Monopol a elastyczność popytu
advertisement
Struktury rynku Struktura rynku to określona konfiguracja sprzedawców i nabywców oraz odpowiadające jej prawa zachowań. Rozróżniamy następujące struktury rynku: Konkurencja doskonała Konkurencja monopolistyczna Oligopol Monopol Charakterystyka poszczególnych struktur rynku: Cechy Struktury rynku konkurencja doskonała konkurencja monopolistyczna oligopol monopol wiele wiele kilka jedna standaryzowany (często identyczny) zróżnicowany częściowo zindywidualizowany zindywidualizowany Wpływ na cenę brak ograniczony duży bardzo duży Bariery wejścia brak brak duże pełne Liczba firm Produkt 1 Dlaczego rynki różnią się od siebie: - korzyści skali – często technologia produkcji sprawia, że przeciętny koszt wytworzenia jednostki dobra, znacznie zmniejsza się w miarę wzrostu produkcji. W takiej gałęzi jest miejsce dla jednego wielkiego producenta. Gdyby producentów na tym rynku było wielu, każdy wytwarzałby niewielki procent sprzedaży całej gałęzi. W takim wypadku ponoszony przez niego koszt przeciętny szybko by malał wraz ze wzrostem produkcji. Zmuszałoby to producentów do obniżania ceny w celu przejęcia klientów od konkurencji, co jest konieczne aby sprzedać więcej. Spadek kosztów przeciętnych zapewniałby opłacalność takiego działania. Na takim rynku wojny cenowe trwałyby aż na rynku pozostałoby jedno przedsiębiorstwo. - bariery wejścia: o naturalne: kapitałowe, związane z występowaniem surowców naturalnych licencje, patenty o państwowe: koncesje, zezwolenia, ustawy chroniące monopolistę - działania przedsiębiorstw – zmowy cenowe, innowacje ulepszanie technologii, działania marketingowe mogą sprawić, że firmy zapewnią sobie dominującą pozycję na rynku. 2 Konkurencja doskonała Przykład: targowisko z dużą ilością producentów sprzedających ziemniaki (idealnie jednorodny produkt) Przedsiębiorstwo na rynku konkurencji doskonałej nie ma praktycznie żadnego wpływu na cenę produktu. Może sprzedać w każdej chwili dowolną ilość produktu po danej cenie rynkowej. Krzywa popytu, będąca zarazem linią ceny, jest prostą poziomą. Cena sprzedaży nie zależy od ilości produktu wytworzonej i oferowanej przez przedsiębiorstwo. Utarg krańcowy również jest równy cenie. Przedsiębiorstwo na rynku konkurencji doskonałej zgodnie ze „złotą regułą” sprzedaje po cenie równej utargowi krańcowemu. Optymalną wielkość produkcji wyznacza warunek: P = MR =MC W krótkim okresie przedsiębiorstwo na rynku konkurencji doskonałej może osiągać zyski nadzwyczajne bądź notować straty. W długim okresie przedsiębiorstwo na rynku konkurencji doskonałej sprzedaje produkt po cenie równej minimalnemu kosztowi przeciętnemu, osiągając zerowy zysk ekonomiczny. Faktycznie przedsiębiorstwo to osiąga zysk normalny, wliczony przez nas w koszty (jako ekwiwalent kosztów alternatywnych). 3 Poniższe rysunki przedstawiają równowagę przedsiębiorstwa na rynku konkurencji doskonałej w trzech różnych sytuacjach: (a) krótki okres: zysk nadzwyczajny (b) krótki okres: strata MC D P = MR A C MC AC O B A B P=MR D Q C O Q – optymalna wielkość produkcji (MC = MR) OQCD – utarg całkowity OQBA – koszt całkowity ABCD – zysk nadzwyczajny Q Q – optymalna wielkość produkcji (MC=MR) OQCD – utarg całkowity OQBA – koszt całkowity ABCD – strata (c) długi okres: zerowy zysk ekonomiczny MC AC A O P = MR B Q Q – optymalna wielkość produkcji (MC = MR) OQBA – utarg całkowity i koszt całkowity zysk ekonomiczny (nadzwyczajny) = 0 4 AC