Ukraina, A - Historicus

Ukraina w XX wieku
Sytuacja patowa 1916 sprawia, że życie gosp i kulturalne na kijowszczyźnie zostaje odbudowane.
Austria – straty w armii powodują, że rząd tworzy 1917 z jeńców 2 dywizje.
Od 1917 Rosja stopniowo wycofuje się z wojny. Nadzieje dla państw Euroy śrd-wsch.
Jednak Ukrainie przyniósł ten okres 1914-1917 więcej porażek niż zwycięstw. Brak instytucji politycznych.
1917 obalenie caratu – Ukraińska Centralna Rada powstaje z kilku mniejszych ugrupowań – zalążek
parlamentu. Ogłoszony przez nią uniwersał proklamował autonomię Ukrainy
W X 1917 bolszewicki zamach stanu. 300 tyś socjalistów a tylko 5 tyś bolszewików, ale lepiej zorganizowani –
duże wpływy w ośrodkach przemysłowych.
Bolszewicy i Centralna Rada mięli jednak wspólnego wroga – Rząd Tymczasowy Rosji (biali - zachowanie
granic imperium). Występują wspólnie przeciw wojskom rządowym usuwając ich wojska z Kijowa.
20 XI 1917 Rada proklamuje Ukraińską Republikę Ludową – niepodległe państwo w ramach federacji z Rosją.
Jednak bolszewicy mięli tylko 10 % poparcia. Poszukano więc innych metod – późniejszy charakter wzorcowy.
1. Zakwestionowano legalność rządu.
2. Wybrać nowe lokalne władze ludowe.
3. Zwrócili się do Moskwy o pomoc wojskową.
1918 ok. 450 tyś żołnierzy państw centralnych wyparły z terenów Ukrainy Bolszewików
W IV 1918 słaba Rada została rozwiązana. Obalenie dzięki Niemcom.
Nastąpiła niemiecka okupacja Ukrainy. Rządy hetmańskie Skoropadskiego. Odwoływał się do poparcia
starszyzny kozackiej uzależnionej od Niemców.
Koniec I wojny św i przegrana państw centralistycznych, rozpad aus-węg.
W rywalizacji o Lwów Polacy okazali większą operatywność. Polacy zajęli Przemyśl i mosty na Sanie.
Pojawienie się regularnych wojsk polskich przesądziło o sprawie.
1919 miejsce ma polsko-ukraińska wojna w Galicji Wschodniej. Polska 6 krotną przewagę i w dyplomacji.
Upadek Ukraińskiej Republiki Ludowej. Fala mordów ludności żydowskiej.
Brak kooperacji i koordynacji sił ukraińskich. Rozbita politycznie.
Jesienią 1919 siły ukraińskie na krawędzi zagłady otoczone przez wojska bolszewickie, białogwardyjskie,
polskie i rumuńskie.
Zwycięstwo bolszewików Anton Denikin 1919. Krwawe rządy.1920 powrót bolszewików. Rada Komisarzy
Ludowych 1920 powstała, co oznaczało rosyjskie panowanie. W IV 1920 podpisano porozumienie w
Warszawie między władzami UNR a Polską. UNR zrzeka się Galicji Wschodniej i zach Wołynia, a Polska
uznaje Ukrainę. Wspólne wojska zdobywają Kijów. Polacy zachowywali się bardziej jak zdobywcy niż
sojusznicy. Zaprowadziło to bolszewików pod Warszawę. W sierpniu ocalono niepodległość Polski, ale nie
uratowało Ukrainy. Wyczerpana Polska porzuca sojusznika Petlura i traktat w Rydze dzieli Ukrainę między
Polskę a Rosję Radziecką.
Przejścia wojenno-rewolucyjne kosztowały 1,5 mln ofiar.
30 mln państwo nie wywalczyło tego co inne mniejsze narody. Przewaga militarna i dyplomatyczna Polski.
Wrogość białej i czerwonej Rosji, obojętność Ententy – gł niedojrzałość narodowa.
Po zwycięstwie przywódcy bolszewiccy podzieleni na 2 stronnictwa:
1. rzecznicy centralizmu, wcielenia kraju do Rosji
2. rzecznicy zerwania zależności od Moskwy przy zachowaniu ustroju radzieckiego
Lenin tworzy federację równouprawnionych republik na zasadzie dobrowolności – w teorii każda republika
miała zagwarantowane prawo do wystąpienia ze związku.
