Liczebność i rozmieszczenie kormorana czarnego (Phalacrocprax
advertisement
Nadmierny wzrost populacji kormorana czarnego i jego wpływ na ichtiofaunę Tomasz Michałowski Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego Wydział Rolnictwa i Rybactwa Charakterystyka biologiczna kormorana czarnego i jego występowanie Kormoran czarny (Phalacrocorax carbo) jest dużym rybożernym ptakiem z rodziny kormoranowatych charakteryzującym się globalnym rozprzestrzenieniem. Nie występuje jedynie w Ameryce Południowej i na Antarktydzie. Wyróżnia się 7 podgatunków kormorana czarnego, z czego w Europie bytują dwa: Phalacrocorax carbo carbo występujący głównie na Wyspach Brytyjskich i w Skandynawii oraz Phalacrocorax carbo sinensis zamieszkujący kontynentalną Europę. Jest to gatunek plastyczny, który znakomicie przystosowuje się do różnych warunków środowiska i doskonale radzi sobie polując nawet w wodach silnie zeutrofizowanych o małej przezroczystości wody. Dorosły osobnik kormorana czarnego osiąga długość ciała około 90 cm i masę od 1,6 do 2,5 kg. Rozpiętość skrzydeł u tego gatunku wynosi około 130 – 140 cm. Ptaki te bez względu na płeć mają jednakowe ubarwienie czarne z brązowym odcieniem i zielonkawym połyskiem, zielone oczy, jasnobrązowy dziób i czarne nogi. Na przełomie zimy i wiosny wokół szyi pojawiają się u nich białe piórka, które zanikają w lecie. Samica raz w roku znosi 3-4 jaja, które są wysiadywane przez oboje rodziców przez 23-24 dni. Pisklęta opuszczają gniazdo po 30 dniach. Kormoran doskonale pływa i nurkuje na znaczną głębokość (nawet do 8 metrów). Ptaki te mogą pozostawać pod wodą około pół minuty. Są do tego znakomicie przystosowane. Ich sylwetka jest wydłużona, opływowa, nogi umieszczone w tylnej części korpusu mają błony między palcami. Źrenice oczu pod wodą znacznie się rozszerzają, co pozwala kormoranom dobrze widzieć nawet przy niewielkim oświetleniu. Haczykowato zakończony dziób nie pozwala pochwyconej ofierze się uwolnić. Ponieważ ich gruczoł kuprowy nie wytwarza ochronnego tłuszczu, po każdym nurkowaniu muszą długo suszyć pióra i w tym celu przybierają charakterystyczną pozę z rozpostartymi skrzydłami. Rozmieszczenie kolonii lęgowych kormorana czarnego na terenie Europy - 2005 r. Wielkość populacji par lęgowych kormoranów czarnych w rejonie Morza Bałtyckiego – 2006 r. Zmiany liczebności kormoranów w różnych częściach Morza Bałtyckiego w latach 1980-2009 Rozwój populacji kormorana w zachodniej części Morza Bałtyckiego Rozwój populacji kormorana w centralnej części Morza Bałtyckiego Rozwój populacji kormorana we wschodniej i północnej części Morza Bałtyckiego Liczebność i występowanie kormorana czarnego w Polsce Udokumentowana historia występowania kormorana czarnego w Polsce sięga okresu sprzed I Wojny Światowej, kiedy to na 3 – 4 stanowiskach lęgowych notowano około 150 gniazd. Późniejsze obserwacje: •1959 r. – 7 kolonii i 1800 gniazd, •1973 r. – 8 kolonii i 1200 gniazd (w roku tym wprowadzono w Polsce prawną ochronę kormorana), •1981 r. – 9 kolonii i około 1500 gniazd, •1988 r. – 23 kolonii i ponad 5000 gniazd, •1992 r. – 32 kolonii i 8260 gniazd. Obecnie populację kormorana w Polsce szacuje się na ponad 50 000 osobników. Największa kolonia kormoranów w Polsce znajduje się na Mierzei Wiślanej w okolicach Kątów Rybackich i w chwili obecnej szacowana jest na ok. 11,5 tys. par. W 1957 roku utworzono tam rezerwat, początkowo o powierzchni 4,13 ha, z czasem rozszerzony do 102,5 ha. Głównym celem była ochrona koloni lęgowej kormoranów i czapli siwych. Z końcem lat sześćdziesiątych gniazdowało tam ok. 147 par kormoranów. W 2007 roku przeprowadzono badania, które wykazały ok. 11 tys. gniazd kormoranów, czyniąc to miejsce największym skupiskiem tych ptaków w Europie. Rozwój kolonii kormoranów w Kątach Rybackich Poza Kątami Rybackimi największe skupiska tego gatunku występują na Pojezierzu Mazurskim (od 2005 r. liczba gniazdujących par wzrosła o 55%), Pomorzu Zachodnim oraz w okolicach największych