CHRZEŚCIJAŃSTWO STAROŻYTNE
advertisement
MAGA OPRACOWANIE - MADZIALENKI CHRZEŚCIJAŃSTWO STAROŻYTNE 1. Pojęcia kluczowe BIBLIA, Pismo Święte, zbiór ksiąg świętych w chrześcijaństwie i judaizmie; w judaizmie Biblia (Biblia hebrajska) liczy 39 ksiąg, w chrześcijaństwie składa się ze Starego Testamentu (w protestantyzmie tożsamego z Biblią hebrajską, a w katolicyzmie i chrześcijaństwie wsch. poszerzonego o księgi greckie) i Nowego Testamentu. Podział. Katolickie wydania Biblii obejmują 73 księgi (46 Starego Testamentu i 27 Nowego Testamentu), protest. — 66 (39 i 27), Biblia hebrajska uznawana w judaizmie liczy 39 ksiąg. Księgi Starego Testamentu wg kolejności w wydaniach katol. to: księgi zw. historycznymi: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa (Pięcioksiąg czyli Prawo), Jozuego, Sędziów, Rut, 1. i 2. Samuela, 1. i 2. Królewska, 1. i 2. Kronik, Ezdrasza, Nehemiasza, Tobiasza, Judyty, Estery, 1. i 2. Machabejska; księgi dydaktyczne: Hioba, Psalmów, Przysłów, Koheleta, Pieśń nad Pieśniami, Mądrości, Syracha; księgi prorockie — proroków większych: Izajasza, Jeremiasza z Lamentacjami i Baruchem, Ezechiela, Daniela i 12 proroków mniejszych: Ozeasza, Joela, Amosa, Abdiasza, Jonasza, Micheasza, Nahuma, Habakuka, Sofoniasza, Aggeusza, Zachariasza, Malachiasza; Nowy Testament zawiera 4 Ewangelie: Mateusza, Marka, Łukasza i Jana, Dzieje Apostolskie, listy św. Pawła, List do Hebrajczyków, listy powszechne, Apokalipsę św. Jana. Tytuły ksiąg bibl. pochodzą z reguły od tłumaczy lub kopistów, osoby wskazane w tytule nie muszą być autorami; rękopisy bibl. dzieliły zwykle tekst na perykopy, od XVI w. w wydaniach drukowanych stosuje się umowny podział na krótkie, numerowane rozdziały i wiersze (wersety), wyróżniając perykopy śródtytułami. Teksty oryginalne. Z 46 ksiąg Starego Testamentu 39 zostało napisanych w języku hebr. (z fragmentami aram.), 7 pozostałych zaś zachowało się w języku gr. (deuterokanoniczne księgi). Cały Nowy Testament powstał w języku greckim. Najstarsze fragmenty Starego Testamentu mogły być zapisane już ok. X w. p.n.e., ale większość ksiąg powstała w V–II w. p.n.e. Nowy Testament niemal w całości powstał w 2. poł. I w. Księgi bibl. są znane z odpisów późniejszych niż oryginały. Przekłady. Starożytne: Starego Testamentu w języku gr. ( Septuaginta), Starego Testamentu w języku aram. (targumy), chrześc. przekłady łac. (Vetus Latina, Wulgata) oraz przekłady na języki: syr. (Peszitta), koptyjski, etiopski, orm., gocki, arab., starosłowiański. Nowożytne: reformacja zapoczątkowała falę nowych przekładów na języki nar. (choć istniały one już wcześniej, np. J. Wycliff); najbardziej są znane przekłady M. Lutra na język niem. I Biblia Króla Jakuba w jęz. ang.; przekłady protest. były dokonywane z języków oryginalnych, natomiast przekłady katol. z Wulgaty. W czasach współcz. tłumacze opierają się na tekstach oryginalnych, ustalonych przez nowe wyd. krytyczne Biblii; przekłady Biblii są najczęściej pracą zbiorową, nierzadko międzywyznaniową (przekłady ekumeniczne). Obecnie Biblia jest przełożona na niemal wszystkie języki świata, a jej rozpowszechnianie jest popierane przez wszystkie Kościoły chrześcijańskie. Biblia jako księga religijna. Biblia zawiera zasadnicze prawdy wiary chrześc.: o Bogu, Jezusie Chrystusie, Duchu Świętym, stworzeniu świata i człowieka, naturze człowieka, grzechu, zbawieniu, działaniu Boga w historii, łasce, wierze, powstaniu i naturze Kościoła, przeznaczeniu świata i człowieka (teologia biblijna, antropologia biblijna). Wierzący uważają Biblię za Słowo Boże, Objawienie, prawdę przekazaną ludziom przez Boga; jako taka Biblia jest wolna od błędu i pozostaje autorytatywną wykładnią treści wiary. Za autora Biblii chrześcijanie uznają Boga (natchnienie), co nie wyklucza autorstwa ludzkiego, które wyraża się w języku, pojęciach, realiach, gatunkach lit. właściwych mentalności historycznie określonych społeczności ludzkich; droga do zrozumienia rel. treści Biblii prowadzi przez zrozumienie jej ludzkiego języka i intencji jej autorów. Religijne ruchy fundamentalistyczne głoszą często koncepcję Biblii jako księgi podyktowanej ludziom przez Boga i wymagającej dosłownego odczytywania (z pominięciem reguł kryt.). Biblia jest księgą rel. społeczności Kościoła ukształtowanej 1 MAGA OPRACOWANIE - MADZIALENKI jeszcze przed spisaniem jej ksiąg, Kościół ustalił kanon bibl.; z drugiej strony treści zawarte w Biblii były gł. bodźcem dla ukształtowania się owej wspólnoty rel. W okresie poprzedzającym utrwalenie Biblii na piśmie. Biblia jest uważana za normatywne i autorytatywne źródło zasad wiary i moralności chrześcijańskiej. Kościoły protest. akcentują wyłączność Biblii jako źródła wiary (zasada sola Scriptura), podczas gdy Kościół katol. głosi, że źródłem tym jest Tradycja, czyli przekaz wiary w Kościele od jego początków — przy czym Biblia stanowi zasadniczą część tej Tradycji. W dawniejszym sformułowaniu (częstym także w prawosławiu) mówiono o 2 źródłach wiary: Biblii i Tradycji. Kontakt z Biblią jest istotnym składnikiem życia rel. W chrześcijaństwie i judaizmie. Teksty Biblii zajmują uprzywilejowane miejsce w modlitwie, są czytane i komentowane w liturgii; Kościoły chrześc. i tradycja żyd. zalecają wyznawcom stałą lekturę Biblii; Pismo Święte stanowi też inspirację dla wielu nowych ruchów religijnych. BISKUP [gr.], w wyznaniach chrześc. dostojnik kośc., zwykle zarządzający diecezją, wybieralny lub (w Kościele katol.) mianowany przez papieża; w katolicyzmie i Kościołach wsch. najwyższy stopień święceń kapłańskich; biskup zarządzający diecezją nosi nazwę biskupa ordynariusza, biskup nie posiadający diecezji — biskupa tytularnego; biskup nie zarządzający diecezją i pomagający w pracy ordynariuszowi jest nazywany biskupem pomocniczym (sufraganem); biskupi zarządzający archidiecezją, zwł. metropolici, noszą tytuł arcybiskupa. CREDO [łac.] → WYZNANIE WIARY; SYMBOLE WIARY, przyjęte w Kościele krótkie i obowiązujące wszystkich wiernych formuły wyznań wiary (syntezy wiary); najbardziej znane: Symbol Apostolski, zw. też Składem Apostolskim (staroż. symbol chrzcielny Kościoła rzym.); Symbol (Credo) nicejsko-konstantynopolitański (sformułowany na dwóch pierwszych soborach powszechnych 325 i 381, wspólny Kościołom Wschodu i Zachodu; stanowi wyznanie wiary odmawiane we mszy św.); Symbol Quicumque (VI w.), zw. Symbolem św. Atanazego Wielkiego (atanazjańskim) oraz Wyznanie wiary Ludu Bożego Pawła VI (1968); symbolami wiary nazywane są również wyznania wiary niektórych synodów i soborów (toledańskiego, laterańskiego, lyońskiego i trydenckiego). DEKALOG [gr.], Dziesięć Przykazań Bożych, zbiór nakazów i zakazów rel., stanowiących podstawę moralności żyd. I chrześc.; wg Biblii tekst Dekalogu został wręczony Mojżeszowi przez Jahwe na górze Synaj; wyryty na 2 kam. tablicach, zawierał podstawowe zasady przymierza Boga z ludem Izraela; tablice te miały być przechowywane w Świątyni Jerozolimskiej. Przykazania Dekalogu powstały prawdopodobnie w wersji pisanej między VIII (pierwsza wersja) a VI w. p.n.e. (druga wersja); w Starym Testamencie są wymienione dwukrotnie (Wyjścia Księga i Powtórzonego Prawa Księga); obie wersje różnią się nieznacznie: jedną przyjął Kościół katol. I ewang.-augsb., drugą — Kościoły wsch. I większość protest.; wersja katechizmowa jest od nich zwięźlejsza: „Jam jest Pan, Bóg twój, który cię wywiódł z ziemi egipskiej, z domu niewoli. 1. Nie będziesz miał bogów cudzych przede mną. 2. Nie będziesz brał imienia Boga, Pana twego, nadaremno. 3. Pamiętaj, abyś dzień święty święcił. 4. Czcij ojca swego i matkę swoją. 5. Nie zabijaj. 6. Nie cudzołóż. 7. Nie kradnij. 8. Nie mów fałszywego świadectwa przeciw bliźniemu swemu. 9. Nie pożądaj żony bliźniego swego. 10. Ani żadnej rzeczy, która jego jest”. DOGMAT [gr.]: 1) w staroż. Grecji i Rzymie — niepodważalne twierdzenie szkoły filoz. lub prawna decyzja władz państw.; 2) w katolicyzmie — prawda wiary zdefiniowana na soborze lub ex cathedra przez papieża, przekazywana przez Urząd Nauczycielski; w prawosławiu prawo ogłaszania dogmatów przysługuje wyłącznie soborom; 3) w religioznawstwie — urzędowa wersja wierzeń uznana przez hierarchię kośc. danej religii, ostatni etap rozwoju doktryny rel.; 4) pot. twierdzenie przyjmowane bezkrytycznie, wyłącznie na mocy autorytetu. DIAKON, u pierwszych chrześcijan pomocnik biskupa opiekujący się ubogimi i chorymi, później duchowny przygotowujący się do święceń kapłańskich; po Soborze Watykańskim II tzw. diakonem stałym (nie przyjmującym święceń) może być także mężczyzna żonaty. 2 MAGA OPRACOWANIE - MADZIALENKI EKKLESIA: [gr]; oznacza ono grupę ludzi, którzy są zgromadzani przez przywołanie albo wezwanie. Kościół chrześcijański jest ciałem zgromadzonych ludzi, którzy na głos Boga, opuścili swoje domy, by się spotkać; ponadto, głównym celem nie jest spotykanie się tylko ze sobą, ale spotykanie Tego, kto zwołał zgromadzenie Boga. Celem zgromadzania się jest słuchanie Jego głosu. EKUMENA [gr.], EKUMENICZNY powszechny, uniwersalny; ruch e. (ekumenizm) - głoszący porozumienie i współpracę między różnymi kośc. chrześc. EWANGELIA [gr., 'dobra nowina'], dzieło rel. przedstawiające życie Jezusa z Nazaretu, powstałe jako zapis tradycji hist. O Jezusie ujętej w świetle wiary chrześc.; zwł. zaś jedna z 4 Ewangelii kanonicznych: Mateusza, Marka, Łukasza i Jana (pozostałe Ewangelie są apokryfami). Jako gatunek literacki Ewangelie charakteryzuje: wpływ modelu biografii staroż., wykorzystanie przekazów o Jezusie z tradycji ustnej, obecność myśli teol. odzwierciedlającej wiarę w Jezusa jako Pana, Syna Bożego, Mesjasza i Zbawcę, planowa kompozycja posługująca się porządkiem chronologicznym w odniesieniu do gł. wydarzeń hist., systematycznym natomiast w odniesieniu do nauki i działalności Jezusa, a także dram. rozwojem akcji. Ewangelie są zasadniczym źródłem do poznania historii życia Jezusa. Istniały zarówno czynniki sprzyjające wiernemu zapisowi faktów hist. W Ewangelii (np. żyd. zwyczaj uczenia się na pamięć nauk mistrzów, możliwość kontrolowania treści przekazów o Jezusie przez społeczność chrześc. i kolegium 12 apostołów), jak i czynniki mogące zmienić pierwotne brzmienie przekazów (np. lit. obróbka materiału, niedokładności przekładów z języka aramejskiego na gr., późniejsze modyfikacje teol.). W ostatnich 2 stuleciach rozwinęła się krytyka historyczna Ewangelii, której wielu przedstawicieli (D. Strauss, F.Ch. Baur, a zwł. R. Bultmann) podważało lub negowało możliwość dotarcia do „Jezusa historycznego”. Współczesna biblistyka unika skrajności przyjmując, że gł. dane o życiu Jezusa są znane, natomiast wiele szczegółów jest niepewnych, gdyż autorzy Ewangelii nie dążyli do protokolarnej dokładności w przedstawianiu faktów. Chronologicznie najstarszą jest Ewangelia Marka (ok. 70 r. n.e.); wraz z tzw. Źródłem Q i in. materiałami była ona podstawą do spisania Ewangelii Łukasza i Ewangelii Mateusza: te 3 Ewangelie zwane są Ewangeliami synoptycznymi. Natomiast Ewangelia Jana, literacko niezależna od nich, choć częściowo korzystająca z podobnych przekazów, powstała ok. 100 r. n.e. HEREZJA [gr.], kacerstwo, poglądy rel. uznane za sprzeczne z doktryną (dogmatami) głoszoną przez Kościół i w konsekwencji — za rodzaj niewiary w naukę Chrystusa; w pierwszym okresie formowania się dogmatyki chrześc. (II–V w.) najważniejsze herezje dotyczyły zagadnień chrystologicznych (arianizm, monofizytyzm), Trójcy Świętej (sabelianizm) oraz kwestii stosunku natury do łaski (pelagianizm). Druga fala herezji pojawiła się w okresie późnego średniowiecza i w początkach czasów nowoż.; inicjatorzy tych herezji nawiązywali do późnoantycznych idei rel.-filoz., jak gnostycyzm czy manicheizm (bogomilizm, katarowie), lub do Biblii, odrzucając naukę głoszoną przez Kościół katol. (husytyzm, protestantyzm). Ukształtowane pod wpływem tych herezji ruchy rel.społ. prowadziły często do rewol. wystąpień plebejskich o charakterze antyfeud. I antyklerykalnym. Kościół przeciwdziałał herezji na różne sposoby: przez argumentację (np. wczesnochrześc. apologeci, polemiści antyreformacyjni w XVI w.), niszczenie ksiąg heretyckich, usuwanie ze stanowisk kośc., nakładanie anatemy, w niektórych przypadkach zbrojne krucjaty; w XIII–XVII w. gł. rolę w zwalczaniu herezji odgrywała inkwizycja. HIPOSTAZA [gr.]: filoz., religiozn. termin wprowadzony przez Plotyna, u którego oznaczał byt wyemanowany z absolutu i zajmujący określone miejsce w hierarchii kosmosu; pisarze chrześc. używali początkowo pojęcia hipostazy (pod wpływem neoplatonizmu) jako równoznacznego z pojęciem substancji i istoty; od IV w. hipostazą nazywano każdą z osób boskich (Trójca Święta); unia hipostatyczna to zjednoczenie natur boskiej i ludzkiej w Jezusie; w scholastyce utożsamiano hipostazę z osobą; IKONOKLAZM [łac.gr.], obrazoburstwo, ruch rel. przeciwstawiający się czci obrazów i figur rel., gł. Jezusa Chrystusa; ikonoklazm rozwijał się w Bizancjum w VIII i IX w., gł. W prowincjach wsch., m.in. pod wpływem tradycji żyd. I islamu; 730 ces. Leon III wydał edykt potępiający kult obrazów, a 3 MAGA OPRACOWANIE - MADZIALENKI także zapoczątkował ich niszczenie; punkt kulminacyjny ikonoklazm osiągnął za Konstantyna V; eur. prowincje cesarstwa opowiedziały się za kultem obrazów; najwybitniejszym teoretykiem kultu obrazów i jego obrońcą był Jan z Damaszku; 787 na Soborze Nicejskim II ikonoklazm został potępiony i przywrócono kult przedstawianych na obrazach postaci, podając jego teol. zasady; zwolenników ikonoklazmu oraz podobnych ruchów rel. W okresie reformacji nazywano ikonoklastami. KOŚCIOŁY PRZEDCHALCEDOŃSKIE, nazwa określająca wschodnie Kościoły chrześcijańskie (koptyjski, etiopski, jakobicki, syromalabarski, syromalankarski, orm.), które nie zaakceptowały decyzji soboru chalcedońskiego (451); wg aktualnego stanu wiedzy ich opozycja wobec postanowień soboru miała charakter polit.