makroekonomia: opracowanie
advertisement
MAKROEKONOMIA: OPRACOWANIE. 1. Miejsce i rola makroekonomii wśród nauk ekonomicznych i jej główne obszary zainteresowań badawczych. Makroekonomia jest to dział ekonomii zajmujący się analizą gospodarki jako całości. Bada wzajemne zależności pomiędzy agregatowymi wielkościami ekonomicznymi i czynniki wpływające na ich kształtowanie się. Do agregatowych wielkości zaliczamy: dochód narodowy, wydatki na konsumpcję, wydatki na inwestycję, oszczędności, dochody i wydatki budżetu państwa, bilans handlowy i płatniczy kraju, popyt na pieniądz i podaż pieniądza, przeciętny poziom cen, rozmiary zatrudnienia i bezrobocia w kraju itp. Badanie związków miedzy tymi wielkościami ma na celu wykazanie przyczyn niepełnego wykorzystania istniejących zdolności produkcyjnych i niepełnego zatrudnienia siły roboczej oraz ustalenia środków zaradczych prowadzących do lepszego wykorzystania istniejącego zasobu czynników produkcji. Makroekonomia kładzie główny nacisk na sprawność mechanizmów rynkowych. Makroekonomia to głównie teoria cen czynników wytwórczych i zachowania się podmiotów gospodarczych w zależności od kształtowania się tych cen oraz utargów, kosztów produkcji i zysku bądź też cen dóbr konsumpcyjnych, dochodów konsumenta i jego indywidualnych preferencji. Jest ona także teorią tworzenia i podziału dochodu narodowego z uwzględnieniem polityki pieniężnej banku centralnego i polityki fiskalnej państwa. Zajmuje się ona funkcjonowaniem całej gospodarki i formułowaniem polityki rządowej. Główne płaszczyzny zainteresowań makroekonomii to: problematyka wzrostu gospodarczego i równowagi w ujęciu makroekonomicznym (metody mierzenia efektów działalności gospodarczej w skali kraju, czynniki wpływające na poziom i wzrost tych efektów, równowaga pomiędzy globalną podażą i globalnym popytem w procesie wzrostu i czynniki kształtujące ją, cykliczność wzrostu gospodarczego); problematyka inflacji (istota, sposób pomiaru, przyczyny, skutki, sposoby przeciwdziałania); problematyka zatrudnienia i bezrobocia (przyczyny, skutki, metody przeciwdziałania); makroekonomiczna polityka państwa (kierunki i instrumenty oddziaływania państwa na gospodarkę w celu złagodzenia niekorzystnych efektów działania mechanizmu rynkowego i przyspieszenia rozwoju gospodarki); Szybki rozwój makroekonomii datuje się od lat 30. XX w., a jedną z jego przesłanek stał się przebieg i skutki wielkiego kryzysu gospodarczego lat 1929-1933. Niezaprzeczalne znaczenie dla tego rozwoju miały poglądy ekonomiczne J.M. Keynesa 2. Co to jest Produkt Narodowy Brutto i jakie jest jego zastosowanie w toku badania gospodarki poszczególnych krajów? Produkt narodowy brutto jest to miernik efektów rocznej działalności gospodarki, obliczany przez powiększenie produktu krajowego brutto o wartość dochodów netto z tytułu własności za granicą. Te ostatnie stanowią różnicę pomiędzy napływem dochodów uzyskanych przez obywateli danego kraju za granicą (głównie transfer zysków z kapitałów zainwestowanych za granicą, ale także dochody z pracy) a wypływem dochodów uzyskanych przez cudzoziemców w danym kraju. Dodatnia wartość dochodów netto z tytułu własności za granicą powiększa produkt krajowy brutto (PNB > PKB), ujemna - pomniejsza go (PNB < PKB). PNB jest miarą całkowitych dochodów osiąganych w ciągu roku przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca (kraju) świadczenia usług przez należące do nich czynniki wytwórcze. PNB w ujęciu względnym (tempo wzrostu) jest miarą wzrostu gospodarczego. W przeliczeniu na 1 mieszkańca wykorzystywany jest jako miara poziomu dobrobytu społeczeństwa. Produkt narodowy brutto uważany jest za najlepsza miarę działalności gospodarczej i przedstawia: - sumę wszystkich dochodów uzyskanych przez wszystkie jednostki działające w gospodarce danego kraju, w danym czasie; - ogólną sumę wydatków poniesionych na zakup dóbr i usług wytworzonych w danej gospodarce. PNB pozwala mierzyć zarówno dochody powstające w gospodarce, jak i wydatki ponoszone na wytworzone w jej ramach dobra i usługi , ponieważ wielkości te są de facto sobie równe, tzn., że w gospodarce jako całości dochody muszą być równe wydatkom. PNB umożliwia nie tylko dokonanie pomiaru wielkości dóbr i usług wytworzonych w danym czasie, tj. w ciągu roku, w gospodarce danego kraju, lecz również pozwala zbadać przepływy dochodów i wydatków następujące w tej gospodarce. Mierzenie produktu narodowego brutto, czyli całkowitej produkcji dóbr i usług w danym roku, pozwala politykom oraz ekonomistom dokonywać oceny sytuacji gospodarczej, określać strukturę gospodarki oraz jej zasoby, a także badać jej wzrost w dłuższym okresie. Dlatego dla przeprowadzenia prawidłowej analizy ekonomicznej niezbędne jest dokonanie właściwego i precyzyjnego obliczenia produktu narodowego brutto, jako największego agregatu obejmującego wszystkie dziedziny gospodarki. 