zbiorników wodnych m.in.: Zbiornik Włocławski, Zbiornik Jeziorsko i Zalew Koronowski. W Polsce kormorany przebywają w okresie lęgowym, od kwietnia do października, na zimę odlatując na zachód Europy. Jednak w ostatnich latach ciepłe zimy sprawiały, że wiele akwenów nie pokryła warstwa lodu i ptaki te zaczęły bytować na większych zbiornikach wodnych cały rok. Zjawisko to szczególnie widoczne jest na Pomorzu Zachodnim, gdzie kormorany zdecydowanie w ostatnich latach zwiększyły swoją liczebność. Głównymi miejscami bytowania kormoranów czarnych na Pomorzu Zachodnim są m.in.: Zatoka Pomorska, Zalew Szczeciński z Deltą Świny (wyspa Uznam), Zalew Kamieński, jezioro Dąbie, jezioro Miedwie, odstojniki Zakładów Chemicznych „Police”, obszar Międzyodrza (rzeka Odra Wschodnia, Zachodnia i Regalica), Rozlewisko Kostrzyneckie, Bielinek (zbiornik po wyrobisku żwiru), rzeka Ina, rzeka Dziwna, stawy rybne w Dzwonowie oraz większe jeziora Pojezierza Drawskiego i Wałeckiego. Dotychczasowe badania i uzyskane dane dotyczące liczebności kormoranów na Pomorzu Zachodnim do chwili obecnej są fragmentaryczne. Jedynie dostępne opublikowane dane za lata 2002–2004 zostały opracowane przez Zachodniopomorskie Towarzystwo Ornitologiczne (obecnie Zachodniopomorskie Towarzystwo Przyrodnicze), ale są to liczenia szacunkowe i mają one charakter tylko orientacyjny. Szacunkowa liczebność kormoranów czarnych na Pomorzu Zachodnim Kormorany były uwzględniane w corocznych wynikach liczeń w ramach programu „Ptaki wodno-błotne na Pomorzu Zachodnim”. Rok 2002 2003 2004 miesiąc XII I III XI ilość 5600 10242 4073 5133 I III 3617 2060 Według raportu z 2008 r. autorstwa dr inż. Szymona Bzomy z MIR w Gdyni (liczenia prowadzono w obrębie wysp Mielino i Uznam, bezpośrednio nad Kanałem Piastowskim) w Świnoujściu najwięcej kormoranów stwierdzono zimą – w styczniu 2006 roku (ponad 10 tys. osobników) i w styczniu 2007 roku (ponad 7 tys. osobników). Wysokie liczebności utrzymują się corocznie od września do marca. Pozostały okres roku (od kwietnia do sierpnia) to sezon lęgowy, gdy ptaki przemieszczają się z noclegowisk do kolonii. Dzienna racja pokarmowa kormorana wg różnych danych literaturowych Dzienne średnie spożycie ryb przez kormorany wynosi: wg Keller (1997) - 273 g ; wg Marion (1997) - 400 g ; wg Noordhuis i in. (1997) - 146-700 g ; wg Rae (1969) - 425-700 g ; wg Mellin i Mirowska-Ibron (1994) - 350-420 g ; wg Feltham i Davies (1997) - 318 g . Natomiast zapotrzebowanie pokarmowe piskląt wynosi 250 g w kwietniu i maju, 300 g w czerwcu oraz 350 g w lipcu i sierpniu (van Dam i in. 1995). Wielkość spożycia ryb przez kormorany Na podstawie obserwacji różnych autorów przyjęto: kormoran niegniazdujący zjada 0,350 kg/dzień x 200 dni = 70 kg; para kormoranów z młodymi zjada [2 szt. (140 dni bez karmienia młodych x 0,350 kg/dzień) + 2 szt. (60 dni karmienia x 0,650 kg/dzień) + 2,2 szt. (95 dni samodzielnego żerowania x 0,350 kg/ha)] = 249 kg. Wielkość ryb spożywanych przez kormorany Keller i Visser (1999) podają ogólnie, że długość ryb wyławianych przez kormorany mieści się między 5 a 50 cm, a Wziątek i Martyniak w opracowaniu dotyczącym Zalewu Koronowskiego stwierdzają, że większość ofiar stanowiły ryby o długości ciała nieprzekraczającej 20 cm. Wielkość ofiar kormoranów w jeziorach według różnych autorów (za Krzywosz 2008) Ofiary kormoranów – zawartość żołądków Szacowana presja kormoranów na ryby W 2007 r. oszacowano, że kormorany bytujące na jeziorach w Polsce zjadły: (9800 par z młodymi x 249 kg) + (6533 szt. niegniazdujących x 70 kg) = 2897,5 ton ryb, a krajowa powierzchnia jezior użytkowanych rybacko wynosi 270000 ha. W 2007 r. kormorany żerujące na jeziorach zjadały średnio 10,7 kg z ha, a jeden statystyczny kormoran przypadał na 5,7 ha. W rejonach większej koncentracji kormoranów ich presja na jeziora jest znacznie większa. Wpływ kormoranów na ichtiofaunę jezior W okresie ostatniego czterdziestolecia rosnącej ilości kormoranów towarzyszył spadek jeziorowych połowów