Równowaga rynku konkurencji doskonałej Gałąź wolnokonkurencyjna jako całość osiąga w tendencji długookresowej zerowy zysk ekonomiczny, sprzedając swój produkt po cenie równej minimalnym kosztom przeciętnym; realizuje zatem tylko zysk normalny. Krzywa podaży gałęzi wolnokonkurencyjnej jest zawsze rosnąca: wyższa cena zachęca do zwiększenia produkcji. Poniższy rysunek pokazuje mechanizm równowagi gałęzi wolnokonkurencyjnej w konfrontacji z równowagą przedsiębiorstwa: Gałąź wolnokonkurencyjna Przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne S1 MC S0 p1 AC p1 S2 p0 p0 p2 p2 O Q1 Q0 Q2 D mln sztuk O Q2 Q0 Q1 tys. sztuk Przy cenie p1 powstają zyski nadzwyczajne, co przyciąga nowe przedsiębiorstwa. Krzywa podaży przesuwa się w prawo: S1 S0, a cena równowagi obniża się: p1 p0. Przy cenie p2 producenci notują straty, część z nich zaprzestaje produkcji. Krzywa podaży przesuwa się w lewo: S2 S0, a cena równowagi rośnie: p2 p0. Uwaga: skala wielkości produkcji jest różna na obu wykresach. 5 Krzywa podaży a koszt krańcowy na rynku konkurencji doskonałej Przedsiębiorstwo na rynku konkurencji doskonałej maksymalizując zysk będzie produkować taką ilość, aby utarg krańcowy równy cenie zrównał się z kosztem krańcowym. Dla różnego poziomu ceny oznacza to, że wybór wielkości produkcji będzie uwarunkowany kosztem krańcowym. Czyli dla rynku konkurencji doskonałej krzywa podaży jest krzywą kosztu krańcowego. P MC=S B D3 D2 D1 Q 6 Monopol Monopolista jest jedynym dostawcą określonego produktu na danym rynku. Równowaga monopolisty jest więc zarazem równowagą gałęzi przezeń reprezentowanej. Jak każde przedsiębiorstwo maksymalizujące zysk, monopolista wybiera taką wielkość produkcji, przy której utarg krańcowy zrównuje się z kosztem krańcowym. Monopolista sam ustala cenę, ale musi się liczyć z tym, że po wyższej cenie sprzeda mniejszą ilość. Miarą siły monopolu jest nadwyżka ceny nad kosztem krańcowym. Przedsiębiorstwo na rynku konkurencji doskonałej sprzedaje swój produkt po cenie równej kosztowi krańcowemu (P = MR = MC). Monopolista ustala taką cenę, która przewyższa koszt krańcowy P > MC = MR Regułą w funkcjonowaniu monopolu jest osiąganie zysku ekonomicznego – tzw. zysku monopolowego – w krótkim, jak i w długim okresie. 7 W krótkim okresie jednak monopolista może tolerować także zerowy zysk ekonomiczny, a nawet przejściową stratę, którą wyrówna z nawiązką zyskami osiąganymi w długim okresie. Poniższe rysunki przedstawiają równowagę monopolu w trzech różnych sytuacjach. Sytuację z rysunku a) można uznać za równowagę długookresową: a) MC A B D C AC D MR O Q Q – optymalna wielkość produkcji: MR=MC OQBA – utarg całkowity OQCD – koszt całkowity ABCD – zysk Rzadko spotykane sytuacje: b) MC A AC B MC AC c) D C A B D D MR MR O Q O Q – optymalna wielkość produkcji: MR=MC OQBA – utarg całkowity = koszt całkowity zysk ekonomiczny = 0 8 Q Q – optymalna wielkość produkcji: MR=MC OQBA – utarg całkowity OQCD – koszt całkowity ABCD – strata Monopol a elastyczność popytu Monopolista zawsze produkuje na elastycznej części krzywej popytu (pd<- 1). Na rysunku odpowiada temu odcinek OQ2. Na tym odcinku zwiększanie produkcji powoduje przyrost utargu całkowitego, ponieważ utarg krańcowy przyjmuje wartości dodatnie. W punkcie Q2 utarg krańcowy jest zerowy, utarg całkowity osiąga maksimum, a elastyczność popytu przyjmuje wartość: –1. Na prawo od tego punktu (pd>- 1) dalsze zwiększanie produkcji byłoby bezcelowe, ponieważ zmniejszałoby sumę utargu (MR < 0). MC AC E C A B D O MR Q1 Q2 Monopol różnicujący ceny 9 Monopolista może ustalić odmienne ceny dla różnych nabywców. Taką praktykę nazywamy różnicowaniem cen lub dyskryminacją cenową. Różnicowanie ceny tego samego produktu lub usługi na różnych rynkach lub dla różnych grup klientów ma sens wtedy, kiedy ich krzywe popytu znacząco różnią się od siebie. Dla nabywców, których popyt jest elastyczny, monopolista ustala niższą cenę. Od nabywców, których popyt jest nieelastyczny, może pobierać wyższą cenę. Pozwala to zwiększyć otrzymywany utarg i zysk. 10 Monopol a wolna konkurencja: społeczny koszt monopolu Społeczny koszt monopolu przejawia się w tym, że monopolista zmniejsza produkcję, a zwiększa cenę. Monopolista nie jest zmuszony do wprowadzania innowacji – hamowanie postępu technicznego Narzucanie innym podmiotom gospodarczym niekorzystnych warunków zawierania transakcji Monopolista wykorzystując swoje możliwości finansowe może stosować lobbing, np. w celu: o zwiększenia barier wejścia o ustawowego „wymuszenia” popytu Środki przeznaczone na lobbing i prawników stanowią koszt monopolisty wpływający na cenę, a nie przynoszący żadnej wartości dodanej konsumentom. lobbing (ang. od lobby ‘przekonywać posłów w kuluarach’) polit. działanie wpływowej grupy osób na rzecz danego regionu, grupy społecznej, instytucji itp. Monopole można podzielić na: o naturalne – powstałe wskutek działania sił rynkowych o państwowe – chronione ustawami lub innymi ograniczeniami natury formalno-prawnej. Monopole państwowe są najczęściej pozostałościami państwowych przedsiębiorstw. 11 GAŁĄŹ ZMONOPOLIZOWANA W gałęzi wolnokonkurencyjnej wielkość produkcji w długim okresie ustala się na poziomie Qk, (S = D). W gałęzi zmonopolizowanej wielkość produkcji ustala się na poziomie zrównującym utarg krańcowy z kosztem krańcowym (Qm) – gałąź dla rynku monopolistycznego to jedno przedsiębiorstwo. Pole H oznacza stratę ponoszoną przez tych konsumentów, którzy zrezygnowali z zakupu danego towaru na skutek podwyżki ceny. Pole T oznacza dodatkowe koszty ponoszone przez nabywców kupujących towar po wyższej obecnie cenie. Pole W oznacza stratę gospodarki w wyniku nie wyprodukowania przez monopolistę dóbr o wartości (Qm-Qk)*Pk S pm pm pk pk T H W MR O Qm D D Qk O 12 Qm Qk Urząd Antymonopolowy, w Polsce od 1990 centralny organ administracji państwowej podległy bezpośrednio Radzie Ministrów, właściwy w sprawach przeciwdziałania praktykom monopolistycznym. Zajmuje się kontrolą przestrzegania przez wszelkie podmioty gospodarcze przepisów o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym i wydaje decyzje w tych sprawach. W związku z reformą centrum administracyjno-gospodarczego w 1996 zastąpiony przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Praktyki monopolistyczne to zachowania podmiotów gospodarczych osłabiające konkurencję. W prawie polskim są nimi m.in. porozumienia polegające w szczególności na: 1) ustalaniu, bezpośrednio lub pośrednio, cen oraz zasad ich kształtowania między konkurentami w stosunkach z osobami trzecimi, 2) podziale rynku wg kryteriów terytorialnych, asortymentowych lub podmiotowych, 3) ustaleniu lub ograniczeniu wielkości produkcji, sprzedaży lub skupu towarów, 4) ograniczeniu dostępu do rynku lub eliminowaniu z rynku podmiotów gospodarczych nie objętych porozumieniem, 5) ustaleniu przez konkurentów, lub ich związki, warunków umów zawieranych z osobami trzecimi. 