Studia 151 - Kudełko 1.indd
advertisement
Rozdział II UWARUNKOWANIA ROZWOJU SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO REGIONÓW Wprowadzenie Dla pełnego zobrazowania procesu rozwoju społeczno-gospodarczego regionów oraz zidentyfikowania przyczyn jego nierównomiernego przebiegu w przestrzeni niezbędne jest zidentyfikowanie uwarunkowań tego procesu. Występowanie określonych uwarunkowań wpływa na rozwój społeczno-gospodarczy, oddziałując w kierunku jego przyspieszania lub hamowania. Działanie uwarunkowań rozwoju charakteryzuje się różnym natężeniem w poszczególnych miejscach w przestrzeni, a także zmiennością w czasie. Jak akcentowano w rozdziale I., współcześnie najważniejszym czynnikiem rozwoju jest wiedza, umożliwiająca generowanie postępu technicznego i technologicznego oraz innowacji. Ale nie zawsze wiedzy przypisywano dominujące znaczenie. Poglądy co do wagi poszczególnych czynników ulegają ewolucji wraz z postępującym rozwojem gospodarczym na świecie, zmianami organizacyjnymi procesu gospodarczego oraz przyrostem wiedzy teoretycznej na temat procesów rozwojowych, tworzonej na bazie doświadczeń poszczególnych krajów i regionów. W tej części pracy dokonano klasyfikacji uwarunkowań rozwoju społeczno-gospodarczego regionów (rozdział 1), omówiono zmiany ich roli w czasie (rozdział 2), przedstawiono przewidywania co do przyszłych globalnych uwarunkowań rozwoju (rozdział 3) oraz wskazano na rolę polityki w stymulowaniu rozwoju regionów, pod kątem zmniejszania dysproporcji przestrzennych (rozdział 4). 49 Studia 151 - Kudełko 1.indd 49 2013-10-10 08:30:47 1. Klasyfikacja uwarunkowań rozwoju społeczno-gospodarczego regionów Prawdziwa wiedza to znajomość przyczyn Arystoteles Dokonywanie klasyfikacji uwarunkowań rozwoju regionalnego może odbywać się na różne sposoby, w zależności od przyjętych kryteriów. Blakely [1989] wśród czynników rozwoju wyróżnia: zasoby naturalne, zasoby pracy, kapitał, zwłaszcza inwestycyjny, zasoby terenów nadających się do zagospodarowania, działające przedsiębiorstwa, zagospodarowanie transportowe i komunikacyjne, istniejący potencjał produkcyjny i usługowy, nowoczesne technologie wytwarzania, wielkość rynku wewnętrznego i zewnętrznego, walory środowiska przyrodniczego, działalność władz terytorialnych, aktywność społeczną, możliwość wsparcia finansowego, współpracę międzynarodową. Secomski [1987] dokonuje ogólnego podziału czynników rozwoju na ekonomiczne, społeczne, ekologiczne i przestrzenne. Podobnej klasyfikacji dokonuje Kosiedowski [2008], wyróżniając czynniki ekonomiczne, społeczne, techniczne i technologiczne oraz ekologiczne. Do czynników ekonomicznych zalicza wielkość i sposób funkcjonowania regionalnego rynku, zasoby kapitałowe, wielkość i zmiany w strukturze zatrudnienia, popytu i dochodów podmiotów regionalnych, wielkość inwestycji a także sytuację makroekonomiczną kraju i koniunkturę gospodarczą na świecie. Czynniki społeczne obejmują przede wszystkim kapitał ludzki i społeczny, stopień urbanizacji oraz sprawność funkcjonowania organów władz publicznych. Na czynniki techniczne i technologiczne składa się zagospodarowanie przestrzenne, kapitał trwały, zaplecze techniczno-badawcze oraz stan i rozmieszczenie infrastruktury technicznej. Natomiast czynniki ekologiczne obejmują dostępność surowców i zasobów naturalnych, walory turystyczne i rekreacyjne, a także stan i sposób wykorzystania środowiska przyrodniczego. Gorzelak [2002] wśród najważniejszych uwarunkowań rozwoju wymienia kapitał ludzki, zaplecze innowacyjne, walory przestrzeni, w tym turystyczne i rekreacyjne, poziom infrastruktury transportowej, jakość administracji regionalnej i korzyści aglomeracji. Prusek [1999] zaznacza, że w gospodarce rynkowej możliwości rozwoju społeczno-gospodarczego regionów uzależnione są od dwóch grup czynników: czynników rynkowych oraz jakości zarządzania procesami rozwoju regionalnego. Czynniki rynkowe zdeterminowane są wewnętrznymi możliwościami i ograniczeniami rozwojowymi gospodarki regionalnej, a także szansami i zagrożeniami wynikającymi z ich otoczenia zewnętrznego. Natomiast jakość procesów zarządzania rozwojem regionalnym zależy od przyjętej strategii społeczno-gospodarczej oraz umiejętności i zaangażowania władz regionalnych. Z kolei Vanhove [1999] do najważniejszych czynników rozwoju zalicza warunki geograficzne, infrastrukturę techniczną, mobilność siły roboczej i kapitału i funkcjonowanie instytucji. 50 Studia 151 - Kudełko 1.indd 50 2013-10-10 08:31:04 Kudłacz [1999, s. 20] mówiąc o czynnikach rozwoju podkreśla ich sterowalność, czyli możliwość ich modyfikowania przez świadome i celowe wpływanie na nie. Uwarunkowania rozwoju natomiast są niesterowalne z pozycji danego układu, tzn. występują obiektywnie i dany podmiot nie ma na nie wpływu. Jak wynika z dokonanego przeglądu, w literaturze przedmiotu, w odniesieniu do przyczyn oddziałujących na proces rozwoju regionalnego stosuje się różne terminy, tj. m.in. uwarunkowania czy czynniki. Powszechnie pojęcia te uważa się za bliskoznaczne. Można założyć, że w intencji większości posługujących się nimi autorów, pojęcia te zawierają podobne treści znaczeniowe, co wynika z kontekstu, w jakim są stosowane. Definicja słownikowa terminu uwarunkowania, określa je jako „okoliczności mające na coś wpływ”, a więc traktuje to pojęcie bardzo ogólnie, nadając mu szeroki i pojemny zakres znaczeniowy. Natomiast czynniki określane są jako przyczyny wywołujące określony skutek [Słownik… 2012]. Definicja ta wskazuje na bardziej aktywny charakter czynników niż uwarunkowań. Kierując się taką wykładnią uznano, że uwarunkowania, w odniesieniu do przyczyn oddziałujących na proces rozwoju regionalnego, stanowią najbardziej ogólną kategorię. Obejmują one wszelkie okoliczności wpływające na procesy rozwoju regionów, tj. określone cechy, właściwości, zasoby istniejące i działające obiektywnie, wpływające przy tym istotnie na procesy rozwoju regionów. Uwarunkowania stanowią zatem swojego rodzaju ramy, w obrębie których zachodzi proces rozwoju regionu. Zaliczyć można do nich szeroko rozumiane uwarunkowania przyrodnicze, demograficzne, ekologiczne, gospodarcze, przestrzenne itd., które mogą mieć zarówno charakter zastany i słabo sterowalny w krótkim czasie, jak i łatwiej poddający się sterowaniu. Czynniki rozwoju regionalnego stanowią swoistą podgrupę uwarunkowań. Są to cechy, które w istotny i zasadniczy sposób wpływają na rozwój regionu. Mogą mieć charakter obiektywny lub subiektywny i są sterowalne w relatywnie krótkim czasie. Mają charakter czynny, a ich oddziaływanie jest różnokierunkowe i może wpływać pozytywnie lub negatywnie na rozwój regionu. Zagadnienia, będące przedmiotem rozważań w niniejszej pracy, mają charakter uwarunkowań, w ramach których wyróżnia się niektóre czynniki kształtujące możliwości i kierunki rozwoju omawianych regionów. Poniżej zaproponowano ogólny podział uwarunkowań rozwoju na: wewnętrzne (endogeniczne) i zewnętrzne (egzogeniczne). Uwarunkowania endogeniczne związane są z właściwym wykorzystaniem własnego wewnętrznego potencjału gospodarczego i społecznego, na który można i powinno się oddziaływać, zatem są w dużej mierze sterowalne. Na rozwój regionu poważny wpływ wywierają także uwarunkowania płynące z otoczenia zewnętrznego (krajowego, międzynarodowego), ponieważ regiony nie są odosobnionymi podmiotami, ale wykazują coraz silniejsze powiązania ze swoim otoczeniem. O ile regiony mogą i powinny wpływać na rozwój ich potencjałów wewnętrznych i przekształcenia strukturalne gospodarki, o tyle uwarunko- 51 Studia 151 - Kudełko 1.indd 51 2013-10-10 08:31:04 wania zewnętrzne należy traktować jako obiektywną kategorię przemian, na które nie mają one zwykle wpływu, lub też jest on bardzo ograniczony, i z tego punktu widzenia można uznać je za niesterowalne z pozycji regionów. Uwarunkowania wewnętrzne stanowią bardzo obszerną i niejednorodną grupę (ryc. 2). Składają się na nie zasoby naturalne, majątkowe i zasoby pracy oraz struktura gospodarcza. Uwarunkowania wewnętrzne można podzielić na: ilościowe (zasobowe), jakościowe (efektywnościowe) i instrumentalne [Mikołajewicz 1999; Pajestka 1981]. Uwarunkowania ilościowe nawiązują do obiektywnie występujących zasobów, wywodzących się z warunków naturalnych, a także będących wynikiem historycznego rozwoju. Tworzą one tzw. infrastrukturę materialną regionu, a zalicza się do nich zasoby naturalne, zasoby majątkowe, obejmujące narzędzia, środki pracy, kapitał oraz zasoby pracy. Zasoby stanowią podstawowe źródło bogactwa regionu. Samo ich występowanie nie warunkuje jednak rozwoju, który zależy przede wszystkim od efektywności wykorzystania będących w dyspozycji zasobów. Dominującą rolę w procesie rozwoju przypisuje się obecnie czynnikom jakościowym, gdyż to one warunkują optymalne wykorzystanie potencjału regionu [ibidem]. Do czynników jakościowych zalicza się: – jakość kapitału ludzkiego, która zależy od kwalifikacji i umiejętności siły roboczej, a także postaw ludzkich i świadomości społecznej; – jakość zasobów majątkowych, której wyrazem jest m.in. poziom techniczny użytkowanych narzędzi pracy, jakość stosowanych technologii wytwarzania, a także nowoczesność i wydajność składników majątku; Ryc. 2. Uwarunkowania rozwoju społeczno-gospodarczego regionów Źródło: Opracowanie na podstawie: [Kudełko 2005]. 