Roman JAJCZYK Akademia Obrony Narodowej w Warszawie
advertisement
69 Roman JAJCZYK Akademia Obrony Narodowej w Warszawie KALOKAGATIA. PRZESŁANIE KULTURY STAROŻYTNEJ W EDUKACJI XXI WIEKU NA PRZYKŁADZIE WYCHOWANIA FIZYCZNEGO kalos kagathos – piękny i dobry 1. Wychowanie fizyczne – otoczenie pojęciowe Termin wychowanie w naukach pedagogicznych nie jest określony w sposób jednoznaczny i ma kilka znaczeń. Przedstawiciele nauk humanistycznych pojęcie to rozumieją i analizują na wiele różnych sposobów. Według A. Guryckiej, wychowanie jest procesem dojrzewania młodego człowieka, przejmowania przez niego w układzie dwupodmiotowej relacji odpowiedzialności za siebie, jest procesem komunikowania się, który pociąga za sobą coraz częstsze włączanie się wychowawcy w aktywność wychowanka na zasadzie partnera, życzliwego obserwatora, doradcy, a nie nadzorcy czy kierownika.1 Proces wychowania umownie rozpoczyna się od okresu narodzin dziecka aż do osiągnięcia przez nie dojrzałości, chociaż w tej kwestii występuje wiele różnych teorii czy praktyk i trudno wskazać precyzyjny czas, kiedy wychowanie się zaczyna, a kiedy kończy. Sam proces to ogół zabiegów mających na celu ukształtowanie człowieka pod względem fizycznym, moralnym i umysłowym oraz przygotowanie go do życia w społeczeństwie.2 Wszystkie te aspekty stanowią jedność i wzajemnie się dopełniają. Wychowanie według H. Muszyńskiego jest to świadome i zamierzone urabianie osobowości ludzi według przyjętych wzorów w toku stosunków oraz interakcji społecznych,3 a zatem proces ten polega na nadawaniu odpowiednich postaw poprzez ogólnie przyjęte i akceptowane przez społeczeństwo wartości czy wzorce, których stosowanie pomoże zdobyć zamierzone cele wychowawcze. Innego zdania jest R. Wroczyński, który wychowanie uważa za system działań zmierzających do określonych rezultatów wychowawczych.4 Według niego wychowaniem jest takie przekształcanie osobowości człowieka, aby mógł on swoim działaniem dostosowywać się do ciągle zmieniającego się życia w społeczeństwie. Jednym z elementów ogólnego wychowania jest wychowanie fizyczne. To przypadający na lata dzieciństwa i młodości proces przygotowania człowieka do uczestnictwa w kulturze fizycznej w ciągu całego życia poprzez wykorzystanie środków ruchowych oraz związanych z nimi sytuacji społecznych i przeżyć emocjonalnych. Główne jego zadanie to kształtowanie postaw wychowanka wobec własnego ciała, sprawności fizycznej i zdrowia.5 Nierozerwalnie łączy się z aktywnością fizyczną, która jest niezbędna człowiekowi na każdym etapie jego życia i do pewnego stopnia jest determinantem jego sprawności fizycznej. 1 A. Molestak, Recepcja wychowania S. Kunowskiego we współczesnej teorii wychowania. M. Nowak (red.): W trosce o integralne wychowanie. Lublin 2003, s.128 E. Sobol, Nowy słownik języka polskiego PWN. Warszawa 2002, s.162 3 H. Muszyński, Wstęp do metodologii pedagogiki. Warszawa 1971, s. 41 4 R. Wroczyński, Wprowadzenie do pedagogiki społecznej. Warszawa 1966, s. 9 5 J. Drabik, Aktywność fizyczna w treningu zdrowotnym osób dorosłych. AWF Gdańsk 1996, s. 219 2 70 B. Crum, wychowanie fizyczne definiuje jako proces przygotowania uczniów do samodzielnego, satysfakcjonującego i całożyciowego uczestnictwa w kulturze ruchu. Wychowanie to wyposaża uczniów w