Notatki z lekcji Wos

NAJWAŻNIEJSZE TREŚCI WIEDZY O SPOŁECZEŃSTWIE – POD KĄTEM EGZAMINU GIMNAZJALNEGO kl. II
1. Osoby, które mają wspólne zainteresowania i wyznają podobne wartości, tworzą trwałe zbiorowości, czyli grupy społeczne. W ich skład
wchodzą np. przyjaciele czy uczniowie klasy szkolnej.
Grupy dzielimy ze względu na ich liczebność (grupy małe lub duże), rodzaj członkostwa (grupy formalne i nieformalne), rodzaj więzi
łączących ludzi tworzących daną zbiorowość (grupy pierwotne bądź wtórne) oraz ze względu na trwałość (grupy trwałe albo krótkotrwałe).
Podstawową grupą społeczna jest rodzina. Stanowi ona przykład grupy małej, pierwotnej, nieformalnej i trwałej. Wyróżnia się rodzinę
dwupokoleniową, składającą się z rodziców i dzieci, a także rodzinę wielopokoleniową, którą tworzą rodzice, ich potomstwo oraz np.
dziadkowie.
liczebność
Grupy małe:
• rodzina,
• drużyna sportowa.
Grupy duże:
• mieszkańcy miasta,
Podział grup społecznych ze względu na:
rodzaj więzi
rodzaj członkostwa
Grupy wtórne:
Grupy formalne:
• wielbiciele zespołu
• uczniowie tej samej szkoły,
muzycznego,
• związek wędkarski.
Grupy pierwotne:
Grupy nieformalne:
• mieszkańcy danej miejscowości,
• zespół muzyczny
trwałość
Grupy trwałe:
• organizacja religijna,
• partia polityczna.
Grupy krótkotrwałe:
• osoby przebywające
w kawiarni,
2. Sprzeczność, której przyczyną jest różnica poglądów między osobami reprezentującymi odmienne wartości i postawy, nazywamy
konfliktem. Istnieją różne sposoby zachowania się w sytuacjach konfliktowych. Należą do nich: uleganie, rywalizacja, unikanie konfliktu,
dążenie do wspólnego rozwiązania problemu oraz dążenie do kompromisu. Niektóre spory rozstrzyga osoba niebędąca zwolennikiem żadnej ze
stron, czyli arbiter (mediator).
3. Powszechnie uznawane zasady i wzorce zachowań określa się jako normy społeczne. Ich zadaniem jest zapewnienie ładu w funkcjonowaniu
zbiorowości oraz ochrona ważnych dla każdego człowieka wartości. Członkowie społeczeństwa mają obowiązek przestrzegania norm prawnych.
Nieuznawanie pozostałych zasad nie podlega karom. Wybór norm moralnych, religijnych czy obyczajowych zależy od indywidualnej decyzji
danej osoby.
Jedną z norm obyczajowych jest tolerancja, która polega na poszanowaniu cudzych poglądów, uczuć, zachowań czy wyglądu. Nieuznawanie
odmiennych przekonań i upodobań określa się jako nietolerancję. Zjawisko to jest zazwyczaj krzywdzące dla osób lub grup społecznych,
których dotyczy. Wyróżniamy m.in. nietolerancję rasową, religijną, polityczną i narodowościową. Z przejawami nietolerancji można spotkać się
również w szkole.
formalne
prawne
NORMY SPOŁECZNE
religijne
nieformalne
obyczajowe
moralne
4. Osobę mówiącą określa się jako nadawcę, a osobę słuchająca – jako odbiorcę. Przekazywanie informacji odbywa się na dwa sposoby:
werbalnie – za pomocą słów (ustnie i pisemnie) – oraz niewerbalnie, poprzez mowę ciała, czyli m.in. postawę, gesty, mimikę i ton głosu.
Ważnym sposobami porozumiewania się są dyskusja i debata. Dyskusja to wymiana poglądów popartych odpowiednio dobranymi
argumentami. Muszą wziąć w niej udział co najmniej dwie osoby. Odmianą dyskusji jest debata. Jej uczestnicy występują w określonej
kolejności. Nad przebiegiem rozmowy czuwa wyznaczona osoba.
5. Społecznością nazywa się wspólnotę ludzi, których łączą: miejsce zamieszkania, podobne potrzeby i cele, tradycja oraz zbliżone warunki
życia. Ze względu na wielkość terytorium zamieszkiwanego przez daną zbiorowość wyróżniamy społeczność lokalną, regionalną, krajową,
kontynentalną i światową. Społeczność lokalną tworzą np. mieszkańcy danej wsi lub dzielnicy miasta.
