniczych Natura 2000 (Fot. Edyta Kiedrzyńska) Etap III. Opracowanie końcowe 149 | S t r o n a Europejskie Regionalne Polskiej Akademii Nauk Centrum Ekohydrologii Fotografia 28. Pobór prób oraz wizja lokalna terenu i zasięgu planowanego zbiornika „Zajączek” (Fot. Edyta Kiedrzyńska) Etap III. Opracowanie końcowe 150 | S t r o n a