52 Studia 151 - Kudełko 1.indd 52 2013-10-10 08:31:04 – strukturę gospodarczą regionu, na którą składa się wiele istotnych elementów: zróżnicowanie sektorowe oraz obecność nowoczesnych i innowacyjnych gałęzi przemysłu, rozwinięty sektor usług, nowoczesne i efektywne rolnictwo, funkcjonowanie i kondycja ekonomiczna podmiotów gospodarczych, wśród nich również rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, wyposażenie w infrastrukturę techniczną, rozwój instytucji wspierających procesy rozwoju regionalnego, sposób przestrzennego zagospodarowania regionu. Na posiadane zasoby można oddziaływać przez zwiększanie ich ilości i podnoszenie jakości. Czynniki instrumentalne obejmują środki działania wpływające na ukształtowanie i wykorzystanie wyróżnionych czynników ilościowych i jakościowych. Wśród nich istotną rolę odgrywają rzeczywiste poniesione nakłady na rozwój. Przyczyniają się one w sposób bezpośredni do wzbogacenia potencjału społeczno-gospodarczego regionu. Do tej grupy instrumentów należą: – inwestycje rzeczowe, zwiększające zasoby, wartość i jakość majątku produkcyjnego, infrastrukturalnego i sektora usług; – inwestycje w człowieka, obejmujące wszelkie nakłady poniesione na działalność szkoleniową, podnoszenie kwalifikacji zawodowych, jak również wydatki poniesione w dziedzinie ochrony zdrowia, wypoczynku i kultury; – nakłady na działalność badawczo rozwojową, przyczyniającą się do postępu naukowo-technicznego i innowacyjności; – działania na rzecz przyciągania kapitału zagranicznego, jako istotnego źródła uzupełniającego inwestycje krajowe. Drugą grupę instrumentów oddziaływania na potencjał regionu stanowią czynniki systemowe. Rozwój regionów uwarunkowany jest w dużej mierze przez politykę intraregionalną. Obok władz regionalnych ważną rolę odgrywa układ instytucjonalny regionu, wspomagający działania władz publicznych w stymulowaniu rozwoju regionów (agencje rozwoju regionalnego i lokalnego, towarzystwa i fundacje gospodarcze, banki i instytucje ubezpieczeniowe itp.). Terytorium jako jednostka o określonej organizacji może generować różnorodne zasoby, zdolności i umiejętności lokalne, traktowane jako specyficzne zasoby danego terytorium. Podlegają one stałej regeneracji dzięki prowadzonej działalności gospodarczej oraz aktywności różnych instytucji wspierania rozwoju, instytucji szkoleniowych, badawczo-naukowych itp. Zdolność do tworzenia zasobów specyficznych stanowi o przewadze konkurencyjnej danego terytorium [Nowakowska 2011]. Region uzyskuje pozycję konkurencyjną w otoczeniu krajowym i międzynarodowym w zależności od siły konkurencyjnej sektorów gospodarczych składających się na jego bazę ekonomiczną. Konkurencyjność regionu jest wówczas wypadkową konkurencyjności jego bazowych działalności gospodarczych zdolnych z powodzeniem funkcjonować na rynku krajowym i międzynarodowym. Jest ona zatem wypadkową konkurencyjności jego kluczowych działalności gospodarczych, jak również działalności społeczno-kulturalnej [Prusek 2001]. 53 Studia 151 - Kudełko 1.indd 53 2013-10-10 08:31:04 Do uwarunkowań zewnętrznych rozwoju regionów zalicza się te uwarunkowania, na które dany region nie ma znacznego wpływu i które nie są zależne ani od sytuacji ekonomicznej, ani od skuteczności prowadzonej polityki intraregionalnej. Zewnętrzne uwarunkowania rozwoju regionów uzależnione są od krajowych czynników systemowych, na które składa się: obowiązujący system społeczno-gospodarczy i jego wydolność, polityka ekonomiczna państwa oraz terytorialna organizacja kraju. Szczególne znaczenie ma polityka realizowana na szczeblu państwa, wynikająca z przyjętego modelu systemu społeczno-gospodarczego, oraz determinująca możliwości i ograniczenia rozwoju regionalnego przez działania i decyzje podejmowane w ramach poszczególnych działów polityki makroekonomicznej – finansowej, strukturalnej, sektorowej i w szczególności regionalnej (interregionalnej). Obecnie coraz większe znaczenie dla rozwoju regionów mają uwarunkowania i tendencje gospodarcze i polityczne na świecie, wynikające przede wszystkim z internacjonalizacji gospodarek, globalizacji procesów społeczno-gospodarczych, procesów integracyjnych w świecie, zawieranych sojuszy politycznych i militarnych. Dynamiczny rozwój handlu międzynarodowego oraz nieograniczony przepływ kapitału przyczynił się do znacznego zmodyfikowania systemu gospodarki światowej. Powiązania gospodarcze oraz narastająca integracja poszczególnych gospodarek narodowych stały się przesłanką rozwoju procesów globalizacyjnych na świecie. Dlatego też coraz istotniejszą determinantą rozwoju jest internacjonalizacja8 gospodarki regionalnej oraz jej powiązania z zagranicą w zakresie szeroko rozumianej współpracy międzynarodowej. Jak wynika z doświadczeń krajów europejskich, regiony które potrafią najlepiej dostosować się do konkurencji na rynkach światowych, charakteryzują się dużymi możliwościami eksportowymi dóbr przemysłowych i usług oraz możliwościami wymiany informacji w skali międzynarodowej [Klamut, Passella 1999]. W wyniku różnorodnych powiązań w skali międzynarodowej, zarówno o charakterze materialnym, jak i niematerialnym, zwiększa się wzajemny wpływ poszczególnych państw i organizacji. W jego efekcie następuje przepływ produkcji materialnej, a także wzorców cywilizacyjnych i kulturowych [Sporek 2002]. Internacjonalizacja gospodarki nie sprowadza się zatem jedynie do wzrostu rozmiarów handlu międzynarodowego i przepływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Składa się na nią szeroko pojmowana otwartość gospodarki, przejawiająca się w podejmowaniu wszelkiego rodzaju kontaktów międzynarodowych, w tym także gotowość podmiotów gospodarczych, instytucji i władz publicznych do współpracy gospodarczej i wymiany doświadczeń, promocji kraju za granicą i poszukiwaniu innowacyjnych rozwiązań [Brańka 2010]. Internacjonalizacji gospodarki sprzyja nasilający się proces globalizacji9. Pojęcie internacjonalizacji Rymarczyk [1996, s. 11] definiuje jako wzrost powiązań gospodarczych między poszczególnymi jednostkami (krajami, regionami czy też poszczególnymi przedsiębiorstwami). 9 Gospodarcze powiązania międzynarodowe regionów zaliczono do determinant zewnętrznych, bo generowane przez nie impulsy rozwojowe napływają z otoczenia zewnętrznego regionu. Jednak są one w dużym stopniu sterowalne, dlatego też, biorąc to pod uwagę można traktować je jako czynniki rozwoju. 8 54 Studia 151 - Kudełko 1.indd 54 2013-10-10 08:31:05 Skutki oddziaływania poszczególnych uwarunkowań rozwoju nie są jednoznaczne. W zależności od okoliczności mogą one stanowić zarówno szansę, jak i barierę rozwoju. Jak zauważa Kosiedowski [2008], oddziaływanie czynników rozwoju może mieć charakter pozytywny, przejawiający się w inicjowaniu, podtrzymywaniu lub przyspieszaniu rozwoju lub negatywny, wywołujący hamowanie, utrudnianie czy nawet uniemożliwianie rozwoju. Barierą rozwoju może stać się każdy czynnik, który w określonych warunkach utrudnia lub uniemożliwia rozwój. Może się tak dziać w przypadku, gdy dany czynnik występuje w nieodpowiedniej ilości lub charakteryzuje się niewłaściwą jakością w stosunku do realnych potrzeb oraz gdy jest niekorzystnie rozmieszczony w przestrzeni lub czasie. Ogromne znaczenie ma to, na jaki grunt natrafiają uwarunkowania rozwoju, w rozumieniu sytuacji społecznej, ekonomicznej, politycznej i kulturowej danej gospodarki. Przykładowo, jak wspominano już we wcześniejszych częściach pracy, otwarcie się na wymianę międzynarodową jako takie generuje korzyści i stanowi źródło zwiększania dochodów. Jednak w sytuacji niesymetrycznej wymiany handlowej, gdy przedmiotem eksportu są dobra nisko przetworzone lub też mało zdywersyfikowane, ogólny bilans handlu zagranicznego może okazać się bardzo niekorzystny. Innym przykładem jest rozwój infrastruktury transportowej, który stanowi bezsprzeczny warunek rozwoju regionów słabiej rozwiniętych i marginalnych. Brak dostępności komunikacyjnej znacznie obniża ich atrakcyjność i utrudnia napływ czynników rozwoju. Jakkolwiek, jak zauważa Gorzelak [2009], rozwój twardej infrastruktury i tym samym większe otwarcie się regionów słabo rozwiniętych na zewnątrz może paradoksalnie zamiast przyciągać zasoby z zewnątrz, „wypłukiwać” je do lepiej rozwiniętego i atrakcyjniejszego otoczenia. Kolejnym przykładem jest napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych, które postrzega się jako czynnik napędzający rozwój gospodarczy, przez generowanie korzyści w postaci napływu kapitału, tworzenia nowych miejsc pracy czy też transferu technologii. Należy jednak pamiętać, że koncentrują się one głównie na terenach zurbanizowanych, o wysokim poziomie rozwoju, z dobrze rozwiniętą siecią infrastrukturalną i instytucjonalną [Poelhekke, van der Ploeg 2009], a tym samym sprzyjają polaryzacji rozwoju. Ponadto, międzynarodowe przedsiębiorstwa wykazują małą skłonność do współpracy gospodarczej z podmiotami lokalnymi, w formie dostawców lub kooperantów [Sokołowicz 2011], nie zawsze więc ich obecność pobudza rozwój lokalnych firm. Wręcz przeciwnie, może doprowadzić do ich upadku, gdy zagraniczne koncerny okazują się zbyt trudnym rywalem w konkurencji na rynku. Wobec powyższych spostrzeżeń, identyfikacja i uświadomienie sobie występujących w danym regionie barier rozwoju jest równie istotne, jak delimitacja czynników oddziałujących pozytywnie. Dzięki temu możliwe jest podjęcie działań na rzecz ich usuwania lub neutralizowania. Jakkolwiek, jak podkreśla Kosiedowski [2008], przezwyciężanie barier nie zawsze jest możliwe, a czasem nawet bezcelowe. Pokonywanie barier za wszelką cenę może spowodować sytuację, w której nakłady z tym 55 Studia 151 - Kudełko 1.indd 55 2013-10-10 08:31:05 związane nie zrekompensują uzyskanych korzyści. W takiej sytuacji właściwsze staje się przyjęcie do wiadomości obiektywnego charakteru istniejących ograniczeń i podjęcie odpowiednich działań dostosowawczych. W procesie programowania rozwoju społeczno-gospodarczego regionu, należy założyć, że rozwija się on i buduje swoją pozycję konkurencyjną przede wszystkim na podstawie czynników endogenicznych. Strategia rozwoju powinna być dostosowana do możliwości i przewag konkurencyjnych wynikających ze specyfiki i potencjału wewnętrznego i ukierunkowana na optymalne jego wykorzystanie. W strategii rozwoju niezbędne jest przy tym uwzględnienie uwarunkowań zewnętrznych, pod kątem wykorzystania płynących z otoczenia zewnętrznego szans i unikania generowanych przez niego zagrożeń. W takim ujęciu niezmiernie ważną determinantą rozwoju jest polityka prowadzona zarówno na szczeblu regionu (intraregionalna), jak i realizowana w szerszej skali z pułapu państwa (interregionalna). Rola polityki została szerzej omówiona w rozdziale 4. 