Alicja Gorzula Bariery w komunikacji interpersonalnej dzieci z

Alicja Gorzula
Bariery w komunikacji interpersonalnej dzieci z zaburzeniami mowy
Sztuka porozumiewania się jest podstawową umiejętnością życiową, która ma
bezpośredni i niebagatelny wpływ na życie rodzinne, zawodowe i towarzyskie. Jeśli człowiek
potrafi skutecznie się porozumiewać, potrafi też tworzyć udane związki, dochodzić do
porozumienia z innymi, a także sprawia, że szanują go współpracownicy, czy ufają mu
przyjaciele1. Komunikacja interpersonalna odgrywa znaczącą rolę, niemal w każdej
rzeczywistości społecznej i sytuacji życiowej. Pozwala dojść do porozumienia,
rozwiązywania dylematów, ale także nawiązywania i utrzymywania relacji międzyludzkich.
Każdy człowiek ma mniejszą lub większą potrzebę porozumiewania się. Najczęściej
komunikujemy się w sposób werbalny za pomocą mowy. Dzieci z zaburzonym systemem
komunikowania się mają ograniczone możliwości porozumiewania się podczas kontaktów
społecznych. Pełnią zazwyczaj rolę biernego słuchacza, obserwatora, świadka i odbiorcy
różnorakich sygnałów i informacji.
Wszystko to, co zakłóca i utrudnia komunikowanie się z druga osobą oraz negatywnie
wpływa na efektywną rozmowę nazywa się barierą komunikacyjną2. Bariery powstają ze
źródeł niespójnych przekazów językowych i niejęzykowych, co oznacza, że postawa ciała
nadawcy, różni się od wypowiadanych przez niego słów. Można wymienić kilka źródeł,
z których wynikają owe trudności. Należą do nich zaburzenia językowe i niejęzykowe,
komunikacyjne, brak intencjonalności komunikatu, brak pewności siebie, a także umyślne
manipulowanie informacjami, w celu wzbudzenia do siebie, zaufania odbiorcy. Poza tym,
trudności w komunikacji interpersonalnej pojawiają się z powodu sprzecznego odczytania
treści i zrozumienia sensu wypowiedzi3.
Bariery występujące podczas komunikowania się u dzieci z zaburzeniami mowy są
zauważalne, nie tylko w komunikacji słownej, ale również podczas porozumiewania się za
pomocą ciała, czyli w komunikacji niejęzykowej. Pojawiająca się niezgodność komunikatów,
wynika z innego znaczenia słowa, gestu dla nadawcy i odbiorcy. Bariery te związane są
również ze sposobem postrzegania drugiej osoby. Bodźcem, który skłania do nawiązania lub
zaniechania relacji międzyludzkich jest np. ubiór, fryzura, zachowania społeczne, wyraz
twarzy, samopoczucie, itd.
Komunikacja interpersonalna nie zawsze przynosi oczekiwane efekty, gdyż
występujące bariery utrudniają lub całkowicie uniemożliwiają przekazywanie wiadomości.
Brak skuteczności komunikacyjnej wynika z rozmaitych przyczyn, które można upatrywać
zarówno u nadawcy, odbiorcy, jak i w czynnikach zewnętrznych (szumy, hałasy, zmęczenie,
rozdrażnienie, itp.,). Zakłócona komunikacja interpersonalna jest spowodowana przez
nierozumienie i nieprawidłowe budowanie wypowiedzi, w wyniku zaburzeń mowy. „Chodzi
tu przede wszystkim o aspekt fonologiczny mowy i występujące w tym zakresie zaburzenia,
1
B. Kozyra, Komunikacja bez barier, Warszaw, Wyd. MT Biznes 2008, s.21.
J. Wiśniewska, Komunikacja interpersonalna w szkole: nauczyciel-rodzic, [w:] Czy polska szkoła ceni dobrą
rozmowę?, (red.) W. Heller, Poznań-Kalisz, Wyd. Uniwersytet Adama Mickiewicza 2011, s. 86
3
Tamże, s. 86.
2
które utrudniają proces porozumiewania się, przekazywania informacji”4. Kompetencja
fonologiczna pozwala na wykorzystanie umiejętności budowania poprawnej wypowiedzi
z zastosowaniem reguł gramatycznych.