-nar. I była wyrazem sprzeciwu wobec imperialnej polityki Bizancjum, mniejsze natomiast znaczenie miały rozbieżności doktrynalne; w następstwie tych ustaleń podważono powszechny dotychczas pogląd, że Kościoły przedchalcedońskie należą do Kościołów monofizyckich (monofizytyzm); od początku lat 60. Kościoły przedchalcedońskie nawiązywały kontakty z Kościołem prawosł. (4 konferencje nieoficjalne 1964, 1967, 1970, 1971, a od 1988 dialog oficjalny w ramach komisji mieszanej) oraz z Kościołem rzymskokatol. (w przeszłości część wiernych Kościołów przedchalcedońskich przystąpiła do Unii z Rzymem); osiągnięto już porozumienie w najbardziej spornej kwestii teol. dotyczącej osoby Chrystusa (chrystologia); 1990 Kościół prawosł. uznał oficjalnie ortodoksję Kościołów przedchalcedońskich (deklaracja z Chambéry). MONOFIZYTYZM [gr.], pogląd w teologii chrześc., wg którego w Chrystusie jest tylko jedna natura (gr. monos ‘jeden’, physis ‘natura’), zarazem boska i ludzka; za twórcę m. uchodzi Eutyches (?– 454), mnich z Konstantynopola; m. został odrzucony przez papieża Leona I i sobór chalcedoński 451, który przyjął naukę, że Chrystus ma 2 natury: jest prawdziwym Bogiem i prawdziwym człowiekiem; odrzucenie uchwał chalcedońskich w Egipcie, Etiopii i Armenii (motywowane w części chęcią uniezależnienia się od Bizancjum) dało początek tzw. Kościołom przedchalcedońskim; obecnie uważa się jednak, że ich poglądy teol. w istotnych kwestiach nie odbiegają od chrześc. ortodoksji. MONOTELETYZM [gr.], pogląd teol. z VII w., pochodzący od Sergiusza, patriarchy Konstantynopola, że w Chrystusie są wprawdzie 2 natury (boska i ludzka), ale tylko jedna wola przejawiająca się w jednym działaniu; odrzucony przez Sobór Konstantynopolitański III (680–681). NESTORIANIZM, chrześc. doktryna teol. z V w., wyprowadzana od Nestoriusza, przyjmująca istnienie w Chrystusie 2 osób — boskiej i ludzkiej; potępiony na soborze efeskim (431), rozwijał się w Mezopotamii, Persji, Indiach, Chinach, wśród plemion tur. I mong.; obecnie stanowi podstawę doktrynalną Kościoła chaldejskiego. OBRZĄDEK, ryt, liturgia danego Kościoła, określony sposób jej sprawowania, łącznie z własnym językiem, prawodawstwem i strukturą hierarchiczną; obrządek stanowi o specyfice danej rodziny liturgicznej; w Kościele katol. istnieje rodzina liturgiczna łac. (zach.), do której należą oprócz obrządku rzymskiego, także obrządek ambrozjański (w Mediolanie) i obrządek mozarabski (w Toledo) oraz rodziny liturgiczne staroż. Kościołów wschodnich: aleksandryjska (obrządek koptyjski i obrządek etiopski), antiocheńska (obrządek syryjski, obrządek jakobicki, obrządek syromalonkarski w Indiach i obrządek maronicki w Libanie), chaldejska (obrządek nestoriański i obrządek syromalabarski w Indiach), ormiańska, ponadto rodzina liturgiczna bizant. (14 obrządków); w prawosławiu dominuje obrządek bizantyński (zwł. w języku gr. I starosłow.). PREZBITER [gr.], w chrześcijaństwie czasów apostolskich członek kolegium kierującego lokalną wspólnotą chrześc., wzorowanego na radach starszych w synagogach; w okresie poapostolskim wspólnoty chrześc. miały pojedynczych przełożonych nazywanych zamiennie prezbiterami lub biskupami; od pocz. II w. (listy Ignacego z Antiochii) przełożonego gminy chrześc. nazywano biskupem, zaś nazwa prezbiter odnosiła się do kapłanów. 4 MAGA OPRACOWANIE - MADZIALENKI PENTARCHIA, w historii wylicza się pięć stolic apostolskich: Rzym, Konstantynopol, Aleksandria, Antiochia i Jerozolima, gdyż każda z nich została założona przez Apostoła lub Apostołów. Istnienie Pentarchii wskazywałoby na pięć źródeł doczesnej władzy w starożytnym Kościele. SAKRAMENTY [łac.], w chrześcijaństwie widzialne znaki niewidzialnej łaski Bożej; również obrzęd liturgiczny, który czyni człowieka uczestnikiem życia Bożego; z teol. punktu widzenia w sakramentach Bóg Ojciec przez Syna Bożego w Duchu Świętym ofiarowuje człowiekowi zbawienie; przez sakramenty uczestniczy on w śmierci i Zmartwychwstaniu Jezusa Chrystusa (misterium paschalne jest źródłem wszystkich sakramentów); sakramenty są darowane przez Boga nie ze względu na zasługi człowieka, lecz ze względu na miłość Bożą, dlatego też ich skuteczność nie jest zdeterminowana przez postawę i wolę przyjmującego lub szafarza (zasada ex opere operato ‘na podstawie dokonanej czynności’); sakramenty wyrażają wiarę i przyczyniają się do jej wzrostu i dlatego są nazywane sakramentami wiary; sakramenty są udzielane tylko w Kościele — Mistycznym Ciele Chrystusa, poprzez Kościół i dla budowania Kościoła; sakramenty winny być sprawowane pod kierunkiem biskupa (tj. kapłanów będących z nim w jedności). W Kościele katol. I prawosł. istnieje 7 sakramentów: chrzest, bierzmowanie, Eucharystia, pokuta (zw. też sakrament pojednania), kapłaństwo, małżeństwo, namaszczenie chorych (dawniej — ostatnie namaszczenie); w Kościołach protest. tylko 2 — chrzest i Eucharystiia, a ich skuteczność uzależnia się od wiary przyjmującego. Centralne miejsce wśród wszystkich sakramentów zajmuje Eucharystia — inne z niej wypływają i do niej prowadzą; chrzest, bierzmowanie i kapłaństwo są sakramentami niepowtarzalnymi, gdyż na duszy człowieka wyciskają charakter sakramentalny (niezatarte znamię Chrystusa); teologia katol. głosi (na zasadzie analogii), iż pierwszym i podstawowym sakramentem (prosacramentum) jest sam Jezus Chrystus; również mówi o całym Kościele jako sakramencie spotkania człowieka z Bogiem. 2. Rys historyczny: Chrześcijaństwo powstało w I w. n.e. w łonie ówczesnego judaizmu, jako wynik działalności Jezusa, jego nauczania, czynów, śmierci oraz zmartwychwstania, które od początku stanowiło gł. tezę wiary chrześc. i motyw działania pierwszych chrześcijan. Pierwsza wspólnota chrześc. powstała w Jerozolimie po Zesłaniu Ducha Świętego (prawdopodobnie 30 r. n.e.), była skupiona wokół 12 apostołów z Piotrem na czele i praktykowała chrzest, Eucharystię i życie wspólnotowe misjonarze chrześc. zwracali się do Żydów w kraju Izraela i w diasporze, ale również do pogan, wśród których osiągnęli większe sukcesy (zwł. św. Paweł); po wojnie żyd. (66–70 r.) nastąpiło zupełne zerwanie między judaizmem a chrześcijaństwem. Nazwa chrześcijanie (od Chrystusa) powstała w Antiochii Syryjskiej w poł. I w. Chrześcijanie tworzyli wspólnoty lokalne, a zarazem mieli świadomość przynależności do jednej rel. wspólnoty wiary i życia w Chrystusie (Kościół). Tradycja o Jezusie oraz wiara i życie pierwotnego chrześcijaństwa znalazły wyraz w spisanych w 2 poł. I w. księgach Nowego Testamentu, które wszedłszy do kanonu Biblii stanowiły odtąd podstawę chrześcijaństwa. Po śmierci apostołów ukształtowała się zasada jednoosobowego przełożeństwa w gminach chrześc., na przeł. I/II w. zaś istniała już 3-stopniowa hierarchia (biskup, prezbiterzy, diakoni). Wyróżnione miejsce zajmowali biskupi Rzymu, następcy św. Piotra, który tam poniósł śmierć. Do pocz. IV w. w niektórych prowincjach rzym. chrześcijaństwo przyjęła prawie połowa mieszkańców, osiągnęło też ono znaczne wpływy w krajach na wsch. od imperium. Stało się tak mimo wielokrotnych krwawych prześladowań chrześcijan ze strony ludności pogańskiej i władz państw. (m.in. za panowania cesarzy: Nerona, Domicjana, Trajana, Marka Aureliusza, Decjusza i Dioklecjana); męczeństwo stawało się świadectwem wierności Chrystusowi, które przyciągało do nowej religii. Na fundamencie Biblii formowała się w II–III w. teologia i filozofia chrześc. (Ojcowie Apostolscy, apologeci, Justyn, Ireneusz z Lyonu, Klemens Aleksandryjski, Orygenes, Tertulian, Cyprian i in.) korzystające z języka i dorobku kultury gr.