rybackich, na który miały również wpływ rosnące połowy wędkarskie i postępująca eutrofizacja wód oraz coraz bardziej aktywne kłusownictwo. Rybackie połowy ryb i wielkość populacji kormoranów na jeziorach Polski w latach 1968-2007 (za Krzywosz 2008). Procentowy udział głównych gatunków jeziorowych w połowach poszczególnych grup łowiących na jeziorach. Udział głównych gatunków ryb w jeziorowych połowach wędkarskich i rybackich (Wołos i inni 2005) oraz w diecie kormorana (w %) (Wziątek 2002). Ilość i struktura gatunkowa ryb zjadanych przez kormorany przebywające w Zatoce Pomorskiej, Zalewie Szczecińskim i jeziorze Dąbie (wg. Bzomy) Badania nad składem pokarmu kormoranów w rejonie Zatoki Pomorskiej i Zalewu Szczecińskiego nigdy wcześniej nie miały miejsca. Szczególne ważna jest ocena wpływu kormoranów na gatunki ryb o dużym znaczeniu dla rybactwa (gł. węgorz, sandacz czy dorsz) – gdyż kormorany są często oskarżane o destrukcyjny wpływ na gospodarkę rybacką. W pokarmie nielęgowych kormoranów nocujących w okolicach Świnoujścia najliczniejszą ofiarą jest jazgarz. W większości prób stanowi on ponad 50% wszystkich zidentyfikowanych ofiar, a znajdowany był w 85% wszystkich wypluwek. Ponieważ jednak jazgarz jest drobną rybą, jego udział wagowy będzie niższy, niemniej pozostanie głównym komponentem pokarmu kormoranów z rejonu Zatoki Pomorskiej i Zalewu Szczecińskiego. Liczebnie na drugim miejscu plasuje się ciernik, liczny w pierwszej połowie 2006r. oraz w maju, wrześniu i październiku 2007 . Z ryb mających znaczenie gospodarcze najliczniej znajdowana była płoć (340 – 2,5%), dalej stornia (256 – 2%) i sandacz (168 – 1% ogółu ofiar). Ogólny obraz składu pokarmu charakteryzuje przewaga ryb słodkowodnych. Średnia liczba ofiar z poszczególnych taksonów przypadająca na jedną wypluwkę w próbach zebranych na wyspie Mielino w poszczególnych miesiącach lat: 2006 i 2007 wg Bzoma (2008). Udział procentowy poszczególnych ofiar w próbach zebranych na wyspie Mielino w poszczególnych miesiącach 2006 i 2007 r. (wg Bzoma 2008). Łączna biomasa ryb zjadanych przez kormorany w rejonie Zatoki Pomorskiej i Zalewu Szczecińskiego w poszczególnych miesiącach 2006 i 2007 r., dane dla kolonii lęgowych innych niż wyspa Mielino dostępne tylko dla roku 2006 (wg Bzoma 2008). Populacje lęgowe kormoranów w województwie zachodniopomorskim nie są jeszcze dokładnie policzone, a dane dotyczące liczebności opracowane przez ornitologów mają charakter szacunkowy i metodycznie obejmują liczenia tylko osobników zimujących lub odpoczywających podczas przelotów. W celu oszacowania ilości lęgowisk tego ptaka potrzebne jest inne podejście metodyczne. Konieczne są dalsze badania (monitoring), które umożliwią opisanie zmian ilościowych i jakościowych zachodzących na opisywanym obszarze. Badania dotyczące składu pokarmu kormoranów często są mało obiektywne i mają charakter informacyjny tylko na danym obszarze w określonym czasie. Nie należy przyrównywać składu diety i uogólniać do innych terenów, ponieważ kormoran czarny odżywia się rybami najłatwiej w danym zbiorniku dostępnymi. Z badań Gwiazdy (2002) wynika, że w wodach eutroficznych kormorany najczęściej wyławiają płocie, małe leszcze, okonie, jazgarze i sandacze. W jeziorach mazurskich w skład jego diety, związanej ściśle z ichtiofauną danego jeziora, wchodzą: płoć 22,8 - 40,8 %, leszcz 12,2-23,0%, węgorz 19,9-23,2%, okoń 0,5- 8,6%, lin 22,0-24,9%, szczupak 5,0 - 7,6%, inne gatunki 0,1 4,3 %. Na wybrzeżu norweskim kormoran żywi się niemal wyłącznie występującym tam gromadnikiem, w Danii głównie śledziami, w Irlandii łososiami. W rzekach Szwajcarii kormorany jedzą głównie lipienie, a w słodkich wodach Europy Środkowej – płocie i jazgarze. Kormoran czarny w Brandenburgii (Niemcy) Populacja lęgowa w Brandenburgii ze 140 osobników w 1990 r. wzrosła do poziomu 5200 osobników dorosłych w roku 2006. Do tego dochodzą osobniki młodociane oraz pisklęta, co sprawia, że populacja kormorana czarnego w Brandenburgii szacowana