Rezerwat arktyczny

advertisement
Rezerwat Arktyczny
Światowe tereny wspólne,
ochrona środowiska
i bezpieczeństwo na przyszłość
Czerwiec 2014
REZERWAT ARKTYCZNY ŚWIATOWE TERENY WSPÓLNE, OCHRONA ŚRODOWISKA I BEZPIECZEŃSTWO NA PRZYSZŁOŚĆ
Rezerwat Arktyczny
Lód morski Arktyki topnieje. Zmiany klimatyczne wynikające z działalności człowieka
spowodowały zniknięcie co najmniej 75% objętości letniego lodu morskiego w tempie
nigdy wcześniej nienotowanym w naszej historii. Już niedługo Ocean Arktyczny będzie
przez znaczną część roku wyglądał tak samo jak inne oceany – czyli jak otwarte wody
podatne na eksploatację i niszczenie środowiska.
Ten unikalny obszar jest niezwykle wrażliwy, a jednak spośród wszystkich oceanów jest
najmniej chroniony. Mniej niż 1,5% jego powierzchni posiada jakikolwiek status obszaru
chronionego. Wody międzynarodowe, które są dobrem wspólnym, nie posiadają takiego
statusu w ogóle.
Właśnie dlatego Arktyka jest najlepszym symbolem niekontrolowanych zmian
klimatycznych. Jej topniejący lód morski jest tragicznym skutkiem ludzkich działań.
Do niedawna znaczna część Oceanu Arktycznego była de facto morskim rezerwatem
chronionym przez stale pokrywający go lód, i właśnie dlatego wody te stają się obecnie
krytycznym obszarem w walce o zrównoważoną przyszłość naszej planety.
Państwa graniczące z Arktyką (Kanada, Grenlandia, Norwegia, Rosja i USA) są żywotnie
zainteresowane zawłaszczeniem sobie cennych zasobów leżących poza ich terytoriami
i wszystkie starają się o rozszerzenie granic podlegającego im polarnego dna morskiego.
Przemysł i rządy krajów postrzegają otwarcie Arktyki jako kolejną szansę biznesową,
dzięki której zwiększą ilość wydobywanej ropy i poławianych ryb, przez co narażają ten
unikalny rejon, a wraz z nim cały świat, na jeszcze większe niebezpieczeństwo.
Ludzkość stoi teraz przed ważnym wyborem. Możemy eksploatować zasoby jednego
z najdelikatniejszych oceanów świata, albo odpowiedzialnie nim zarządzać – zarówno dla
przyszłych pokoleń, jak i dla żyjących tam dzisiaj północnych i rdzennych społeczności,
których przetrwanie zależy od zdrowego oceanu.
Część rozwiązania jest prosta: to stworzenie rezerwatu w rejonie wód międzynarodowych
otaczających Biegun Północny.
© Jiri Rezac / Greenpeace
2
REZERWAT ARKTYCZNY ŚWIATOWE TERENY WSPÓLNE, OCHRONA ŚRODOWISKA I BEZPIECZEŃSTWO NA PRZYSZŁOŚĆ
Mapa Arktyki ukazująca proponowany obszar rezerwatu
3
REZERWAT ARKTYCZNY ŚWIATOWE TERENY WSPÓLNE, OCHRONA ŚRODOWISKA I BEZPIECZEŃSTWO NA PRZYSZŁOŚĆ
CZYM JEST „REZERWAT ARKTYCZNY”?
Proponowany Rezerwat Arktyczny to ściśle chroniony obszar (czyli rezerwat morski),
zamknięty dla wszelkich działań wydobywczych i szkodliwych, pokrywający środkową
część Oceanu Arktycznego, poza strefą 200 mil morskich od wybrzeży państw arktycznych,
która stanowi ich wyłączne strefy ekonomiczne. Region ten, według Konwencji o prawie
morza ONZ (UNCLOS), technicznie określa się jako „morze otwarte” i jest uznawany za teren
wspólny, stanowiący odpowiedzialność całej społeczności międzynarodowej.