-rzym., a zarazem polemizujące z politeizmem, gnostycyzmem oraz ruchami heretyckimi (doketyzm, marcjonici i in.). Duchowość i asceza wyraziły się m.in. w powstaniu życia zakonnego (Egipt — Antoni Wielki, Pachomiusz). Ustanowienie tolerancji rel. przez ces. Konstantyna W. (edykt mediolański) spowodowało, że 5 MAGA OPRACOWANIE - MADZIALENKI chrześcijaństwo osiągnęło przewagę w krajach imperium rzym. I 380 stało się jego religią państw. (Teodozjusz I Wielki). Wolność rel. umożliwiła zorganizowanie się chrześcijaństwa w skali całego imperium (patriarchaty, metropolie) oraz gromadzenie się biskupów na synodach i soborach. Sobory potwierdziły chrześc. wiarę w Trójcę Świętą, a w szczególności boskość Syna Bożego (sobór nicejski 325) i Ducha Świętego (Sobór Konstantynopolitański I 381) oraz wiarę w 2 natury w Chrystusie, boską i ludzką (sobór chalcedoński 451), jak też godność Marii jako Matki Bożej (sobór efeski 431). Bodźcem dla oficjalnego ogłaszania dogmatów były spory doktrynalne, szczególnie wokół problemu boskości Chrystusa (subordynacjonizm, arianizm, nestorianizm, monofizytyzm i in.). W cesarstwie rzym. arianie uzyskali okresową przewagę polit., natomiast nestorianizm i monofizytyzm w połączeniu z poczuciem odrębności nar., doprowadziły do odseparowania się Kościołów w Azji i Afryce (Armenia, Mezopotamia, Syria, Egipt, Etiopia). Umieszczenie stol. cesarstwa w Konstantynopolu przyczyniło się do wzrostu znaczenia biskupów, a potem patriarchów tego miasta. W IV–V w. nastąpił też bujny rozwój kultury chrześc.: teologii, wiedzy bibl. oraz filozofii (ojcowie Kościoła, zwł. Atanazy Wielki, Bazyli Wielki, Grzegorz z Nazjanzu, Grzegorz z Nyssy, Jan Chryzostom, Cyryl Aleksandryjski, pseudo-Dionizy, Ambroży, Hieronim ze Strydonu, Augustyn), życia duchowego, życia monastycznego (Bazyli Wielki, Augustyn, w VI w. — Benedykt), studiów hist. (Euzebiusz z Cezarei), liturgii, kaznodziejstwa, poezji rel., budownictwa sakralnego, sztuki. W wyniku wędrówek ludów chrześcijanie na Zachodzie znaleźli się pod władzą Germanów, arian lub pogan, którzy stopniowo przyjmowali kulturę łac. I chrześc. ortodoksję (chrzest Chlodwiga ok. 500, chrystianizacja Niemiec VIII w.). We wczesnym średniowieczu kultura chrześc. rozwijała się w Irlandii, Hiszpanii pod panowaniem Wizygotów, oraz w okresie renesansu karolińskiego. Do nielicznych wybitnych myślicieli tego okresu należeli m.in. Beda Czcigodny, Alkuin, J. Szkot Eriugena. Wiedzę rel. I kulturę kultywowały gł. zakony (benedyktyni), które też prowadziły żywą działalność misyjną (zwł. mnisi iroszkoccy). Chrześcijaństwo łacińskie rozprzestrzeniało się na coraz to nowe obszary: w IX–XI w. Czechy, Polskę i Skandynawię, a w XIII–XV w. Litwę, ostatni eur. kraj pogański. Wzrósł autorytet papieży, wśród których były b. wybitne osobistości (Leon I, Grzegorz I), ale w IX–X w. papiestwo, zdominowane przez walki polit. w Rzymie i istniejącym od 754 Państwie Kościelnym, przeżyło upadek. W VII–IX w. chrześcijaństwo greckie w cesarstwie bizant. doznawało wstrząsów pod wpływem monoteletyzmu (VII w.) i obrazoburstwa (ikonoklazm), ale dotychczasowy poziom kultury chrześc., w tym teologii (Maksym Wyznawca), nie uległ obniżeniu. Zorganizowane w patriarchacie Konstantynopola było uzależnione od cesarzy (cezaropapizm). W IX w. Bizancjum rozpoczęło skuteczną chrystianizację Słowian (Cyryl i Metody; chrzest Rusi w Xw.). Zatargi z oddalonym politycznie, językowo i kulturalnie Rzymem, nominalnie uznawanym za pierwszą stolicę chrześcijaństwa, doprowadziły do stopniowego zerwania łączności między chrześcijaństwem zachodnim i wsch., gł. na tle polit. (schizma Focjusza, wzajemne ekskomuniki papieża i patriarchy 1054, IV krucjata 1204); eksponowane przy okazji różnice teol. (Filioque) i liturgiczne miały faktycznie mniejsze znaczenie. Odtąd historia Kościołów — katol. na Zachodzie i prawosł. na Wschodzie — przebiegała w dużym stopniu odrębnie. Ekspansja muzułmanów arab. od VII w. objęła większość krajów monofizyckich i nestoriańskich, część chrześcijan gr. (melchici) i łac. (Afryka Pn., a potem Hiszpania). W ciągu następnych wieków dyskryminowani chrześcijanie stopniowo zaczęli się tam stawać mniejszością. Natomiast zdołali odzyskać Hiszpanię (rekonkwista) oraz przejściowo Palestynę i część Syrii (krucjaty). Muzułmańscy Turcy zniszczyli cesarstwo bizant. (zdobycie Konstantynopola 1453), a do pocz. XX w. wyparli chrześcijan (gr. I orm.) z Azji Mniejszej; ich rządy nad Bałkanami XV–XIX w. spowodowały lokalnie islamizację. Od XI w. w chrześcijaństwie zachodnim zaczęto przeprowadzać reformy (kluniacka; Grzegorz VII), a równocześnie nastąpił wzrost jego roli polit. (krucjaty, Innocenty III). Ścisły alians Kościoła ze strukturą władzy feud. wywołał reakcję w postaci zabarwionych społecznie herezji średniow., zwalczanych przez inkwizycję, oraz zakonów żebrzących (franciszkanie, dominikanie); życie umysłowe w tym okresie reprezentowali m.in.: Sylwester II, Anzelm z Canterbury, P. Abelard, Albert Wielki, Tomasz z Akwinu, Bonawentura, J. Duns Szkot, W. Ockham, J. Eckhart, Tomasz à Kempis; 6 MAGA OPRACOWANIE - MADZIALENKI również wtedy powstały pierwsze uniwersytety; rozkwitła architektura i sztuka rom. i got. oraz muzyka gregoriańska. Papiestwo zostało jednak osłabione przez schizmę zach. (awiniońską); próby unii z Bizancjum okazały się nietrwałe (Lyon 1274, Florencja 1439); powstały ruchy kontestacji doktrynalno-polit. (koncyliaryzm, husytyzm); renesans przyczynił się do zeświecczenia papiestwa. W XVI w. Europę pn. ogarnęła reformacja (M. Luter, J. Kalwin); powstanie protestantyzmu stało się zarzewiem wzajemnych prześladowań i wojen rel.-polit., doprowadzając do trwałego podziału na kraje katol. I protest. (Anglia, Skandynawia, pn. Niemcy). Jednoczesna reforma wewn. katolicyzmu (trydencki sobór, jezuici, kontrreformacja) akcentowała tradycję łac. I władzę papieży (później Sobór Watykański I), natomiast w sztuce wyraziła się najpełniej w baroku. Udana unia z prawosławnymi w państwie pol.