Struktury rynku
advertisement
Struktury rynku WYKŁAD 9 1 Decyzje firmy o wielkości produkcji Przedsiębiorstwo podejmuje decyzje o wielkości produkcji na podstawie zderzenia kosztów i utargu Utarg – koszty = zysk Przedsiębiorstwa starają się podejmować decyzje o produkcji tak, aby maksymalizować zysk Koszty kształtują się podobnie we wszystkich firmach Utarg zależy od tego, jaka jest pozycja firmy na rynku (struktura rynkowa) Cztery przypadki: Konkurencja doskonała Monopol Konkurencja niedoskonała: oligopol i konkurencja monopolistyczna 2 Struktura rynku pozwala opisać zachowania nabywców i sprzedawców na tym rynku. Zachowanie firmy i możliwości osiągania przez nią zysku zależą w dużej mierze od struktury rynku, tzn. od ilości i relatywnej siły rynkowej wszystkich podmiotów na nim działających. 3 Cztery podstawowe struktury rynkowe 4 Przyczyny zróżnicowania struktur rynkowych Jeśli pojemność rynku jest mniejsza od minimalnej efektywnej skali produkcji (MES), koszty przeciętne zmniejszają się wraz ze wzrostem sprzedaży. Przyrost produkcji pozwala wtedy obniżyć cenę i zwiększyć sprzedaż kosztem konkurentów. Jest to przyczyną wojen cenowych i w efekcie opanowania rynku przez jedno przedsiębiorstwo. Jeżeli zaś minimalna efektywna skala produkcji jest bardzo mała w porównaniu z pojemnością rynku w gałęzi można spodziewać się wielu producentów. Przyczyną zróżnicowania rynku są naturalne i sztuczne bariery wejścia, utrudniające rozpoczęcie produkcji w gałęzi (np. duża ilość kapitału niezbędna do uruchomienia produkcji lub ochrona technologii patentem). O strukturze rynku decyduje działanie samych przedsiębiorstw. Ulepszając produkt, zmawiając się w celu wyparcia konkurentów z rynku, czy też w inny sposób, firmy mogą sobie zapewnić dominująca pozycję w gałęzi. 5 Konkurenjca doskonała i monopol To dwie skrajne struktury rynkowe Ich założenia są idealistyczne - w rzeczywistości niezwykle rzadko spotykamy sytuację bardzo bliskie tym modelom, ale zrozumienie tych modeli pozwala zrozumieć rzeczywistość nawet jeśli nie w każdym punkcie spełnia ona założenia modelowe 6 Konkurencja doskonała a monopol Konkurencja doskonała Bardzo wiele podmiotów decydujących o ilości oferowanej lub zakupywanej Nikt z nich nie ma istotnego wpływu na cenę równowagi Każdy sprzedawca może zakładać, iż jego decyzje nie wpłyną na cenę rynkową Potoczne znaczenie słowa konkurencja Monopol Jedyny sprzedawca, który wyznacza cenę7 Konkurencja doskonała Założenia modelu: jednorodny (taki sam) produkt u wszystkich sprzedawców (producentów) duża liczba sprzedawców (producentów) oraz nabywców, przez co ich udział w rynku jest tak mały, że żaden nie może wpłynąć na cenę przez zmianę swojej podaży czy popytu, cena jest wypadkową zachowań wszystkich sprzedawców i nabywców. istnieje swoboda wejścia na i wyjścia z rynku, jak również łatwość przejścia z jednego zastosowania zasobu do innego wszyscy uczestnicy rynku posiadają doskonałą wiedzę o dotyczących go danych ekonomicznych i technologicznych sprzedający (producenci) dążą do maksymalizacji zysku, a kupujący (konsumenci) do maksymalizacji 8 użyteczności. 9 Na rynku doskonale konkurencyjnym krzywa popytu firmy jest doskonale elastyczna (pozioma). P (cena) P0 DD Q (ilość) 10 Utarg firmy w doskonałej konkurencji Całkowity utarg (przychód ze sprzedaży) firmy to cena sprzedaży (P) pomnożona przez wielkość sprzedaży (Q): TR = (P x Q) Zatem utarg całkowity jest wprost proporcjonalny do wielkości sprzedaży Utarg przeciętny określa wielkość przychodu firmy z tytułu sprzedaży przeciętnej jednostki dobra Utarg przeciętny to utarg całkowity podzielony przez wielkość sprzedaży: AR =TR/ Q W konkurencji doskonałej, utarg przeciętny równy jest cenie dobra Utarg krańcowy to zmiana całkowitych przychodów w wyniku zwiększenia sprzedaży o jednostkę: MR =∆TR/∆ Q W konkurencji doskonałej, utarg krańcowy równy jest cenie dobra (każdy kolejna sztuka wyrobu sprzedaje się po tej samej cenie) : 11 AR = MR = P Maksymalizacja zysku