jest na 10-15 tys. osobników. W całych Niemczech populacja lęgowa szacowana jest na około 40 tys. dorosłych ptaków, natomiast populacja tego gatunku na około 130 tys. osobników. Przeprowadzone w Brandenburgii przez Instytut Rybactwa Śródlądowego e.V. Poczdam-Sacrow (lata 2005-2006) badania żerowania kormoranów w rzekach i jeziorach wykazały, że w ich pokarmie średni udział węgorza stanowił ok. 13 %. Rocznie z rzek i jezior Brandenburgii kormorany wyławiają około 100 ton węgorza (Brämick i Fladung 2006, Knösche i in. 2005). Straty rybackie spowodowane okaleczaniem ryb Kormorany czarne powodują także okaleczanie ciała (uszkodzenia) ryb, które są przyczyną dodatkowych infekcji bakteryjnych i grzybiczych, a w konsekwencji, jeśli są rozległe - prowadzą do śnięć. Dzieje się to szczególnie w przypadku, gdy rybie udaje się uciec lub jeśli ofiara jest za duża aby ją kormoran mógł przełknąć. Przyczyny niechęci do kormoranów są różne i nie dotyczą tylko strat rybackich, ale zniszczeń w drzewostanie. Lasy zasiedlane przez mnożące się w niebywałym tempie ptaki zamieniają się w cmentarzyska drzew. Szczególnie na zamieranie narażone są drzewa iglaste, na których kormorany budują dużo gniazd i regularnie pokrywane są guanem. Drzewa liściaste są bardziej odporne, a najbardziej odporna na odchody kormoranów (a w konsekwencji na zamieranie) jest lipa. Zniszczenia w drzewostanie spowodowane bytowaniem kolonii kormoranów Czynniki wpływające na wzrost populacji kormoranów czarnych w ostatnich latach w Polsce polepszenie stanu środowiska i eliminacja DDT (Dichlorodifenylotrichloroetan) sprawiły, że kormorany odchowują wszystkie młode z miotu – preparat DDT sprawiał, że skorupki jaj były zbyt miękkie, by mogły się z nich wykluć pisklęta; wzrost liczby ryb karpiowatych (na skutek użyźnienia jezior przez spływy powierzchniowe wód); ciepłe zimy zniechęcają te ptaki do odlotów na południe Europy, dlatego też coraz więcej kormoranów zimuje Polsce. wzrost przeprowadzanych w akwenach zarybień cennymi gatunkami ryb m.in. sieją, sielawą, sandaczem – np. w składzie badanego pokarmu kormoranów żerujących w okolicach jeziora Bytyń Wielki na Pojezierzy Wałeckim koregonidy stanowiły do 40 % zjedzonych osobników ryb. ochrona gatunkowa. Status ochronny kormorana czarnego Regulacje prawne dotyczące kormoranów dyrektywa Rady 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków z 2 kwietnia 1979 r. – tzw. dyrektywa „ptasia” ; dyrektywa Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory z 21 maja 1992 r. – tzw. dyrektywa „siedliskowa” ; konwencja z dnia 19 września 1979 r. o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk; ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220 ze zm.); rozporządzenie Ministra Środowiska z 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. Nr 237, poz. 1419). Podjęte środki ochrony gatunkowej kormorana czarnego na podstawie w/w aktów prawnych spowodowały niewspółmierny wzrost populacji, które obecnie osiedlają się już daleko poza swoimi tradycyjnymi obszarami gniazdowania, gdzie nigdy wcześniej nie występowały. Tak duża ich liczebność spowodowała bezpośrednie skutki dla lokalnej populacji ryb i rybołówstwa w wielu regionach Polski i Unii Europejskiej, przez co obecność kormoranów stała się ogólnoeuropejskim problemem. Podgatunek Phalacrocprax carbo sinensis („kormoran lądowy”) początkowo uwzględniony był w załączniku I na liście gatunków ptaków, które podlegają specjalnym środkom ochrony. Jednakże w 1997 r. został on skreślony z tej listy, ponieważ wielkość populacji tego podgatunku utrzymywała się na korzystnym poziomie. Gatunek ten nie znajduje się na zamieszczonej w dyrektywie o ochronie ptaków liście gatunków, na które można polować (załączniki II.1 oraz II.2), nie zezwala się na prowadzenie regularnych polowań. Osobniki te podlegają, podobnie jak wszystkie inne występujące naturalnie gatunki, prawie całkowitej ochronie poprzez zakaz celowego chwytania lub zabijania, uszkadzania bądź niszczenia