-litew. (Brześć 1596, unici) pogorszyła stosunki między katolikami i prawosławnymi. W ramach protestantyzmu wyłoniły się w XVIII–XX w. liczne nowe wyznania. Odkrycia geogr. i zakładanie kolonii pozwoliły na ekspansję chrześcijaństwa poza Europę; katolicyzm zdominował posiadłości hiszp. I portug., dotarł do Indii (Franciszek Ksawery), Chin (M. Ricci) i Japonii, osadnicy eur., gł. protest., zajęli Amerykę Pn.; od XIX w. katolicy i protestanci prowadzą misje prawie na całym świecie. Laicyzacja i sekularyzacja kultury eur. trwająca od renesansu przez oświecenie i rewolucję fr. aż po czasy współcz., która przejawiła się m.in. w świeckości państw w XIX–XX w., ruchach deistycznych (wolnomularstwo), ateistycznych (zwł. marksizm) i nacjonalistycznych (nazizm), a współcześnie w religijności synkretystycznej oraz materializmie prakt. — osłabiła w krajach bogatszych wpływ chrześcijaństwa na życie publ. I prywatne; niejednokrotnie prowadziła ona również do kryzysów wewnątrz samego chrześcijaństwa (tendencje modernist. W doktrynie i liberalne w etyce); w pewnych przypadkach chrześcijaństwo było nawet religią prześladowaną (np. kraje komunist.). Mimo tych obiektywnych przeszkód chrześcijaństwo przejawiło żywotność w sferze doktryny, co uwidoczniło się w asymilacji metod hist. w teologii, w podjęciu wyzwania współczesności przez Sobór Watykański II, ekumenizmie i dialogu międzyreligijnym, a także w życiu duchowym (różne formy powrotu do źródeł i ruchy rel.), oraz społ. (chrześc. stowarzyszenia i partie polit.). Liczbę wyznawców chrześcijaństwa szacuje się na blisko 1,8 mld, czyli ponad 30% ludności świata (katolicy ok. 970 mln, prawosławni 150 mln, staroż. Kościoły wsch. 30 mln, anglikanie 60 mln, protestanci 300–450 mln, sekty na pograniczu chrześcijaństwa ok. 150 mln). Chrześcijaństwo jest największą z religii monoteistycznych; chrześcijanie przeważają w Europie, Ameryce i Australii, w Afryce stanowią ok. 1/3 ludności, w Azji — niewielką mniejszość. 3. Doktryna religijna. Chrześcijaństwo odwołuje się do Objawienia otrzymanego od Boga, którego pełnią jest osoba i nauczanie Jezusa; przekazuje je tradycja chrześc., zwł. zawarta w Biblii, która jest podstawą wiary i teologii; chrześcijaństwo uznaje też możliwość odkrycia Boga i zasad moralnych drogą rozumową, z istnienia i natury świata. Główne punkty doktryny, uznawane przez większość wyznań chrześc., są zawarte w wyznaniach wiary, zwł. Credo nicejsko-konstantynopolitańskim (mszalnym) z 381 i w przyjmowanym przez chrześcijaństwo zachodnie Składzie apostolskim. Na treść chrześcijaństwa składają się prawdy wiary i zasady moralne, społeczność Kościoła z liturgią i sakramentami oraz indywidualne życie duchowe; składniki te są traktowane łącznie, z podkreśleniem uczestnictwa osobowego i konieczności stosowania doktryny w praktyce. Chrześcijaństwo głosi wiarę w jednego Boga w 3 Osobach (Bóg Ojciec, Syn Boży i Duch Święty), czyli Trójcę Świętą. Wobec wszystkich innych bytów Bóg jest Stwórcą i Panem; ludzie zostali stworzeni do życia z Bogiem, jako dzieci Boże, kochani przez Boga i powołani do kochania go; człowiek został stworzony jako mężczyzna i kobieta; dary Boże: miłość, rozum, wolność i władza nad światem upodabniają ludzi do Boga, są oni zdolni do relacji z Bogiem; nadużywszy wolności zerwali jednak z nim i czynią zło (grzeszą), czego skutkiem są udręki życia z dala od Boga oraz podleganie śmierci. Bóg objawia się jednak ludziom w ciągu historii i chce ich wybawić; pierwszym etapem było objawienie się narodowi izrael. od czasów Abrahama i Mojżesza; pełnię Objawienia i zbawienia przyniósł Jezus Chrystus, syn Marii, który jest wcielonym Synem Bożym, prawdziwym Bogiem i prawdziwym człowiekiem, który za ludzi umarł na krzyżu, a następnie zmartwychwstał w chwale; fakt 7 MAGA OPRACOWANIE - MADZIALENKI zmartwychwstania jest widziany jako gł. argument na rzecz chrześcijaństwa i konieczny fundament chrześc. wyznania wiary. Wszyscy ludzie są wezwani do wiary w Chrystusa; ci, którzy go przez chrzest przyjęli, tworzą społeczność rel. zw. Kościołem (Lud Boży, Ciało Chrystusa); Duch Święty nieustannie działa w Kościele, który jest świadkiem Objawienia i środkiem do zbawienia świata; podziały chrześcijaństwa, których skutkiem było powstanie odrębnych organizacji kośc., są przez chrześcijan różnych wyznań uważane za niezgodne z wolą Bożą. Przeznaczeniem ludzi jest powrót do Boga; zmarli spotkają Boga (niebo, apokatastaza), choć zatwardziałość w złem grozi wiecznym potępieniem (piekło); w przyszłości chrześcijaństwo oczekuje triumfalnego powrotu Chrystusa (paruzja, sąd ostateczny), powszechnego zmartwychwstania, przemiany świata i wiecznego życia w Bogu. Chrześcijaństwo wzywa człowieka do nawiązania osobistej więzi z Bogiem, której czynnikami są: Słowo Boże, wiara, łaska, sakramenty, modlitwa, mistyka i kontemplacja; właściwą postawą wobec Boga jest miłość, adoracja i rozumne, wolne posłuszeństwo; zewn. I społ. formą modlitwy i adoracji jest w Kościele kult (liturgia), w sakramentach znakom zewn. towarzyszy wewn. dar łaski. Według chrześcijaństwa Bóg żąda od ludzi miłości bliźniego, która jest nieodłączna od miłości Boga oraz stanowi jej konieczny sprawdzian (wzorem jest tu miłość Osób w Trójcy i miłość Boga do ludzi); wymagania zawarte w przykazaniu miłości bliźniego są konkretyzowane w przykazaniach szczegółowych, zawartych w Biblii (zwł. Dekalog: nakaz uznania Boga i ochrona życia ludzkiego, wierności małżeńskiej i rodziny, własności). Jezus żąda od człowieka doskonałości (Kazanie na Górze), etyka chrześc. domaga się naśladowania Chrystusa i pokazuje drogę do świętości, jej uzasadnieniem jest wiara, że Bóg jest miłością, a przeznaczeniem ludzi — wieczne życie z Bogiem; z tego, że człowiek czyni zło, wynika konieczność nawrócenia i stałego nawracania się (metanoja, sumienie). Reprezentanci chrześcijaństwa wobec zmiennych okoliczności społ. I kulturowych formułują szczegółowe wskazówki duchowe, moralne, prawne i prakt. co do realizowania zasad chrześcijaństwa (np. szkoły duchowości, prawo małżeńskie, nauczanie społ.). Mimo istnienia zrębu zasad wspólnych, różnice między wyznaniami chrześc. pozostają liczne; katolicyzm, prawosławie i protestantyzm różnią się gł. W poglądach na naturę, rolę i strukturę Kościoła, niektórzy chrześcijanie nie chcą być przypisani do określonego wyznania; odrębne są poglądy protestantów na wiarę, łaskę i sakramenty; mniejszą rolę odgrywają spory co do Trójcy i Chrystusa (oprócz staroż. Kościołów wschodnich i unitarianizmu trzeba tu wymienić tendencję liberalnego protestantyzmu do widzenia w Jezusie gł. człowieka). Z przekonania o wynikłej z Objawienia znajomości prawdziwego Boga wynika dla chrześcijaństwa prawo i obowiązek