Dzieci z defektem mowy, których komunikacja z druga osoba jest zakłócona,
przeżywają stres, który może przyczynić się do braku efektywnego przekazu informacji.
Ograniczenie komunikacji między dzieckiem z nieprawidłowościami mowy, a jego
rówieśnikami może być spowodowane różnymi zakłóceniami językowymi, do których są
zaliczane:
 Zająknienia – powtarzanie sylab lub głosek;
 Powtórzenia – powtarzanie słowa lub kilku słów;
 Ominięcia – opuszanie części wyrazów;
 Akty paralingwistyczne – serie dźwięków nie tworzących słów, ani ich
gramatycznych części;
 Pomyłki językowe – pomyłki w wypowiedzeniu słowa (przejęzyczenia) lub
wymówienie słowa innego niż zamierzone;
 Zdania niezakończone – zdania, które są przerwane, a mówca kontynuuje
wypowiedz, nie kończąc zdania przerwanego;
 Fraza poprawiona – osoba mówiąca przerywa wypowiadaną frazę, wprowadza
poprawkę treściową lub gramatyczną i kontynuuje wypowiedz tematycznie
nawiązującą do frazy przerwanej;
 Fraza powtórnie rozpoczynana – przerwanie frazy już rozpoczętej rozpoczęcie
od nowa bez wprowadzenia jakichkolwiek poprawek;
 Inne zakłócenia i pomyłki językowe, takie jak dłuższe przerwy w emisji
dźwięku, fizjologiczne załamania głosu itp.,5.
Poniżej przedstawię symptomy rozwojowej niepłynności mowy i jąkania
wczesnodziecięcego, które najczęściej występują u dzieci zgłaszanych do Poradni
Psychologiczno – Pedagogicznej.
Podstawowe symptomy niepłynności mówienia to:
 Powtarzanie głosek (np. a-a-a), sylab (np. ma –ma – mama), wyrazów (np.
Ela, Ela, Ela ma psa),
 Przeciąganie głoski lub głosek (np. mmmama),
 Blokowanie – (np. m…ama),
 Pauzy – momenty ciszy,
 Embolofrazje – pojedynczy wkręt głoskowy (a, e, i) lub dźwięk
przedłużony (aaaa, iii iii, eeeee, yyyyyy),
 Rewizje – poprawki wskutek uświadomienia sobie przez dziecko błędu
językowego w wypowiedzi ustnej (np. Ela kupł….kupiła lizaka),
 Tachylalia – zbyt szybkie mówieni,
 Bradylalia – zbyt wolne mówienie,
 Dysrytmia – nierytmiczne mówienie,
4
5
B. Sawa, Dzieci z zaburzeniami mowy, Warszawa, Wyd. WSiP 1990, s. 39.
Z. Nęcki, Komunikacja międzyludzka, Kraków, Wyd. Antykwa 2000, s. 180-182.
 Zakłócenia funkcji narządu oddechowego (płytki oddech, częste mówienie
na wdechu),
 Skurcze mięśni fonacyjnych (utrudniają wydobycie głosu),
 Skurcze mięśni narządów artykulacyjnych (uniemożliwiają wykonanie
odpowiedniego ruchu warg, języka).
 Wzrost napięcia mięśniowego wywołuje skurcze o charakterze:
- klonicznym (powtarzanie tej samej głoski lub sylaby),
- tonicznym (spazmatyczne zacinanie się),
- kloniczno – tonicznym (z mieszanymi objawami),
Niepłynności mówienia towarzyszą również:
 Reakcje fizjologiczne (np. współruchy głowy, twarzy, szyi, kończyn górnych
i dolnych, marszczenie czoła, brwi, mrużenie oczy, drgania policzków,
zaciskanie warg, zaciskanie rąk, tupanie, a także kołysanie się)6.
Przedstawione trudności w komunikacji interpersonalnej zniekształcają sens
informacji i sprawiają, że przekazywany komunikat jest nierozwinięty lub nie posiada
zakończenia. Taka komunikacja jest niezrozumiała dla odbiorców, gdyż jest chaotyczna.