gniazd i jaj oraz zakłócania w szczególności w okresie lęgowym. Jednakże zgodnie z dyrektywą o ochronie ptaków (art. 9 ust. 1) państwa członkowskie mogą odstąpić od tych ścisłych środków ochronnych „w celu zapobiegania poważnym szkodom w odniesieniu do zbóż, inwentarza żywego, lasów, rybołówstwa i wody” lub „w celu ochrony flory i fauny”, o ile nie istnieją inne zadowalające rozwiązania. Dla zatwierdzenia takiego odstępstwa konieczne jest przedłożenie niepodważalnych dowodów, że istnieje zagrożenie wystąpieniem „znacznych szkód”. Pojęcie „znacznych szkód” spowodowanych przez gatunek ptaków jest w praktyce interpretowane w zróżnicowany sposób i z tego względu konieczne jest przyjęcie wyraźnej definicji. W ten sposób państwa członkowskie oraz ich jednostki samorządowe i regiony są właściwe do zatwierdzenia lokalnych lub regionalnych środków służących ograniczeniu szkód powodowanych przez kormorany. W związku z brakiem dotychczasowej koordynacji działań na szczeblu wspólnotowym oraz braku harmonizacji prawa krajowego w tej dziedzinie Parlament Europejski wydał w dniu 4 grudnia 2008 r. rezolucję w sprawie opracowania europejskiego planu zarządzania populacją kormoranów w celu ograniczenia coraz większych szkód wyrządzanych przez kormorany w zasobach rybnych, rybołówstwie i akwakulturze. Status ochronny kormorana czarnego w Polsce Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt , kormoran czarny jest objęty ochroną gatunkową częściową. Na podstawie art. 56 ust. 2 pkt. 1 ustawy o ochronie przyrody Dyrektor Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska na obszarze swojego działania może zezwolić w stosunku do zwierząt objętych ochroną częściową na czynności podlegające zakazom, m.in. na chwytanie, zabijanie, niszczenie gniazd, jeśli wynikają z potrzeby ochrony innych dziko występujących gatunków roślin, zwierząt, grzybów i ochrony siedlisk przyrodniczych, oraz wynikają z konieczności ograniczenia poważnych szkód w gospodarce, w szczególności rolnej, leśnej lub rybackiej, w przypadku braku rozwiązań alternatywnych i jeżeli nie spowoduje to zagrożenia dla dziko występujących populacji chronionych gatunków roślin, zwierząt lub grzybów. Zmiany legislacyjne w statusie ochronnym kormorana czarnego w Polsce W porównaniu do poprzednio obowiązującego rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną kormoran czarny (Phalacrocorax carbo) pozostał bez zmian gatunkiem objętym ochroną częściową. Dotychczas kormoran czarny na terenie stawów rybnych uznanych za obręby hodowlane nie był objęty ochroną gatunkową. W nowym rozporządzeniu zmieniono zapis poprzez wykreślenie wyrazów „z wyjątkiem występujących na terenie stawów rybnych uznanych za obręby hodowlane”. Zgodnie z wprowadzoną zmianą tylko właściwy regionalny dyrektor ochrony środowiska może wydać zezwolenie na czynności zakazane w stosunku do tego gatunku, czyli na odstrzał na terenie obrębów hodowlanych i poza nimi w uzasadnionych przypadkach np. dużych szkód wyrządzanych w gospodarce rybackiej. Metody ograniczające liczebność kormoranów Ogólnie metody ograniczające liczebność kormoranów na danym obszarze można podzielić na przyżyciowe i letalne. Do metod przyżyciowych zaliczamy: odstraszanie przy pomocy materiałów pirotechnicznych np. za pomocą petard, odstraszanie za pomocą armatek gazowych, wypłaszanie za pomocą tzw. „strachów na wróble”, wypłaszanie za pomocą luster, wypłaszanie za pomocą laserów, lokalne odstraszanie w ciągu dnia i nocy do 20 km od hodowli ryb, rozpinanie siatek nad stawami w celu zapobiegania próbom żerowania. Do metod letalnych zaliczamy: odstrzał w celu regulacji populacji osobników dorosłych na danym obszarze, oliwienie jaj, zamiana jaj na atrapy, wybieranie i niszczenie jaj, niszczenie lęgów, niszczenie gniazd. Sposoby regulacji populacji kormorana w innych krajach europejskich Austria - kormorany mogą być straszone i odstrzeliwane bez określonego limitu. Jednak odstrzał może być prowadzony tylko przez ludzi posiadających