kompetencje niezbędne do uprawiania aktywności fizycznej i sportu przez całe życie, do aktywnego i pełnego 6 uczestnictwa w życiu zawodowym, rodzinnym i odpoczynku. Profesor S. Kunowski w swoim ujęciu wychowania wszechstronnego akcentuje bardzo mocno potrzebę edukacji od najwcześniejszych lat i stwierdza, że formy zabawowe pojawiające się w warstwie biologicznej w okresie dzieciństwa bogacą się następnie i przybierają wyższe formy aktywności ruchomej, jak na przykład zabawy i gry ruchome, zręcznościowe, gimnastyka, tańce, sport, turystyka, które służą do podsycania 7 żywotności, energii i zdrowia organizmu. Wychowanie fizyczne nie jest to jednak wyłącznie dbałość o ciało czy sprawność fizyczną, lecz także wszechstronny rozwój umysłowy. J. Śniadecki wyraźnie podkreśla, że wychowania fizycznego od umysłowego oddzielać nie należy i nie można.8 Wycinkiem rzeczywistości, na którym toczy się proces fizycznego wychowania jest kultura fizyczna.9 To obraz postawy wobec własnego ciała, ale i aktywna, systematyczna i świadoma troska o swój rozwój, zdrowie bio- i psychospołeczne oraz umiejętność aktywnego spędzania czasu wolnego. Można zauważyć, że kultura fizyczna to po części wychowanie fizyczne, sport, rekreacja ruchowa oraz rehabilitacja. Jest to względnie zintegrowany i utrwalony system zachowań w dziedzinie dbałości o rozwój fizyczny, sprawność ruchową, zdrowie, urodę, cielesną doskonałość i ekspresję człowieka, przebiegających według przyjętych w danej zbiorowości wzorców, a także rezultaty owych zachowań. 10 Kultura fizyczna to obok natury materialnej i duchowej część składowa kultury społeczeństwa, mająca za zadanie kształtowanie rozwoju fizycznego człowieka i jego fizycznych uzdolnień.11 Sport, jako jeden z elementów szeroko pojmowanej kultury fizycznej, od rekreacji różni się elementem współzawodnictwa. Jest też ściśle związany z wychowaniem fizycznym, w którym to często wykorzystywany jest jako środek wspomagający lub sprawdzający. M. Demel i A. Skład uważają, że sport to działalność uprawiana systematycznie według pewnych reguł, odznaczająca się silnym pierwiastkiem współzawodnictwa oraz tendencją do osiągania coraz lepszych wyników. 12 H. Grabowski wyjaśnia, że jest to forma uczestnictwa w kulturze fizycznej ludzi o odpowiednich predyspozycjach somatycznoperfekcjonistycznych, których celem jest zaspokojenie potrzeby samorealizacji na drodze współzawodnictwa w dążeniu do osiągnięcia maksymalnych rezultatów, w zakresie sprawności fizycznej i ruchowej.13 To właśnie poprzez wychowanie fizyczne zachęca się, zwłaszcza dzieci, do rozwijania swoich umiejętności ruchowych w szerszym stopniu i zakresie, poprzez uczestnictwo w szeroko rozumianym sporcie. Jednak w nim większy 6 J. Pospiech, Wychowanie fizyczne w gimnazjum. Lider 11/2008 S. Kunowski, Podstawy współczesnej pedagogiki. Warszawa 1993, s. 206 8 J. Śniadecki, O fizycznym wychowaniu dzieci. Wrocław 1956, s. 25 9 M. Demel, A. Skład, Teoria wychowania Fizycznego. Warszawa 1970, s. 13 10 Z. Krawczyk, Socjologia kultury fizycznej. AWF Warszawa 1995, s. 28 11 H. Grabowski, Teoria fizycznej edukacji. Warszawa 1997, s. 21 12 M. Demel, A. Skład, Teoria wychowania fizycznego. Warszawa 1970, s. 18 13 H. Grabowski, Teoria fizycznej edukacji. Warszawa 1997, s.45 7 71 nacisk kładzie się na wynik sportowy jako element docelowy. Należy więc zauważyć, że sport nie jest pojęciem wymiennym z wychowaniem fizycznym, ale są to dwie różne dziedziny, wzajemnie od siebie zależne. 