misji, głoszenia swojej nauki wszystkim ludziom. Chrześcijaństwo widzi siebie jako wyróżnione narzędzie Boga w dziele zbawienia świata. W stosunku do innych religii nie zajmuje postawy jednolitej, od starożytności w chrześcijaństwie istnieją na ich temat opinie negatywne (że są przeszkodą dla prawdziwej wiary, a nawet dziełem szatana) i przychylne (że są owocem szczerego poszukiwania Boga, odpowiedzią na objawienie się Boga poprzez świat stworzony, a nawet drogą do zbawienia dla swoich wyznawców); szczególne miejsce zajmuje judaizm, jako religia odwołująca się do tego samego Objawienia (Stary Testament). Wpływ chrześcijaństwa na historię i kulturę był olbrzymi. Chrześcijaństwo starożytne dokonało syntezy żyd. monoteizmu i surowej etyki z kulturą gr. (filozofia, nauka, literatura i sztuka) oraz organizacją rzymską. Przyczyniło się do przetrwania tego dorobku po upadku cesarstwa rzym. I do przekazania go innym ludom. Zasady etyczne chrześcijaństwa i wartość przypisywana przez chrześcijaństwo osobie ludzkiej inspirowały wprost lub pośrednio ruchy broniące ludzkiego życia, godności, wolności i sprawiedliwości, a tym samym sprzyjały kształtowaniu się życia społ. opartego na tych zasadach; istotne było tu przekonanie chrześc., że wiara musi nieść konsekwencje prakt.; stąd często uważa się za skutek chrześcijaństwa np. działalność charytatywną, zniesienie niewolnictwa, uznanie godności kobiety, a nawet powstanie kapitalizmu w krajach protestanckich. Chrześcijaństwo było także bezpośrednią inspiracją dla powstawania wybitnych dzieł literatury, sztuk plast. i muzyki. 4. Patriarchaty Patriarcha - w chrześcijaństwie hierarcha Kościoła, zwierzchnik metropolitów, rządzący określonym przez prawo kanoniczne patriarchatem. Pięciu kanonicznych patriarchów to patriarcha Rzymu (papież), patriarcha Konstantynopola, patriarcha Aleksandrii, patriarcha Antiochii i patriarcha 8 MAGA OPRACOWANIE - MADZIALENKI Jerozolimy. Określenie "patriarcha" pochodzi z greckich tekstów Starego Testamentu, który m.in. mianem "Dwunastu Patriarchów" określa założycieli Dwunastu Plemion Izraela. Takie też jest pierwotne znaczenie tego określenia - przywódca plemienny lub rodowy. Na Zachodzie jedynym patriarchą jest papież, który sprawuje władzę duchowną nad wszystkimi wiernymi obrządków Zachodu oraz nad wiernymi obrządków Wschodu zamieszkałymi we Włoszech. Dlatego w kościele Zachodu różnica między pozycją papieża i patriarchy uległa zatarciu, choć w istocie wiele instytucji kościoła Zachodu ma charakter patriarszy, a nie papieski. Natomiast godność ta ma wciąż pełnię treści w kościołach Wschodu, gdzie jest nawet uznawana za fundamentalną dla struktury Kościoła. Prawosławni teologowie pojmują Kościół powszechny nie jako jednolitą organizację poddaną władzy papieża, lecz jako związek pięciu równych sobie patriarchatów ("pentarchię"), w którym papież nie ma władzy, a tylko honorowe pierwszeństwo. W tej strukturze przeciwstawiają patriarchę Konstantynopola, jako głowę cerkwi prawosławnej na całym świecie, patriarsze Rzymu, jako "papieżowi kościoła rzymsko-katolickiego". Ta rozbieżność koncepcji była jednym z powodów - a zarazem objawów - wrogości Konstantynopola wobec Rzymu. W Kościele początkowo jako patriarchów określano biskupów o większej władzy lub autorytecie. W miarę formalizowania się hierarchii kościelnej zakres tego określenia wciąż się ograniczał ostatecznie tylko do biskupów najważniejszych miast Cesarstwa Rzymskiego w pierwszych wiekach chrześcijaństwa - Rzymu, Aleksandrii i Antiochii. Taka była najdawniejsza hierarchia patriarchów. Biskup Rzymu był patriarchą Zachodu, czyli terenów wchodzących wówczas w skład Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Patriarcha Antiochii sprawował władzę duchowną nad Kościołem w Azji (zarówno w granicach Cesarstwa Rzymskiego, jak i poza Cesarstwem) i w tej części Europy, która znalazła się w obrębie Cesarstwa Wschodniorzymskiego. Patriarcha Aleksandrii - nad Kościołem w Afryce. Ten klarowny system nie przetrwał jednak długo. Od kiedy cesarz Konstantyn podniósł Bizancjum do rangi stolicy wschodniej części Cesarstwa - "Nowego Rzymu" - tamtejsi biskupi, powołując się na stołeczną rangę miasta, domagali się podniesienia ich do godności patriarchów. Co więcej, patriarcha konstantynopolitański miałby mieć pozycję równą patriarsze Zachodu - papieżowi, bądź co najwyżej drugą po papieżu. Papieże sprzeciwiali się temu, jednak biskupi Konstantynopola znajdowali poparcie u kolejnych cesarzy Wschodu. Pod ich wpływem sobór konstantynopolitański I w 381 ustanowił patriarchat konstantynopolitański, wydzielając dlań spod jurysdykcji antiocheńskiej kanoniczne terytorium Azji Mniejszej i Tracji, oraz nadał mu rangę drugiego po rzymskim. Kanon ten wywołał gwałtowny sprzeciw w Rzymie i przez pewien czas nie był przez papieży uznawany. Od IV wieku, gdy zaczął się ruch pątniczy do Ziemi Świętej, wyższą rangę zaczęto nadawać biskupowi Jerozolimy. Ostatecznie sobór chalcedoński w 451 wydzielił z patriarchatu antiocheńskiego obszar Palestyny i Arabii, ustanawiając na tych terenach odrębny patriarchat w Jerozolimie. Ta operacja nie wzbudziła publicznego oporu ani kontrowersji. Ostatecznie więc kanoniczna hierarchia patriarchatów była następująca: rzymski, konstantynopolitański, aleksandryjski, antiocheński i jerozolimski. Te właśnie patriarchaty tworzyły wspomnianą wcześniej pentarchię. 5 PATRIRCHATÓW a) patriarchat rzymski b) patriarchat konstantynopolski c) patriarchat aleksandryjski d) patriarchat antiocheński e) patriarchat jerozolimski 5. Sobory ekumeniczne a) Sobór Nicejski I (325) - potępił arianizm, sformułował chrześcijańskie wyznanie wiary. Pierwszy sobór powszechny, zwołany przez cesarza Konstantyna 20 maja 325, w Nicei (około 80 km od Konstantynopola) w celu uczczenia 20 rocznicy swojego panowania. W celu uświetnienia 9 MAGA OPRACOWANIE - MADZIALENKI obchodów rocznicy, Konstantyn I Wielki zaprosił do Nicei pod Konstantynopolem wszystkich chrześcijańskich biskupów Cesarstwa. Poprosił ich wtedy o ułożenie wyznania wiary, które mogłoby pomóc w roztrzyganiu, czy ktoś jest chrześcijaninem czy nie. Cesarz potrzebował takiego aktu jako Pontifex Maximus. Sobór potępił poglądy arian, jednak nie wymienił z imienia Ariusza ani arian, scharakteryzował tylko ich poglądy i wyłączył ze wspólnoty kościelnej. Wśród teologów i historyków upowszechnił się pogląd, że sobór ten został zwołany z powodu kontrowersji ariańskiej, nie jest to jednak prawdą. Pogląd ten upowszechnił się na skutek stwierdzeń Ojców Soboru Konstantynopolitańskiego III, którzy stwierdzili w wyznaniu wiary tego soboru, że 318 Ojców Nicei zebrało się przeciwko szaleństwu Ariusza. Z czasem poglad ten błędnie uznano za prawdę (zobacz Arianizm). Sobór trwał dwa miesiące i 12 dni. Według tradycji brało w nim udział 318 Ojców Kościoła (w