licencje myśliwskie. Generalnie regulacje te zależą od określonego czasu i miejsca gdzie są przeprowadzane. Nadrzędnym celem jest ochrona endemicznych gatunków z rodziny łososiowatych, jak również innych wrażliwych gatunków ryb, zapobieganie zakładaniu nowych kolonii kormoranów wzdłuż brzegów małych rzek i ograniczenie w wywieraniu presji na populacje ryb. Belgia - każdy region kraju ma odrębne regulacje. Z uwagi, iż rybactwo stanowi ważną gałąź gospodarki to wszystkie szkody jakie są ponoszone na skutek drapieżnictwa ze strony kormoranów są rekompensowane finansowo. General Inspektor of the Division of Nature and Forest może wydać specjalne pozwolenia na odstrzał ptaków tylko jeżeli ich ilość ma negatywne oddziaływanie na zasoby rybackie. Ilość wydawanych pozwoleń jest ściśle regulowana ilością odstrzelonych ptaków. Chorwacja - kormoran jest gatunkiem chronionym, ale jego odstrzał jest dozwolony na terenie farm rybackich. Również farmy rybackie mogą występować o odszkodowanie za szkody wyrządzone przez kormorany, ale ich uzyskanie jest bardzo trudne. Dania - w 2002 roku opracowano the Danish Kormoran Management Plans, w którym dozwolone jest posługiwanie się następującymi instrumentami: - eksperymentalny połów, - ograniczenie presji drapieżniczej na populacje ryb łososiowatych, - oliwienie jaj w koloniach na wodach państwowych i prywatnych terenach, - przeciwdziałanie zakładaniu kolejnych kolonii, - prawo do odstrzału z odległości 1000 m od rybackich narzędzi połowowych poza okresem lęgowym, - pozwolenie na straszenie kormoranów poza terenami leśnymi. Estonia - kormorany są na liście ptaków na które można polować i ich odstrzał jest dozwolony od 1 sierpnia do 30 listopada. Rocznie odstrzelonych jest około 100 – 150 osobników. Kiedy kormorany powodują znaczne szkody w rybactwie lub uszkadzają sieci rybackie lokalne władze ochrony środowiska mogą wydać pozwolenie na odstrzał, ale takie pozwolenia wydawane są rzadko. Praktycznie wszystkie lęgowe kolonie kormoranów w Estonii znajdują na obszarach Natura 2000. Finlandia - kormorany są gatunkiem chronionym zgodnie z ustawodawstwem EU. Minister Ochrony Środowiska jest odpowiedzialny za plan zarządzania populacją kormoranów i w przypadku znaczny szkód w rybactwie poniesionych na skutek działalności kormoranów może wydawać pozwolenia na straszenie lub odstrzał ptaków. Rocznie jest odstrzeliwanych około 53 osobników. Gospodarstwa rybackie i leśnictwo może otrzymywać rekompensatę za poniesione szkody. Francja - w latach 1981 -1992 kormoran był gatunkiem całkowicie chronionym. Jednak w związku ze znacznymi szkodami na farmach rybackich pozwolono na straszenie ptaków na terenie farm, jak również ich odstrzał o ile inne metody nie przynoszą oczekiwanych efektów. W związku z narastającymi protestami ze strony rybaków oraz wędkarzy od 1998 roku zezwolono na większy odstrzał ptaków przez myśliwych i rybaków. Niemcy - gatunek ten jest prawnie chroniony, niemniej jednak w celu uniknięcia strat ekonomicznych w rybactwie oraz ochrony zagrożonych populacji ryb dozwolone są odstępstwa. Poszczególne landy wprowadziły swoje odrębne regulacje prawne. Straty ponoszone na otwartych akwenach nie są rekompensowane, ale za straty ponoszone na terenie stawów wypłacane są rekompensaty finansowe. Węgry - niepokojenie i odstrzał osobników na stawach i naturalnych zbiornikach jest dozwolone po uzyskaniu zgody regionalnych władz zajmujących się ochroną środowiska i regionalnych władz łowieckich. Odstrzał może być przeprowadzony tylko przez osoby posiadające licencje łowieckie. Na podstawie obowiązujących przepisów można domagać się rekompensaty za szkody wyrządzone przez kormorany. Irlandia - całkowita ochrona gatunkowa. Kormorany mogą być niepokojone lub odstrzeliwane tylko w oparciu o udzielenie specjalnych licencji i tylko wyłącznie w wyjątkowych sytuacjach. Pozwolenia na odstrzał wydają lokalne władze. Rocznie odstrzeliwanych jest ok. 150 osobników. Nie ma rekompensat za poniesienie ewentualnych