2. Wychowanie fizyczne w kulturze ateńskiej Pojęcie wychowania fizycznego i jego społeczne wartości są znane już od starożytności, kiedy traktowano je na równi z innymi dziedzinami kształcenia i wychowania. Starożytni Grecy pierwsi odkryli, że wychowanie jest procesem podobnym do budowania. Czy idzie o sprawność rąk czy nóg, czy ducha, jak pod węgielnicę nienagannie zbudowany – tak grecki poeta Pindar opisał pełnię 14 męskich cnót, którą według niego niełatwo jest uzyskać. Sokrates zaś wskazuje, że udzielanie gotowej wiedzy uczniowi to dar, z którym nie będzie wiedział co ma zrobić. Uważa, że tylko ta wiedza go wzbogaci, którą sobie wytworzy przez własną pracę myślową. A więc nie sposób wiedzy, ale metoda jej poznania, nie posiadanie wiadomości, ale ich zdobywanie decydują przy kształceniu ludzkiego umysłu.15 Dopiero do tak pojętego wychowania odnieść można termin kształcenie, który po raz pierwszy pojawił się u Platona jako obrazowe określenie zabiegów wychowawczych. Kształcenie (kultura osobista) w platońskim rozumieniu jest artystycznym, plastycznym kształtowaniem człowieka według wzorca, ideału człowieczeństwa.16 Podstawą wychowania młodzieży w Atenach jest przygotowanie fizyczne mężczyzn między osiemnastym a dwudziestym rokiem życia, powoływanych do służby wojskowej. Aby umożliwić im szkolenie wojskowe, polis finansuje tworzenie specjalnych ośrodków ćwiczeń gimnastycznych, które są również miejscem odbywania dyskusji politycznych. Ponieważ Atenami nie targają wewnętrzne konflikty i nie są one zagrożone przez żadne zewnętrzne państwo, zaczyna stosować się politykę, która nie wymaga od obywatela przygotowania wojskowego i stopniowo odchodzi się od kształtowania militarnego na rzecz wychowania pokojowego. Taki ideał arystokratycznego wychowania w starożytnych Atenach nazwano kalokagatią. Z greckiego kalos – oznaczającego człowieka pięknie i harmonijnie zbudowanego, doskonale wyrobionego pod względem fizycznym, świetnie wysportowanego zawodnika uczestniczącego w igrzyskach olimpijskich i agathos (dobry) – określającego człowieka nieskazitelnego pod względem umysłowym i moralnym.17 Celem wychowania było więc wyrobienie charakteru człowieka, choć z racji obowiązującej kultury greckiej dotyczyło ono tylko wolno urodzonej części obywateli i to jedynie płci męskiej.18 Arystokracja rządząca w Atenach wychodziła z założenia, że ani wychowanie, ani wykształcenie nie uczyni człowieka dobrym czy też mądrym, jeżeli nie ma on wrodzonej czy też nadanej mu przez bogów 14 http://www.mt.com.pl/wychowanie-w-atenach (pobrano 01.10.2012 r.) S. Kot, Historia wychowania. Od starożytnej Grecji do połowy wieku XVIII. Warszawa 1996, t. 1, s. 21 http://www.mt.com.pl/wychowanie-w-atenach (pobrano 01.10.2012 r.) 17 S. Możdżeń, Historia wychowania. Wybór źródeł. Kielce 1996, cz. I: Starożytność, s. 17 18 Niewolnicy, kobiety i mieszkańcy Aten nieposiadający obywatelstwa ateńskiego nie mieli żadnych praw, a tym samym możliwości kształcenia się. 15 16 72 skłonności do cnoty.19 Ponadczasowa wartość – arete, czyli życie cnotliwe, jest 20 bardzo ważną, a przy tym najwyższą