Jedno z kluczowych założeń ekonomii: celem firmy jest maksymalizacja zysku Firma chce produkować tyle, aby różnica między uzyskiwanym całkowitym utargiem a kosztami całkowitymi była jak największa Dopóty opłaca jej się zwiększać produkcję dopóki na każdej dodatkowej jednostce produktu zarobi więcej niż musi wyłożyć na pokrycie kosztów jej wytworzenia - to znaczy, że utarg krańcowy musi być równy lub większy od kosztu krańcowego: MR >= MC 12 Decyzje o podaży (Q) Kiedy MR > MC sygnał, aby zwiększyć Q Kiedy MR < MC sygnał, aby zmniejszyć Q Kiedy MR = MC zysk jest maksymalizowany Jest to zasada działająca w każdej strukturze rynkowej; cechą konkurencji doskonałej jest to, iż utarg krańcowy jest równy cenie, a zatem firma maksymalizuje swój zysk ustalając produkcję na poziomie, przy którym koszt krańcowy równy jest cenie rynkowej 13 Decyzje produkcyjne w warunkach konkurencji doskonałej Ponieważ firma doskonale konkurencyjna jest cenobiorcą, jej przychód (utarg) jest wprost proporcjonalny do wielkości produkcji Cena dobra równa jest przeciętnemu i krańcowemu utargowi firmy Aby zmaksymalizować zysk, firma wybiera taką wielkość produkcji, przy której przychód krańcowy zrównuje się z kosztem krańcowym Przy tej ilości także zachodzi równość między ceną a kosztem krańcowym Stąd, krzywa kosztu krańcowego firmy jest także jej krzywą podaży 14 Monopol jest to „struktura rynkowa" polegająca na występowaniu na rynku określonego produktu (lub grupy produktów) tylko jednego dostawcy, który tym samym kontroluje jego podaż i ceny, przy jednoczesnym występowaniu wielu faktycznych i potencjalnych nabywców. Na rynku środków produkcji występuje niekiedy „odwrócony monopol" - czyli monopson - polegający na tym, że jeden wielki nabywca określonego towaru jest jedynym „twórcą popytu", kupuje go od wielu dostawców i tym samym także może 15 dyktować ceny i poziom produkcji. Monopol O ile firma doskonale konkurencyjna jest cenobiorcą (musi dostosować się do ceny rynkowej), monopolista jest cenodawcą (ustala cenę rynkową) Firma określana jest jako monopolista gdy: Jest jedynym producentem danego dobra Produkt przez nią wytwarzany nie ma bliskich substytutów 16 Przyczyny powstawania monopoli Poziom minimalnej efektywnej skali (MES) - czyli poziom produkcji, który minimalizuje koszty przeciętne w porównaniu do wielkości popytu. Jeśli MES jest stosunkowo mała w porównaniu do rozmiarów rynku, możemy oczekiwać, że wiele firm „zmieści się” na rynku, jeśli jest duża, to możemy się spodziewać, że rynek będzie zmonopolizowany. MES jest uzależniona przede wszystkim od technologii. Zmiana może nastąpić tylko w przypadku przełomu technologicznego. Innym powodem, dla którego powstają monopole jest zmowa kilku różnych firm w branży o wspólnym działaniu i ograniczeniu produkcji w celu podniesienia zysków. Taką sytuację określamy mianem kartel. 17 Korzyści skali jako przyczyna powstawania monopoli 18 Rodzaje monopoli Monopol naturalny - tworzy się w przypadku gdy jedno przedsiębiorstwo może wytwarzać dane dobro taniej i efektywniej niż kilka konkurencyjnych przedsiębiorstw. Najczęściej wiąże się to z korzyściami skali - gdy wraz ze wzrostem produkcji spada koszt jednostkowy wytworzenia dobra. Zwykle jeden bardzo duży dostawca jest w stanie zaoferować o wiele niższe ceny niż w przypadku kilku konkurujących ze sobą firm. 19 Drugą grupę monopoli tworzą organizacje i firmy - twórcy i posiadacze unikalnych i z reguły opatentowanych rozwiązań konstrukcyjno technologicznych. Dopóki konkurencyjne firmy i współpracujący z nimi naukowcy nie „wymyślą czegoś bardziej nowoczesnego, funkcjonalnego, oszczędnego lub mniej kosztownego, a następnie pokonają bariery wprowadzenia tego na rynek posiadacze dotychczasowych rozwiązań mogą dyktować ceny i warunki współpracy z nabywcami 20 Trzecia grupa monopoli powstaje z inicjatywy państw, które mogą określoną działalność- z reguły przynosząca wysokie dochody lub istotną z punktu widzenia obronności lub niezależności ekonomicznej uznać za pozostającą w wyłącznej dyspozycji państwowych lub państwowo - prywatnych organizacji. 