1924 – powstaje USSR – 29 mln w tym 23 Ukraińców. Stolicę przeniesiono do Charkowa.
Niezależność była iluzoryczna, ale po raz pierwszy od czasów kozackiej Hetmańszczyzny XVIII w Ukraińcy
otrzymali wyodrębnione prawnie terytorium z własnym rządem i administracją, na którym mogli rozwijać
szkolnictwo i kulturę w języku narodowym.
Moskwa – władze centralne decydowały o
- polit zagr
- wojsko i marynarka
- handel zagr
- komunikacja, poczta i telegraf
Krzyżowały się – w myśl dyrektyw centrum:
- aprowizacja
- finanse
1
- inspekcja robot-chłop
Republiki:
- bezpieczeństwo wewn
- sprawiedliwość
- oświata, zdrowie, opieka społ
- rolnictwo
Po wojnie U kompletnie zrujnowana. Znacjonalizowany przez komunistów przemysł przestał funkcjonować.
Wieś nękana przymusowymi dostawami żywności, nękana konfiskatami mienia i najazdami uzbrojonych
robotników – ekspedycje zbożowe. Brak ziarna na zasiewy, narzędzi i ludzi oraz wizja utraty.
1921/2 fala głodu od 1-3 mln.
Nasiliła się skala terroru przez Czeka – policja polit.
Lenin uruchomił Nową Politykę Ekonomiczną – przewidywała częściowy powrót do ekonomii wolnorynkowej,
co pozwoliło przywrócić 1925 do stanu zasiewów. Ludność mogła odetchnąć.
1925 ukrainizacja – wypieranie j.ros ze szkół i instytucji – rozwój oświaty.
Analfabetyzm spadł w miastach z 40 do 70 a na wsi z 15 do 50%.
Rozbudowa przemysłu. Co raz więcej Ukraińców na szczeblach kierowniczych i w Armii Czerwonej.
NEP – pozwoliło na rozwój oświaty i kultury oraz samoidentyfikację.
Po raz pierwszy kultura znalazła się pod opieką państwa.
Ukraińska elita umysłowa była jeszcze nieliczna. Straty w wojnie domowej i na emigracji.
Cerkiew ukraińska uchodziła za bastion wpływów rosyjskich. Próba usamodzielnienia się cerkwi 1919 nie
udała się. Autokefaliczna (autonomia różnych kościołów) Cerkwia Prawosławna powstała w 1921 a w 24 liczył już
30 bpów. W liturgii zaczęto używać j.ukr. Demokratyzacja życia duch prowadzi jednak do rozłamów wewn.
Wysokie podatki nałożono na Cerkiew i rozwiązano Radę Cerkiewną.
1929 – Stalin umocniwszy się u władzy rozpoczął kolejną fazę rewolucji – ekonomiczną:
- kolektywizację – przekształcenie drobnych gospodarstw w wielkie spółdzielnie
- industrializację – uprzemysłowienie kraju
W dziedzinie polityki
– autokratyczny model władzy
– sojcjotechniczny – zniszczenie dotychczasowych elit
– atomizacja społeczeństwa – rozdzielanie na drobne elementy.
Gospodarka planowa.
60% środków poszło na przemysł z czego 20% do Ukrainy.
Do 1939 wybudowano 2000 obiektów przemysłowych.
Szybkie uprzemysłowienie kontrastowało z kryzysem krajów wolnorynkowych 1929-1933.
Stalinowski krok do przodu odbywał się kosztem społeczeństwa.
Wprowadzono system niewolnictwa – system pracy przemysłowej.
Na wsi kolektywizacja pod hasłem likwidacji kułactwa jako klasy – mianem objęto wszystkie kategorie
mieszkańców. Spośród 1 mln chłopów ukr 850 deportowano na płn. 1930 przeprowadzono całkowitą
kolektywizację ziemi. Między 1928-32 wybili 50 % bydła, brak nasion na zasiewy, pracowali umyślnie wolno i
niedbale.
Po chwilowym urodzaju spadek produkcji rolnej, klęska głodu.
1933 – wielki głód, wybito całkowicie bydło, polowano na myszy, szczury, ptaki i gady, próbowano jeść korę,
mrówki, sprzęt domowy ze skóry.
Wsie otoczono i nie dopuszczono do przemieszczania się ludności. Zmarły 3 mln ukr chłopów, 1mln zm w
czasie rozkułaczania a ok. 2/3 mln deportowano na Syberię.