wartością w życiu starożytnych Greków. W Atenach ideałem staje się człowiek wszechstronnie wykształcony, łączący harmonijnie kształtowanie wyglądu fizycznego i siły z rozwojem umysłowym, moralnym i estetycznym. Jak zauważa Platon: jeśli ktoś zajmuje się gimnastyką, a muzyki i filozofii nie tyka, to czując się dobrze fizycznie, robi się głuchy i ślepy, bo nic go nie budzi i nic nie odżywia. W tej głupocie i nieokrzesaniu bez wdzięku przez 21 życie pędzi. Dla każdego wolnego obywatela wszechstronne kształcenie się to nie tylko obowiązek, ale także przywilej. Wyrazem zamiłowania Greków do idei kalokagatii oraz rywalizacji sportowej są Igrzyska Olimpijskie – najważniejsze wydarzenie w 4-letnim cyklu olimpiady. Nazwa święta pochodzi od miejscowości Olimpia – najważniejszego miejsca kultu Zeusa, najwyższego w hierarchii boga w starożytnej religii greckiej. Za początek igrzysk uznaje się datę 776 roku p.n.e., kiedy to odnotowano zwycięstwo Koroibosa z Elidy w biegu na prostej.22 Ówczesne igrzyska mają charakter nie tyle sportowy, co religijny. Zawodników cechuje oprócz znakomitej sprawności i siły, nienaganna postawa moralna, a każdy z nich przed posągiem Zeusa Horkiosa składa przysięgę zobowiązującą do przestrzegania praw sportowych. Co ciekawe, etyka olimpijska dotyczy nie tylko zawodników, ale też ich rodzin oraz sędziów, natomiast złamanie tych zasad jest surowo karane.23 W trakcie igrzysk obowiązuje tak zwany pokój boży – ekechejria. Na jego mocy Olimpia na czas trwania uroczystości uznana zostaje za miasto święte, a pokój zobowiązuje wszystkich Greków do zaniechania między sobą zbrojnych zatargów. Igrzyska, na które przybywają zawodnicy z całej Hellady, stają się dla nich miejscem wyjątkowym, będącym uosobieniem marzeń i samospełnienia. O tym, jak ważne w życiu ówczesnych Greków są te cykliczne zawody połączone z oddaniem się sztuce, mogą świadczyć słowa Pindara: Igrzyska olimpijskie przyćmiewają swoją świetnością wszystkie regiony helleńskie, podobnie jak słońce gasi podczas dnia wszystkie gwiazdy nieba. 24 Sama forma igrzysk to nie tylko konkurencje sportowe (niektóre w zbliżonych formach rozgrywane są do dnia dzisiejszego), ale także w myśl idei kalokagatii – obrady religijne i konkursy artystyczne.25 To także po raz pierwszy na igrzyskach pojawia się idea czystej gry (współcześnie fair play), którą kieruje się zawodnik szlachetny i uczciwy.26 Do własnej doskonałości dąży poprzez eudajmonię – stan szczęścia osiągany przez najwyższe dobro.27 Ideał wszechstronnie ukształtowanego człowieka – obywatela jest w starożytnej Grecji ideałem wychowawczym. Tak wykształconemu obywatelowi można bowiem bez obaw powierzyć opiekę nad sprawami państwa. 28 Ateńczycy 19 Ł. Kurdybacha, Historia wychowania. Warszawa 1967, t. 1, s. 64 A. Szahaj, J.N. Jakubowski, Filozofia polityki. Warszawa 2005, s. 22 21 J. Lipiec, Filozofia olimpizmu. Warszawa 1999, s. 117 22 Istnieją przypuszczenia, że igrzyska mogły odbywać się już dużo wcześniej, jednak w 776 r. p.n.e. Informacje te zostały na tyle udokumentowane, by można było używać tej daty jak rok rozpoczęcia starożytnych igrzysk. 