2. Współczesne uwarunkowania rozwoju społeczno-gospodarczego regionów Człowiek jest miarą wszechrzeczy Protagoras W miarę postępu w rozwoju społeczno-gospodarczym regionów zmienia się jego charakter, a także rola oddziałujących na niego uwarunkowań. W klasycznych teoriach wzrostu jako podstawowe czynniki produkcji wskazywano ziemię, kapitał i pracę. Przy czym twórcy wczesnych teorii tworzonych w XVIII w. (Smith) i na przełomie XVIII-XIX w. (Ricardo, Marks) byli zgodni co do tego, że najważniejszym czynnikiem wzrostu jest kapitał. Jego wielkość zależy od stopy akumulacji, a więc rozmiarów inwestycji, a te z kolei od skłonności do oszczędzania. Także w neoklasycznym modelu wzrostu gospodarczego Solowa akcentowana jest rola kapitału jako czynnika decydującego o wzroście gospodarczym. Solow wyróżnia wprawdzie trzy główne czynniki wzrostu produkcji, tj. wzrost zatrudnienia, wzrost akumulacji kapitału i postęp techniczny, jednak siła robocza i postęp techniczny są traktowane w modelu jako czynniki egzogeniczne, dlatego też zmiany gospodarcze zależne są głównie od endogenicznego kapitału. Kapitał jest postrzegany jako istotny czynnik rozwoju także w postkeynesowskich teoriach wzrostu. Zdaniem Harroda wzrost gospodarczy determinowany jest głównie tempem jego akumulacji. Chociaż zaznacza, że sama akumulacja kapitału, zależna od rozmiarów oszczędności i inwestycji, jest tylko czynnikiem koniecznym do podnoszenia poziomu wzrostu go- 56 Studia 151 - Kudełko 1.indd 56 2013-10-10 08:31:05 spodarczego, lecz nie wystarczającym, bowiem poziom ten warunkowany jest także efektywnością dokonywanych inwestycji [Dokurno, Fiedor 2010]. Kolejnym, bardzo istotnym czynnikiem rozwoju, wskazywanym już we wczesnych teoriach ekonomicznych jest praca. Smith operował pojęciem pracy produkcyjnej. Jego zdaniem „roczna praca każdego narodu jest funduszem, który zaopatruje go we wszystkie rzeczy konieczne i przydatne w życiu, jakie ten naród rocznie konsumuje, a które zawsze stanowią albo bezpośredni produkt tej pracy, albo też to, co nabywa za ten produkt od innych narodów” [Smith 2007, s. 3, za Dokurno, Fiedor 2010, s. 49]. Wartość pracy produkcyjnej determinowana jest liczbą ludności oraz tym, jak duża jej część zaangażowana jest w pracę. Czynniki rozwoju związane z zasobami regionalnymi: ziemią, kapitałem i pracą, określane są jako tradycyjne. Z czasem ich rola nie tyle zmniejszyła się, ile uległa pewnemu przewartościowaniu, pod kątem ich znaczenia w sprostaniu wymogom coraz bardziej nowoczesnej gospodarki. Nie ulega wątpliwości, że także współcześnie, jak pisze Kosiedowski [2008, s. 48], inwestycje są „kołem zamachowym” gospodarki, a ich wzrost wywołuje efekty mnożnikowe. Obecnie jednak kładzie się nacisk na ich innowacyjność. Także zasoby pracy nadal stanowią dzisiaj podstawowy czynnik rozwoju, ale zmienia się jego interpretacja, w której akcentuje się nie tyle jej rozmiary, ile jakość kapitału ludzkiego. Podobnie jak wcześniej ziemia, także współcześnie walory związane z konkretnym terytorium odgrywają ważną rolę. Wiążą się z nim takie atuty przestrzeni, jak: zagospodarowanie przestrzenne, sieci infrastrukturalne, rozmieszczenie przedsiębiorstw, struktura gospodarki, ukształtowane stosunki gospodarcze i społeczne. Zdaniem Lewisa [1978] warunkiem trwałego wzrostu gospodarczego jest zachowanie odpowiednich proporcji między sektorem tradycyjnym a nowoczesnym, do której prowadzą zmiany strukturalne w gospodarce. Obecnie większą wagę przypisuje się czynnikom jakościowym niż ilościowym. Wraz z postępem naukowo-technicznym coraz większą rolę odgrywają tzw. nowoczesne czynniki rozwoju, przede wszystkim jakość kapitału ludzkiego, postęp naukowo-techniczny, innowacyjność w sferze produkcji i usług, rozwój nowoczesnej infrastruktury oraz przemiany strukturalne, podnoszące efektywność ekonomiczną. W dobie gospodarki opartej na wiedzy, do stymulowania rozwoju regionalnego nie wystarcza jedynie zwiększanie akumulacji kapitału czy siły roboczej, ale takie ich zaangażowanie w gospodarce, które przyczynia się do wzrostu jej innowacyjności. Wiedza i innowacyjność są obecnie wysuwane na priorytetowe miejsce wśród czynników rozwoju. Chociaż wzmianki o nich pojawiają się już w zasadzie w nauce od początku XX w. Jednym z pierwszych naukowców uznających innowacje za główny czynnik rozwoju był Schumpeter, który wprowadził to pojęcie do literatury na początku XX w. Innowację definiował jako wytworzenie nowego produktu lub wprowadzenie na rynek produktu o nowych kombinacjach. Wyróżnił pięć zasadniczych jej typów [Schumpeter 1960, s. 104]: – innowacje polegające na wprowadzeniu nowego towaru; 57 Studia 151 - Kudełko 1.indd 57 2013-10-10 08:31:05 – wprowadzenie towaru na nowy rynek, na którym towar ten nie był wcześniej obecny; – zastosowanie nowej metody produkcji; – zastosowanie nowego źródła surowców lub półfabrykatów; – zastosowanie nowej organizacji danego działu gospodarki. Poznański [1979] jako innowację traktuje pierwsze praktyczne zastosowanie wynalazku w działalności gospodarczej. Rozprzestrzenianie się tego zastosowania jest procesem dyfuzji innowacji. Kamm [1997] definiuje to pojęcie jako proces tworzenia nowych pomysłów, w stosunku do już funkcjonujących w zastosowaniach, w wyniku których powstaje coś użytecznego. Stawasz [2005, s. 143-145] rozróżnia wiele rodzajów innowacji. Ze względu na ich skalę, dzieli innowacje na: – radykalne, które mają charakter przełomowy; – rewolucjonizujące proces produkcji; – przyrostowe, zapewniające mniejszy postęp niż w poprzednich przypadkach i jedynie usprawniające produkcję. Natomiast ze względu na przedmiot wyróżnia innowacje: – produktowe (przedmiotowe) – polegające na wytworzeniu nowego produktu lub udoskonalaniu już wcześniej wytwarzanych produktów (towarów lub usług); – procesowe (technologiczne) – obejmujące zmiany metod wytwarzania; – organizacyjne (proceduralne) – dotyczące zmian w organizacji procesu produkcji. Innowacje są czymś więcej niż tylko pojedynczym aktem twórczym, należy traktować je jako złożony proces, w rezultacie którego możliwe jest powstawanie nowych idei, produktów i technologii [Kukliński 2009, s. 1-7]. Proces innowacyjny zorganizowany jest w sposób celowy, systematyczny i skoordynowany, dzięki czemu możliwe jest przejście od pomysłu do stworzenia innowacji [Drucker 1994, s. 25]. Regiony uzyskują zdolność do rozwoju oraz konkurowania przez nieustanny rozwój innowacyjności, polegającej na wprowadzaniu nowych rozwiązań technologicznych i organizacyjnych oraz nowych produktów, na podstawie zorganizowanego rozwoju nauki, nowych odkryć i wynalazków [Sadowski 1997]. Region innowacyjny odznacza się aktywnym zaangażowaniem się w procesy innowacyjne, przez podejmowanie działań pobudzających innowacje i angażowanie potrzebnych do tego celu zasobów. Wiąże się to z umiejętnym wykorzystaniem zasobów ludzkich, kapitałowych i informacyjnych [Wojtowicz 2007]. Na tworzenie innowacji składa się wiele działań o charakterze naukowo-badawczym, technicznym, finansowym i handlowym, których celem jest opracowanie i wdrożenie nowych lub istotnie ulepszonych produktów, technologii i procesów [Borowiecki 2000; Kukliński 2001]. Schumpeter wskazuje na przedsiębiorców, jako sprawców innowacji. Wprowadzanie i stosowanie ich stanowi dla przedsiębiorców źródło przewagi konkurencyjnej i gwarantuje zysk z działalności gospodarczej. Innowacje oraz wykorzystanie technologii informacyjnych jest dzisiaj powszechnie uznawane za kluczowe czynniki ekspansji przedsiębiorstw i wzrostu gospodarczego 58 Studia 151 - Kudełko 1.indd 58 2013-10-10 08:31:05 [Olechnicka, Smętowski 2007]. Innowacyjność jest najważniejszym instrumentem podnoszenia konkurencyjności [Prusek 2011a]. Rozwój potencjału innowacyjnego regionu wymaga obecności w nim przedsiębiorstw innowacyjnych, które w wyniku swojej działalności wytwarzają produkt wysokiej jakości, o wysokich parametrach technicznych, dużej użyteczności i nowoczesności. Tworzenie innowacji nie zależy jednak wyłącznie od samych przedsiębiorstw funkcjonujących w regionie. Swą działalność powinny one rozwinąć na podstawie wyników prac badawczo-rozwojowych, które podejmowane są nie tylko w obrębie samych przedsiębiorstw, ale także poza nimi. Innowacyjność uwarunkowana jest zatem obecnością w regionie publicznych instytucji badawczo-rozwojowych, placówek naukowych i edukacyjnych, jednostek szkolnictwa wyższego oraz różnego typu instytucji doradczych. Ten szeroki zestaw elementów tworzy łącznie regionalny system innowacyjny, na który składa się wiele występujących na obszarze danego regionu, wzajemnie powiązanych podmiotów (przedsiębiorstw i instytucji), zależnych od siebie i wspólnie działających. Innowacyjność regionu kreowana jest zarówno przez zasoby niematerialne, jak i aktywną politykę władz publicznych, które sterują procesem generowania informacji oraz tworzenia wiedzy, przez pobudzanie czynników oddziałujących na rozwój nauki, badań, kształcenie kadr i stosowanie nowoczesnej techniki i technologii [Korenik, Zakrzewska-Półtorak 2011]. Z tego względu istotną kwestią jest sformułowanie planów działań strategicznych zmierzających do tworzenia i wspierania innowacyjnego środowiska. Działania te powinny zmierzać do wzmocnienia i rozwoju regionalnego potencjału technologicznego przez stworzenie systemu innowacji i transferu technologii. Powinny koncentrować się na wspieraniu potencjału innowacyjnego małych i średnich przedsiębiorstw oraz organizowaniu procesu nabywania i wdrażania nowych technologii [Jewtuchowicz 2000]. Sukces gospodarczy przedsiębiorstw uzależniony jest od odpowiednio wykształconego środowiska innowacyjnego [Benko 1993]. Maillat [2002, za: Korenik, Zakrzewska-Półtorak 2011] opisuje regionalne środowisko innowacyjne przez następujące jego elementy: – obszar geograficzny charakteryzujący się własną specyfiką, który może lecz nie musi pokrywać się z granicami administracyjnymi regionu; – zbiór niezależnych aktorów, tj. przedsiębiorstw, instytucji, władz itp.; – elementy