szkód wyrządzonych przez kormorany. Litwa - kormorany nie znajdują się na liście gatunków do których nie można strzelać. Lista chronionych gatunków zgodnie z dokumentem „Hunting regulations” obejmuje tylko te gatunki ptaków które zawarte są w Aneksie II/1 i Aneksie II/2 dyrektywy ptasiej. Pozwolenie na odstrzał kormoranów wydawane są przez Nature Protection Board działającym przy Ministrze Środowiska. Przewiduje się rekompensaty poniesione na skutek szkód wyrządzonych przez ptaki, jednak nie zostały one jeszcze uruchomione. Holandia - gatunek ten chroniony jest poprzez krajowe akty prawne oraz dyrektywę ptasią i siedliskowa. Redukcja wielkości populacji poprzez polowanie i niszczenie gniazd albo jaj nie jest dozwolone. Jak dotąd nie przewidziano środków finansowych dla rybaków i hodowców za straty spowodowane szkodliwym działaniem kormoranów. Norwegia - gatunek kormorana włączony jest do narodowego programu monitorującego ptaki morskie. Sezon polowania regulowany jest raz na 5 lat. Regulacje polowań oparte są na wynikach programu monitorującego. Obecnie regulacje prawne pozwalają na odstrzał młodych osobników od 1 października do 30 listopada w wyznaczonych rejonach. Na pozostałym obszarze Norwegii dozwolone jest polowanie równocześnie na osobniki młode i dorosłe w tym samym terminie. Nie ma limitów na odstrzał. Kormorany powodujące szkody ekonomiczne mogą być odstrzeliwane, po uzyskaniu zgody lokalnych władz. Podczas sezonu rozrodczego generalnie zakazane jest niepokojenie kolonii kormoranów. Wiele z nich usytuowanych jest obszarach specjalnie chronionych lub na terenach rezerwatów. Nie przewiduje się rekompensaty za szkody wyrządzone przez kormorany. Szwecja - prowadzona jest regularna kontrola liczebności populacji. W ostatnich 10 latach redukcja prowadzona była poprzez odstrzał tych ptaków, przekłuwania ich jaj, niszczenia potencjalnych miejsc ich rozwoju. W ostatnich latach odstrzeliwanych jest około 5 tys. ptaków rocznie oraz niszczone jest ponad 10 tys. jaj podczas jednego sezonu lęgowego. Akcje te prowadzone są na żądanie rybaków, jak również przedstawicieli innych gałęzi gospodarki. Rumunia - kormoran nie podlega szczególnej ochronie, jednakże wszystkie ptaki podlegają ochronie jeżeli znajdują się na obszarze Natura 2000 i gdzie występują i gniazdują inne gatunki chronionych ptaków. Sezon polowań trwa od 1 września do 28 lutego. Europejski Fundusz Rybacki ma pokrywać 45% poniesionych kosztów inwestycji w celu: - ochrony akwakultury przez drapieżnymi ptakami; - rekompensaty maksymalnie przez okres 2 lat w związku z ustanowieniem obszarów Natura 2000 na terenach stawów. Brak informacji na temat rekompensat za szkody poniesione obecnością kormorana. Słowacja - ochrona regulowana jest poprzez krajowe akty prawne i na ich podstawie Minister Ochrony Środowiska może wydać zgodę na odstrzał ptaków. Kormorany chronione są całorocznie za wyjątkiem stawów produkujących materiał zarybieniowy i łowisk wędkarskich, gdzie dozwolone są polowania na ten gatunek cały rok. Na innych stawach hodowlanych można polować od 1 sierpnia do 30 listopada. Polowanie na otwartych akwenach dozwolone jest po uzyskaniu zgody Ministerstwa Środowiska w uzgodnieniu z Ministrem Rolnictwa. Możliwość otrzymania rekompensaty za straty w akwakulturze – szkody muszą być poparte szczegółowymi ekspertyzami. Szwajcaria - kormorany mogą być odstrzeliwane od początku września aż do końca stycznia, a także dodatkowe odstrzały mogą być przeprowadzone przez lokalne władze łowieckie. Liczba odstrzelonych kormoranów w ciągu danego roku kształtuje się na poziomie 1000 osobników. Wszystkie czynności ograniczające wielkość populacji kormoranów przypisane są do ściśle określonego obszaru. Szwajcarski plan zarządzania wielkością populacji kormoranów jest oparty na dwóch wytycznych: - zapobieganie gniazdowania kormoranów wzdłuż brzegów rzek oraz jezior do 50 ha, - zakaz prowadzenia czynności regulujących wielkość populacji na (i wokół) wielkich jeziorach