23 Z. Porada, Starożytne i nowożytne igrzyska olimpijskie. Kraków 1980, s. 27 24 K. Zuchora, Edukacja olimpijska ku wspólnym wartościom. Warszawa 2006, s.16 25 Ibidem 26 Zob. M. Ormianowski, Co to jest fair play? http://gim1lask.republika.pl (pobrano 02.10.2012 r.) 27 W. Tatarkiewicz, Historia filozofii. Warszawa 2002, t. 1, s. 118 28 S. Możdżeń, Historia wychowania. Wybór źródeł. Kielce 1996, cz. I: Starożytność, s. 18 20 73 zdobywają wiedzę z różnych dziedzin życia, łącząc wygląd fizyczny z rozwojem umysłowym i moralnym. Wychowanie fizyczne, muzyczne, intelektualne a także filozoficzne to komplementarny i niezbędny zakres wiedzy i umiejętności, pomocny w życiu publicznym i państwowym. Te wzorce i ideały wychowawcze, według których kształtowany jest młody człowiek, znacząco wpływają na rozwój kultury europejskiej i już na zawsze stają się dziedzictwem starożytnych Greków. 3. Współczesna edukacja a wychowanie fizyczne Współcześnie wychowanie fizyczne stara się czerpać idee ze starożytnej kultury greckiej. Oczywiście istnieją pewne różnice w sposobie wychowywania, jak chociażby dostęp do kształcenia (w starożytnych Atenach tylko wolni obywatele) czy kwestia niepełnosprawności fizycznej. Należy bowiem wziąć pod uwagę ustrój polityczny panujący w Atenach w tamtym okresie, a który różni się pod niektórymi względami od współczesnej demokracji. Tym bardziej przejawy takich współczesnych inicjatyw jak paraolimpiada czy klasy integracyjne w szkołach wydają się więc postępem, kolejnym krokiem w doskonaleniu procesu edukacji i poszerzaniu jego dostępności. W zamyśle współczesnej edukacji każdy ma bowiem równe prawo dostępu do kształcenia, niezależnie od poziomu własnej, obecnej sprawności.29 Pojawia się natomiast pytanie: jakim chciałby widzieć nauczyciel swojego wychowanka, inaczej, jakiego wychowanka chciałby ukształtować nauczyciel w procesie wychowania fizycznego? A szerzej – jakiego kształtu miałby nabrać uczeń w procesie edukacji w obecnym, XXI wieku? Poprzedni wiek to okres wielu koncepcji wychowawczych, w tym antypedagogiki, która w latach 70-tych XX wieku uwzględniała spontaniczny charakter wychowania, bez dyscypliny, odpowiedzialności i zdrowych zasad. Doprowadziło to do spadku autorytetu nauczycieli i szkoły jako instytucji wychowawczej. Szkoła współczesna ma jednak dużo większe zadanie do wykonania – musi poradzić sobie z ciągle istniejącymi patologiami społecznymi. Należałoby wobec tego kształcić nie tylko umysł, ale także postawę społeczną młodego człowieka i wspierać rodziców w procesie jego wychowania. Szkoła, która ograniczyłaby się tylko do przekazywania wiedzy, bądź kształcenia jedynie umiejętności, bądź samego wychowania, byłaby w pewien sposób wypaczona i niepełnowartościowa. Znaczenie fizycznej edukacji w integralnym rozwoju ucznia (jako podmiotu procesu kształcenia i wychowania) coraz mocniej stara się akcentować współczesna pedagogika. Wychowanie zawsze było fundamentalnym problemem; szczególnie aktualny jest on dzisiaj, w dobie rozwijającej się cywilizacji, nauki, techniki, w epoce niepokoju społecznego, kulturowego i duchowego. Wychowanie fizyczne stanowi swoisty rodzaj profilaktyki przed patologami społecznymi. Pozytywnym faktem jest zwiększające się zainteresowania różnymi formami aktywności nie tylko wśród uczniów, ale i dorosłej części społeczeństwa. Bogata i długa historia wychowania fizycznego w programach szkolnych krajów europejskich wskazuje, że stał się on obecnie powszechnie akceptowanym składnikiem europejskiego systemu edukacyjnego. 