materialne (w tym infrastruktura) i niematerialne (w tym wiedza, umiejętności, reguły postępowania); – logika organizacyjna, umożliwiająca współpracę niezależnych aktorów; – logika uczenia się, oznaczająca gotowość i zdolność do zmiany zachowań i przyjmowania nowych rozwiązań. Nie można jednak bezkrytycznie zgodzić się z powyższą charakterystyką środowiska innowacyjnego. Wydaje się ona nieprecyzyjna i niepełna. Większość opisanych cech odpowiada w zasadzie każdemu „środowisku” gospodarczemu, nie tylko innowacyjnemu. Mówiąc o tym ostatnim powinno się położyć większy nacisk na 59 Studia 151 - Kudełko 1.indd 59 2013-10-10 08:31:05 obecność szeroko rozbudowanej infrastruktury instytucjonalnej, której działalność ukierunkowana jest na kreowanie sprzyjających warunków do tworzenia, dyfuzji i powszechnego zastosowania innowacji przez podmioty gospodarujące w regionie. Dotyczy to zwłaszcza małych i średnich przedsiębiorstw, które borykają się zwykle z poważnymi barierami finansowymi, organizacyjnymi i kadrowymi, opóźniającymi lub też uniemożliwiającymi podniesienie poziomu ich innowacyjności. Nowakowska [2008] podkreśla poza tym konieczność zachodzenia istotnych interakcji między podmiotami oddziałującymi na procesy innowacji, tj. podmiotami gospodarczymi, placówkami naukowymi i badawczo-rozwojowymi, placówkami edukacyjnymi, instytucjami finansowymi oraz władzami publicznymi. Powiązania takie przyczyniają się do zwiększenia zdolności do tworzenia, absorpcji i dyfuzji innowacji w regionie. Jak przekonuje Florida [1995, 2000, 2008], regiony dbając o wzrost swojej konkurencyjności muszą dążyć do przyciągania i organizowania na swoim terenie niezbędnych zasobów. Do najważniejszych zadań należy pozyskiwanie wiedzy i umiejętności. Z tego względu formułuje pojęcie regionów uczących się (learning regions), dla których tworzenie i modyfikowanie wiedzy jest najistotniejszym warunkiem konkurencyjności. Regiony traktuje jako magazyny wiedzy i pomysłów, które mogą zostać zaktywizowane dzięki zapewnieniu przyjaznego środowiska, w tym zwłaszcza budowaniu i rozwijaniu infrastruktury umożliwiającej przepływ wiedzy i informacji. Region uczący się, to region bazujący w swoim rozwoju na wykorzystaniu i tworzeniu wiedzy i technologii [Morgan 1997]. Na lokalizacji w regionie uczącym się korzystają wszystkie obecne tam przedsiębiorstwa, ponieważ następuje wśród nich wymiana wiedzy. Wzajemne uczenie się zachodzi m.in. przez interakcję, którą umożliwiają wspólne działania. Istotny jest zwłaszcza przepływ wiedzy milczącej. Sokołowicz [2008] podkreśla, że warunkiem niezbędnym do zachodzenia tego zjawiska jest istnienie infrastruktury wiedzy, zapewniającej techniczne możliwości jej przepływu, jak również infrastruktura instytucjonalna, której zadaniem jest upowszechnianie wiedzy formalnej i nieformalnej. Infrastruktura wspomagająca przepływ wiedzy rozumiana jest wielopłaszczyznowo, jako [Przygodzki 2011, s. 34]: – infrastruktura fizyczna – usprawniająca komunikację; – infrastruktura produkcyjna – rozumiana jako sprawnie działająca sieć powiązanych dostawców i odbiorców; – infrastruktura instytucjonalna – obejmująca władze rządowe, samorządowe oraz przedsiębiorstwa prywatne; – infrastruktura wiedzy – zorganizowana tak, aby rozwijać kapitał ludzki i społeczny. Zapewnienie sprawnego przepływu wiedzy wymusza z kolei sieciową organizację funkcjonowania produkcji, dla której charakterystyczne są relacje wzajemnych zależności i wzajemnego uczenia się. Jak podkreśla Ache [2000], taka sieć regionalna nie skupia wyłącznie przedsiębiorstw, ale wśród powiązanych ze sobą podmiotów 60 Studia 151 - Kudełko 1.indd 60 2013-10-10 08:31:05 powinni znaleźć się także aktorzy społeczni, polityczni i instytucjonalni, a wymiana informacji musi być procesem stałym, a nie tylko okazjonalnym. W ramach konstruowania regionalnych systemów innowacyjnych wspierana jest wewnątrzregionalna współpraca podmiotów gospodarczych i instytucji wspierających ich rozwój i innowacyjność w formie sieci (gron)10. Według klasycznej już definicji Portera [1998, 2001] grona tworzone są przez wzajemnie powiązane geograficzne skupiska firm działających w pokrewnych sektorach, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi oraz instytucji (uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych). Firmy te jednocześnie konkurują i współpracują ze sobą. Jewtuchowicz [2001, s. 82] definiuje sieć jako „zbiór wyselekcjonowanych związków z wybranymi partnerami, wpisującymi się w relacje rynkowe przedsiębiorstw”. Głównymi motywami ich tworzenia jest zmniejszanie niepewności działania na rynku oraz uzyskanie korzyści synergii. Pojawia się nowy rodzaj organizacji gospodarczej – przedsiębiorstwo sieciowe (network enterprise), w ramach którego funkcjonują ściśle powiązane przez kooperację i współpracę jednostki [Korenik 2011]. Powiązania sieciowe przedsiębiorstw mogą przyjmować różne formy organizacyjne. Według Salleza można wyodrębnić zasadniczo trzy rodzaje powiązań sieciowych przedsiębiorstw [Jewtuchowicz 1997, s. 14]. – dystrykt przemysłowy, funkcjonujący w środowisku lokalnym i grupujący przedsiębiorstwa, które łączą relacje bliskości; – sieci komplementarne, oparte na relacjach pionowych między przedsiębiorstwami, które łączą stosunki partnerskie i podwykonawstwo; – sieci współdziałania i współpracy, oparte na relacjach poziomych między przedsiębiorstwami, między którymi odbywa się przepływ informacji technicznych, naukowych i finansowych; sieci tego rodzaju nie mają wyodrębnionych granic terytorialnych. Korzyści z włączania się w sieci gospodarcze, uznawane za nową formę kooperacji, umożliwiają szerszy i tańszy dostęp do informacji i zaawansowanych technologii, a także możliwość większej elastyczności w działaniu. Większa elastyczność ogranicza zaś niepewność funkcjonowania w coraz bardziej różnorodnej i złożonej rzeczywistości gospodarczej. Współpraca przedsiębiorstw wpływa na obniżenie kosztów działalności oraz ułatwia dostęp do szerszego rynku. Udogodnieniem funkcjonowania sieci jest możliwość korzystania z infrastruktury teleinformatycznej, ułatwiającej komunikację i przepływ informacji. Przy czym 10 Pojęcia grona lub sieci w odniesieniu do powiązań przedsiębiorstw często są używane zamiennie i traktowane jako tożsame. Korenik i Zakrzewska-Półtorak [2011] rozróżniają je jednak, przyjmując że główną różnicą między nimi jest koncentracja przestrzenna, która w przypadku gron ma zasięg regionalny lub lokalny, a w przypadku sieci może mieć nawet globalny. Ponadto, funkcjonowanie przedsiębiorstw w ramach grona, w przeciwieństwie do sieci, odznacza się jednoczesną współpracą i konkurowaniem, ich działania są często oparte na nieformalnych związkach, a bariery wejścia do gron są raczej niskie. 61 Studia 151 - Kudełko 1.indd 61 2013-10-10 08:31:05 nie można zapominać, że bardzo ważny w kooperacji przedsiębiorstw jest oprócz tego kontakt osobisty, tzw. face to face contact. Kontakty personalne, często nieformalne, oprócz wymiany informacji i pomysłów, stanowią warunek do tworzenia atmosfery wzajemnego zaufania partnerów biznesowych, co jest najistotniejszym elementem przy podejmowaniu różnych form współpracy [Grosse 2002]. Należy jeszcze raz stanowczo podkreślić, na co zwracano już uwagę we wcześniejszych fragmentach pracy, że wiedza i innowacje tworzone są na bazie kapitału ludzkiego, a zatem to temu czynnikowi powinno się przyznać najważniejsze znaczenie w przebiegu procesu rozwoju społeczno-gospodarczego. Myśl starożytnego myśliciela – Protagorasa, że człowiek jest miarą wszechrzeczy należy interpretować tak, że to człowiek, jako istota z natury innowacyjna, dzięki swojej kreatywności, wiedzy i zdolności do jej pogłębiania, przekształcania i wykorzystywania, jest sprawcą i motorem napędowym rozwoju społeczno-gospodarczego, a zarazem odbiorcą jego rezultatów. Współcześnie, dla budowania konkurencyjności regionu, w tym stymulowania napływu kapitału odpowiednio przygotowane zasoby pracy i stopień zainwestowania w kapitał ludzki nabiera coraz większego znaczenia. Wypiera on znaczenie tradycyjnych czynników lokalizacji, branych pod uwagę przez przedsiębiorstwa przy podejmowaniu decyzji o lokowaniu inwestycji. Wysoka jakość kapitału ludzkiego przyczynia się do zwiększenia efektywności przedsiębiorstwa, a przez to podnoszenia jego pozycji konkurencyjnej, ponieważ gwarantuje większą zdolność do wdrażania innowacji i wprowadzania nowoczesnych zasad organizacji, a także sprzyja większej skłonności do współpracy i tym samym skuteczniejszego zarządzania [Bojar 2001]. Należy zwrócić uwagę, że rola kapitału ludzkiego zauważana była już w bardzo wczesnych teoriach ekonomicznych, mimo że nie była ona w nich zbyt eksponowana. Już Smith mówił o tym, że wartość pracy produkcyjnej zależy od indywidualnych cech osób ją wykonujących. Nie używał wprawdzie dzisiaj funkcjonującego określenia – jakość kapitału ludzkiego, ale siła produkcyjna pracy, którą rozumiał jako: „talent, umiejętności, wiedza i sprawność jednostek w wykonywaniu swej pracy” [Dokurno, Fiedor 2010, s. 49]. Także w XIX-wiecznej teorii rozwoju sił wytwórczych i protekcjonizmu, jej twórca – List upatruje przyczyn bogactwa gospodarek w szeroko rozumianym potencjale produkcyjnym, na który składa się nie tylko kapitał materialny, ale też duchowy. Pojęcie kapitału ludzkiego w rozumieniu współczesnym pojawia się w literaturze od lat 50. XX w. [Becker 1962; Mincer 1958; Schultz 1961]. W wąskim rozumieniu kapitał ludzki utożsamiany jest z zawartymi w społeczeństwie zasobami wiedzy, umiejętności, doświadczenia zawodowego i zdolności [Grodzicki 2003]. Hryniewicz [2000] akcentuje zwłaszcza wagę wykształcenia ludności, które wpływa pozytywnie na rozwój przez to, że sprzyja przedsiębiorczości, prorozwojowym motywacjom, akceptacji instytucji rynkowych oraz ułatwia mobilizację społeczną. Przy czym ważne jest, aby wykształcenie formalne szło w parze z umiejętnością wykorzystywania wiedzy w praktyce [Goodfriend, McDermott 1995]. 