Reżim zaprzeczał istnieniu głodu. Kontynuowano nawet eksport zboża na wielką skalę.
Terror na Ukrainie miał dodatkowy cel – zniszczenie przejawów niezależności narodowej republiki.
1933-1938 – ZSRR zalała fala masowego terroru – rządy absolutne poprzedzone czystkami.
1934 stolicę z Charkowa do Kijowa. 1938 rezydentem na U Chruszczow.
Nastąpiła rusyfikacja Ukrainy.
Położenie Ukraińców w Polsce.
Władze dążyły do integracji ziem z resztą Polski. Utworzono normalną administrację wojewódzką i państw.
Problem Galicji Wschodn, której rząd znajdował się na emigracji w Wiedniu – uznawano za polska okupację.
Ukraińcy zbojkotowali spis ludności 1921, wybory parlamentarne 1922 i pobór rekruta.
2
Na mocy Małego Traktatu Wersalskiego Polska gwarantowała wszystkim obywatelom bez względu na
narodowość, rasę czy wyznanie:
-
równość wobec prawa
swobodę praktyk rel
dostęp do urzędów publicznych
możliwość używania własnego języka
tworzenia własnego szkolnictwa
Polska obiecywała U Ukr. Dwunarodowe sejmiki ukr. Jednak tylko do czasu uznania granic Rzeczypospolitej
Rady Ambasadorów w 1923.
Ukraińców w Polsce było 5 mln czyli 16%.
20 lat egzystencji niczego nie wniosła do narodu ukr. Dalej 80% pozostawało na wsi, zacofanie wsi, techniczne,
nadmiar rąk do pracy.
Reforma rolna na niej skorzystali gł chłopi polscy. Przemysł tylko 5% przedsiębiorstw ziem polskich.
Rząd zamykał dostęp do posad w administracji, hamował rozwój szkolnictwa z 3000 do 1939 r przetrwało
jedynie 400 szkół.
Polacy traktowali Ukraińców jak wrogów.
Do 1923 tendencja bojkotowania polskiej państwowości – 1921 nieudany zamach na Piłsudskiego we Lwowie.
Życie polityczne podział na legalne i konspiracyjne. Infiltracja komunistów.
1932 powstaje OUN organizacja nacjonalistyczna o charakterze terorystycznym.
Wiele aktów przemocy. Represje ze strony władz.
1938 aneksja Niemiec Sudetów. Ukraińcy tworzą Karpacką Ukrainę.
Gdy Niemcy później posuwają się w stronę Pragi, Węgry zajmują Ruś Zakarpacką.
Ukraina
W starożytności na wybrzeżu Morza Czarnego Grecy zakładali kolonie. W IV-VI w. w międzyrzeczu Dniepru i Dniestru powstał
związek Antów - plemion słowiańskich. We wczesnym średniowieczu obszary Ukrainy zasiedlały plemiona słowiańskie, m.in.:
Chorwaci, Drewlanie, Dulebowie, Polanie, Tywercy, Wołynianie.
W VI-VIII wraz z rozpadem wspólnoty patriarchalnej i rozwojem ustroju feudalnego rozpoczął się proces formowania organizmów
państwowych. W 2. połowie IX w. na terytorium współczesnej Ukrainy powstało jedno z najsilniejszych państw wczesnofeudalnych państwo staroruskie (Ruś Kijowska) ze stolicą w Kijowie. W 2. połowie XII w. nastąpił rozpad państwa (najazd Połowców)
staroruskiego na księstwa feudalne, których centrami ekonomicznymi i politycznymi były miasta o rozwiniętym przemyśle i handlu.
W południowej części państwa staroruskiego, obok księstwa kijowskiego do najważniejszych należały księstwa: halickie (Ruś
Halicka) i włodzimiersko-wołyńskie (Ruś Włodzimiersko-Wołyńska).