21 Oligopol Kilka organizacji o identycznym profilu działalności często występuje na rynku równolegle i dzieli monopolistyczną pozycją Mamy wówczas do czynienia z oligopolem. Organizacje te mają wówczas tendencje do łączenia się większe struktury rynkowe . Łączy je wspólnota interesów, wspólna chęć uzyskiwania zwiększonych zysków. Typowym przykładem jest OPEC. 22 Charakterystyka monopolu Jak każde przedsiębiorstwo maksymalizujące zysk, monopolista wybiera taką wielkość produkcji, przy której utarg krańcowy zrównuje się z kosztem krańcowym. Monopolista sam ustala cenę, ale musi się liczyć z tym, że po wyższej cenie sprzeda mniejszą ilość. Miarą siły monopolu jest nadwyżka ceny nad kosztem krańcowym. Monopolista ustala taką cenę, która przewyższa koszt krańcowy P > MC = MR 23 Społeczne skutki monopolu Społeczny koszt monopolu przejawia się w tym, że monopolista zmniejsza produkcję, a zwiększa cenę. Monopolista nie jest zmuszony do wprowadzania innowacji – hamowanie postępu technicznego Narzucanie innym podmiotom gospodarczym niekorzystnych warunków zawierania transakcji Monopolista wykorzystując swoje możliwości finansowe może stosować lobbing (pozyskiwać wpływowe grupy osób, polityków itp.), np. w celu: zwiększenia barier wejścia ustawowego „wymuszenia” popytu 24 Skutki monopolu Dyskryminacja cenowa to praktyka sprzedawania tego samego dobra po różnej cenie różnym konsumentów, mimo, iż koszty jego wytworzenia dla różnych konsumentów są identyczne Dyskryminacja cenowa nie jest możliwa na rynku doskonale konkurencyjnym, gdyż występuje tam wiele firm, z których każda sprzedaje po cenie rynkowej. Aby móc stosować dyskryminację cenową, firma musi dysponować siłą rynkową. 25 Konkurencja monopolistyczna Konkurencja monopolistyczna to rynek, na którym działa wielu producentów i konsumentów, nie ma barier wejścia, lecz produkt – inaczej niż w przypadku konkurencji doskonałej nie jest jednorodny. Aby powstała wystarcza spełnienie 3 warunków: nabywców i sprzedawców jest wielu. Każdy z nich kontroluje mała cześć podaży i popytu, a konkurenci mogą zignorować jego działania. Po drugie nie ma barier wejścia. Wyklucza to porozumienia producentów. Po trzecie produkty są bliskimi, lecz nie doskonałymi substytutami, co sprawia, że rynek rozpada się na segmenty, na których handluje się nieco odmiennymi dobrami. 26 Oligopol z porozumieniem (Kartel) i jego skutki członkowie oligopolu mogą się porozumieć aby ich gałąź zachowywała się jak monopol - ograniczyć produkcję, aby cena powędrowała w górę. Porozumienia takie są legalne i jawne (kartele) lub nielegalne i tajne (zmowy). Sytuacja taka nie jest jednak stabilna. Przedsiębiorstwom opłaca się zatem zwiększać sprzedaż ponad uzgodniony poziom, choćby wymagało to pewnej obniżki ceny. Dzięki temu ich zyski w krótkim okresie wzrastają. W długim okresie oszukani partnerzy, którym zabrano klientów też zwiększają produkcję. Podaż gałęzi się zwiększa, cena spada, zyski nadzwyczajne kurczą się lub zupełnie znikają, co stwarza przesłanki zawarcia nowego porozumienia. 27 Mierniki opisujące strukturę rynku Współczynnik koncentracji miernik pokazujący położenie danego rynku między strukturami konkurencji doskonałej i monopolu. Wskaźnik stanowi odsetek sprzedaży kilku największych przedsiębiorstw o monopolu mówi się, gdy dla jednego przedsiębiorstwa wskaźnik koncentracji przekracza 90% rynek uznaje się za konkurencyjny jeśli wskaźnik koncentracji jest mniejszy od 40% Indeks Herfindahla-Hirschmana to suma kwadratów udziałów w sprzedaży wszystkich przedsiębiorstw działających na rynku. Należy on do przedziału od 10 000 dla czystego monopolu (100% udziału w rynku) do 0 dla rynku z nieskończenie wieloma bardzo małymi przedsiębiorstwami (ich udziały dążą do zera). Indeks Lernera - opisuje stopień siły rynkowej przedsiębiorstwa na rynku (w przyp. Konkurencji doskonałej wynosi 0. 28 L = (P − MC) / P 29