62 Studia 151 - Kudełko 1.indd 62 2013-10-10 08:31:05 Markowski [1996a, s. 8] definiuje kapitał ludzki jako część zasobów społecznych, która jest zdolna do zatrudnienia i wytworzenia produktów i usług akceptowanych na współczesnym rynku, a człowieka postrzega jako istotę innowacyjną w swoim rozwoju, poszukującą, stale skłonną do dalszego poznania świata. Wiedza ludzka wpływająca na podniesienie konkurencyjności regionów oznacza „zdolność do wyprzedzania potrzeb i odkrywania nowej kombinacji zastosowania istniejących lub nowych zasobów rzeczowych” [Markowski 2000, s. 31-32]. Jak zauważa Domański [1993], posiadanie pewnej wiedzy i umiejętności jest niezbędne w każdych warunkach, nawet gdy człowiek nie wdraża ani nie tworzy nowych innowacyjnych rozwiązań. Rozumienie nieodzowności rozwoju kapitału ludzkiego przejawia się w tym, że wydatki ponoszone na wzrost jego jakości, tj. wydatki na edukację, badania i rozwój, kształcenie ustawiczne, wykorzystanie technologii informatycznych przez gospodarstwa domowe, traktowane są dziś nie jako wydatki konsumpcyjne, ale inwestycyjne [Schultz 1961]. Omawiając zagadnienie jakości kapitału ludzkiego należy spojrzeć na potencjał ludzki szerzej niż tylko przez pryzmat posiadanego wykształcenia i umiejętności. Szersze ujęcie definicji kapitału ludzkiego, obejmuje dodatkowo takie jego cechy, jak: stan zdrowia, prezentowana aktywność społeczna i ekonomiczna, światopogląd oraz poziom kulturalny [Przygodzki 2011], a także kreatywność i przedsiębiorczość. Kapitał ten jest odnawialnym i stale powiększanym potencjałem [Łukasiewicz 2009]. Obok pojęcia regionu innowacyjnego czy uczącego się współcześnie używa się także pojęcia regionów kreatywnych, w których głównym czynnikiem rozwoju jest nie tyle wiedza, ile kreatywność i wyobraźnia generowana przez zasoby kapitału ludzkiego. Na jakość miejsca składa się zarówno środowisko naturalne, jak i to stworzone przez człowieka, przy czym największym atutem miejsca jest stworzenie otoczenia sprzyjającego do prowadzeniu kreatywnego życia [Florida 2010]. Oprócz rozwijania instytucji wspierających działalność gospodarczą, region taki powinien tworzyć inne instytucje, które mogą zapewnić społeczeństwu dostęp do sztuki i kultury, nauki, jak również rekreacji. W sferze stosunków społecznych konieczne jest likwidowanie barier dla kreatywności, do których zalicza się nietolerancję, przeciętność, mierność, ubóstwo, brak więzi społecznych i wykluczenie społeczne. Kreatywne społeczeństwo bierze udział w rozwoju kreatywnych przemysłów, stanowiących podstawę nowoczesnej gospodarki, które związane są z sektorem nauki i kultury (film, fotografia, literatura, teatr, muzyka, plastyka) [Klasik 2011]. Ich kluczową funkcją jest kształtowanie jakości i stylu życia mieszkańców, przy zachowaniu dziedzictwa kulturowego i wzmacniania tożsamości. Na zachowanie człowieka, w tym także jego funkcjonowanie w życiu społecznym i gospodarczym oczywisty wpływ mają także indywidualne cechy osobowości, które warunkują radzenie sobie w różnych sytuacjach, określają predyspozycje do pełnienia rożnych funkcji społecznych i zawodowych. Ważne jest także wykształca- 63 Studia 151 - Kudełko 1.indd 63 2013-10-10 08:31:05 nie takich cech, jak poczucie wartości, poczucie sprawstwa i wiara we własne siły. Jak stwierdza Wojciszke [2010, s. 17], powołując się na teorie motywacji, jednym z kluczowych czynników motywujących do działania jest subiektywne prawdopodobieństwo sukcesu, oznacza to, że motywacja jest tym większa im większe jest subiektywne przekonanie jednostki o możliwościach osiągnięcia celu. Wymaga wyraźnego zaznaczenia, że niezwykle istotnymi cechami charakteryzującymi kapitał ludzki są, poza wymienionymi wcześniej, także: mentalność ludzi, uznawane przez nich normy zachowania oraz wzorce kulturowe. Cechy te odznaczają się bardzo dużą trwałością i niełatwo ulegają zmianie. O ile znacznie szybciej społeczeństwa i grupy społeczne są w stanie przyswoić sobie nowe sposoby i techniki produkcji, nowe technologie i modele konsumpcji, naśladując w tym światowych liderów i ulegając ogólnej modzie, o tyle takie aspekty zachowania, jak postawy i przekonania odznaczają się znacznie większą trwałością, ponieważ są bardzo mocno ugruntowane kulturowo. Kultura obejmuje wspólne reguły określające zachowanie członków społeczeństwa oraz zbiór podzielanych przez nich i przekazywanych z pokolenia na pokolenie wartości, przekonań i postaw. Dotyczą one niemal wszystkich aspektów życia społecznego: wychowywania dzieci, reguł współżycia z innymi członkami społeczności i uczestnictwa w życiu gospodarczym (Lonner 1994). Reguły własnej kultury człowiek przyswaja automatycznie i bezrefleksyjnie, podobnie jak własny język. Społeczeństwo swoje przekonania czerpie z przeszłych doświadczeń poprzednich pokoleń. Na kultywowane tradycje składają się przeszła wiedza, przekonania, normy, wartości i reguły [Sztompka 2005]. Grondona [2003, za Miklaszewski 2007, s. 176] wyodrębnił dwadzieścia rożnych czynników kulturowych, które mogą sprzyjać rozwojowi ekonomicznemu albo go spowalniać. Należy do nich m.in.: religia, wiara w jednostkę, imperatyw moralny, koncepcje sprawiedliwości itp. Przynależność do określonego kręgu kulturowego ma poważne implikacje społeczne i gospodarcze. Przykładowo, istnieją bardzo widoczne różnice między kulturami indywidualistycznymi a kolektywistycznymi. Kultury indywidualistyczne (np. kultura amerykańska) koncentrują się wokół jednostki, nadają jej podstawowe znaczenie, dostrzegają i podkreślają wartość jednostki, jej niezależność i samodzielność. Kultury kolektywistyczne natomiast (np. kultura japońska, chińska) odwołują się do grupy, czyli pewnej społeczności. Wartość jednostki postrzegana jest przez pryzmat jej roli i przydatności w całej społeczności, a więc prawidłowe odgrywanie przez nią swojej roli społecznej. Kultura kolektywistyczna akcentuje więzy rodzinne, współzależności grupowe i pracę zespołową [Pascale, Athos 1981]. Różnice kulturowe przekładają się na styl pracy, organizację produkcji, stosunek do osiągania indywidualnych celów i kreowania indywidualnej przedsiębiorczości, a także dążenie do osiągania celów gospodarczych. Już na przełomie XIX i XX w. Veblen sformułował instytucjonalną koncepcję rozwoju, w której pojęcie instytucji definiował przez zwyczaje, nawyki myślenia 64 Studia 151 - Kudełko 1.indd 64 2013-10-10 08:31:05 i sposoby działania, ugruntowane przez wieloletnią praktykę w danej grupie społecznej i powszechnie przez nią uznawane. Weber w swojej koncepcji rozwoju kapitalizmu wskazywał na silne związki między rozwojem gospodarczym a wyznawaną religią. Jako religię najbardziej sprzyjającą kształtowaniu się wśród ludności postaw warunkujących rozwój gospodarczy postrzegał religię protestancką, a w jej obrębie zwłaszcza odłam kalwiński. Szczególnie cenną ideą głoszoną przez tę religię z punktu widzenia rozwoju gospodarczego jest pozytywny stosunek do pracy, która ma prowadzić do osiągania sukcesu. Bogacenie się przez pracę i dążenie do polepszania swojego dobrobytu jest cnotą, wartą pochwały i naśladowania [Jakubczyk 2010]. Wysoko ceniony jest sukces gospodarczy, osiągnięty w wyniku pracowitości i oszczędności [McCleary, Barro 2006]. Hryniewicz [2008] dowodzi, że historyczny podział Europy na część katolicką i protestancką miał ogromny wpływ na rozwój gospodarczy. Katolicy są bardziej przywiązani do takich wartości, jak sprawiedliwość i równość, dlatego też w mniejszym stopniu aprobują prawa właściciela do zarządzania firmą. Protestanci natomiast bardziej cenią sobie indywidualną autonomię, odpowiedzialność oraz osiągnięcia jednostki i są bardziej posłuszni wobec prawa. Przynależność religijna przyczyniła się do utrwalenia pewnych postaw, mimo że obecnie religia odgrywa znacznie mniejszą rolę w społeczeństwach wysoko rozwiniętych, jednak dziedziczone przez pokolenia normy wpłynęły na wyznawane wartości i preferowane postawy, także w odniesieniu do materialnej i gospodarczej sfery życia. Obok kapitału ludzkiego, równie ważnym zasobem, warunkującym efektywność gospodarczą i stymulowanie rozwoju jest kapitał społeczny. „Człowiek jest z natury istotą społeczną; jednostka, która z natury a nie przez przypadek żyje poza społecznością, jest albo kimś niegodnym naszej uwagi, albo istotą nieludzką. Społeczność jest w naturze czymś, co ma pierwszeństwo przed jednostką. Każdy, kto albo nie potrafi żyć we wspólnocie, albo jest tak samowystarczalny, że jej nie potrzebuje, i dlatego nie uczestniczy w życiu społeczności, jest albo zwierzęciem albo bogiem” [Arystoteles za: Aronson 2005, s. 12]. Pojęcie kapitał społeczny, wywodzące się z nauk socjologicznych, obecnie postrzegane jest jako jeden z zasobów ekonomicznych [Bourdieu 1986; Coleman 1988; Fukuyama 1997]. Badacze dowodzą korelacji między wyższą jakością kapitału społecznego, rozumianą jako wyższy poziom mierzalnego zaufania a poziomem dochodów krajów [Snack, Keefer 1997; Zak, Snack 2001]. Pojęcie kapitał społeczny odnosi się do jakości i intensywności powiązań między członkami danego społeczeństwa oraz stosunków pomiędzy nimi. Putnam [1993] z kapitałem społecznym wiąże takie elementy organizujące społeczeństwo, jak przyjęte normy, sposoby współpracy, koordynacji działań i wytworzone sieci powiązań. Podkreśla także wielką wagę wzajemnego zaufania, jakie panuje między członkami społeczeństwa, tworzącego się na bazie więzi społecznych i tworzących się w nich 65 Studia 151 - Kudełko 1.indd 65 2013-10-10 08:31:05 norm [Putnam 1997, 2008]. Pojęcie to odnosi się zatem do umiejętności współpracy w ramach grup społecznych [Januszek 2005]. W oczywisty sposób kapitał społeczny kształtuje się na bazie kapitału ludzkiego, bo występowanie indywidualnych cech u poszczególnych członków społeczeństwa może wpłynąć na postrzeganie spraw wspólnych, o charakterze wykraczającym poza interesy jednostki. Zapewne zatem osoby wykształcone, odznaczające się wiedzą i zainteresowaniem sprawami publicznymi, a także mające świadomość wagi spraw publicznych i przekonanie o możliwościach