3. Co to są zasoby i strumienie? Proszę podać przykłady uzasadniające różnice między nimi? Zasoby i strumienie należą do zmiennych ilościowych przedstawiających np. ilość pieniądza, ilość danego dobra itd. Zasób jest to dana ilość pieniądza lub dobra mierzona w danym momencie. Strumień jest to ilość mierzona w jednostce czasu. Jest wiele przykładów wyjaśniających różnice między zasobem a strumieniem: * bogactwo konsumenta stanowi zasób, strumieniami natomiast są jego dochody oraz wydatki; * liczba bezrobotnych stanowi zasób, a liczba osób tracących pracę w danym czasie jest strumieniem dopływającym do zasobu bezrobocia; * wielkość kapitału zaangażowanego w gospodarce jest zasobem, a nakłady inwestycyjne przeznaczone na zwiększenie zasobu kapitału stanowią strumień; * dług rządowy danego kraju jest zasobem, a deficyt budżetowy powstający w określonym czasie jest strumieniem. Zasób stanowi zatem akumulację strumieni, które - dopływając do zasobu lub odpływając z niego - wpływają na zmianę jego wielkości. I tak, na przykład zdolności produkcyjne gałęzi przemysłu stanowią w danym momencie zasób, a ich przyrost (spowodowany inwestycjami) lub ubytek (będący rezultatem wycofania starych urządzeń) stanowią strumienie powodujące zmiany wielkości zasobu. 4. Jakie są podstawowe różnice między Produktem Narodowym Brutto a Produktem Krajowym Brutto? W jakich warunkach byłyby one równe sobie? Produkt krajowy brutto (PKB) to miernik produkcji wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na obszarze danego kraju, niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem. PKB może być wyrażony w cenach rynkowych, zawierających podatki pośrednie lub - po ich potrąceniu - w cenach czynników wytwórczych (cenach netto). PKB różni się od produktu narodowego brutto (PNB) tym, że nie uwzględnia dochodu z lokat zagranicznych. PKB, w odróżnieniu od PNB, obejmuje wyłącznie produkcję wytworzoną w danym kraju i nie uwzględnia różnic dotyczących przynależności państwowej lub narodowej działających w danym kraju podmiotów gospodarczych. Porównanie definicji PNB i PKB pozwala stwierdzić, że produkt narodowy brutto jest równy produktowi krajowemu brutto powiększonemu o dochody netto z tytułu własności za granicą. 5. Jakie są zasady obliczania PKB i PNB i w jaki sposób uwzględnia się w tych miernikach te ich elementy składowe, które nie przechodzą przez rynek? W realnych warunkach danego kraju obliczenie PNB jest zadaniem bardzo skomplikowanym. Wytłumaczenie zasad jego konstruowania wymaga zrozumienia pewnych podstawowych, a równocześnie szczególnych przypadków występujących w trakcie obliczania. * Problem liczenia zapasów jako składowego elementu PNB - występuje wówczas gdy przedsiębiorstwa wytwarzają więcej dóbr i usług niż sprzedają. * Uwzględnianie dóbr pośrednich oraz wartości dodanej. W toku wytwarzania różnych dóbr występuje wiele faz produkcji. Wydobyte surowce są przetwarzane w półfabrykaty, materiały i elementy składowe gotowych wyrobów, a następnie sprzedawane innym producentom, w celu ich dalszego przetworzenia w dobra finalne (dobra końcowe). * Problem liczenia wartości kalkulacyjnej w rachunku produktu narodowego brutto należy nie tylko do najtrudniejszych lecz również do najbardziej kontrowersyjnych, ponieważ opiera się przede wszystkim na szacunkach, a nie na cenach rynkowych, stosowanych przy obliczaniu wartości dóbr i usług wytworzonych w danym kraju w ciągu roku i wchodzących w skład produktu narodowego brutto lub produktu krajowego brutto. Produkt Krajowy Brutto liczymy: * PKB = C + I Suma wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych. * PKB = C + I + G Suma wydatków konsumpcyjnych, inwestycyjnych i rządowych (metoda liczenia wykorzystywana w przypadku gospodarki zamkniętej). * PKB = C + I + G + Ex - Im Suma wydatków konsumpcyjnych, inwestycyjnych, rządowych i różnicy wartości z eksportu i wartości z importu. Przy czym różnica ta zwana jest Eksportem netto. Produkt Narodowy Brutto liczymy: * PNB = PKB +Dwn Suma produktu krajowego brutto i dochodów z własności za granicą liczone netto. 6. Czy w przypadku, gdy udział "szarej strefy" przekracza 30% PNB (lub PKB) uwzględniamy wartość jej produkcji w obliczaniu tych wielkości? Gospodarka podziemna (underground economy) obejmuje produkcję i dystrybucję narkotyków, prowadzenie na wielką skalę gier hazardowych, przemytnictwo różnych produktów, a także oszustwa podatkowe, dochody z tytułu tzw. "prania brudnych pieniędzy" oraz wiele innych metod pozyskiwania wysokich dochodów w sposób sprzeczny z prawem. W Polsce również obserwuje się tego rodzaju działalność gospodarczą prowadzoną w "szarej strefie". Ministerstwo Finansów szacuje jej udział na około 12%, a Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową na około 30% wartości polskiego PKB. Niezależnie od tego jak wielkie mogą być dochody uzyskiwane z działalności przestępczej, to ze względu na to, że nie są one ani rejestrowalne, ani ewidencjonowane, nie wliczamy ich do wartości PNB i PKB. Fakt ich istnienia jest jednak niewątpliwy i to one właśnie stanowią podstawę wielu nieoczekiwanych fortun i karier finansowych oraz mogą wyjaśnić, jak to jest, że ludzie często więcej wydają niż zarabiają. 