29 Zob. art. 23 Konwencji ONZ o Prawach Dziecka 74 Nie budzą bowiem wątpliwości potrzeby kształcenia dzieci i młodzieży w sprawach dbałości o własne ciało, doskonalenia poznanych i zdobywania nowych umiejętności czy wychowania i troski o zdrowie. H. Spencer podkreśla, że utrzymanie zdrowia jest obowiązkiem. Wysnuwa on wniosek, że mało ludzi świadomych jest występującej tu moralności fizycznej, gdyż ich działania wychodzą z założenia, że mogą oni swobodnie dysponować swoim ciałem. Spencer jest przekonany, że wszelkie łamanie praw zdrowotnych jest swoistym grzechem fizycznym – kiedy to zostanie powszechnie zrozumiane, wówczas, a zapewne nie 30 wcześniej, wychowanie fizyczne zwróci na siebie taką uwagę na jaką zasługuje. 4. Podsumowanie Pedagogiczna działalność w postaci nauczania i wychowania znamionowała społeczeństwo ludzkie od początków jego istnienia. Nie zawsze jednak towarzyszyła jej działalność refleksyjna nad celowością i sposobami dochodzenia do celu. Ze świadomymi rozważaniami teoretycznymi spotykamy się w czasach starożytnej Grecji, a ich początki związane są z nazwiskami greckich mędrców, szczególnie sofistów: Pitagorasa, Sokratesa, Ksenofonta, Platona i Arystotelesa, którzy przyczynili się do ukształtowania pojęć o wychowaniu u współczesnych i potomnych. Rozważania te stanowiły integralną część poglądów filozoficznych. Trwałe wartości pedagogiki starożytnej i jej wybitnych przedstawicieli są niekwestionowane i niepodważalne. Świat starożytny stworzył podwaliny, na których później budowano niemal wszystkie systemy wychowawcze. Panujący ustrój niewolniczy w świecie antycznym nie był przeszkodą w zakresie osiągania celów wychowania, bowiem pedagogika starożytna sformułowała ideał człowieka o wszechstronnie rozwiniętej osobowości. Powstał on na bazie sokratesowskiej koncepcji kształcenia osobowości i platońskiego szkolnictwa przygotowującego do życia. Właśnie te dwa cele dały początek kierunkom rozwoju pedagogiki europejskiej. Wychowanie i problemy z nim związane w starożytności łączono z medycyną i psychologią, i tam szukano sposobów ich rozwiązania. Współcześnie w systemie edukacji i kształtowaniu postaw wychowawczych dziedzinom tym przypisuje się bardzo duże znaczenie. Wielu lekarzy i psychologów zajmujących się przebiegiem procesów zdrowotnych i psychicznych człowieka doszukuje się wpływu czynników psychofizycznych na proces kształcenia.31 Nie bez znaczenia są również warunki społeczne, polityczne czy kulturalne, w których wychowywana jest młodzież. W istotny sposób czynniki te wpływają na kształtowanie osobowości młodzieży, na stan edukacji oraz na poglądy młodych ludzi o roli, jaką mają spełnić w społeczeństwie. Nie ulega wątpliwości, że dorobek i wartość starożytnej myśli pedagogicznej oraz zalążki wychowania są w dalszym ciągu źródłem inspiracji wielu współczesnych pedagogów, filozofów i psychologów. Ponieważ świat antyczny nie dysponował badaniami empirycznymi, to ogólne założenia filozofii, praktyka i intuicja pokazywały kierunek poszukiwań odpowiednich wartości pedagogicznych. Nadal pobudzają one do pracy 30 31 H. Spencer, O wychowaniu umysłowym, moralnym i fizycznym. Wrocław 1960, s. 64 K. Zeman, Ideały wychowawcze starożytnej