Taki rezerwat spełni część z międzynarodowych zobowiązań dotyczących ustanowienia
światowej sieci chronionych obszarów morskich oraz zrealizuje wynikającą z Konwencji
o różnorodności biologicznej (CBD) potrzebę stworzenia sieci „reprezentatywnych morskich
i przybrzeżnych obszarów chronionych, na których zakazane jest pozyskiwanie, a inne
znaczące rodzaje presji ludzkiej są eliminowane lub minimalizowane w celu umożliwienia
utrzymania lub odtworzenia integralności, struktury i funkcjonowania ekosystemów”
(Decyzja VII/5 CBD, paragraf 21 (b)).
© Nick Cobbing / Greenpeace
4
REZERWAT ARKTYCZNY ŚWIATOWE TERENY WSPÓLNE, OCHRONA ŚRODOWISKA I BEZPIECZEŃSTWO NA PRZYSZŁOŚĆ
W obrębie Rezerwatu Arktycznego zabronione będą połowy oraz poszukiwanie i wydobycie
paliw kopalnych i innych minerałów z dna morskiego, nie będzie też można prowadzić
działań wojskowych. Wszelki ruch statków w tym obszarze będzie poddawany ścisłej
kontroli pod kątem wpływu na środowisko, jednak żegluga transportowa nie będzie
całkowicie zakazana. Niedozwolone będzie na przykład używanie ciężkiego oleju
napędowego, co już ma miejsce na wodach Antarktyki.
Proponowany Rezerwat Arktyczny to duży obszar pokrywający 2,8 miliona km2. To
teren o wielkości podobnej do Morza Śródziemnego, jednak stanowiący jedynie mały
fragment całego Oceanu Arktycznego (14 milionów km2). Jest on niesamowicie odległy,
leży poza lądami i wodami tradycyjnie zajmowanymi przez rdzenną ludność, jednak
ma fundamentalne znaczenie dla przetrwania ich sposobu życia. Powstanie rezerwatu
przyniesie światu zarówno realne, jak i symboliczne korzyści, które w przeciwnym razie
zostaną utracone, pociągając za sobą globalne konsekwencje.
5
REZERWAT ARKTYCZNY ŚWIATOWE TERENY WSPÓLNE, OCHRONA ŚRODOWISKA I BEZPIECZEŃSTWO NA PRZYSZŁOŚĆ
© Daniel Beltrá / Greenpeace
6
L-R: © Todd Warshaw / Greenpeace © Jason Box /
Greenpeace © Nick Cobbing / Greenpeace
REZERWAT ARKTYCZNY ŚWIATOWE TERENY WSPÓLNE, OCHRONA ŚRODOWISKA I BEZPIECZEŃSTWO NA PRZYSZŁOŚĆ
Dlaczego utworzenie rezerwatu jest konieczne?
Mówiąc krótko, rezerwat jest konieczny, ponieważ Ocean Arktyczny to jeden z ostatnich
dziewiczych obszarów morskich na naszej planecie, który jest jednocześnie wyjątkowo
podatny na wpływ człowieka. Wody arktyczne i subarktyczne należą do najbardziej
produktywnych biologicznie wód na świecie. Jednak obecnie, po raz pierwszy w historii
ludzkości, stała pokrywa lodowa na morzu gwałtownie się kurczy w wyniku zmian
klimatycznych, umożliwiając wydobycie ropy naftowej, ruch statków i przemysłowe
rybołówstwo na międzynarodowych wodach pośrodku Oceanu Arktycznego.
Centralna część Oceanu Arktycznego może się wydawać miejscem surowym
i opuszczonym, w rzeczywistości jednak aż kipi od życia niespotykanego nigdzie indziej
na Ziemi. Skąpana w słońcu przez 24 godziny na dobę w ciągu miesięcy letnich, Arktyka
jest pełna zależnych od lodu ssaków, takich jak niedźwiedzie polarne, foki, morsy i walenie,
a także ogromnych populacji ptaków morskich. Jest również domem dla wielkich ławic ryb,
zaś dno jej oceanu pokrywają ogrody gąbek i zimnolubnych koralowców.
Obecność lodu morskiego w Arktyce tworzy fundament dla unikalnego morskiego łańcucha
pokarmowego. Najmniejsze mikroorganizmy i zooplankton przeżywają właśnie na spodniej
powierzchni lodu i są zjadane przez dorsze arktyczne. Te z kolei są pokarmem dla fok, które
stanowią podstawę diety niedźwiedzi polarnych. Foki również potrzebują lodu, ponieważ
właśnie na nim rodzą i wychowują swoje młode. Z kolei niedźwiedzie polarne, unikalne i
ikoniczne drapieżniki Arktyki, wędrują po lodzie morskim – jest on ich domem.