Długotrwały brak efektownej komunikacji ma duży wpływ na emocje, postrzeganie siebie
i świata zewnętrznego. Porozumiewanie się umożliwia zbudowanie autonomicznego poczucia
siebie, które stanowi rdzeń tworzący osobowość człowieka7. Zwalczanie owych barier
komunikacyjnych nie należy do prostych zabiegów, zwłaszcza jeżeli wynikające z nich
negatywne doświadczenia zostawiły trwały ślad w psychice człowieka.
Bariery komunikacje występują nie tylko w sytuacjach, kiedy dziecko buduje mało
precyzyjne wypowiedzi, ale również są przeszkodami w inicjowaniu kontaktu lub
wchodzeniu w relacje z innymi osobami. W tej sytuacji pojawiają się kolejne trudności
w komunikowaniu się, które dotyczą obawy przed nawiązywaniem relacji z osobami,
z którymi dziecko wcześniej miało np. słaby kontakt. Dochodzi tutaj niepewność i lęk przed
odrzuceniem i niskim poziom empatii. Poza tym dziecko, którego sprawność komunikacyjna
jest zaburzona odczuwa brak doświadczeń językowych, przez co ma trudności w zrozumieniu
sensu przekazywanych komunikatów przez rówieśników. Przeszkody, jakie występują
w komunikacji interpersonalnej wynikają zarówno z postaw nadawcy, jak
i odbiorcy. Stąd też, bariery komunikacyjne pojawią się, jeżeli partner rozmowy okaże
niechęć i negatywne odczucie do osoby z trudnościami w porozumieniu się. A także, jeżeli
rozmówca nie dostosuje swojej postawy i nie spełni oczekiwanych potrzeb dziecka
z zaburzeniami mowy. Potrzeby te związane są z budowaniem wypowiedzi w zrozumiały
sposób, używaniem odpowiedniego słownictwa, niewprowadzaniem nowych partnerów do
rozmowy, a także niezmienianiem ich, czy też dawaniem informacji zwrotnych8.
W procesie komunikacji interpersonalnej rozmówcy dążą do jednego celu, jakim jest
zrozumienie przesłanej informacji. Jeżeli proces ten ulegnie zakłóceniom i uniemożliwi
dalszą konwersację, to automatycznie zostaje ona zakończona i może prowadzić do
D. Kamińska, Wspomaganie płynności mowy dziecka- profilaktyka, diagnoza i terapia jąkania
wczesnodziecięcego, Kraków, Wyd. Impuls 2006, s. 26-27.
7
M. Grycmam, Porozumiewania się z dziećmi ze złożonym zaburzeniami komunikacji, Kwidzyn, Stowarzyszenie
Rehabilitacyjne Centrum Rozwoju Porozumiewania 2014, s. 275.
8
Tamże, s. 304-305.
6
zaniechania następnych rozmów. Dlatego też, u dzieci z zaburzeniami mowy rodzi się wiele
obaw przed nawiązaniem kontaktu z rówieśnikami. Jednak, pomimo towarzyszącego
niepokoju i lęków „osoby, które mają zaburzenia komunikacji muszą nauczyć się pokonywać
bariery językowe i społeczne. Odpowiedni poziom komunikacyjnych umiejętności, pozwala
na realizację ważnych życiowych priorytetów. Wszystkie istotne zmiany rozwojowe dokonują
się w kontekście relacji interpersonalnej i społecznej. Gdy ludzie wchodzą ze sobą
w interakcję podczas wspólnej zabawy, czy rysowania nawiązują komunikacyjne relacje”9.
W obszarze komunikacji językowej u dzieci z zaburzeniami mowy mogą pojawić się
bariery niemal na każdym etapie rozmowy. Negatywnie wpływają one na sukcesywność
w nauce i utrudniają nawiązywanie bliższych relacji z rówieśnikami. Kolejne bariery
powstają z powodu negatywnych emocji, które rodzą się, w wyniku podejrzliwości,
gwałtownych emocji, ignorowanie i niechęci do komunikowania się. Dzieci z trudnościami
w porozumiewaniu się mają problemy z wyrażaniem swoich uczuć, emocji, często je
ukrywają. Nie nawiązują kontaktu z powodu utrudnień percepcyjnych, czyli postrzegania
rzeczywistości poprzez zmysły10.