7. Proszę wyjaśnić następujące pojęcia: wartość kalkulacyjna (imputed value), dobra pośrednie, dobra finalne, wartość dodana (value added). Jakie są zależności między tymi wielkościami ekonomicznymi a PNB i PKB? Wartość kalkulacyjna opiera się na szacunkach, a nie na cenach rynkowych. Jest ona oszacowaną, przybliżoną wartością dóbr i usług nie występujących na rynku i nie posiadających cen rynkowych. Nazywana jest inaczej Wartością przypisaną (imputed value) Dobra pośrednie - to dobra częściowo przetworzone, które stanowią nakład w procesie produkcji w innych przedsiębiorstwach, gdzie są zużywane. Dobra finalne - to dobra nabyte przez ostatecznego użytkownika. Są to albo dobra konsumpcyjne zakupione przez gospodarstwa domowe, albo dobra kapitałowe (inwestycyjne) - np. maszyny nabywane przez przedsiębiorstwa. Wartość dodana (value added) jest to przyrost wartości dóbr w wyniku określonego (danego) procesu produkcji a także wielkość dodatkowej wartości rynkowej lub dochodu tworzona na każdym etapie przetwórstwa. Wszystkie dobra i wartości biorą udział w procesie obliczania PKB i PNB. 8. Jaka jest różnica między nominalnym a realnym PNB i PKB? Nominalny produkt narodowy brutto wyraża jego wartość obliczoną w cenach bieżących, to jest w cenach, jakie istniały, gdy dany PNB był wytwarzany. Realny produkt narodowy brutto jest obliczany w cenach stałych, czyli z uwzględnieniem zmian cen, przy zastosowaniu odpowiedniego wskaźnika cen zwanego deflatorem. Realny PNB pozwala badać jego dynamikę w czasie i określać tempo jego wzrostu. PNB obliczony w cenach stałych pozwala określić jego rzeczywistą wielkość i stwierdzić, czy zwiększył się on w danym okresie, czy zmniejszył, i jaki jest realny stopień tych zmian. Innymi słowy, tak obliczony PNB odzwierciedla zmiany poziomu produkcji danego kraju, a nie zmiany poziomu cen. W celu dokonania rachunku pozwalającego na przejście od nominalnego PNB do realnego PNB posługujemy się wskaźnikiem odzwierciedlającym zmiany cen wszystkich dóbr i usług. Wskaźnik ten nazywamy deflatorem produktu narodowego brutto. Do obliczenia realnego PNB stosuje się ceny stałe przyjęte z określonego - bazowego roku. Przez wskaźnik cen roku bazowego mnoży się wielkość dóbr i usług wytworzoną w poszczególnych latach badanego okresu, co pozwala nie tylko określić, czy produkt narodowy brutto wzrósł, czy też zmniejszył się, lecz jaka była dynamika jego wzrostu w danym okresie. 9. Jak oblicza się i do jakich celów stosuje się nominalny i realny PNB i PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca. Nominalny PNB na 1 mieszkańca jest to PNB wytworzony w danym roku podzielony przez liczbę mieszkańców tego kraju w tym roku. Pozwala on badać różnice między krajami w danym roku, wyrażone w cenach danego roku. 10. Proszę przedstawić strukturę gospodarki światowej przy pomocy wskaźników PNB w przeliczeniu na 1 mieszkańca. Jakie grupy typologiczne wyróżnia się w klasyfikacji Banku Światowego ze względu na wysokość PNB per capita? Wskaźniki PNB na 1 mieszkańca w wybranych krajach świata w 1993r. (w dolarach USA per capita) oraz wskaźniki ilustrujące niektóre dziedziny ich rozwoju w podanych latach. * Kra je pos tko mu nist ycz ne Kra je czł onk ow ski e Uni i Eur ope jski ej. a. Tyl ko ter ytorium kontynentalne; b. PNB per capita wstępnie oszacowany na 1993; c. Przeciętna długość życia kobiet 76, a mężczyzn 67 lat; d. Rok inny niż podano. Realny PNB na 1 mieszkańca pozwala badać różnice w poziomie rozwoju i stopniu zamożności społeczeństwa między różnymi krajami w poszczególnych latach i okresach oraz umożliwia prześledzenie zmian w kształtowaniu się tempa wzrostu PNB per capita i w poziomie standardy życiowego obywateli porównywanych krajów. Produkt narodowy brutto per capita umożliwia w stopniu najbardziej syntetycznym, porównywanie poziomu rozwoju i, eo ipso, warunków życia ludności w różnych krajach. Przedstawione w tabeli wskaźniki PNB na 1 mieszkańca, w zestawieniu z wieloma wskaźnikami uzupełniającymi, pozwalają stwierdzić, że w krajach bogatych, o wysokich wskaźnikach PNB per capita produkcja energii jest wysoka, mniejsze są straty w systemach sieciowych, lepsze jest wyposażenie w telefony, drogi, wyższy jest stopień urbanizacji, a ludzie żyją dłużej, ponieważ są zdrowsi niż w krajach biednych i mają większy dostęp do opieki medycznej i kształcenia. 11. Co to jest i do jakich celów stosuje się wskaźnik PPP (purchasing power parity)? Wskaźnik PPP (purchasing power parity) wpływa na zwiększenie udziału krajów biednych w podziale światowego produktu, ponieważ uwzględnia rzeczywistą siłę nabywczą tzw. dolarów międzynarodowych w stosunku do nominalnej wartości PNB. PNB na 1 mieszkańca przeliczony według wskaźnika PPP określa liczbę jednostek pieniężnych w walucie danego kraju, potrzebną do nabycia takiej samej wielkości dóbr i usług na rynku krajowym jaką można by zakupić za 1 dolara w Stanach Zjednoczonych. 