Wszystko to narażone jest obecnie na niebezpieczeństwo ze strony ludzkiej działalności,
takiej jak odwierty w poszukiwaniu ropy, przemysłowe rybołówstwo, transport morski
i wydobycie minerałów z dna morskiego.
7
© Nick Cobbing / Greenpeace
REZERWAT ARKTYCZNY ŚWIATOWE TERENY WSPÓLNE, OCHRONA ŚRODOWISKA I BEZPIECZEŃSTWO NA PRZYSZŁOŚĆ
REZERWAT ARKTYCZNY: KRYTYCZNY REZERWAT MORSKI
Naukowcy ustalili, że rejon morza otwartego w centralnej części Oceanu Arktycznego
ma ogromne znaczenie biologiczne. Niedawne Regionalne Spotkanie Arktyczne CBD,
mające na celu wyznaczenie ekologicznie lub biologicznie istotnych obszarów morskich
(Ecologically or Biologically Significant Area – EBSA), oceniało wnioski dotyczące wód
międzynarodowych w środkowej części Oceanu Arktycznego, wliczając w to wody stale
pokryte lodem. Uznano, że Rezerwat Arktyczny spełnia wszystkie naukowe kryteria
konieczne, by uznać go za EBSA. Ten zawierający bardzo wrażliwe ekosystemy i gatunki
obszar jest zagrożony. Stwierdzono, że istnieje konieczność ograniczenia działalności
przemysłowej i jednoczesnej intensyfikacji prowadzonych tam badań naukowych.
Zaobserwowano już, że tworzenie dużych rezerwatów morskich prowadzi do długotrwałych
i często gwałtownych wzrostów liczebności, różnorodności oraz produktywności organizmów
morskich. Rezerwaty takie nie tylko stanowią ważne narzędzie ochrony i gospodarowania
środowiskiem, ale również skutecznie budują odporność ekosystemów oceanicznych na
gwałtowne zmiany klimatu i zakwaszanie wód morskich.
W przeciwieństwie do Antarktyki, w Arktyce nie obowiązuje obecnie żaden pojedynczy, ogólny
traktat, który regulowałby działalność ludzką na tym obszarze. Ocean Arktyczny jest w chwili
obecnej objęty jedynie mozaiką różnych zasad i regulacji (większość których nie jest prawnie
wiążąca), przez co narażony jest na eksploatację, działania niszczycielskie i bezprawie.
8
REZERWAT ARKTYCZNY ŚWIATOWE TERENY WSPÓLNE, OCHRONA ŚRODOWISKA I BEZPIECZEŃSTWO NA PRZYSZŁOŚĆ
Nigdy wcześniej nie mieliśmy możliwości zadecydowania, od samego początku i z pełnym
poparciem nauki i prawa międzynarodowego, w jaki sposób chcemy zarządzać ogromnym
obszarem oceanu. Bez ustalonego i konkretnego sposobu zarządzania, ten niezwykły rejon
jest bezbronny i narażony na niebezpieczeństwo. Jeśli niczego nie zrobimy, Arktyka stanie
się kolejną ofiarą naszego zachłannego apetytu na zasoby naturalne, może być też przy
okazji źródłem napięć między państwami, które szukają okazji do ich eksploatowania.
Rybołówstwo to tylko jeden z przykładów na to, jak bardzo potrzebne jest ustalenie
lepszych reguł. Obszar wód międzynarodowych nie podlega w chwili obecnej żadnym
regulacjom dotyczącym połowów. W roku 2012 topniejący lód morski obnażył ponad
1 milion km2 wód Oceanu Arktycznego (to więcej niż powierzchnia Morza Norweskiego),
które nadają się do połowów i które były dotychczas niedostępne dla flot rybackich.
Uważa się obecnie, że produkcja pierwotna Oceanu Arktycznego jest znacznie wyższa, niż
wcześniej szacowano, co roku odkrywane są też nowe, migrujące ławice ryb. Kilka państw
nieleżących w rejonie Arktyki już teraz poszukuje tu nowych łowisk.
9
REZERWAT ARKTYCZNY ŚWIATOWE TERENY WSPÓLNE, OCHRONA ŚRODOWISKA I BEZPIECZEŃSTWO NA PRZYSZŁOŚĆ
Kto jest odpowiedzialny za ustanowienie rezerwatu?