13 Polityka antymonopolowa, ogół działań państwa mających na celu przeciwdziałanie procesom monopolizacji lub ich skutkom i ochronę zasad wolnej konkurencji. Polityka antymonopolowa może przyjmować dwie formy: pierwsza - realizowana np. w USA - polega na całkowitym zakazie działań zmierzających do ograniczania produkcji lub handlu i konkurencji pomiędzy firmami. Zakazane są m.in. takie formy działania, jak: jawne lub tajne umowy i porozumienia dotyczące wielkości produkcji lub różnicowania cen, umowy wiązane, wyłączność handlowa, fuzje przedsiębiorstw lub wykupywanie akcji konkurentów, tworzenie połączonych dyrekcji. Sąd antymonopolowy może nawet nakazać rozbicie monopolu, jeśli wcześniej zaistniał. Druga - występująca np. w Wielkiej Brytanii - polega na dopuszczeniu istnienia monopoli (uznaje się, że w niektórych przypadkach ich istnienie jest nawet korzystne dla gospodarki, np. gdy wielka skala produkcji pozwala wydatnie obniżyć przeciętne koszty wytwarzania) i poddaniu ich działania kontroli państwa, przede wszystkim poprzez nadzór nad cenami i zyskami, z możliwością nakazania obniżki cen lub opodatkowania nadmiernych zysków. 14 Przykłady monopolistów: Polskie Koleje Państwowe Poczta Polska Telekomunikacja Polska PKN Orlen Polskie Linie Lotnicze LOT (powoli tracący pozycję monopolisty) Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej Polskie Sieci Elektroenergetyczne (hurtowy przesył energii) Miejskie Przedsiębiorstwo Wodno-Kanalizacyjne Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo Giełda Papierów Wartościowych Microsoft 15 Konkurencja monopolistyczna Podobieństwa do konkurencji doskonałej: istnienie wielu małych firm oraz swoboda wejścia i wyjścia z gałęzi. Różnice od konkurencji doskonałej: każde z przedsiębiorstw ma do czynienia z opadającą krzywą popytu. Produkty różnych firm tworzących daną gałąź są bowiem mniej lub bardziej zindywidualizowane i zróżnicowane. Dochodzenie do monopolistycznej: równowagi na rynku konkurencji W długim okresie konkurencja między istniejącymi producentami oraz możliwość pojawienia się nowych konkurentów eliminują możliwość osiągania zysku nadzwyczajnego. Przy optymalnej skali produkcji (MR = MC) następuje zrównanie utargu przeciętnego z kosztem przeciętnym (AR=P=AC). Jest to tzw. równowaga w punkcie styczności: MC AC P D MR Q W konkurencji monopolistycznej głównym sposobem walki jest różnicowanie produktu (a nie konkurencja cenowa). 16 Ważne uwagi dotyczące konkurencji monopolistycznej Uwaga1 Wchodzenie na rynek nowych konkurentów powoduje przesuwanie się indywidualnej krzywej popytu w lewo. Wynika to z faktu, że popyt całkowity gałęzi dzieli się na coraz większą liczbę konkurentów. Nowych konkurentów przybywa aż do momentu kiedy krzywa popytu jest styczna do krzywej kosztów przeciętnych. Uwaga2 Przedsiębiorstwo na rynku konkurencji monopolistycznej nie produkuje przy minimalnych kosztach przeciętnych. Ma ono nadwyżkę zdolności produkcyjnej. Uwaga3 Produkując więcej mogłoby obniżyć koszty przeciętne, jednak jego utarg całkowity byłby wtedy niższy od kosztów całkowitych, ze względu na konieczność obniżenia ceny. Uwaga4 Ponieważ cena jest wyższa od kosztu krańcowego, więc przedsiębiorstwu opłaca się sprzedać więcej, ale po dotychczasowej cenie. Sprzedaż po dotychczasowej cenie większej ilości wyrobów może być wynikiem: zabrania konkurencji klientów namówieniem klientów do większych zakupów (zwiększeniem popytu całej gałęzi). 