rzeczywistości mniej), a także cesarz. Uczestniczyli w większości Ojcowie ze Wschodu. Z Zachodu było tylko kilka osób: Hozjusz z Kordoby, dwaj prezbiterzy jako przedstawiciele biskupa Rzymu (samego biskupa nie było), biskup Cecylian z Kartaginy i trzej inni niezidentyfikowani biskupi. Dokładnego przebiegu soboru nie można odtworzyć, ponieważ nie przechowały się protokoły i akta. Po soborze pozostał tylko jego wynik, to znaczy kanony i wyznanie wiary. Zachowały się także, w postaci szczątkowej, notatki jego uczestników, takich jak św. Atanazy (De decretis Nicaenae Synodi), oraz notatki historyków kościelnych, jak notatki z Vita Constantini Euzebiusza, Historia Kościoła Rufina oraz Sokratesa Scholastyka, który jednak pisał je dopiero wiek później, Sozomena, Teodoreta i Filostorgiusza. Najprawdopodobniej soborowi przewodniczył sam Konstantyn lub Hozjusz z Kordoby, którego imię znajduje się zawsze pierwsze na wszystkich listach. Sobór podjął wiele decyzji, które zaważyły na dalszym rozoju chrzescijańsatwa. Ostatecznie ustanowiono nową datę święcenia Wielkanocy, wyznaczając ją na niedzielę po żydowskim święcie Paschy. Najważniejszym wynikiem soboru było wyznanie wiary, które jednoznacznie skierowane było przeciw interpretacji ariańskiej. Początkowo nie było zgodności wśród biskupów, 17 z nich sprzeciwiło się. Konstantyn zagroził im wygnaniem i złamał opór. Na końcu na "tak" głosowali wszyscy biskupi poza dwoma Libijczykami zwolennikami Ariusza: Sekundusem z Ptolemaidy i Teonasem z Marmaryki, za co zapłacili złożeniem urzędu i wygnaniem. Wyznanie wiary 318 Ojców Wierzymy w jednego Boga Ojca Wszechmogącego, Stworzyciela wszystkich rzeczy widzialnych i niewidzialnych. I w jednego Pana Jezusa Chrystusa, Syna Bożego, zrodzonego z Ojca, jednorodzonego, to jest z istoty Ojca, Boga z Boga, Światłość ze Światłości, Boga prawdziwego z Boga prawdziwego, zrodzonego, a nie uczynionego, współistotnego Ojcu, przez którego wszystko się stało, co jest w niebie i co jest na ziemi, który dla nas ludzi i dla naszego zbawienia zstąpił i przyjął ciało, stał się człowiekiem, cierpiał i zmartwychwstał trzeciego dnia, wstąpił do nieba, przyjdzie sądzić żywych i umarłych. I w Ducha Świętego. (...) b) Sobór Konstantynopolitański I (381) - uzupełnił wyznanie wiary (zwane także nicejskokonstantynopolitańskim) do postaci Składu Apostolskiego, odmawianego podczas Mszy św. Sobór ten rozwiązać miał przede wszystkim problem teologiczny herezji pneumatomachów (polegającej na uznawanie Ducha świętego za istotę stworzoną). W wyniku dyskusji dotyczącej natury Ducha św. do artykułu Credo Nicejskiego: Wierzymy w Ducha Świętego, ojcowie soborowi dodali słowa: Pana i Ożywiciela, który od Ojca pochodzi, który z Ojcem i Synem wspólnie odbiera uwielbienie i chwałę, który mówił przez proroków. W ten sposób powstał ogłoszony na soborze Symbol (Credo), które nosi nazwę nicejsko-konstantynopolitańskiego i od VI wieku jest wypowiadane podczas mszy świętej. 10 MAGA OPRACOWANIE - MADZIALENKI Kanony soboru dotyczyły także kwestii jurysdykcyjnych: ustalono że biskup (patriarcha) Konstantynopola, a nie Aleksandrii ma posiadać prymat honorowy następujący po prymacie biskupa Rzymu. c) Sobór Efeski (431) - potępił nestorianizm, uznał, że Dziewicy Maryi przysługuje tytuł Matki Boskiej (Η Θεοτόκος). Ten i następne sobory nie są uznawane przez Kościół asyryjski. Trzeci sobór powszechny, zwołany przez wschodniorzymskiego cesarza Teodozjusza II w 431, w celu zakończenia sporu wywołanego przez Nestoriusza, patriarchę Konstyntynopola, który miał zastrzeżenie co do powszechnie przypisywanego Maryi tytułu "Bogurodzicy". W wyniku soboru Nestoriusza pozbawiono godności arcybiskupiej i wykluczono ze wspólnoty kapłańskiej. Potępiono też 20 tez jego nauki. Zwolennicy Nestoriusza (w tym spóźniony o kilka dni na sobór patriarcha Antiochii) zwołali wówczas tzw. antysobór (lub mały sobór) i wykluczyli z Kościola głównego adwersarza Nestoriusza Cyryla, patriarchę Aleksandrii - i biskupa Efezu. Na koniec zwrócili się do cesarza Teodozjusza z prośbą o rozstrzygnięcie sporu. Ten unieważnił zarówno postanowinia soboru jak i antysoboru i zarządził dalsze obrady. W rezultacie przyjęto obrady antysoboru za nieważne, ale unieważniono też niektóre sformułowania skierowane przeciw Nestoriuszowi. Na koniec Teodozjusz usunął z urzędu zarówno Cyryla jak i Nestoriusza, z tym że Nestoriusza uwolnił, a Cyryla uwięził. W końcu jednak uwolnił Cyryla, a od Nestoriusza odwrócił. Patriarcha Antiochii przyjął zasadę wiary w boską naturę Jezusa i uznał Marię za "Bożą Rodzicielkę".Postanowienia soboru zatwierdził papież Sykstus III. d) Sobór Chalcedoński (451) - odrzucił monofizytyzm, sformułował doktrynę o dwóch naturach Chrystusa: boskiej i ludzkiej. Ten sobór i następne nie są przyjmowane przez tzw. kościoły przedchalcedońskie (dawniej nazywane monofizyckimi). Czwarty sobór powszechny, odbył się w mieście zwanym obecnie Kadi-Koy (Turcja). Sobór został zwołany, by się zająć monofizycką herezją Eutychesa, który twierdził, że Chrystus ma tylko jedną naturę, boską. Sobór został zwołany przez cesarza Marcjana w porozumieniu z papieżem. Zebrało się na nim 500 do 600 biskupów, prawie wyłącznie ze Wschodu (poza trzema legatami papieskimi). Ojcowie soboru potępili Eutychesa, podobnie jak Dioskor, patriarcha Aleksandrii, który go wcześniej popierał. Sobór ogłosił dogmat o dwóch naturach w Chrystusie, boskiej i ludzkiej, oraz o jednej Osobie. Ponadto Sobór ogłosił 27 kanonów dotyczących spraw dyscyplinarnych i ogłosił Jerozolimę piątym patriarchatem. e) Sobór Konstantynopolitański II (553) - potwierdził doktryny i kanony poprzednich soborów, potępił nowe pisma heretyckie. Zwołany przez cesarza Bizancjum Justyniana (527-565) w celu osiągnęcia jedności z monofizytami, którzy przeważali na znacznym obszarze Syrii, Etiopii i Egiptu. Cesarz pragnąc zjednoczyć Cesarstwo wokół idei "jedno cesarstwo - jedna religia" dążył do przywrócenia do jedności kościelnej monofizytów. Cel ten chciał osiągnąć poprzez reinterpretację lub rewizję stwierdzeń dogmatycznych przyjętych przez Sobór Chalcedoński w taki sposób,aby definicje dogmatyczne Soboru w Chalcedonie stały się możliwe do przyjęcia dla monofizytów. W tym celu w cesarz w 544 roku potępił tak zwane Trzy Rozdziały , czyli pisma trzech teologów antiocheńskiej 11 MAGA OPRACOWANIE - MADZIALENKI szkoły teologicznej Ibassa z Edessy, Teodoreta z Cyru i Teodora z Mopsuestii, który swoim nauczaniem przygotowali grunt pod orzeczenia dogmatyczne Soboru Chalcedońskiego. Chcąc nadać powagi swoim postanowieniom cesarz skłonił papieża Wigiliusza do wydania w 548 roku tak zwanego Wyroku-Iudicatum potępiającego Trzy Rozdziały. Warto dodać, że miasto Rzym znajdowało się wtedy pod panowaniem Bizancjum. Wywołało to powszechne oburzenie w Kościołach na Zachodzie, więc wkrótce