Nie tylko pięć państw arktycznych, które graniczą z wodami międzynarodowymi, odpowiada
za ustanowienie Rezerwatu. Brany pod uwagę obszar jest „poza narodową jurysdykcją”,
co oznacza, że stanowi on część światowych terenów wspólnych i jest odpowiedzialnością
wszystkich krajów, niezależnie od tego, czy leżą na drugim końcu świata lub mają dostęp
do morza. Aby zapewnić istnienie Rezerwatu, pięć krajów sąsiadujących z Arktyką oraz
państwa członkowskie Rady Arktycznej musiałyby ściśle współpracować ze społecznością
międzynarodową. Jak dotąd nie poczyniły jednak w tym kierunku żadnych kroków.
Ustanowiony w przestrzeni międzynarodowej Rezerwat musi stać się częścią znacznie szerszej,
kompletnej sieci morskich obszarów chronionych (Marine Protected Area – MPA), obejmujących
również rejony w obrębie wyłącznych stref ekonomicznych (Exclusive Economic Zone – EEZ)
pięciu państw wybrzeża Arktyki.
Sieć taka jest absolutną podstawą dla skutecznego zarządzania opartego na ekosystemach,
którego wprowadzenie jest konieczne dla ochrony regionu i które w oczywisty sposób stanowi
część mandatu Rady Arktycznej. A jednak, pomimo niemal 20 lat pracy naukowców, sieć
morskich obszarów chronionych pozostaje odległym marzeniem.
© Nick Cobbing / Greenpeace
10
REZERWAT ARKTYCZNY ŚWIATOWE TERENY WSPÓLNE, OCHRONA ŚRODOWISKA I BEZPIECZEŃSTWO NA PRZYSZŁOŚĆ
11
REZERWAT ARKTYCZNY ŚWIATOWE TERENY WSPÓLNE, OCHRONA ŚRODOWISKA I BEZPIECZEŃSTWO NA PRZYSZŁOŚĆ
Stworzenie rezerwatu na obszarze
międzynarodowych wód arktycznych
W wodach Arktyki mają zastosowanie zasady UNCLOS, nakładające na państwa prawny
wymóg współpracy w celu zapewnienia skutecznej ochrony i zarządzania zasobami żywymi
w tych rejonach, włączając w to wody pokryte lodem. Wspólnota międzynarodowa podjęła
również zobowiązania polityczne mające na celu ochronę mórz i oceanów. W roku 2010
CBD wyznaczyła cel utworzenia sieci morskich obszarów chronionych MPA (w obrębie
i poza wyłącznymi strefami ekonomicznymi) pokrywającej do 2020 roku co najmniej 10%
powierzchni wód, wezwała też do współpracy przy ochronie morskiej bioróżnorodności
(decyzja CBD X/29, paragraf 32). Trwający w ramach CBD proces wyznaczania istotnych
obszarów morskich (EBSA), takich jak Ocean Arktyczny, dodatkowo zobowiąże rządy do
współpracy w celu ochrony tych zagrożonych obecnie wód.
Wyraźnie widać zarówno prawne, polityczne, jak i środowiskowe podstawy do działania.
Pomimo tego, że polityka zarządzania Arktyką usiana jest czarnymi dziurami, istnieje kilka
sposobów na ustanowienie Arktycznego Rezerwatu.
Najprostszym sposobem byłaby wiążąca umowa wielostronna. Państwa arktyczne,
we współpracy ze społecznością międzynarodową, mogą w każdej chwili stworzyć
umowę wielostronną, która kontrolowałaby działalność wydobywczą i militarną na
terenie międzynarodowych wód poza ich strefami ekonomicznymi. Arktyczna umowa
o poszukiwaniu i ratownictwie oraz Umowa o współpracy, gotowości i reagowaniu na
morskie skażenie ropą naftową w Arktyce są niedawnymi przykładami dwóch
regionalnych traktatów podpisanych przez członków Rady Arktycznej. Pokazują one,
że przy wystarczającej woli politycznej rządy państw mogą współpracować i tworzyć
wiążące umowy.