sprawczych wpływania na nie, widzące zasadność i skuteczność podejmowanych wspólnych działań, a także konieczność rezygnacji z realizacji jednostkowych interesów, jeśli godzą one w szeroko pojęty interes ogółu, tworzą podstawę do kształtowania się wysokiej jakości kapitału społecznego. Należy jednak zauważyć, ze kapitał społeczny nie jest sumą indywidualnych cech poszczególnych osób, ale tworzony jest przez różnego rodzaju powiązania i sieci między członkami danego społeczeństwa. Wysoka jakość kapitału społecznego przekłada się na jakość gospodarki. Społeczeństwo wyznające podobne normy etyczne i wykazujące wzajemne zaufanie jest bardziej skłonne do współpracy i nawiązywania wielorakich powiązań, które z kolei skutkują większą skłonnością do innowacji organizacyjnych. W społeczeństwie takim następuje także lepsza adaptacja do zmian rynkowych i technologicznych [Fukuyama 1997]. Florida [2010] przekonuje wręcz, że na dłuższą metę, wzrost gospodarczy nie jest napędzany przez technologię, ale stopniowe przekształcanie ludzkiego zachowania i zmiany społeczne i kulturowe, generujące zmiany w organizacyjnej i instytucjonalnej tkance społeczeństwa. Zamierzeniem tej części opracowania było wskazanie na zmiany znaczenia czynników rozwoju regionalnego. Współcześnie akcentuje się bardziej czynniki określane jako nowoczesne, tj. przede wszystkim: jakość kapitału ludzkiego, wiedzę i innowacyjność, stymulowanie których jest nieodzowne dla rozwoju regionów i zwiększania ich konkurencyjności w dobie gospodarki opartej na wiedzy. Wymóg wzmacniania tych czynników rozwoju odnosi się do wszystkich jednostek terytorialnych niezależnie od ich kondycji gospodarczej. Jednak mając na uwadze, że przedmiotem pracy są województwa Polski Wschodniej, a więc regiony słabo rozwinięte, należy z całą stanowczością zaznaczyć, że w ich przypadku, obok starań na rzecz wzmacniania nowoczesnych czynników rozwoju, nie można zapominać o tzw. czynnikach tradycyjnych. W przypadku regionów słabo rozwiniętych konieczne jest nadrobienie zaległości w takich obszarach, jak: rozwój infrastruktury technicznej, transportowej i społecznej, inwestycje w majątek trwały czy wzmocnienie potencjału przedsiębiorstw przemysłowych. Problemy te szczegółowiej rozważane są w dalszych, empirycznych częściach pracy. 66 Studia 151 - Kudełko 1.indd 66 2013-10-10 08:31:06 3. Wpływ procesów globalizacji na rozwój regionów Wszyscy żyjemy na jednym globie, ale w nadchodzącej erze nie wszyscy będą graczami w nowej globalnej gospodarce L. C. Thurow [2006, s. 25] Proces rozwoju społeczno-gospodarczego w Polsce i na świecie dokonuje się w nasilających się warunkach globalizacji życia gospodarczego, społecznego i kulturowego. Postępujące procesy globalizacji, przyczyniają się do wzrostu konkurencji międzynarodowej, stawiając przez to nowe wyzwania cywilizacyjne i tworząc tym samym odmienne, niż dotychczas, uwarunkowania funkcjonowania poszczególnych kontynentów, państw, a także układów regionalnych. Globalizacja jako proces spontanicznie indukowany przez podmioty prywatne i jako rezultat niezależnych, żywiołowo przebiegających w gospodarce procesów, ma charakter obiektywny [Kleer 1998; Zaorska 1998]. Jest konsekwencją przechodzenia gospodarki rynkowej na kolejne etapy rozwoju. Globalizacja gospodarki światowej polega na wielości powiązań i wzajemnych oddziaływań państw i społeczeństw tworzących obecny światowy system. Pod pojęciem globalizacji mieszczą się procesy powodujące współzależność świata, przez zacieśnianie się między krajami i regionami powiązań ekonomicznych i społecznych, internacjonalizację wytwórczości oraz rozprzestrzenianie się zbliżonych systemów konsumpcji, a także podobnych norm i praktyk społecznych i kulturowych. Pogłębianiu się powiązań między krajami i regionami sprzyjają większe możliwości w zakresie swobody i szybkości przepływu czynników produkcji, a także zawierania i realizowania transakcji [Kotyński 2005]. Zacieśnianie się powiązań i zależności ekonomicznych, politycznych, militarnych, kulturowych i ideologicznych między różnymi społecznościami w skali międzynarodowej prowadzi do uniformizacji świata w tych wszystkich zakresach [Sztompka 2002, s. 598]. Wśród najważniejszych uwarunkowań globalizacji, a zarazem procesów napędzających ją wymienia się [Kleer 1998; Zaorska 1998]: – postęp naukowo-techniczny, pod wpływem którego dokonują się zasadnicze zmiany w produkcji, infrastrukturze, bazie wytwórczej przedsiębiorstw i strukturze przestrzennego rozlokowania, następuje wzrost zasięgu geograficznego, różnorodności oraz intensywności działań przedsiębiorstw, a także szybki wzrost wydajności pracy; – wzrost konkurencji międzynarodowej; – liberalizację gospodarki, przejawiającą się w otwarciu rynków narodowych dla przepływu dóbr, usług, kapitału i ludzi; – prywatyzację i deregulację, które wpływają na zmianę roli państwa w gospodarce; 67 Studia 151 - Kudełko 1.indd 67 2013-10-10 08:31:06 – politykę ekonomiczną państw, przyczyniającą się pośrednio do aktywizacji globalnej ekspansji przedsiębiorstw ponadnarodowych, przez tworzenie sprzyjających jej warunków w skali ogólnoświatowej. Postęp w rozwoju globalizacji możliwy jest także dzięki rozwojowi różnych form transportu oraz nowych technologii informatycznych, umożliwiający szybki przesył informacji oraz dostęp do nich [Bocian 2011]. Thurow [1999, s. 19] twierdzi, że „przemiany w technologii, transporcie i komunikacji stwarzają świat, w którym wszystko może być produkowane w dowolnym miejscu na ziemi i sprzedawane wszędzie indziej”. W warunkach globalizacji, umożliwiającej swobodny przepływ czynników produkcji, rola regionów zmienia się, jakkolwiek nie ulega zmniejszeniu. Wręcz przeciwnie, obecnie i w przyszłości regiony odgrywać będą coraz większą rolę w globalnej gospodarce. W miarę zwiększania się tempa rozwoju i pogłębiania się procesów globalizacji większe zainteresowanie tematyką rozwoju regionalnego staje się koniecznością, bowiem ich znaczenie w rozwoju gospodarczym wzrasta we współczesnej gospodarce światowej, jako jednostek, które lepiej niż gospodarka narodowa adaptują się do zmieniających się uwarunkowań rynkowych [Olechnicka 2000]. Rozwój regionalny i lokalny nie stoi w sprzeczności z rozwojem globalnym, jest raczej jego dopełnieniem a nie alternatywą [Krzysztofek, Szczepański 2002]. Obecnie, pod wpływem liberalizacji gospodarki i uterytorialnienia produkcji i rozwoju zyskała na znaczeniu koncepcja oddolnego rozwoju, w znaczeniu rozwoju lokalnego [Pietrzyk 2009]. Należy poprzeć stanowisko Floridy [2010], który zdecydowanie zaprzecza poglądowi, że w epoce nowoczesnych technologii miejsce nie odgrywa już żadnego znaczenia. Miejsce stało się ważnym wyznacznikiem w podejmowaniu decyzji lokalizacyjnych fi rm. Działań globalizacyjnych nie można prowadzić w oderwaniu od myślenia kategoriami lokalnymi, ponieważ konkurencyjność w skali globalnej buduje się na podstawie działań lokalnych, umiejscowionych na konkretnym terytorium [Chądzyński 2007]. Zjawisko to określa się mianem glokalizacji, które to pojęcie powstało z połączenia słów: globalizacja i lokalizacja, dla podkreślenia roli jednostek lokalnych (regionalnych) w gospodarce globalnej. Glokalizacja łączy zjawiska globalizacji i lokalności i obrazuje związki między procesami zachodzącymi w skali globalnej i lokalnej. Rozwój terytorium odbywa się w wyniku oddziaływania zarówno sił globalnych, jak i lokalnych [Pacione 2005]. Glokalizację można zatem rozumieć jako wykorzystanie lokalnych atutów do budowania konkurencyjności w skali globalnej. Gospodarka lokalna jest ważnym składnikiem procesów globalnych. Takie czynniki produkcji, jak: warunki naturalne, siła robocza, kapitał intelektualny, lokalne środowisko innowacji, dostęp do rynku surowców, związane są z konkretnym terytorium i trudno przenieść je w inne miejsce, przynajmniej w krótkim czasie. 68 Studia 151 - Kudełko 1.indd 68 2013-10-10 08:31:06 Glokalizacja charakteryzowana jest przez jej dwie własności: dostępność i bliskość. Bliskość akcentuje podłoże terytorialne. Natomiast dostępność wskazuje na możliwość komunikowania się i natychmiastowego połączenia różnych oddalonych w przestrzeni jednostek, co jest możliwe tylko w przypadku wykształconych powiązań funkcjonalnych i organizacyjnych [Torres 2004]. W związku z tym, nie tyle bliskość terytorialna, ile zewnętrzne powiązania regionów i funkcjonujących w nich podmiotów gospodarczych determinuje sukces w globalnej gospodarce. Ważnym aspektem jest współpraca i kooperacja przedsiębiorstw prowadzących działalność w regionie. Zdolność konkurencyjna w skali globalnej wymaga bowiem współpracy w skali lokalnej [Pietrzyk 2003]. Terytorium uznawane jest za aktywny podmiot, od którego efektywności i organizacji zależy rozwój podmiotów w nim funkcjonujących [Jewtuchowicz 2005]. W związku z tym rośnie znaczenie jakości terytorium, związanej z warunkami rozwoju oferowanymi przez region. Ponieważ poszczególne regiony charakteryzują się zróżnicowanymi uwarunkowaniami społeczno-gospodarczymi, ważną kwestią w stymulowaniu ich rozwoju staje się specjalizacja. Globalizacja sprawia, ze alternatywa wyboru miejsca lokalizacji przedsiębiorstw znacznie się poszerza. Sprawia to, że coraz częściej to nie przedsiębiorstwa szukają miejsc lokalizacji, ale poszczególne terytoria, rywalizując ze sobą, starają się przyciągnąć na swój teren podmioty gospodarcze [Kuciński 2011]. W globalnej gospodarce rosną wymagania, które muszą spełnić gospodarki regionalne, aby zdobyć i utrzymać pozycję konkurencyjną. Stawiane przed nimi wyzwania dotyczą: [Korenik 2011] – konkurowania w wymiarze globalnym; – elastyczności podmiotów gospodarczych w dostosowywaniu się do wymagań rynkowych oraz utrzymywanie wysokiej jakości i innowacyjności wyrobów; – dbałości o rozwój infrastruktury miękkiej, związanej z otoczeniem instytucjonalnym, edukacyjnym i politycznym; – rozwoju technologii informatycznej w gospodarce; – koncentrowania się polityki państwa i regionu na stwarzaniu odpowiednich warunków życia i gospodarowania. Jak wynika z przedstawionych rozważań, przed współczesnym społeczeństwem jawią się szerokie możliwości, związane z wyborem stylu życia i ścieżek rozwoju, a ponadto czerpie ono wiele korzyści z osiągnięć nauki i techniki. Jednocześnie jednak stawia się przed nim większe wymagania, odnośnie do umiejętności stosowania wiedzy w życiu codziennym, a także w ramach działalności zawodowej. Wzrastają także wymogi co do kwalifikacji kadr zawodowych, od których wymaga się nie tylko formalnego wykształcenia, ale również ciągłego uczenia się i pogłębiania wiedzy oraz kreatywności. 