Bariery komunikacje pojawiają się zarówno w zakresie komunikatów językowych, jak
i niejęzykowych. Powstanie owych barier zależy od nadawcy, odbiorcy, sytuacji, miejsca
rozmowy i wielu innych czynników. Trudności w zakresie komunikacji językowej, mogą
wynikać z powodu:
1. Braku umiejętności mówienia:
 Chaos, wiele wątków i dygresje – mówienie o wielu rzeczach naraz, z licznymi
powtórzeniami, niepotrzebnymi komentarzami, mówienie bez zastosowania
reguł gramatycznych i niedokładnie składniowo. Chaotyczna wypowiedź
charakteryzuje się brakiem logiki i porządku w myślach, jak również brakiem
związku pomiędzy zdaniami.
 Gadulstwo, nadmierne zaabsorbowanie sobą – nadawca zwraca uwagę
wyłącznie na swoją wypowiedz i słucha tylko siebie. Nie wykazuje
zainteresowania innymi osobami, a także tym co mają do powiedzenia.
 Niejasne intencje lub nieświadomość własnych intencji – nadawca nie potrafi
przekazać swojemu rozmówcy wiadomości w sposób bezpośredni, stąd też
odbiorca musi się domyślać, co tak naprawdę dana osoba chce mu przekazać.
 Niewiarygodność rozmówcy w przedmiocie rozmowy – dotyczy to braku
znawstwa tematu rozmowy i negatywny do niego stosunek, podejrzanych
intencji nadawcy, niewłaściwej dynamiki wypowiedzi, sprzecznych
i niespójnych sygnałów, zatajania części informacji.
 Uogólnienia – rozmówca w swojej wypowiedzi nie uwzględnia szczegółów,
koncentrując się jedynie na ogólnym przekazie informacji.
 Wieloznaczność – nadawca używa wyrazu, który ma wiele znaczeń, bez
określonego kontekstu lub używa niepoprawnej konstrukcji gramatycznej, pod
względem składni interpunkcji, kolejnych słów.
9
Tamże.
B. Kozyra, op, cit. s. 45-122.
10
 Zły dobór kodu językowego do treści lub osoby – dotyczy to, używania
w swoich wypowiedziach słów, żargony, gwary, skrótów myślowych, które są
niezrozumiałe dla innych osób. Nadawca stosuje niewłaściwe słownictwo,
które utrudnia odbiór treści.
2. Braku umiejętności słuchania:
 Automatyczne potakiwanie – daje do zrozumienia rozmówcy, że np.
wszystko jest w porządku, albo, że akceptuje wszystkie jego pomysły,
mimo, że nie słuchał o zamiarach nadawcy.
 Błędna interpretacja – rozmówca, błędnie odbiera znaczenie
przekazywanej wiadomości. Wynika to z tego, że odbiorca słuchając
wypowiedzi nadawcy dokonuje selekcji usłyszanych informacji i uzupełnia
je faktami, które pochodzą z jego wiedzy, czy doświadczeń.
 Przygotowywanie odpowiedzi – polega na tym, że odbiorca zamiast
słuchać wypowiedzi swojego nadawcy, skupia się na tym co ma
odpowiedzieć.
3. Negatywnych postaw:
 Brak asertywności (agresja lub bierność) – owa bariera komunikacyjna,
polega na narzucaniu swojego zdania rozmówcy, w sposób agresywny, co
może powodować niechęć otoczenia do danej osoby lub dostosowywanie
się do opinii innych osób.
 Brak zaufania i podejrzliwość – powoduje, że zarówno nadawca, jak
i odbiorca nie nawiązuje kontaktu z osobą, której nie darzy zaufaniem.
 Ignorowanie i obojętność – dana osoba nie zwraca uwag na to, co mówi
jej rozmówca, nie jest również zainteresowana przekazywanymi
informacjami.
 Niechęć do komunikowani się – osoba skupia uwagę wyłącznie na
własnej osobie, a nie na innych. Zazwyczaj taka osoba, wyraża postawę
zamknięta, która ma trudności w nawiązaniu kontaktu z innymi ludźmi.