Pod obcym panowaniem
Najazd plemion mongolsko-tatarskich w XIII w. uzależnił księstwa ruskie od Złotej Ordy. W XIV w. ziemie południowo-zachodniej
Rusi stały się przedmiotem rywalizacji litewsko-polskiej. 1366 dokonano podziału: Polska objęła ziemię halicką, bełską, chełmską
i część Podola, Litwa - Wołyń. Wykorzystując osłabienie Złotej Ordy Litwini kontynuowali ekspansję podbijając kolejno ziemie:
czernihowską, kijowską i perejasławską oraz Podole. W XV w. ustalił się podział polityczny ziem południoworuskich: Podole,
Kijowszczyzna i część Wołynia przypadły Litwie, ziemie zachodnie (Ruś Czerwona) wraz z zachodnią częścią Podola znalazły się
pod panowaniem Polski, Ruś Zakarpacka pozostawała (od XI w.) w granicach Węgier, północna Bukowina znalazła się w księstwie
Mołdawii, na ziemiach południowych Ukrainy Tatarzy utworzyli chanat krymski.
1434 Ruś Czerwona i zachodnie Podole otrzymały prawa polskie, co zrównało ich status z resztą ziem Korony. W 1569 na mocy unii
lubelskiej ziemie ukraińskie pozostające w granicach Litwy zostały przyłączone do Korony. W 1596 część prawosławnego
duchowieństwa wołyńskiego przystąpiła na synodzie w Brześciu Litewskim do unii (unia brzeska) z Kościołem katolickim,
powodując rozłam w strukturach Kościoła wschodniego, utworzenie dwóch diecezji (unickiej i dyzunickiej), a w rezultacie długi
okres waśni i walk religijnych.
Kozaczyzna
W XVI w. na stepach nad dolnym Dnieprem (na Zaporożu) uformowała się kozaczyzna (Kozacy), stymulująca
budzącą się świadomość narodową. Od 1591 Kozacy zbrojnie występowali przeciwko ograniczającej ich
samodzielność Rzeczypospolitej (kozackie powstania). Szukając wsparcia w walkach z Polską hetman kozacki
B. Chmielnicki zawarł sojusz z Rosją. W 1654 na mocy ugody perejasławskiej Chmielnicki przyjął
zwierzchnictwo Rosji. Dotychczasowy konflikt kozacko-polski przerodził się w wojnę Rzeczypospolitej z Moskwą
(1654-1667), zakończoną rozejmem w Andruszowie i podziałem Ukrainy między Rosję i Polskę.
Andruszowski rozejm, rozejm zawarty 1667 w Andruszowie koło Smoleńska (obecnie Rosja) na 13,5 roku, kończący wojnę polskorosyjską 1654-1667. Przyznawał Rosji zdobyte przez nią ziemie: smoleńską, czernihowską, siewierską oraz Lewobrzeżną Ukrainę.
Oddawał także pod jej panowanie na 2 lata Kijów wraz z przyległym okręgiem. Zaporoże miało stanowić polsko-rosyjskie
kondominium. Obie strony zobowiązały się również do wspólnego występowania przeciwko Turcji.
3
Wiek XVIII
Podpisany w 1699 w Karłowicach traktat pokojowy utrwalił podział kraju na polską Ukrainę Prawobrzeżną i rosyjską Ukrainę
Lewobrzeżną. W części polskiej zlikwidowano wojska kozackie i przywrócono unię religijną zniesioną przez Chmielnickiego.
Napływający z Wielkopolski, Mazowsza i Podkarpacia osadnicy zagospodarowali Ukrainę Prawobrzeżną, powodując równocześnie
nasilenie się zbrojnych wystąpień Kozaków i ukraińskich chłopów przeciwko szlachcie polskiej (hajdamaczyzna, koliszczyzna).
W części rosyjskiej zlikwidowano unię, metropolię kijowską podporządkowano w 1688 patriarsze moskiewskiemu. Władze rosyjskie
stopniowo ograniczały zakres autonomii kozackiej (zwłaszcza po przejściu hetmana Mazepy na stronę Szwedów podczas wojny
północnej 1700-1721). 1775 cesarzowa Katarzyna II zmusiła ostatniego hetmana K. Razumowskiego do zrzeczenia się buławy
i zlikwidowała centrum wojskowe kozaczyzny - Nową Sicz. 1783 Kozaków przypisano do ziemi, a Ukrainę oficjalnie wcielono do
Rosji.
Pierwszy rozbiór Polski (1772) odciął na rzecz Austrii olbrzymią połać Polski, nazywaną odtąd Galicją, w tym także ziemie Ukrainy
zachodniej. Na skutek kolejnych rozbiorów Zakarpacie, Galicja Wschodnia (dawna Ruś Czerwona) i Bukowina (przejęta w 1775
od Turcji) znalazły się pod panowaniem Austrii, do Rosji wcielone zostały: Kijowszczyzna, Bracławszczyzna, Podole i Wołyń. Na
ziemiach włączonych do imperium rosyjskiego negowano odrębność narodową Ukraińców, a wszystkie przejawy ich działalności
były aż do 1905 represjonowane.