12. Proszę przeprowadzić analizę podziału PNB (PKB) od strony dochodów i wydatków. Na ogólną wartość PNB składają się wszystkie dochody mieszkańców danego kraju, łącznie z dochodami netto uzyskanymi z tytułu posiadania własności za granicą. Dochody składające się na łączna wielkość PNB musza się równać wydatkom poniesionym przez obywateli i podmioty gospodarcze działające w danej gospodarce w rozpatrywanym okresie. Decyduje to o konieczności mierzenia wielkości PNB zarówno od strony dochodów , jak i wydatków. Dochodowa strona produktu narodowego brutto oraz produktu krajowego brutto. Gospodarka każdego kraju składa się z różnych części, w których wytwarzane są różnorodne dobra i usługi o odmiennych właściwościach rzeczowych, produkowane przy pomocy rozmaitych technologii i mające zróżnicowane przeznaczenie. Podstawowe części gospodarki mogą być podzielone na określone gałęzie i dalej - na drobniejsze elementy składowe, które w sumie określają strukturę przedmiotową gospodarki. W najbardziej ogólny sposób można podzielić gospodarkę danego kraju na następujące działy działalności gospodarczej: 1) Rolnictwo (+ leśnictwo, rybołówstwo, ogrodnictwo itp.); 2) Przemysł (wydobywczy, przetwórczy); 3) Usługi świadczone zarówno na rzecz działalności gospodarczej innych podmiotów gosp., jak i bezpośrednio służące zaspokajaniu potrzeb ludzi. Wartość wytworzonych dóbr i usług określająca wartość PNB może być również wyrażona przy pomocy sumy płatności dochodowych, stanowiących dochody czynników produkcji za ich zaangażowanie i wykorzystywanie w procesach wytwórczych. Do takich płatności dochodowych zaliczamy: zarobki pracowników stanowiąca wynagrodzenie za pracę, dochody podmiotów prowadzących działalność gosp. na własny rachunek, renty, oprocentowanie kapitałów, zyski przedsiębiorstw, a także niedochodowe wydatki, takie jak amortyzacja i podatki pośrednie od przedsiębiorstw. Sumując wymienione dochody według ich źródeł otrzymamy: 1) Wynagrodzenia pracowników z tytułu zatrudnienia w przedsiębiorstwach wytwórczych, usługowych, instytucjach itd.; 2) Dochody właścicieli przedsiębiorstw z tytułu pracy na własny rachunek; 3) Dochody osobiste z rent, czynszów itp.; 4) Zyski przedsiębiorstw; 5) Dochód z oprocentowania kapitały netto; 6) Pozycje niedochodowe kosztów pośrednich: - amortyzacja - podatki pośrednie od przedsiębiorstw (w tym transfery). Ogólna suma wymienionych dochodów stanowi produkt krajowy brutto w cenach czynników produkcji. Dodając do niego dochody netto z tytułu własności za granicą otrzymamy produkt narodowy brutto obejmujący także amortyzację. Do produktu narodowego brutto nie są wliczane dobra i usługi wytwarzane w ramach gospodarstw domowych i przeznaczane na osobistą konsumpcję członków tych gospodarstw. Nie wlicza się do niego również takich rzeczywistych dochodów, które mają charakter nielegalny i nie są rejestrowane. Podział produktu narodowego brutto od strony wydatków. Analiza podziału PNB ze względu na wielkość oraz strukturę wydatków ma niezwykle istotne znaczenie, ponieważ ukazuje nie tylko jego podział na elementy ostatecznego przeznaczenia, lecz również - dzięki uwzględnieniu inwestycji - pozwala stwierdzić, jaka część PNB nie została skonsumowana, ale zaoszczędzona w celu późniejszego jej wykorzystania w produkcji dóbr i usług, co przyczyni się do dalszego wzrostu PNB i PKB. Badając PNB ekonomiści muszą zwracać uwagę nie tylko na to, jaką ogólną wielkość dóbr i usług wytworzyła dana gospodarka, lecz również na to, jak kształtuje się alokacja wyprodukowanych dóbr i usług na elementy ostatecznego przeznaczenia. W tym celu posłużyć się można najprostszym zapisem podziału PNB na podstawowe grupy wydatków. W rachunku produktu narodowego brutto zawarta jest kwota wydatków, która podzielona jest na cztery części: * Konsumpcja (C) - spożycie dóbr i usług. * Inwestycje (I) - część PNB, przeznaczona na dalszy rozwój produkcji. * Rządowe zakupy dóbr i usług obejmujące wydatki na cele publiczne, obronne itp. (G) * Eksport netto (XN) - różnica miedzy wielkością eksportu a wielkością importu w danym roku. Stosując się do określenia PNB otrzymamy wzór: PNB = C + I + G + NX Konsumpcja - obejmuje dobra i usługi nabywane przez gospodarstwa domowe. Dzieli się na trzy grupy: 1) dobra nietrwałe - produkty zużywane w krótkim okresie. 2) dobra trwałego użytku - produkty wykorzystywane w dłuższym okresie, nieraz przez wiele lat. 3) usługi - zakupy usług konsumpcyjnych przez poszczególne osoby uczestniczące w życiu gospodarstw domowych. Inwestycje - nakłady przeznaczone na stworzenie nowych lub powiększenie istniejących obiektów kapitału trwałego. Dzielą się na trzy grupy: 1) inwestycje na powiększenie kapitału poza nakładami mieszkalnymi, czyli niemieszkalne inwestycje na zwiększenie kapitału trwałego; 2) inwestycje mieszkaniowe przeznaczone na stworzenie nowych budynków mieszkalnych, zarówno domów indywidualnych, jak i większych domów o wielu mieszkaniach; 3) inwestycje na zwiększenie zapasów różnych dóbr przez przedsiębiorstwa mające na celu późniejszą sprzedaż wyprodukowanych dóbr albo nagromadzenie zapasów dla uniknięcia płacenia wyższych cen w przyszłości. Rządowe wydatki na zakup dóbr i usług obejmują zakupy rządu centralnego oraz rządów lokalnych przeznaczone na cele publiczne. Dzielimy je na: 1) wydatki rządu centralnego, dzielą się na: - wydatki obronne - wydatki nieobronne (cywilne) 2) wydatki rządów lokalnych lub innych organów administracji państwowej. 