oraz spiętrzonych rzekach. Szwajcaria nie przewiduje rekompensat za szkody poniesione przez rybaków w wyniku presji kormoranów. Wielka Brytania - kormorany są prawnie chronione, jednak w celu przeciwdziałania poważnym szkodom rybackim mogą być wydawane pozwolenia na odstrzał określonej liczby ptaków. Nie są wymagane pozwolenia na odstraszanie kormoranów. Nie przewiduje się żadnych finansowych rekompensat z tytułu szkodliwej działalności kormoranów. Izrael - do niedawna w celu zahamowania wzrostu populacji kormorana stosowano m.in. odstraszanie materiałami pirotechnicznymi, działkami gazowymi, lustrami, a także zezwalano na odstrzał do 6 osobników dziennie na każdej farmie w okresie od października do marca, jednak żadna z tych metod nie była dość skuteczna. W chwili obecnej realizowany jest także, wraz z Ukrainą, program eksperymentalny mający na celu próbę limitowania gniazd kormoranów w południowej części Ukrainy różnymi metodami. Odstrzał kormoranów w niektórych państwach leżących nad Morzem Bałtyckim Wielkość odstrzału kormoranów w: Danii, Szwecji, Niemczech, Estonii i na Litwie w latach 1993-2008 Podsumowanie Na podstawie uzyskanych wyników wielu badań stwierdzono, że oddziaływanie populacji kormorana na ekosystemy wodne Pomorza Zachodniego należy uznać za wielopłaszczyznowe. Za pozytywne z punktu widzenia ekologicznego i gospodarczego można uznać eliminowanie przez ptaki drobnych ryb karpiowatych i okoniowatych jak: drobna płoć, ukleja, krąp, i jazgarz. Gatunki te przyczyniają się do przyspieszania tempa eutrofizacji zbiorników, a ich odławianie przy użyciu metod rybackich jest mało skuteczne. Nie stanowią one także obiektu zainteresowania wędkarzy, ani rybaków. Za zdecydowanie niekorzystne dla wód należy uznać wyjadanie przez kormorany ryb szlachetnych, a szczególnie ryb drapieżnych bez względu na ich wielkość. Trudno określić, czy ofiarami kormoranów stają się ryby pochodzące z zarybień. Szczególnie podatne na presję kormoranów mogą być gatunki takie jak węgorz obsadowy, kroczek lina, a także narybek jesienny szczupaka i sandacza. W chwili obecnej brak jest skutecznych środków pozwalających na redukcję liczebności kormoranów do poziomu, przy którym ich oddziaływanie na ekosystem zbiornika byłoby najmniej niekorzystne. Skład pokarmu kormoranów jest dyskusyjny i powinien zostać lepiej zbadany zwłaszcza w obrębie stawów hodowlanych. Badania przeprowadzone w strefie przybrzeżnej Bałtyku nie biorą pod uwagę dostępności pokarmu na danym obszarze i wybiórczości pokarmowej, która może mieć miejsce w przypadku stawów hodowlanych, czy łowisk specjalnych ukierunkowanych na szlachetne i pożądane gatunki ryb. W przypadku stawów hodowlanych kormorany prawdopodobnie polują na pokarm, który jest w danej chwili najłatwiej dostępny i najbardziej opłacalny pod względem energetycznym, dlatego ich łupem mogą padać najczęściej karpie i liny. W świetle powyższego Minister Środowiska powinien w najbliższym czasie doprowadzić do powstania strategii gospodarowania populacją kormorana czarnego w Polsce. Obecnie nie są dokładnie znane: ani stan populacji tego gatunku w naszym kraju, ani trendy liczebności. Nie są również znane straty powodowane przez kormorany w gospodarstwach rybackich położonych na terenie całej Polski, znane są jedynie dane z niektórych rejonów pobrzeża Bałtyku i częściowo Mazur. Dopiero opracowanie takiej strategii umożliwi ewentualne rozważenie zmiany statusu ochronnego tego gatunku, oszacowanie rzeczywistych strat powodowanych w gospodarstwach rybackich, opracowanie metod zapobiegania tym stratom oraz ewentualnej redukcji liczebności populacji tego gatunku. Po opracowaniu odpowiedniej metodologii szacowania strat, rozważone powinno zostać dodanie kormorana czarnego do listy zwierząt wymienionych w art. 126 ustawy o ochronie przyrody, zgodnie z którym Skarb Państwa odpowiada za szkody wyrządzane przez żubry, wilki, rysie, niedźwiedzie i bobry w gospodarstwach rolnych, leśnych i rybackich. Dziękuję za uwagę