Grecji wobec wyzwań współczesności. Zeszyty naukowe Akademii Marynarki Wojennej nr 3 (178) 2009, s.169 75 współczesnych badaczy nad pozyskiwaniem różnych metod wychowania oraz 32 wykształcenia człowieka, który poszukuje. Adaptując w wychowaniu idee starożytnych greków uczeń oprócz wysokiej dyspozycji fizycznej powinien łączyć poznane w całym procesie nauczania wiadomości, szukając analogii z innymi przedmiotami szkolnymi, przygotowującymi do różnych ról społecznych i uczestnictwa w kulturze. Wszechstronnie wykształcony wychowanek będzie posiadał wiedzę i umiejętności, aby w dalszym życiu już samemu zadbać o własny rozwój. W. Brezinka, w myśl słów Sokratesa potwierdza, że sens wychowania leży w tym, by pomóc wychowankom nabyć takie cechy osobowości, które uzdolnią ich do samodzielnego i odpowiedzialnego społecznie życia.33 Niezależnie od własnego poziomu zaawansowania w danej chwili, liczy się przede wszystkim dążenie do doskonałości i nieustannej pracy nad samym sobą jako całością. I do tego szczególnie dąży współczesne wychowanie fizyczne – do uświadomienia młodzieży wartości własnego ciała oraz wartości moralnych, o nieustannej potrzebie samodoskonalenia. O nierozerwalnym połączeniu umysłu i ciała – ponadczasowej idei kalokagatii. Bibliografia 1. Art. 23 Konwencji ONZ o Prawach Dziecka 2. Brezinka W., Wychowywać dzisiaj. Zarys problematyki. Kraków 2007 3. Demel M., Skład A., Teoria wychowania Fizycznego. Warszawa 1970 4. Drabik J., Aktywność fizyczna w treningu zdrowotnym osób dorosłych. Gdańsk 1996 5. Grabowski H., Teoria fizycznej edukacji. Warszawa 1997 6. http://www.mt.com.pl/wychowanie-w-atenach (pobrano 01.10.2012 r.) 7. Kot S., Historia wychowania. Od starożytnej Grecji do połowy XVIII w. Warszawa 1996 8. Krawczyk Z., Socjologia kultury fizycznej. AWF. Warszawa 1995 9. Kunowski S., Podstawy współczesnej pedagogiki. Warszawa 1993 10. Kurdybacha Ł., Historia wychowania, t. I. Warszawa 1967 11. Molestak A., Recepcja wychowania S. Kunowskiego we współczesnej teorii wychowania. M. Nowak (red.): W trosce o integralne wychowanie. Lublin 2003 12. Lipiec J., Filozofia olimpizmu. Warszawa 1999 13. Lipiec J., Kalokagatia. Szkice z filozofii sportu. Warszawa 1988 14. Możdżeń S., Historia wychowania. Wybór źródeł cz. I: Starożytność. Kielce 1996 15. Muszyński H., Wstęp do metodologii pedagogiki. Warszawa 1971 16. Ormianowski M., Co to jest fair play? http://gim1lask.republika.pl (pobrano 02.10.2012 r.) 17. Porada Z., Starożytne i nowożytne igrzyska olimpijskie. Kraków 1980 18. Pospiech J., Wychowanie fizyczne w gimnazjum. Lider 11/2008 19. Sobol E., Nowy słownik języka polskiego PWN. Warszawa 2002 32 33 Ibidem W. Brezinka, Wychowywać dzisiaj. Zarys problematyki. Kraków 2007, s. 224 76 20. Spencer H., O wychowaniu umysłowym, moralnym i fizycznym. Wrocław 1960 21. Szahaj A., Jakubowski J.N., Filozofia polityki. Warszawa 2005 22. Śniadecki J., O fizycznym wychowaniu dzieci. Wrocław 1956 23. Tatarkiewicz W., Historia filozofii. Warszawa 2002, t, 1 24. Wroczyński R., Wprowadzenie do pedagogiki społecznej. Warszawa 1966 25. Zeman K., Ideały wychowawcze starożytnej Grecji wobec wyzwań współczesności. Zeszyty naukowe Akademii Marynarki Wojennej nr 3 (178) 2009 26. Zuchora K., Edukacja olimpijska ku wspólnym wartościom. Warszawa 2006