13. Czy na podstawie analizy struktury gospodarki możliwe jest dokonanie oceny poziomu rozwoju ekonomicznego poszczególnych krajów? Struktura gospodarki to relacje ilościowe (wyrażane najczęściej w procentach) występujące pomiędzy wyodrębnionymi - z punktu widzenia różnych kryteriów - składnikami gospodarki (składnikami strukturalnymi), mierzone przy wykorzystaniu określonego miernika struktury (np. wielkość produkcji, liczba zatrudnionych, wartość majątku, wielkość nakładów inwestycyjnych). Typowymi składnikami strukturalnymi mogą być: działy gospodarki (np. przemysł, rolnictwo, usługi), w ich obrębie gałęzie (np. przemysł spożywczy), a w ramach gałęzi - branże. Charakterystykę strukturalną gospodarki stanowią udziały jej poszczególnych składników strukturalnych. Zmiany wzajemnych relacji zachodzących pomiędzy tymi składnikami oraz pomiędzy nimi a całością gospodarki, jako ich zbiorowością, określa się mianem zmian strukturalnych w gospodarce. Rozwój gospodarczy - długofalowy proces przemian dokonujących się w gospodarce. Obejmuje zarówno zmiany ilościowe, dotyczące wzrostu produkcji, zatrudnienia, inwestycji, rozmiarów funkcjonującego kapitału, dochodów, spożycia i in. wielkości ekonomicznych charakteryzujących gospodarkę od strony ilościowej (wzrost gospodarczy), jak również towarzyszące im zmiany o charakterze jakościowym. Do tych drugich zaliczyć należy przede wszystkim postęp techniczny i technologiczny, doskonalenie systemu powiązań wewnątrz gospodarczych i powiązań z gospodarką światową, wzrost poziomu kwalifikacji siły roboczej, zmiany struktury gospodarki zmierzające do jej unowocześnienia, wzrost poziomu efektywności w skali mikro- i makroekonomicznej, pojawianie się nowych produktów i doskonalenie jakości już produkowanych. Możliwy jest wzrost gospodarczy bez rozwoju, rozwój bez wzrostu nie jest możliwy. 14. Ewolucja struktury gospodarczej. Jakie są cechy strukturalne współczesnej gospodarki? Gospodarka narodowa to całokształt wzajemnie powiązanych podmiotów gospodarczych działających na obszarze danego kraju. W zależności od przedmiotu działalności podmioty te przyporządkowane są określonym działom, gałęziom i branżom gospodarki. Gospodarka narodowa Polski dzieli się na następujące działy: przemysł, budownictwo, rolnictwo, leśnictwo, transport i łączność, handel, gospodarka komunalna, gospodarka mieszkaniowa, nauka, oświata, kultura, służba zdrowia i opieka społeczna, administracja państwowa, wymiar sprawiedliwości, ochrona porządku publicznego i obronność. Strukturę gospodarki narodowej można przedstawić także w ujęciu sektorowym: działalność wytwórcza związana z pozyskiwaniem zasobów przyrody (przemysł wydobywczy, rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo), działalność wytwórcza związana z przetwarzaniem zasobów przyrody (przemysł przetwórczy, budownictwo), usługi (wszystkie pozostałe, wymienione poprzednio dziedziny działalności. Gospodarka globalna to gospodarka światowa. Współcześnie oznacza nie tylko wymianę i współpracę między poszczególnymi krajami, ale również system gospodarczych i instytucjonalnych powiązań, częściowo niezależnych od poszczególnych gospodarek narodowych. Widocznymi tendencjami w gospodarce globalnej są m.in.: procesy integracji regionalnej (Unia Europejska, NAFTA, APEC, LAFTA i inne), otwartość rynków, wielopłaszczyznowość współpracy, rozwój międzynarodowych organizacji gospodarczych i form konsultacji (Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, GATT, OECD, Grupa Siedmiu i inne) i tworzenie nowych, jak Światowa Organizacja Handlu. Jednym z najistotniejszych zagadnień gospodarki globalnej są systemy finansowe i walutowe, w wysokim stopniu wzajemnie uzależnione, co jest widoczne w sytuacji zadłużenia czy kryzysów finansowych. Charakterystyczną cechą i podstawowym problemem gospodarki globalnej są potężne różnice w rozwoju regionalnym, wyrażające się w podziale państw na biedne Południe i bogatą Północ. Każdy z tych regionów stoi przed poważnymi problemami. Północ nie jest monolitem, część krajów z byłego bloku socjalistycznego dopiero rozpoczyna restrukturyzację mogącą przynieść rozwój gospodarczy, kraje bogate w wyniku rewolucji informatycznej i technologicznej stoją przed problemami bezrobocia, recesji, inflacji o strukturalnym charakterze. Część krajów Południa zaczęła odnotowywać szybki rozwój, np. kraje Azji Południowo-Wschodniej, niektóre państwa Ameryki Łacińskiej, kilka krajów Afryki, pozostaje jednak problem zadłużenia, brak funduszy na politykę rozwojową, ceny faworyzujące na rynku światowym kraje uprzemysłowione. Prognozy przyszłości gospodarki globalnej są niejednoznaczne, wahają się między optymizmem wskazującym na wielkie szanse w procesach globalizacji gospodarki a pesymizmem, płynącym z przekonania, że luka rozwojowa będzie się pogłębiać aż doprowadzi do wojny gospodarczej, protekcjonizmu, a następnie konfliktów polityczno-militarnych. 15. Co to jest amortyzacja i dlaczego jest ona wliczana do wartości PNB i PKB? Amortyzacja jest to wyrażona w pieniądzu równowartość zużycia środka trwałego. Amortyzacja może dotyczyć także wartości niematerialnych i prawnych: licencji, znaków towarowych czy praw autorskich. Jest ona: 1) instrumentem pomiaru zmniejszania się początkowej wartości trwałego majątku przedsiębiorstwa wskutek jego zużywania się w procesie produkcji (umorzenie). 2) narzędziem przenoszenia, w postaci comiesięcznych odpisów, wartości zużycia majątku trwałego na wytwarzany produkt (uwzględnienie jej jako kosztu produkcji). Sposób obliczania amortyzacji na poszczególne rodzaje środków trwałych określany jest przez Radę Ministrów. 