© Nick Cobbing / Greenpeace
12
REZERWAT ARKTYCZNY ŚWIATOWE TERENY WSPÓLNE, OCHRONA ŚRODOWISKA I BEZPIECZEŃSTWO NA PRZYSZŁOŚĆ
Innym sposobem na utworzenie międzynarodowo zarządzanego rezerwatu morskiego
w centralnej części Oceanu Arktycznego jest podpisanie nowej umowy wykonawczej
w ramach UNCLOS. Zgromadzenie Ogólne ONZ pracuje właśnie nad decyzją o rozpoczęciu
negocjacji dotyczących poważnych luk w systemie zarządzania światowymi oceanami,
poprzez działania takie jak ustanowienie konkretnych zasad ochrony bioróżnorodności
w wodach międzynarodowych, które wykraczają poza ogólne wezwanie do „ochrony
i zachowania środowiska morskiego” (artykuł 192). Greenpeace, wraz z innymi organizacjami
społeczeństwa obywatelskiego, dąży do stworzenia nowej umowy wykonawczej w ramach
UNCLOS, która zapewni ochronę i zrównoważone wykorzystanie morskiej bioróżnorodności
w obszarach leżących poza państwową jurysdykcją. Jednym ze sposobów na zapewnienie
takiej ochrony byłoby tworzenie morskich rezerwatów. Jednak na nową umowę wykonawczą
UNCLOS trzeba będzie sporo poczekać i nawet jeśli pojawi się zielone światło dla
zainicjowania procesu, który doprowadziłby do takiej umowy w roku 2015, miną lata zanim
zostanie ona wynegocjowana i ratyfikowana. Arktyka nie może tak długo czekać.
Istnieje wiele innych, branżowych instrumentów zarządzania obejmujących region Arktyki,
takich jak regionalne organizacje do spraw rybołówstwa (Regional Fisheries Management
Organisation – RFMO) lub Międzynarodowa Organizacja Morska (International Maritime
Organisation – IMO), istnieją też traktaty geograficzne takie jak OSPAR. Każdy z nich ma swoje
zalety i wady, strony mocne i słabe. Jednak daleko im do całościowego rozwiązania, które
zapewniłoby ustanowienie wielosektorowego morskiego obszaru chronionego. Najprostszą
i najskuteczniejszą opcją jest utworzenie prawnie wiążącego Rezerwatu Arktycznego,
dedykowanego ochronie centralnej części Oceanu Arktycznego.
13
REZERWAT ARKTYCZNY ŚWIATOWE TERENY WSPÓLNE, OCHRONA ŚRODOWISKA I BEZPIECZEŃSTWO NA PRZYSZŁOŚĆ
© Alex Yallop / Greenpeace
14
REZERWAT ARKTYCZNY ŚWIATOWE TERENY WSPÓLNE, OCHRONA ŚRODOWISKA I BEZPIECZEŃSTWO NA PRZYSZŁOŚĆ
działajmy!
Utworzenie Rezerwatu Arktycznego jest jednym
z najpilniejszych wyzwań naszych czasów, co widać
w różnych mediach, kulturze i opinii publicznej.
Dużo więcej zyskamy chroniąc Arktykę dla przyszłych
pokoleń niż eksploatując ją dla zysku kilku korporacji.
Dlatego Greenpeace wzywa do podjęcia
natychmiastowych działań zmierzających do utworzenia
w Arktyce rezerwatu, dla dobra wszelkiego życia na Ziemi.
15
Greenpeace to międzynarodowa organizacja pozarządowa, działająca na rzecz
ochrony środowiska naturalnego. Organizacja koncentruje swoje działania na
najbardziej istotnych, zarówno globalnych jak i lokalnych, zagrożeniach dla
bioróżnorodności i środowiska. Aby zachować swoją niezależność, organizacja
nie przyjmuje dotacji od rządów, partii politycznych i korporacji. Działania
finansowane są dzięki wsparciu indywidualnych darczyńców.
W Polsce Greenpeace działa od 2004 roku. Siedziba biura znajduje się w Warszawie.
Autor: Dr Neil T. M. Hamilton, Starszy Doradca Polityczny – Polar, Greenpeace International
Redakcja i produkcja: Steve Erwood
Fotografia na okładce: © Nick Cobbing/Greenpeace
Opublikowano we wrześniu 2014
Greenpeace Polska
Altowa 4, 02-386 Warszawa
www.greenpeace.pl
facebook.com/greenpeacepl
twitter.com/greenpeace_pl
[email protected]
Download