Austriacy, po nadaniu Galicji autonomii, starali się wykorzystać rodzący się nacjonalizm ukraiński jako przeciwwagę dla
przeważającego na tych terenach żywiołu polskiego. W obrębie Galicji Wschodniej swobodnie rozwijały się ukraińskie instytucje
kulturalne, polityczne i paramilitarne (np. Sokół), z których podczas I wojny światowej sformowały się oddziały Strzelców
Siczowych, dążące do połączenia Ukrainy z monarchią habsburską.
I wojna światowa
Po rewolucji lutowej 1917 w Kijowie powstała Centralna Rada Ukraińska (CRU) na czele z M. Hruszewskim, obejmująca swym
wpływem ziemie ukraińskie pozostające pod zaborem rosyjskim. Po rewolucji październikowej 1917 Rada proklamowała powstanie
suwerennej Ukraińskiej Republiki Ludowej (UNR) ze stolicą w Kijowie. Po I wojnie światowej i rozpadzie imperium Habsburgów,
w październiku 1918 w Galicji Wschodniej utworzono Zachodnioukraińską Republikę Ludową (ZURL), z prezydentem J.
Petruszewyczem na czele. Po ciężkich walkach oddziały ZURL zostały wyparte z Galicji przez siły polskie.
3 stycznia 1919 rząd ZURL podjął decyzję o przystąpieniu do federacji z UNR. ZURL formalnie przestała istnieć na mocy
zawieszenia broni podpisanego 1 września 1919 między Polską a UNR. W 1918 CRU sygnowała pokój z państwami centralnymi
(brzeski traktat pokojowy), gwarantujący m.in. uznanie niepodległości Ukrainy. W kwietniu 1918 wojsko obwołało popieranego
przez Niemcy generała P. Skoropadskiego hetmanem Ukrainy.
Po kapitulacji Niemiec na froncie zachodnim, w listopadzie 1918 bolszewicka Rada Komisarzy Ludowych wypowiedziała warunki
ustalone traktatem brzeskim, a 6 stycznia 1919 proklamowała w Charkowie powstanie Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej. W grudniu 1918 rządy w UNR po zbiegłym (po klęsce wojennej Niemiec) Skoropadskim przejął Dyrektoriat z W.
Wynnyczenko, a następnie S. Petlurą na czele.
W styczniu 1919 Dyrektoriat wypowiedział wojnę Rosji Radzieckiej. Ukraińska Armia Ludowa walczyła z Armią Czerwoną
i wojskami generała A.I. Denikina. Wiosną 1919 w wyniku ponownej inwazji bolszewickiej władza Dyrektoriatu na Ukrainie upadła.
W kwietniu 1920 Petlura zawarł z Polską porozumienie dotyczące wspólnej akcji przeciwko ZSRR. 25 kwietnia wojska polskie
współdziałające z oddziałami UNR ruszyły do ofensywy i 7 maja zajęły Kijów. Próba przywrócenia władzy Petlury i ustanowienia
niepodległej Ukrainy nie powiodła się.
W kończącym wojnę polsko-bolszewicką (1919-1920) traktacie ryskim z marca 1921, zawartym przez Polskę z Rosyjską Federacyjną
SRR i Ukraińską SRR, dokonano kolejnego podziału Ukrainy: Polska zachowała ziemie dawnego zaboru austriackiego, otrzymując
ponadto Wołyń i Podole, reszta przypadła Rosji Radzieckiej (z wyjątkiem Rusi Podkarpackiej przyłączonej w 1918 do
Czechosłowacji oraz północnej Bukowiny i Besarabii włączonych do Rumunii).
W grudniu 1922 Ukraina weszła wraz z innymi republikami radzieckimi w skład ZSRR. Przez kilka lat prowadzono tzw. korienizację
(ukrainizacja, unarodowienie biurokracji państwowej i kultury), od 1929 rozpoczęto bezwzględną rusyfikację, niszczono zabytki,
dokonywano masowych mordów księży prawosławnych i działaczy ukraińskich. Spustoszenia powodowała również powszechna
kolektywizacja oraz fale głodu 1921-1922 i 1931-1932 potęgowane przez planową akcję.
4