Aby realizować różne potrzeby lokalnych społeczności, ich członkowie zakładają lokalne organizacje i stowarzyszenia. Instytucje te
zajmują się m.in. rozwijaniem turystki, edukacji i życia kulturalnego.
Do potrzeb członków lokalnych społeczności zalicza się potrzeby naturalne, potrzebę bezpieczeństwa, przynależności, uznania i szacunku,
samorealizacji oraz potrzeby duchowe.
6. Ojczyzna to miejsce, z którym człowiek odczuwa szczególnie bliski związek. Najczęściej jest to kraj urodzenia i zamieszkania danej osoby
bądź miejsce, skąd pochodzą jej przodkowie. Wielu ludzi jest także związanych emocjonalnie z najbliższym otoczeniem, np. konkretną
miejscowością, wsią czy dzielnicą. Takie miejsca są dla nich małą ojczyzną, określaną też jako ojczyzna lokalna.
Patriotyzmem nazywamy postawę charakteryzującą się poczuciem odpowiedzialności za ojczyznę oraz gotowością do poświęcenia dla
dobra kraju oraz symboli narodowych i poszanowania obowiązujących w nim praw.
Miłości do własnego państwa powinien towarzyszyć także szacunek dla innych nacji. Istnieją jednak osoby, które uważają, że interesowi
ojczyzny należy podporządkować dobro wszystkich obywateli i że może rozwijać się ona kosztem innych narodów. Ludzie ci nie wykazują się
patriotyzmem, lecz są nacjonalistami.
Skrajną formę nacjonalizmu określa się mianem szowinizmu. Postawa ta wyraża się m.in.
w pogardzie i nienawiści do innych nacji.
Z kolei kosmopolityzm polega na odrzuceniu więzi z własnym narodem i traktowaniu całego świata jako jednej wielkiej ojczyzny.
7. Mniejszością narodową nazywamy grupę o narodowości innej niż ludność dominująca na terenie danego państwa. Jej przedstawiciele
najczęściej dbają o zachowanie własnych zwyczajów, kultury, języka oraz tradycji, czyli tożsamości narodowej. W Polsce występuje m.in.
mniejszość niemiecka, ukraińska i białoruska.
Mniejszości etniczne, choć wyróżniają się charakterystycznymi zwyczajami lub odmiennym językiem, tworzą jeden naród z resztą
mieszkańców kraju. W Polsce zaliczamy do nich m.in. Kaszubów, Łemków oraz Tatarów.
Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce mają zagwarantowane m.in. prawo do zachowania oraz rozwijania swojej tradycji i kultury, a
także do posługiwania się własnym językiem i wyznawania dowolnej religii.
Polonię tworzą członkowie narodu polskiego mieszkający poza granicami Polski i dbający o zachowanie tożsamości narodowej. Najczęściej są
to emigranci, którzy opuścili ojczyznę, np. z przyczyn ekonomicznych czy politycznych, lub ich potomkowie. Starają się jednak utrzymać
kontakt z państwem, w którym się urodzili i czują się Polakami.
8. Naród to zorganizowana zbiorowość, której członków łączą wspólne dzieje, pochodzenie, kultura, a także przywiązanie do podobnej tradycji.
Osoby tworzące daną nację posługują się zazwyczaj tym samym językiem. Przedstawiciele narodu mają zwykle świadomość istniejących
między nimi więzi, czyli poczucie tożsamości narodowej. Członków tej wspólnoty łączy również dziedzictwo narodowe. Składają się na nie
m.in. najważniejsze dzieła sztuki, utwory literackie, zabytki i obyczaje.
Polskie symbole narodowe to: biało-czerwona flaga, godło (biały orzeł w koronie na czerwonym tle) oraz hymn („Mazurek Dąbrowskiego”).
Są one obecne zawsze podczas obchodów polskich świąt narodowych: rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja oraz święta odzyskania
niepodległości (11 listopada).
9. Zorganizowaną zbiorowość ludzi mającą własne instytucje i funkcjonującą na obszarze danego państwa nazywamy społeczeństwem. Tworzy
ono określony system wartości.
Klasy społeczne tworzą obywatele o zbliżonym poziomie wykształcenia, podobnym zawodzie i statusie materialnym. Wyróżnia się trzy klasy
społeczne: wyższą, średnią oraz niższą.
10. Polskie społeczeństwo liczy około 38 milionów obywateli. Przeważa w nim ludność miejska. W Polsce, podobnie jak w innych państwach
europejskich, społeczeństwo się starzeje. Oznacza to, że liczba rodzących się dzieci jest niższa niż liczba osób umierających. Po 1989 r. w
naszym kraju coraz więcej ludzi zdobywało średnie i wyższe wykształcenie.