3) narzędziem tworzenia funduszy pieniężnych, przeznaczonych na finansowanie inwestycji odtworzeniowych (zastąpienie zużytego majątku nowym). Ogólna suma wymienionych dochodów stanowi produkt krajowy brutto w cenach czynników produkcji. Dodając do niego dochody netto z tytułu własności za granicą otrzymamy produkt narodowy brutto obejmujący także amortyzację . 16. Proszę wyjaśnić następujące pojęcia: Produkt Narodowy Netto, Dochód Narodowy, Dochód Osobisty oraz Dyspozycyjny Dochód Osobisty. Produkt narodowy netto to miernik efektów rocznej działalności gospodarki, obliczany poprzez odjęcie od produktu narodowego brutto wartości amortyzacji. PNN = PNB - Am PNN jest to ilość pieniędzy, jaką dysponuje gospodarka na wydatki na dobra i usługi, po odłożeniu kwoty niezbędnej do odtworzenia zużytego w ciągu roku kapitału trwałego i utrzymania na dotychczasowym poziomie zasobu kapitału i rozmiarów produkcji. Z uwagi na trudności w ustaleniu rzeczywistej wielkości amortyzacji (odpisy amortyzacyjne ustalane dla celów rachunku kosztów nie odzwierciedlają rzeczywistego zużycia kapitału, jest to tylko szacunek) w praktyce częściej wykorzystywany jest produkt narodowy brutto. Dochód narodowy wyraża wielkość przychodów otrzymywanych przez wszystkie jednostki i podmioty istniejące i działające w danej gospodarce: od strony formalnej przedstawić go można za pomocą następującego wzoru: DN = PNN - Td (podatki pośrednie) Dochód narodowy obliczamy odejmując od PNN wielkości podatków pośrednich. Dochód osobisty - ogólna wielkość dochodów uzyskiwanych przez gospodarstwa domowe oraz nie-korporacyjne jednostki gospodarcze. Przedstawia się go za pomocą wzoru: DO = DN - Tbp - Zn + B Tbp - Podatki bezpośrednie płacone przez przedsiębiorstwa Zn - zysk nierozdysponowany B - wypłaty za ubezpieczenia społeczne DO możemy przedstawić następująco: Dochód osobisty (DO) = dochód narodowy (DN) - zyski korporacji - wpłaty z tytułu ubezpieczeń społecznych - procenty netto + dywidendy + rządowe transfery dla osób + osobiste dochody z procentów. Dyspozycyjny dochód osobisty - uzyskany po potrąceniu sumy płatności podatkowych i niepodatkowych od wielkości dochodu osobistego. Stanowi ogólną wielkość dochodu uzyskaną przez gospodarstwa domowe oraz niekorporacyjne przedsiębiorstwa po wywiązaniu się przez nie ze zobowiązań podatkowych wobec rządu. Można go przedstawić następująco: dyspozycyjny dochód osobisty (DDO) = Dochód osobisty (DO) - osobiste płatności podatkowe i niepodatkowe. 17. Czy pojęcia wzrost gospodarczy i rozwój gospodarczy są synonimami, czy też istnieją między nimi istotne różnice? Wzrost gospodarczy jest zagadnieniem, które musi być rozpatrywane w perspektywie długookresowej. Kiedy rozważamy problemy krótkiego okresu, tradycyjnie zakładamy, że zdolności produkcyjne gospodarki są dane. Tym samym w danym momencie istnieje określony pułap możliwości produkcyjnych zarówno w odniesieniu do poszczególnych przedsiębiorstw jak i całej gospodarki. Niezależnie od występujących mechanizmów napędowych w gospodarce wyjście poza ten pułap nie jest możliwe. W celu rozpatrzenia kwestii wzrostu gospodarki trzeba uwzględnić możliwości przyrostu zdolności produkcyjnych, a zwłaszcza przyrostu zasobów czynników produkcji. W długim okresie tempo wzrostu tych zasobów określać będzie tempo wzrostu produkcji. Będzie tak oczywiście po wykorzystaniu wszystkich rezerw produkcyjnych tkwiących w gospodarce, gdyż wtedy dalszy wzrost produkcji bez przyrostu zasobów czynników produkcji nie byłby możliwy. Należy zaznaczyć też różnicę między dwoma często używanymi terminami: "rozwój gospodarczy" - jest terminem szerszym, bowiem oprócz zmian ilościowych (np. zmiany poziomu produkcji, konsumpcji, zatrudnienia) obejmuje również zmiany jakościowe (zmiany organizacji społeczeństw) "wzrost gospodarczy" - odnosi się tylko do zmian ilościowych, przy założeniu, że podstawowe wielkości makroekonomiczne charakteryzują się długofalowym trendem CZYNNIKAMI ROZWOJU GOSPODARCZEGO SĄ: - praca, wydajność pracy - kapitał i jego efektywność (przeciętna, krańcowa) - technologia, postęp techniczny, informacyjny; efektywność tego postępu - ziemia i surowce W skali światowej występują liczne problemy (nazywane globalnymi), których rozwiązywanie musi należeć do celów rozwoju gospodarczego, a równocześnie postęp w ich przezwyciężaniu nie jest możliwy bez wzrostu gospodarki. Wśród nich najczęściej wymienia się: - ludnościowy, ponieważ istnieje wysoka dynamika przyrostu ludności. Istnieje możliwość jego łagodzenia, czego przykładem jest już obserwowany spadek stopy przyrostu naturalnego w większości krajów biednych, a podniesienie poziomu życia dalej będzie stymulować rozwój gospodarczy - żywnościowy, który istnieje w krajach najsłabiej rozwiniętych. Jest to problem bardziej zacofania niż rozwoju. Konieczne jest złagodzenie tego problemu, w tym tzw. pułapki - maltuzjańskiej. Polega ona na tym, że wydajność pracy w rolnictwie jest tak niska, że praktycznie w celu podtrzymania egzystencji prawie wszyscy muszą pracować na roli. - surowcowy i energetyczny, gdyż jest pochodną niedoboru licznych cennych zasobów