69 Studia 151 - Kudełko 1.indd 69 2013-10-10 08:31:06 4. Rola polityki w niwelowaniu przestrzennych dysproporcji i wspieraniu rozwoju regionów słabo rozwiniętych Rząd, jakby słońce, jest w centrum społeczeństwa, zaś różne instytucje powinny krążyć wokół niego po wyznaczonych orbitach, nigdy się od nich nie odchylając. Trzeba więc, aby rząd regulował ich układ w taki sposób, aby wszystkie one współdziałały w utrzymaniu powszechnej harmonii Napoleon Bonaparte W stymulowaniu rozwoju i niwelowaniu dysproporcji przestrzennych ogromne znaczenie ma sposób realizowanej w stosunku do poszczególnych obszarów polityki, którą należy uznać za jeden z najważniejszych czynników rozwoju regionalnego. Rola polityki, jej funkcje i zakres, a także konieczność oraz możliwości ingerowania w procesy rozwojowe zmieniają się wraz ewolucją systemu społeczno-gospodarczego. Celem tej części pracy jest wskazanie roli polityki w niwelowaniu przestrzennych zróżnicowań oraz wspieraniu rozwoju regionów słabo rozwiniętych. Największy wpływ na rozwój poszczególnych jednostek terytorialnych mają działania organów publicznych związane z realizacją polityki regionalnej. Przy czym należy zaznaczyć, że także wszelkie inne rodzaje polityk (ukierunkowanych makroekonomicznie lub sektorowo) mają bezpośredni lub pośredni wpływ na warunki funkcjonowania i rozwoju układów regionalnych. Przez politykę regionalną rozumie się świadome i celowe działania organów publicznych, których celem jest rozwój społeczno-gospodarczy regionów. Polityka ta nie występuje w oderwaniu od ogólnej polityki ekonomicznej, przeciwnie – stanowi jej integralną część, z tym że jest ukierunkowana terytorialnie. Jako składowa polityki ekonomicznej państwa stanowi największy i najbardziej wyspecjalizowany system interwencji publicznej [Potoczek 2000, s. 66]. Jej zadaniem jest optymalizowanie rozwoju gospodarczego, z zasady powodującego polaryzację przestrzenną w poziomie życia mieszkańców, tak aby służył on osiąganiu celów zrównoważonego rozwoju społecznego oraz utrzymywaniu wysokiej jakości życia [Markowski 1996a, s. 11]. Poglądy co do zasadności stosowanej polityki, jej zasięgu oraz sposobów ingerencji w procesy gospodarcze są przedstawiane odmiennie w różnych teoriach i koncepcjach rozwoju. Jak podaje Kudłacz [1999, s. 21], mechanizm rozwoju regionalnego rozumiemy jako sposób wiązania czynników tego rozwoju z obserwowalnymi efektami w sferze społeczno-gospodarczej, ekologicznej i przestrzennej regionu. Można mówić o dwóch zasadniczych typach mechanizmów rozwoju regionalnego: – mechanizmie opierającym się na rynkowych regulatorach rozwoju, – mechanizmie opierającym się na interwencyjnym oddziaływaniu polityki podmiotów publicznych przez celowe stosowanie dostępnych instrumentów polityki regionalnej. 70 Studia 151 - Kudełko 1.indd 70 2013-10-10 08:31:06 Zgodnie z koncepcją neoklasycznych teorii, zakładających zdolność gospodarki do samodzielnego korygowania wahań koniunkturalnych i niwelowania różnic w poziomie rozwoju dzięki mobilności czynników produkcji, aktywna ingerencja władz publicznych jest niepożądana, wręcz zbędna, powinna być zatem ograniczona do niezbędnego minimum. Jej działalność powinna sprowadzać się jedynie do tworzenia warunków sprzyjających mobilności czynników produkcji. Może się to dokonywać przez zapewnianie korzystnych warunków do realokacji czynników produkcji w obszarach słabiej rozwiniętych, np. przez instrumenty podatkowe lub też skłanianie ludności do migracji. Solow zakładał, że w celu pobudzania inwestycji, umożliwiających stymulowanie rozwoju krajów zacofanych korzystnym rozwiązaniem jest podatkowa redystrybucja dochodów. Stymuluje ona aktywność ekonomiczną i przyczynia się do wzrostu dynamiki postępu technicznego [Dokurno, Fiedor 2010, s. 67]. Bort i Stein przyjmowali, że zmniejszanie dysproporcji w poziomie rozwoju regionów dokonuje się w wyniku wyrównywania się krańcowej efektywności czynników produkcji, czemu sprzyjają dążenia działalności gospodarczej do maksymalizacji zysku. W związku z tym, według założeń doktryny neoliberalnej, działania interwencyjne władz publicznych w gospodarce są nieuzasadnione i wręcz szkodliwe, ponieważ interwencja ta zniekształca naturalne dla gospodarki rynkowej warunki gospodarowania i przyczynia się do nieefektywnego wydatkowania środków publicznych, rozrostu biurokracji i utrwalania nieefektywnych struktur gospodarczych, a nadmierna interwencja państwa w sferze podziału może tylko osłabić mobilność czynników produkcji [Szlachta 1997, s. 17]. W niniejszej pracy przyjęto stanowisko, że prowadzenie aktywnej polityki jest bezwzględną koniecznością. Bez jej udziału mechanizmy wolnego rynku prowadziłyby do coraz większej polaryzacji procesu rozwoju i pogłębiania zróżnicowań przestrzennych. Celem ingerencji państwa w procesy rozwoju społeczno-gospodarczego jest zapobieganie nadmiernym dysproporcjom rozwojowym i marginalizacji obszarów słabo rozwiniętych. Działania polityki muszą być silniejsze niż polaryzujące rozwój naturalne mechanizmy rynkowe, żeby mogły się im przeciwstawić. Specyfika poszczególnych krajów i regionów, obejmująca ich struktury gospodarki, a także czynniki pozaekonomiczne (kulturowe, socjologiczne), utrwalona została w wyniku historycznych procesów rozwoju. Zatem trzeba mieć świadomość, że zmiana kierunku i zdynamizowanie procesu rozwoju nie jest sprawą łatwą, co jednak nie znaczy, że niemożliwą. Warunki rozwoju gospodarki można i trzeba starać się modyfikować przez wpływanie na zwiększanie rozmiarów i poprawę jakości jego czynników. W tym przejawia się rola władz publicznych, której narzędziem jest realizowana polityka. Odpowiednio prowadzona polityka może odwrócić mechanizmy pogłębiania się dystansu danego kraju czy regionu do lepiej rozwiniętych jednostek. Przykładem są dynamicznie rozwijające się kraje Azji Wschodniej, które dla osiągnięcia sukcesu gospodarczego powszechnie stosowały daleko posunięty interwencjonizm państwowy. Rola polityki wzrasta w związku z rozwojem cywilizacji, zmianą warunków gospodarowania i ewolucją systemów gospodarczych. Zgodnie z założeniem, że sys- 71 Studia 151 - Kudełko 1.indd 71 2013-10-10 08:31:06 temy gospodarcze nie są stałe, ale ulegają ciągłym zmianom, Tinbergen w swojej koncepcji optymalnego systemu gospodarczego zakłada częściowo socjalistyczny charakter państw kapitalistycznych i postuluje wzrost znaczenia polityki, który przejawia się m.in. w stosowanym na coraz większą skalę planowaniu gospodarczym i prognozowaniu rozwoju. Jego zdaniem rolą państwa jest wpływanie na optymalne wykorzystanie możliwości produkcyjnych, pomoc podmiotom gospodarczym w podejmowaniu racjonalnych decyzji przez gromadzenie i udostępnianie przydatnych im w działalności gospodarczej informacji oraz ochrona konsumentów przed nadmiernym manipulowaniem ich decyzjami i potrzebami przez producentów [Kociszewski 2010a]. Bell [1974] twierdzi, że rolą państwa w społeczeństwie postindustrialnym jest stymulowanie rozwoju nowych technologii i właściwe ukierunkowanie postępu technicznego z uwzględnieniem potrzeby zachowania środowiska naturalnego. Lewis uznaje, że jedynym podmiotem zdolnym do przeprowadzania całościowych i systemowych zmian w gospodarce jest państwo, które powinno stosować podejście protekcjonistyczne i interwencjonalistyczne [Dokurno, Fiedor 2010]. Jak podkreśla Galbraith [1973], szczególną rolą państwa jest dostarczanie dóbr publicznych. Wynika to z charakteru inwestycji w tej sferze, które przez swoje rozmiary i specyfikę wykraczają poza możliwości sektora prywatnego [Galbraith 1973]. Ponadto, w gestii państwa leży wspomaganie sektora prywatnego, zwłaszcza małych i średnich przedsiębiorstw oraz gorzej rozwiniętych sektorów gospodarki. W myśl koncepcji rozwoju zrównoważonego, państwo powinno stać na straży harmonizowania działań gospodarczych z potrzebami zachowania i ochrony środowiska naturalnego. Przy czym, problem ochrony środowiska wykracza poza możliwości poszczególnych regionów i krajów. W tym zakresie musi być podjęta współpraca w skali świata, której założenia wymagają ustaleń na szczeblach rządów poszczególnych państw. W dobie globalizacji celem realizacji polityki regionalnej powinno być stymulowanie działań wzmacniających konkurencyjność podmiotów gospodarczych, która umożliwi im sukces gospodarczy na globalnym rynku, przez: rozwój infrastruktury, rozwój kapitału ludzkiego, finansowanie działalności badawczo-rozwojowej oraz zapewnienie stabilności systemu prawnego i politycznego. Wśród przesłanek przemawiających za prowadzeniem aktywnej polityki regionalnej Winiarski [1999a] wymienia: – przyspieszony rozwój gospodarczy i ludnościowy pociągający za sobą zmiany w systemach osadniczych, terytorialnym podziale pracy i rozmieszczeniu ludności; – postęp w komunikacji masowej i wzrost ruchliwości ludności przyczyniający się do upowszechniania się wiedzy o różnicach w poziomie zagospodarowania oraz zamożności krajów i regionów, a co za tym idzie, także i dążeń do zmniejszania występujących nierówności; – rosnące zagrożenia środowiska naturalnego, wymuszające wprowadzanie różnych regulacji i ograniczeń wobec prowadzonej działalności gospodarczej; 72 Studia 151 - Kudełko 1.indd 72 2013-10-10 08:31:06 – tendencje integracyjne w świecie powodujące umiędzynarodowienie wielu problemów regionalnych i wymagające ich rozwiązywania przez współdziałanie wielu krajów. Prusek [1995] także podkreśla bezwzględną