11. Państwo to oddzielone granicami terytorium zamieszkiwane przez trwałą wspólnotę ludzi. Zbiorowość ta (społeczeństwo) podporządkowana
jest władzy, którą cechuje niezależność od innych krajów.
Państwo unitarne charakteryzuje się wewnętrzną jednolitością. Oznacza to, że całe jego terytorium podlega takiemu samemu prawu oraz
władzy centralnej. Natomiast państwo federacyjne składa się z autonomicznych regionów posiadających własne prawo oraz władze.
Każde państwo ma własne terytorium, podlegające władzy. Charakteryzuje się ponadto suwerennością (niezależnością). Jego cechą jest także
przymusowość. Oznacza ona stosowanie środków prawnych, które skłaniają obywateli do podporządkowania się istniejącym przepisom.
Obywatelstwo potwierdza przynależność człowieka do konkretnego państwa. Osoba posiadająca obywatelstwo danego kraju ma określone
prawa i obowiązki.
12. Społeczeństwo obywatelskie angażuje się w sprawy wspólnoty, np. społeczności lokalnej, aktywnie uczestniczy w życiu zbiorowości i
działa dla jej dobra. Inicjatywami obywatelskimi na rzecz społeczności lokalnej są np. starania o wprowadzenie ograniczenia prędkości w
najbliższej okolicy, budowa placu zabaw czy ścieżek rowerowych.
Obywatelskie
nieposłuszeństwo
polega
na
świadomym
naruszeniu
prawa
uznawanego
za
niesprawiedliwe
13. Współcześnie wyodrębnia się trzy podstawowe ustroje polityczne: demokrację, autorytaryzm i totalitaryzm. W państwach
demokratycznych społeczeństwo posiada
liczne prawa i wolności. Natomiast władze krajów autorytarnych ograniczają swobody obywateli i nie dopuszczają ich do realnego udziału w
rządach. W totalitaryzmie prawa mieszkańców kraju są jeszcze mniejsze, a państwo kontroluje wszystkie dziedziny życia. W ustroju tym nie
istnieje wolność słowa, a środki masowego przekazu całkowicie podlegają rządzącym.
Wyróżnia się dwa podstawowe sposoby sprawowania władzy w państwie: monarchię i republikę. W pierwszej formie rządów dożywotnią
władzę posiada monarcha, np. król lub sułtan. Z kolei w republice najważniejsze organy władzy – prezydent, parlament – są wybierane przez
obywateli.
14. Demokracja to ustrój polityczny, w którym władza należy do społeczeństwa zamieszkującego dane państwo. W demokratycznym kraju
wszyscy obywatele – niezależnie od płci, pochodzenia czy majątku – mogą uczestniczyć w wyborach. Ponadto mają zagwarantowane liczne
swobody. Dzielą się one na prawa osobiste (np. prawo do bezstronnego sądu), prawa i wolności polityczne (m.in. wolność zrzeszania się), a
także prawa i wolności socjalne, ekonomiczne i kulturalne (np. prawo do ochrony zdrowia).
Kolebką demokracji są starożytne Ateny. Prawo do decydowania o losach państwa ateńskiego mieli wyłącznie mężczyźni będący
pełnoprawnymi obywatelami polis.
Wyróżnia się dwa rodzaje demokracji: pośrednią i bezpośrednią. W demokracji pośredniej obywatele mają wpływ na rządy dzięki
możliwości uczestniczenia w wyborach. Wybierają w nich swoich przedstawicieli do parlamentu i władz samorządowych, którzy decydują w
sprawach dotyczących państwa. Z kolei w demokracji bezpośredniej mieszkańcy danego kraju osobiście podejmują decyzję o przyjęciu
określonego rozwiązania, np. w referendum czy plebiscycie.
W państwach najczęściej występuje demokracja pośrednia. Demokracja bezpośrednia jest wykorzystywana zazwyczaj tylko podczas
podejmowania decyzji szczególnie ważnych dla państwa. Taka forma ustroju demokratycznego istnieje np. w Szwajcarii.
15. Ustrój demokratyczny występuje w większości rozwiniętych państw. Ma on zarówno swoich zwolenników, jak i przeciwników. Do zalet
demokracji zalicza się istnienie wielu swobód obywatelskich zapewniających społeczeństwu udział w sprawowaniu władzy.