17 Oligopol Oligopol z porozumieniem W przypadku zawarcia efektywnego porozumienia i utworzenia kartelu, oligopol zachowuje się podobnie jak wielozakładowy monopol — w pierwszej kolejności stara się zmaksymalizować łączny zysk całej grupy. Dopiero po wyznaczeniu optymalnej skali produkcji i optymalnego poziomu ceny dla całego kartelu, jego uczestnicy mogą szukać dla siebie najkorzystniejszych rozwiązań, ale w ramach ograniczeń narzuconych przez wspólną politykę produkcyjną i cenową. Oligopol bez porozumienia Każde z przedsiębiorstw działa na własną rękę, dążąc do maksymalnego zysku dla siebie. Między przedsiębiorstwami działającymi w danej gałęzi toczy się bezwzględna walka konkurencyjna. Niekiedy przyjmuje ona postać wyniszczającej wojny cenowej. Dla oligopolu bez porozumienia charakterystyczny jest model złamanej krzywej popytu: Punkt A – punkt optymalny. B A MC AC C Popyt jest elastyczny przy próbie podwyżki ceny (wzrost ceny spowoduje spadek utargu), natomiast nieelastyczny przy próbie obniżki ceny (spadek ceny spowoduje spadek utargu). Efekt: produkcja – OQ, cena – OB, zysk – ABCD. MR O D Rozerwanie linii utargu krańcowego pozwala utrzymać cenę na poziomie OB nawet przy znacznych zmianach kosztów. Q 18 Oligopol i dylemat więźnia Produkcja firmy B Produkcja firmy A Duża 3,5 3,5 3 5 Duża Mała Mała 5 3 4 4 Duża produkcja oznacza obniżenie cen Mała produkcja oznacza utrzymanie wyższych cen Dylemat więźnia obrazuje problem oligopolisty, który swoje decyzje musi podejmować nie wiedząc jak zareaguje konkurencja. 19 Strategia uderz i uciekaj oraz odstraszanie Jeśli wejście na atrakcyjny rynek i wyjście z niego nie jest trudne – mamy do czynienia z rynkiem spornym (contestable market). Można wówczas stosować taktykę uderz i uciekaj. Polega ona na podejmowaniu produkcji w gałęzi, w której zyski są wysokie, i wycofywaniu się, zanim cena spadnie pod wpływem obronnego zwiększania podaży przez zaatakowane firmy. Nawet, gdy niemożliwe jest zastosowanie przez przybyszów taktyki „uderz i uciekaj”, zagrożenie wejściem do gałęzi nowych przedsiębiorstw bywa realne. Broniąc swego rynku przedsiębiorstwo może odstraszać konkurentów. Odstraszanie wiąże się jednak z ponoszeniem określonych kosztów, np. dodatkowe nie w pełni wykorzystanie linie produkcyjne, blokujące patentowanie itp. Przybysz wchodzi nie wchodzi walczy Firma nie walczy bez 0 1 -1 -1 6 0 -2 1 0 -2 3 0 odstraszaniem z odstraszaniem Pierwsza liczba oznacza zyski firmy, która się broni, druga liczba oznacza zyski przybysza (firmy atakującej) 20 Identyfikacja rodzaju rynku: - wskaźnik koncentracji czyli odsetek sprzedaży kilku (np. 4) największych przedsiębiorstw o o monopolu mówi się, gdy dla jednego przedsiębiorstwa wskaźnik koncentracji przekracza 90% o rynek uznaje się za konkurencyjny jeśli wskaźnik koncentracji jest mniejszy od 40% - indeks Herfindahla-Hirschmana, który jest sumą kwadratów udziałów w sprzedaży wszystkich przedsiębiorstw działających na rynku. Należy do przedziału od 10000 dla czystego monopolu (jego udział w rynku wynosi 100%) do 0 dla rynku z nieskończenie wieloma bardzo małymi przedsiębiorstwami (ich udziały w rynku dążą do zera). Problemy z identyfikacją koncentracji: - zdefiniowanie produktu (np. czy badając rynek napojów chłodzących, należy uwzględnić napoje mleczne) - geograficzne granice rynku – koncentracja sprzedaży jest zwykle mniejsza od koncentracji produkcji, między innymi dlatego, że uwzględnia również import 21