papież wycofał swoje poparcie dla Iudicatum. W tej sytuacji cesarz Justynian doszedł do wniosku, iż jedyną instytucją mającą wystarczający autorytet, aby przeforsować jego polityczno-religine plany jest sobór powszechny. Sobór taki zwołany przez cesarza zebrał się w Konstantynopolu 3 maja 553 roku. Zgromadził 166 ojców wybranych przez cesarza, w tym 18 wybranych z Zachodu. Potępiono na nim Trzy Rozdziały, Orygenesa i papieża Wigiliusza (ale nie Koścół Rzymski). Cesarz nakazł skreślić jego imię z wykazu papieży. Papież Wigilusz, mimo iż przebywał w tym czasie w Konstantynopolu nie stawił się na znak protestu na wezwanie ojców soborowych, jednakże w grudniu 553 roku cesarz zmusił go do podpisania akt soboru i dopiero wtedy pozwolił wrócić do Italii. Sobór ten mimo, iż jest uznawany przez większość wyznań chrześcijańskich nie cieszy się wielkim autorytetem, historycy Kościoła mówią o nim z zakłopotaniem. f) Sobór Konstantynopolitański III (680-681) - potępił monoteletyzm. Jego przedłużeniem był tzw. sobór w Trullo (692), który zajął się gł. sprawami administracji i dyscypliny kościelnej - nie uczystniczyli w nim biskupi Zachodu i jego kanony nie są uznawane przez Kościół katolicki. Sobór powszechny stawiający sobie za cel rozwiązanie sporu, który narósł wokół nauki zwanej monoteletyzmem a sformułowanej w I poł. VII wieku przez patriarchę konstantynopolitańskiego Sergiusza, popieranego przez cesarza bizantyjskiego Herakliusza. Obaj dygnitarze pragnęli pojednać monofizytów z oficjalna doktryną religijną Cesarstwa Bizantyjskiego. Monoteletyzm uznawał istnienie w Jezusie dwóch natur - boskiej i ludzkiej, lecz podkreślał istnienie jednej woli i działania. Sobór został zwołany przez cesarza Konstantyna IV na 7 października 680 roku w sali In Trullo ("Pod Kopułą") pałacu cesarskiego. W obradach brało udział początkowo 100, a później 174 biskupów. Naukę o dwóch wolach i działaniach w Jezusie a zarazem potępienie poprzedniej doktryny, która przez pewien czas była uznawana za oficjalną w Cesarstwie, sformułowano w 681 roku. Papież Agaton wysłał delegację swoją jak i synodu rzymskiego. Wbrew prośbom patriarchy Konstantynopola nie oszczędzono pamięci twórców i propagatorów monoteletyzmu (patriarchy Sergiusza, jego następców Pyrrusa I, Pawła II i Piotra, patriarchy Aleksandrii Kyrosa oraz zmarłego w 638 roku papieża Honoriusza I). Papież Honoriusz I, który przez nieopatrzność uznał doktrynę w jednym ze swoich listów napisał: "Dlatego my także wyznajemy również jedną wolę w Chrystusie". Tymczasem, w Rzymie, podczas obrad soboru, zmarł papież Agaton. Jego następca papież Leon II przyjął w 683 roku uchwały z Konstantynopola i potępił monoteletyzm. Ustalenia uznał także następca Konstantyna IV, Justynian II. Krótką restaurację potępionej nauki przyniosło panowanie imperatora Filippikosa (711-713), który nakazał zwołać synod rehabilitujący patriarchę Sergiusza oraz okładający klątwą sobór konstantynopolitański III. Po śmierci władcy ponownie uznano soborowe uchwały. g) Sobór Nicejski II (787) - potępił ikonoklazm i uznał za słuszny kult ikon. Zainaugurowany w Konstantynopolu, przeniesiony do Nicei i tam obradujący od 28 września do 23 października 787 roku. Na soborze uchwalono 22 kanony dyscyplinarne. W soborze brało udział 12 MAGA OPRACOWANIE - MADZIALENKI 335 biskupów (tylko 14 z Zachodu) pod nominalnym przewodnictwem legatów papieskich, a faktycznie patriarchy Tarazjosa. Cesarzową Irenę i jej syna reprezentowali urzędnicy. Nieobecni byli patriarchowie Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy znajdujący się pod panowaniem islamskim. Głównym celem soboru było zakończenie kontrowersji ikonoklastycznej. Po pewnych wahaniach dopuszczono biskupów opowiadających się za ikonoklazmem, ale większość postanowiła złożyć z katedr biskupów organizujących w przeszłości prześladowania zwolenników czci obrazów. Ikonoklazm został potępiony jako herezja. Cześć ikon (pokłony, palenie świec i kadzidła) uznano za naukę prawowierną. Podkreślono jednak, że kult obrazów odnosi się do osoby przedstawionej na obrazie, a nie do samego obrazu. Ustalono także zasady tworzenia ikon, wykluczaje dowolność i zezwalające na pisanie obrazów tylko duchownym. Postacie na ikonach powinny mieć duże szerokie oczy, całe ciało osłonięte odzieniem - jedynie odsłonięte twarze i czasem dłonie, figury miał okalać czarny kontur, karnacja postaci winna być ciemna, święci mieli posiadać długie brody, schematycznie zarysowane szaty nie powinny uwidaczniać kośćca, powinien być stosowany umowny światłocień. 6. Panorama i współczesny stan posiadania orientalnych chrześcijańskich kościołów narodowych Kościoły przedchalcedońskie - do tej tradycji zalicza się Armeński Kościół Apostolski, Syryjski Kościół Prawosławny Antiochii, Koptyjski Kościół Prawosławny Egiptu, Etiopski Kościół Prawosławny, Prawosławny Kościół Erytrei oraz Syryjski Prawosławny Kościół Malankarski (oraz ich katolickie odpowiedniki – patrz Katolickie Kościoły Wschodnie). Dawniej określane były jako Kościoły monofizyckie. Kościoły wywodzące się z Antiochii zwane są też jakobickimi. Na określenie tego nurtu przyjmuje się termin - chrześcijaństwo przedchalcedońskie, orientalne bądź „starożytne Kościoły wschodu”. Kościoły asyryjskie - do tej tradycji zalicza się Asyryjski Kościół Wschodu, Chaldejski Kościół Wschodu (patrz Katolickie Kościoły Wschodnie), Kościół Syro-malabarski (patrz Katolickie Kościoły Wschodnie). Dawniej określane były jako Kościoły nestoriańskie. Potocznie występują także nazwy: kościoły wschodnio-syryjskie, babilońskie; w Indiach zaś kościoły św. Tomasza. Na określenie tego nurtu przyjmuje się termin chrześcijaństwo przedefeskie, orientalne bądź „starożytne kościoły wschodu”. NAZWA Ormiański Kościół Apostolski ILOŚĆ WYZNAWCÓW 5 milionów Syriacki (Syryjski) Kościół 0,5 mln. wiernych Prawosławny Antiochii Syriacki (Syryjski) Kościół 100 tys. wiernych Katolicki Antiochii Koptyjski Kościół Prawosławny Koptyjski Kościół Katolicki Etiopski Kościół Prawosławny Etiopski Kościół Katolicki Prawosławny Kościół Erytrei Katolicki Kościoł Erytrei Syriacki (Syryjski) 18 mln 170 tys 18 mln. 75 tyś. 1,7 mln. 700 tys WYSTĘPOWANIE Armenia oraz inne ziemie należące kiedyś do Związku Radzieckiego, diaspora Ormian: Irak, Indie, Egipt, Syria, Sudan, Etiopia, Australia, kraje Europy i obydwu Ameryk Syria Syria, Liban, Izrael, Irak, Egipt, Turcja, Cypr, w różnych krajach Europy i w obydwu Amerykach Egipt Egipt Etiopia Etiopia, Trynidad i Tobago Erytrea Erytrea India 13 MAGA OPRACOWANIE - MADZIALENKI Prawosławny Kościół Malankarski Syriacki (Syryjski) Katolicki Kościół Malankarski Asyryjski Kościół Wschodu Chaldejski Kościół Wschodu Kościół Syro-malabarski 300 tys Indie od 150 tys. do 600 tys. od 300 tys. do 500 tyś. ok. 4 mln. Indie Irak Indie MIŁEJ LEKTURY MADZIALENKA ŻYCZY 14