Krytycy demokracji uważają, że nie wszystkie decyzje powinny być podejmowane przez obywateli, przede wszystkim ze względu na dużą
ilość czasu, jakiego wymaga ten sposób przyjmowania rozwiązań. Przygotowanie i przeprowadzenie referendum
trwa długo. Krytycy demokracji twierdzą ponadto, że społeczeństwo nie może rozstrzygnąć zagadnień łączących kwestie porządku społecznego
z przekonaniami
religijnymi, takich jak kara śmierci czy prawo do przerywania ciąży.
W demokracji większościowej decyzje podejmuje większa część społeczeństwa. Może wówczas okazać się, że przyjęte postanowienia nie
uwzględniają niektórych praw mniejszości lub nawet je łamią. W demokracji konstytucyjnej przywileje wszystkich obywateli zapisane są w
konstytucji i innych aktach prawnych. Dzięki temu niemożliwe jest uchwalenie przez większość przepisów, które naruszałyby prawa
innych mieszkańców kraju.
16. Państwo demokratyczne nie jest wolne od wad. Występują w nim różne patologie. Zalicza się do nich korupcję, biurokratyzację oraz
centralizację.
Korupcja polega na wykorzystywaniu posiadanej władzy do uzyskiwania prywatnych korzyści. Takie metody mogą być również stosowane
przez firmy, które chcą np. zapewnić sobie wygraną w przetargu. Korupcji dopuszczają się także obywatele, gdy np. wręczają pieniądze, aby
uniknąć mandatu.
Biurokratyzacja oznacza nadmierne zwiększanie liczby urzędników i ich kompetencji oraz wprowadzanie zbyt wielu procedur prawnych.
Jako centralizację określa się proces przejmowania przez najwyższe władze uprawnień do podejmowania decyzji i jednoczesne odbieranie
kompetencji władzom lokalnym. W wyniku tego obywatele nie mają wpływu na przyjmowane rozwiązania.
17. Organizacje pozarządowe to niezależne od władz państwowych instytucje podejmujące działania na rzecz społeczności lokalnej lub całego
Społeczeństwa. Ze względu na różnice w funkcjonowaniu dzieli się je na fundacje i stowarzyszenia.
Wolontariuszami nazywamy ludzi działających bezinteresownie (bez wynagrodzenia) na rzecz osób potrzebujących pomocy. Biorą oni udział
np. w przedsięwzięciach podejmowanych przez fundacje i stowarzyszenia.
18. Jako gospodarkę określa się wszystkie działania związane z wytwarzaniem dóbr i świadczeniem usług w danym państwie. Do jej
najważniejszych działów należą przemysł, usługi oraz rolnictwo. Wszystkie dziedziny gospodarki są ze sobą powiązane, dzięki czemu może
ona prawidłowo funkcjonować. Rozróżnia się dwa podstawowe systemy gospodarcze. W gospodarce centralnie planowanej produkcja
przemysłowa i rolna oraz świadczenie usług są ściśle kontrolowane przez władze. Większość przedsiębiorstw należy do państwa. Taki typ
organizacji życia ekonomicznego istniał w PRL-u. Funkcjonowanie gospodarki wolnorynkowej jest natomiast uzależnione wyłącznie od
zapotrzebowania na dany towar lub usługę. Dlatego wytwarza się jedynie produkty, których oczekują klienci. W tym typie gospodarki dominuje
własność prywatna.
Jako popyt określa się zapotrzebowanie klientów na konkretny towar bądź usługę. Natomiast podaż to ilość towaru wytworzonego i
dostarczonego na rynek przez producentów.
O konkurencji mówi się, gdy dostarczaniem danego produktu lub świadczeniem określonej usługi zajmuje się wiele przedsiębiorstw. Walczą
one wówczas o przychylność klientów. Sytuacja taka jest korzystna dla konsumentów.
Natomiast monopol występuje wtedy, gdy na rynku istnieje tylko jeden dostawca danego produktu bądź usługi. Nie musi on w związku z tym
zabiegać o klientów i może dowolnie ustalać cenę towaru.
19. Gospodarstwo domowe tworzą osoby mieszkające razem i dysponujące wspólnymi pieniędzmi. Gospodarstwa dzielimy na indywidualne,
np. małżeństwo z dziećmi, i zbiorowe, w których skład wchodzą m.in. mieszkańcy internatu lub koszar wojskowych. Wszystkie dochody i
wydatki gospodarstwa domowego tworzą budżet domowy. Jeżeli kwota otrzymana po zsumowaniu tych liczb jest dodatnia, oznacza to, że
gospodarstwo ma nadwyżkę budżetową. Gdy otrzymamy wynik ujemny, powstanie „dziura budżetowa”. W przypadku odmowy przyjęcia
reklamacji przez sprzedawcę można skorzystać z pomocy Miejskiego lub Powiatowego Rzecznika Konsumentów. Instytucje te zajmują się
ochroną praw konsumenta.