 Osądzanie – polega na przechwalaniu się i ocenianiu przy tym rozmówcy,
na krytykowaniu go, obrażaniu, poniżaniu, obwinianiu, nadaniu etykiet,
wypominaniu, wyśmiewaniu, czy wywyższaniu się.
Kolejne bariery komunikacyjne dotyczą zachowań niejęzykowych, które mogą wynikać:
1.
Problemów z wyrażaniem i odbieraniem uczuć:
 Brak decentracji – związane jest z tym, że osoba nie bierze pod uwagę oceny
sytuacji z punktu wiedzenia swojego rozmówcy, tylko koncentruje się na
własnym stanowisku. Takie zachowanie, związane jest z brakiem empatii do
swojego rozmówcy i jego zdania.
 Brak empatii – rozmówca jest obojętny na potrzeby i uczucia drugiej osoby,
a także nie wykazuje zainteresowani stanami emocjonalnymi innych osób.
 Ukrywanie uczuć – ten rodzaj bariery komunikacyjnej wynika z różnych
przyczyn, np. osoba nie chce ujawniać, co tak naprawdę czuje, boi się że
zostanie niezaakceptowana, a tym samy zraniona przez innych.
2.
Utrudnienia percepcyjne - komunikacja interpersonalna nie przebiega
prawidłowo, gdy percepcja rozmówców jest zakłócona. Do utrudnień percepcyjnych
należy to wszystko, co rozprasza podczas rozmowy i wpływa na zakłócenia w
odbiorze informacji11.
Przedmiotem rozważań artykułu jest problem zaburzeń mowy i komunikacji, z którym do
czynienia mogą mieć dzieci w wieku wczesnoszkolnym. Narastające trudności związane
z nieprawidłowościami artykulacyjnymi wymagają pomocy nie tylko od logopedy, ale także
od samych rodziców, jak i nauczycieli – wychowawców. Ich rola polega na wspomaganiu
komunikacji, która jest zakłócona przez wadliwą wymowę dziecka, co w konsekwencji
wpłynie na podnoszenie umiejętności porozumiewania się. Rodzina i szkoła są to dwa
środowiska, w których dziecko ma możliwość rozwijać swoje kompetencje językowe,
komunikacyjne. Ważnym czynnikiem kształtującym komunikację interpersonalną jest klimat
emocjonalny panujący w rodzinie, szkole. Warto podkreślić, iż korzystny jest taki, który
zapewnia dziecku zaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych, ogranicza sytuacje
stresowe i konfliktowe. Bardzo waży jest bliski kontakt z osobami zapewniającymi wymianę
werbalną (językową).
Głównym zadaniem rodziców i szkoły, we wspomaganiu komunikacji
interpersonalnej jest baczne obserwowanie rozwoju mowy dziecka. W przypadku
stwierdzenia przez nich opóźnienia na jakimkolwiek etapie, rodzice (opiekunowie) powinni
udać się z dzieckiem do lekarza pediatry, psychologa lub logopedy.
LITERATURA:
Grycmam M., Porozumiewania się z dziećmi ze złożonym zaburzeniami komunikacji, Kwidzyn,
Stowarzyszenie Rehabilitacyjne Centrum Rozwoju Porozumiewania 2014, s. 275.
Kamińska D., Wspomaganie płynności mowy dziecka- profilaktyka, diagnoza i terapia jąkania
wczesnodziecięcego, Kraków, Wyd. Impuls 2006, s. 26-27.
Kozyra B., Komunikacja bez barier, Warszaw, Wyd. MT Biznes 2008, s.21.
Nęcki Z., Komunikacja międzyludzka, Kraków, Wyd. Antykwa 2000, s. 180-182.
Sawa B., Dzieci z zaburzeniami mowy, Warszawa, Wyd. WSiP 1990, s. 39.
Wiśniewska J., Komunikacja interpersonalna w szkole: nauczyciel-rodzic, [w:] Czy polska szkoła ceni
dobrą rozmowę?, (red.) W. Heller, Poznań-Kalisz, Wyd. Uniwersytet Adama Mickiewicza 2011, s.
86.
11
B. Kozyra, op. cit., s. 45-119.