naturalnych przy uwzględnieniu długiego okresu. Jedną z możliwości rozwiązania tego - problemu jest recykling lub technologie bezodpadowe. - ekologiczny, który ma światowy charakter. Efekt cieplarniany, nagromadzenie odpadów, zanieczyszczenie środowiska naturalnego są wynikiem niedostatków postępu naukowo-technicznego i niewystarczających nakładów na redukcję zagrożeń środowiska naturalnego (DZIURA OZONOWA!). Kapitał Elementami kapitału rzeczowego są maszyny i urządzenia, budynki oraz zapasy materiałów i wyrobów, które wraz z innymi czynnikami wytwórczymi uczestniczą w procesie produkcji. W miarę upływu czasu kapitał zużywa się, stąd też dla utrzymania danego zasobu kapitału konieczne są inwestycje. Muszą one być stosunkowo duże, jeśli w warunkach wzrostu zatrudnienia chcemy utrzymać techniczne uzbrojenie pracy na niezmienionym poziomie. Odpowiednio większe nakłady inwestycyjne potrzebne są w celu wzrostu technicznego uzbrojenia pracy, co pozwoliłoby zwiększyć wydajność pracy czyli wielkość produktu wytwarzanego przez jednego zatrudnionego. Praca Rozmiary zatrudnienia zależą od liczby zatrudnionych w ogólnej liczbie ludności. Rzeczywisty nakład czynnika pracy zależy od czasu pracy oraz liczby zatrudnionych. Każde więc wydłużenie czasu pracy spowoduje wzrost nakładów pracy i rozmiarów produkcji. Współcześnie coraz większego znaczenia nabiera pojęcie "kapitału ludzkiego", które oznacza ucieleśnioną w ludziach wiedzę i umiejętności. Przy danym zasobie kapitału rzeczowego wzrost poziomu wykształcenia, podnoszenie kwalifikacji zawodowych przez pracowników oraz coraz ich większe doświadczenie pozwalają w istotny sposób zwiększyć produkcję. Wymienione czynniki warunkują wydajność pracy jako kolejny, obok zasobów kapitału i inwestycji, podstawowy czynnik wzrostu. Ziemia Tworzy go areał uprawny oraz wszystkie zasoby naturalne. Rola ziemi jest szczególnie ważna w gospodarce o charakterze rolniczym. Wzrost powierzchni ziemi uprawnej przypadającej na jednego zatrudnionego pozwala powiększyć rozmiary produkcji rolnej. W przypadku czynnika ziemi należy zwrócić uwagę na dwie okoliczności: - obszar ziemi nadającej się do rolniczego wykorzystania nieustannie się kurczy - proste zwiększanie areału upraw (np. karczowanie terenów leśnych) może prowadzić do mniej niż proporcjonalnych przyrostów plonów Surowce Wzrost nakładów surowców może prowadzić do wzrostu rozmiarów produkcji. Rozróżnić trzeba 2 rodzaje surowców: - nieodnawialne - przy ich wykorzystywaniu konieczne jest ostrożne i oszczędne eksploatowanie - odnawialne - (drewno, ryby) należy tu przestrzegać zasad gospodarki nierabunkowej Udział wymienionych czynników we wzroście charakteryzuje kategoria produkcyjności krańcowej. Informuje ona o tym, ile wzrośnie produkcja, jeśli zwiększymy nakład tego czynnika o jednostkę. CZYNNIKI WZROSTU GOSPODARCZEGO Stanowią one układ wzajemnie powiązanych elementów oddziaływania na dochód narodowy. Najczęściej dziali się je na: - osobowe i rzeczowe - ekstensywne i intensywne - bezpośrednie i bierne Czynniki osobowe wyczerpuje w zasadzie praca ludzka, a czynniki rzeczowe to kapitał (środki i przedmioty pracy). Praca ludzka spełnia rolę aktywną w procesie produkcji, natomiast czynniki rzeczowe tworzą materialne warunki produkcji, będąc jednocześnie produktem pracy ludzkiej. Są one dla siebie komplementarne i w pewnym sensie substytucyjne. Czynniki ekstensywne (ilościowe) to te, których uruchomienie wymaga poniesienia znacznych nakładów (np. zatrudnienie i inwestycje). Wzrost osiągnięty na skutek działania czynników ekstensywnych nazywamy wzrostem ekstensywnym. Czynniki intensywne (jakościowe) nie wymagają dla swojego działania nakładów (np. wydajność pracy, postęp naukowo-techniczny, organizacja pracy, kwalifikacje). Wzrost gospodarczy osiągany na skutek działania tych czynników nazywamy wzrostem intensywnym. 18. Jakie są główne czynniki wzrostu gospodarczego uwzględniane w najważniejszych modelach wzrostu? Jak można zdefiniować model wzrostu gospodarczego i jakie są podstawowe cechy modeli Harroda-Domara, Solowa i Kaleckiego? Czynniki wzrostu (patrz pyt. 17). Modele wzrostu gospodarczego - to uproszczone schematy ukazujące podstawowe zależności miedzy czynnikami wzrostu, abstrahujące od szczegółów i wpływu czynników drugorzędnych, a uwzględniające przede wszystkim podstawowe związki przyczynowo-skutkowe zachodzące w procesie wzrostu gospodarczego. Jednym z najbardziej znanych, wczesnych modeli wzrostu gospodarczego jest model opracowany przez angielskiego ekonomistę Roya Forbesa Harroda, który dla określenia warunków wzrostu posłużył się następującym wzorem: GC = s gdzie G oznacza stopę wzrostu dochodu (PNB lub PKB), a C oznacza krańcowy współczynnik kapitału, czyli współczynnik kapitałochłonności określający wielkość nakładu inwestycji na jednostkę przyrostu dochodu. Podobny do poprzedniego jest model opracowany przez Evseya Domara Podstawowe równanie Domara wygląda tak: Gdzie.........oznacza potencjalny przyrost dochodu wynikający z rosnącego - odpowiednio do zwiększanych mocy wytwórczych - popytu, ............oznacza przyrost wydatków inwestycyjnych, zaś........... - odwrotność krańcowej skłonności do oszczędzania, która jest