20. Dany kraj, aby sprawnie funkcjonować i spełniać obowiązki wobec obywateli, musi posiadać odpowiednie fundusze. Pochodzą one z
podatków, czyli obowiązkowych świadczeń pieniężnych na rzecz państwa. Każdemu obywatelowi Polski płacącemu podatki nadawany jest
numer identyfikacji podatkowej (NIP).
W Polsce istnieje m.in. podatek dochodowy od osób fizycznych (PIT), podatek dochodowy od firm (CIT) oraz podatek od towarów i usług
(VAT). Świadczenia te są głównym źródłem dochodów budżetu państwa. Określa się tak wszystkie dochody i wydatki danego kraju. W Polsce
przygotowaniem budżetu zajmuje się rząd, natomiast akceptuje go parlament.
Wysokość płaconego podatku oblicza się, wypełniając zeznanie podatkowe. W Polsce obowiązują dwie stawki podatkowe: 18% i 32%. Są
one zależne od wysokości uzyskiwanych dochodów.
VAT
dotacje, m.in. na oświatę i służbę zdrowia
akcyza
PIT
CIT
inne
emerytury, renty, zasiłki
BUDŻET
PAŃSTWA
wydatki na administrację
obsługa długu (odsetki od pożyczek)
21. Każde państwo posiada walutę, w której rozlicza się wszelkie płatności na jego terenie. W Polsce jest nią złoty, dzielący się na 100 groszy.
Emisją złotego zajmuje się bank centralny – Narodowy Bank Polski. Do jego podstawowych zadań należą: prowadzenie polityki pieniężnej
Polski, sprawowanie nadzoru nad działalnością banków prywatnych oraz obsługa bankowa budżetu państwa. Instytucja ta jest niezależna od
władz. Obsługą finansową obywateli bankową obywateli i przedsiębiorstw zajmują się banki prywatne, które oferują m.in. prowadzenie konta
osobistego lub firmowego. Na rachunek bankowy wpływa np. comiesięczna pensja danej osoby. Można też przelać z niego pieniądze na inne
konto, np. podczas dokonywania zakupu w sklepie internetowym. Instytucje te udzielają również kredytów i umożliwiają inwestowanie
oszczędności, np. poprzez założenie lokaty bankowej.
22. Handel na dużą skalę odbywa się w miejscach zwanych giełdami. Wyróżnia się ich dwa podstawowe rodzaje: giełdy towarowe, na których
sprzedaje się towary, takie jak ropa, zboże czy mięso, oraz giełdy papierów wartościowych. Dokonywane tam transakcje dotyczą akcji i
obligacji. Jako akcje określa się papiery wartościowe, po których nabyciu dana osoba staje się współwłaścicielem firmy i ma prawo do udziału
w przyszłych zyskach przedsiębiorstwa. Obligacjami nazywa się papiery wartościowe, których wystawca stwierdza, że nabywca pożyczył mu
pieniądze i zobowiązuje się do ich zwrotu wraz z ustalonymi odsetkami po określonym czasie.
23. Gospodarka stale ulega zmianom. W okresie ożywienia gospodarczego następuje rozwój ekonomiczny oraz wzrost płac i dochodów
budżetu państwa. Rośnie także produkcja i zwiększa się liczba miejsc pracy. W czasie kryzysu gospodarczego zmniejsza się produkcja, wzrasta
bezrobocie oraz spadają dochody państwa.
Z kryzysem gospodarczym wiąże się m.in. inflacja. Prowadzi do wzrostu cen dóbr i usług oraz do spadku wartości pieniądza – za tę samą kwotę
można kupić mniej towaru niż wcześniej.
Do oceny stanu gospodarki państwa służy wskaźnik ekonomiczny – produkt krajowy brutto (PKB). Jest to wartość wszystkich dóbr i usług
wytworzonych w danym kraju pomniejszona o wartość dóbr i usług zużytych do ich produkcji. Porównując wartość PKB z kolejnych lat, można
ocenić, czy gospodarka rozwija się czy też zwalnia.
Produkt krajowy brutto na osobę (PKB na osobę) to wartość PKB podzielona przez liczbę mieszkańców danego kraju. Wskaźnik ten
umożliwia dokonanie dokładniejszej oceny stanu gospodarki państwa