stała z założenia. Podstawą dla formuły Domara jest przyrost dochodu uzyskany w wyniku stworzenia nowych zdolności wytwórczych w gospodarce, które zależą od ich efektywności wyrażonej stosunkiem przyrostu dochodu narodowego......... do wielkości nakładów inwestycyjnych I, czyli stosunku.......... Wynika stąd, że przyrost dochodu wyniesie: Wielkie znaczenie dla rozwoju teorii wzrostu gospodarczego miał model opracowany przez Roberta Solowa. Model ten wyjaśnia, w jaki sposób wzrost zasobów kapitału, wielkości zastosowanej w produkcji siły roboczej oraz postęp w dziedzinie technologii oddziałują na siebie i w jaki sposób wpływają na zwiększenie produkcji. Przede wszystkim model ten wyjaśnia wpływ podaży i popytu na dobra i usługi na wielkość akumulacji kapitału w danym czasie. Popyt wyznacza rozmiary produkcji, wytworzonej w danym czasie a popyt decyduje o podziale tej produkcji na elementy ostateczne. W modelu tym, wielkość kapitału podlega zmianom z dwóch głównych powodów: po pierwsze inwestycje powiększają ogólną wielkość kapitał; po drugie pewna część starego kapitału ulega zużyciu co powoduje obniżenie zasobu. Natomiast na wzrost produkcji wpływają trzy czynniki: 1. wzrost kapitały, 2. przyrost ludności, 3. postęp techniczny. Wśród modeli wzrostu gospodarczego model Kaleckiego wyróżnia się dużym stopniem precyzji założeń i analizy oraz szczególnym podejściem do czynników wzrostu dochodu. Kalecki rozpatruje proces wzrostu z dwóch stron: z jednej strony bada wpływ wielkości zatrudnienia i jego jakości na wzrost dochodu, a z drugiej - wpływ rzeczowych czynników wzrostu, takich jak inwestycje oraz ich techniczny poziom. Model ten ma zatem charakter dwuczynnikowy, ponieważ obejmuje prace i kapitał. Wprowadza jednocześnie czynnik zmian technicznych i postępu technicznego determinujący efektywność poniesionych nakładów inwestycyjnych. 19. W jaki sposób mierzymy wzrost gospodarczy? Jakie wskaźniki stosujemy dla określenia poziomu rozwoju oraz dla badania poziomu warunków i jakości życia ludności? Wzrost gospodarczy mierzy się za pomocą modeli wzrostu gospodarczego. a wskaźniki, które stosujemy dla określenia poziomu rozwoju oraz dla badania poziomu warunków i jakości życia ludności to: - wzrost kapitału - przyrost ludności - postęp techniczny - współczynnik dezinwestycji określający procentowy spadek produkcji z tytułu rzeczywistego zużycia aparatu wytwórczego (a). - wielkość przyrostu produkcji wynikająca z lepszego wykorzystania istniejącego aparatu wytwórczego (u) 20. Jaka jest różnica między tempem wzrostu PNB: r = + , a wskaźnikiem tempa wzrostu w przeliczeniu na 1 mieszkańca. Tempo wzrostu dochodu (stopa wzrostu) (r) to suma tempa wzrostu wydajności pracy ( ) i tempawzrostu zatrudnienia ( ). Wskazywaliśmy poprzednio na wagę wskaźnika PNB lub PKB na 1 mieszkańca, dlatego tez należy wprowadzić obok tempa wzrostu dochodu w wymiarze ogólnym także wskaźnik tego wzrostu w przeliczeniu na 1 mieszkańca. Jego wysokość zależy przede wszystkim od stopy wzrostu ludności, czyli od przyrostu ludności w danym okresie do liczby ludności w okresie bazowym. Oznaczając stopę wzrostu przez...... uzyskamy wskaźnik wzrostu dochodu na 1 mieszkańca rd, który po uproszczeniu przybierze postać: rd = + Stwierdziliśmy poprzednio, że stopa wzrostu dochodu r (PNB lub PKB) równa jest sumie tempa wzrostu wydajności pracy i tempa wzrostu zatrudnienia. Uruchomienie tych czynników wzrostu gospodarczego wymaga zastosowania odpowiednich technologii oraz stworzenia nowych miejsc pracy. podobnie jak w poprzednich modelach wzrostu, również w modelu Kaleckiego inwestycje występują jako podstawowy czynnik powiększający zdolności produkcyjne gospodarki, a zatem determinujący wzrost dochodu. 21. Proszę przeprowadzić analizę inwestycyjnej formuły wzrostu gospodarczego (tzw. Formuły Kaleckiego). Model Kaleckiego. Formuła Kaleckiego na przyrost bezwzględny dochodu narodowego: Y = I * 1/k – a*Y - u*Y I * 1/k – czynnik inwestycyjny, u*Y – a*Y – oddziaływanie usprawnień (czynnik pozainwestycyjny) 1/k – globalny współczynnik efektywności k – współczynnik kapitałochłonności: wielkość niemianowana informująca ile jednostek wartościowych trzeba przeznaczyć na inwestycje aby otrzymać jedną jednostkę wartościową przyrostu narodowego. Im k mniejsze tym lepiej. u – [%] – współczynnik usprawnień (organizacyjnych i technicznych) a – [%] – współczynnik strat z tytułu spadku sprawności aparatu wytwórczego. Przykład liczbowy: Y = 800 mld zł, i – stopa inwestycji (procentowy udział inwestycji w dochodzie narodowym podzielonym) i = 20%; z tego wynika, że I = 160 mld zł, k = 2,0 u = 2%, a = 1%. = 160*1/2,0 + 0,02 * 800 – 0,01 * 800 = 80 + 8 = 88 mld zł - przyrost bezwzględny dochodu narodowego. -aY – starzenie się maszyn; w następnym cyklu produkcyjnym (t+1) na danych maszyna uzyskamy mniejszy kapitał (u nas a=1%, to w t+1 uzyskamy o 1% mniejszy produkt) uY – wprowadzając usprawnienia wytworzę więcej na danym aparacie. Po podzieleniu obu stron formuły Kaleckiego przez Y uzyskujemy: /Y = I/Y*1/k + u – a Inaczej oznaczając: r = i * 1/k + u – a gdzie: r - tempo wzrostu narodowego [%], i – stopa inwestycji [%]. Dla naszego przykładu: r = 20% * 1/2 + 2% - 1% = 11%