potrzebę prowadzenia aktywnej polityki restrukturyzacji w układzie terytorialnym państwa. Siły rynkowe działające w regionach są zbyt słabe w stosunku do wagi i skali problemów gospodarczych i społecznych, które w nich występują. Głównym celem i zadaniem władz publicznych powinno być stymulowanie rozwoju regionów i podnoszenie ich konkurencyjności, a przez to poprawa warunków życia ich mieszkańców. Rolą władz publicznych jest też oddziaływanie na nierynkowe segmenty gospodarki oraz korygowanie mechanizmu rynkowego pod kątem uwzględniania innych niż efektywność ekonomiczna kryteriów, np. społecznych czy ekologicznych. Sadowski [2007] przestrzega, że wolny rynek, chociaż niezbędny jako narzędzie efektywności, pozostawiony bez kontroli generuje negatywne tendencje, zagrażające przyszłości, wobec czego musi być korygowany i wspomagany przez aktywną politykę państw i ich związków. Castells [2009] opowiadający się za dominacją różnego rodzaju sieci we współczesnych gospodarkach, obejmujących powiązania rynków, społeczności i układów przestrzennych przyjmuje, że rola państwa zmienia się wraz ze zmianą form gospodarowania i systemów społeczno-gospodarczych, ale nie maleje. Wręcz przeciwnie, rola polityki realizowanej przez państwo staje się bardziej istotna i wymaga stosowania bardziej wyrafinowanych sposobów oddziaływania na proces gospodarczy. Sieci jednoczące globalne przedsiębiorstwa i kluczowe jednostki terytorialne działają na rzecz własnych interesów i mogą powodować większe zróżnicowania w poziomie rozwoju, przez wykluczanie i dystansowanie się od jednostek zbyt słabych, aby wejść do sieci i pozostających poza nimi. Tym bardziej zatem uwypukla się potrzeba ingerencji ze strony podmiotów publicznych, aby łagodzić postępujące tendencje polaryzacyjne. Kryzys finansowy i gospodarczy wykazał, że neoliberalny model kapitalizmu jest szkodliwy zarówno dla całego systemu, jak i dla społeczeństwa [Prusek 2011]. Kryzys obnażył słabość praktyki gospodarczej opartej na neoklasycznej ekonomii i wykazał jej błędy, tj. zbyt optymistyczne założenie o racjonalności podejmowanych decyzji i nieuwzględnianie złożoności świata oraz jego niepewności i niestabilności. Pokazało to konieczność zwiększenia ingerencji państwa, w tym stosowania skutecznych systemów nadzoru i kontroli państwa w sektorze finansowym [Mikołajewicz 2011]. Zdrowa struktura gospodarcza powinna skonstruować zabezpieczenia przed nadmiernym rozrostem sektora finansowego w stosunku do sfery realnej. W systemie finansowym powinny zostać przywrócone niezbędne regulacje w miejsce realizowanej w ostatnich dziesięcioleciach deregulacji [Żyżyński 2011]. Należy przyjąć stanowisko, że rola polityki regionalnej ulega modyfikacji wraz z postępującym procesem globalizacji i rozwojem gospodarki opartej na wiedzy. Zmianę tę należy rozumieć jako dostosowanie reguł i instrumentów oddziaływania polityki regionalnej do nowych uwarunkowań, ale w żadnym razie nie jako jej zanie- 73 Studia 151 - Kudełko 1.indd 73 2013-10-10 08:31:06 chanie. Wobec przyjętego w pracy założenia o konieczności ingerencji państwa, pojawia się pytanie o to, jaka powinna być właściwa polityka w odniesieniu do problemu zróżnicowań regionalnych w kraju. Przed władzami państwowymi i regionalnymi stoi dylemat, czy przy ograniczonych środkach finansowych i możliwościach techniczno-organizacyjnych, skoncentrować działania na wspieraniu regionów najsilniejszych, które dzieli najmniejszy dystans do rozwiniętych regionów, czy też zgodnie z zasadami solidarności społecznej prowadzić politykę wyrównawczą w stosunku do jednostek najsłabszych, celem przeciwdziałania zjawiskom marginalizacji tych obszarów i zamieszkujących je społeczeństw. Dylemat wyboru między równością a efektywnością nie ma jednoznacznego rozwiązania. Poszczególni autorzy zajmują w tej kwestii różne stanowiska. Perroux w swojej teorii biegunów wzrostu zawarł pewne wytyczne dla polityki państwa. Sugeruje on, że państwo powinno stymulować rozwój przez m.in. inwestycje publiczne. Z tym, że w pierwszej kolejności powinny być one dokonywane w wybranych centrach (biegunach), w których inwestycje te będą najbardziej efektywne. W dalszej kolejności nastąpią pozytywne efekty pośrednie dla całej gospodarki wraz z rozprzestrzenianiem się różnymi kanałami impulsów rozwojowych. W nawiązaniu do tej koncepcji, Hirschman popiera tezę, że pierwotne źródło procesów rozwoju generowane jest w biegunach wzrostu, po czym impulsy te są naturalnie przenoszone na obszary sąsiednie. Z tego powodu postuluje wzmacnianie rozwoju regionów centralnych, a w dalszej kolejności dyfuzję tego procesu na obszary słabiej rozwinięte [Grosse 2002]. Jednak jako warunek rozprzestrzeniania się impulsów rozwojowych wskazuje rozwój systemu transportu i komunikacji. Jego zdaniem polityka państwa powinna zmierzać do przemiennej realizacji inwestycji bezpośrednio produkcyjnych i inwestycji infrastrukturalnych, w związku z tym, że akumulacja kapitału i inwestycje stanowią najważniejszy impuls wzrostu [Kociszewski 2010]. Gorzelak [2009, s. 5, 12] przyjmuje, że w obecnej fazie rozwoju nie jest możliwe – a więc i nie jest celowe – dążenie do wyrównywania różnic międzyregionalnych (…) Naturalne procesy gospodarcze działają w kierunku dywergencji, a polityka, która jest nakierowana na cele sprzeczne z trendami gospodarczymi i społecznymi, nie może być skuteczna.” Zaś uwarunkowania historyczne, które przyczyniły się do ukształtowania obecnych dysproporcji są barierą trudną do przełamania w krótkim okresie [ibidem, s. 19]. Odmienne zdanie wyraża Winiarski [1999], który jest przeciwny wspieraniu wyłącznie regionów najsilniejszych, bo to przyspieszałoby i tak występujące w warunkach gospodarki rynkowej tendencje do polaryzacji struktury przestrzennej i wzrostu regionalnych nierówności. Postuluje, że przez prowadzoną politykę regionalną powinno się dążyć do dyfuzji procesów rozwojowych z istniejących centrów wzrostu na pozostałe obszary kraju, co nie oznacza zapewnienia równomierności rozmieszczenia gospodarki w przestrzeni, ale rozmieszczanie proporcjonalne do potencjalnych warunków regionów, tak aby terytorium całego kraju było optymalnie 74 Studia 151 - Kudełko 1.indd 74 2013-10-10 08:31:06 zagospodarowane i wykorzystane. Przy czym orientacja na wspieranie regionów słabszych nie musi wykluczać wsparcia dla regionów przodujących. Korzyści wynikające z prowadzenia polityki regionalnej zorientowanej na neutralizowanie nadmiernych zróżnicowań usprawiedliwiają poniesione w tym zakresie koszty. Zwłaszcza działania na rzecz obniżenia nadmiernego bezrobocia w regionach o wysokim jego wskaźniku przynosi korzyści nie tylko w tym regionie, ale też dla całej gospodarki, prowadzi bowiem do obniżki presji inflacyjnej [Taylor, Wren 1997]. Kudłacz [2002] proponuje, aby wyrównywania poziomu rozwoju lub wspierania najefektywniejszych jednostek nie traktować alternatywnie. Zamiast tego należy zastosować mechanizm odpowiedniego wiązania tych dwóch celów. Istnieje pewien minimalny poziom ogólnie rozumianych kosztów polityki regionalnej, ponoszonych wyłącznie na ograniczanie nadmiernych rozpiętości. Natomiast w miarę wzrostu możliwości finansowego angażowania się państwa we wspomaganie rozwoju regionalnego, powinno stopniowo uwzględniać się wspomaganie regionów silnych. Przed współczesną politykę regionalną państwa stoją więc dwa równoległe zadania: wyrównywanie różnic w rozwoju regionalnym oraz inicjowanie w strukturach regionalnych procesów skutkujących ogólnym wzrostem gospodarczym kraju, chociaż nie są to niewątpliwie zadania łatwe do harmonizowania. W podobnym duchu wypowiada się Pyszkowski [2000, s. 74], twierdząc, że polityka rozwoju regionalnego powinna być „próbą wygrywania, a nie wyrównywania międzyregionalnych zróżnicowań”. Przy alokacji środków należy wykorzystywać zasoby i predyspozycje regionalnych struktur społeczno-gospodarczych, ale także uwzględniać zróżnicowane uwarunkowania i zagrożenia rozwojowe. Konflikt między równością a efektywnością ekonomiczną jest nieunikniony, jednak powinno się podejmować próby, aby „wmontować trochę racjonalizmu w pojęcie równości i trochę humanizmu w efektywność gospodarczą” [Kukliński 1998, s. 69]. Odnosząc się do różnych, przedstawionych poglądów, należy zdecydowanie opowiedzieć się za koniecznością prowadzenia aktywnej polityki regionalnej, ukierunkowanej na wspieranie regionów słabo rozwiniętych. Chociaż trzeba zgodzić się, że nie jest możliwe doprowadzenie do całkowitej konwergencji, rozumianej jako absolutne zrównanie poziomu rozwoju w przestrzeni, to pozostawienie regionów słabo rozwiniętych bez żadnego wsparcia ze strony polityki byłoby dużym zaniedbaniem. Koncentrowanie się tylko na rozwoju biegunów wzrostu oznaczałoby zgodę na całkowitą marginalizację regionów słabo rozwiniętych, która utrwaliłaby się wskutek działań rynkowych pozbawionych działań przeciwstawnych ze strony polityki. Cele polityki realizowanej w stosunku do regionów słabo rozwiniętych należy jednak sformułować inaczej niż doprowadzenie do całkowitej konwergencji. Polityka ta ma za zadanie zaktywizowanie potencjału regionu, tak aby umożliwić zainicjowanie w nim impulsów rozwojowych, na podstawie tkwiącego w nim potencjału endogenicznego, z uwzględnieniem realnych możliwości i występujących ograniczeń. Miarą sukcesu polityki skierowanej do regionów słabo rozwiniętych powinien być 75 Studia 151 - Kudełko 1.indd 75 2013-10-10 08:31:06 rozwój gospodarczy i skracanie dystansu do lepiej rozwiniętych jednostek, a nie całkowite zatarcie różnic między nimi. Założenie, że ugruntowane historycznie w procesie rozwoju różnice między regionami nie są możliwe do przynajmniej częściowej zmiany, jest zbyt pesymistyczne. Za prowadzeniem aktywnej polityki wpierającej rozwój regionów słabo rozwiniętych przemawiają także względy społeczne. Niski poziom rozwoju pociąga za sobą dotkliwe kwestie społeczne, jak bezrobocie i ubóstwo. Wywołują one poważne negatywne konsekwencje, zarówno dla osób nimi dotkniętych, jak i dla całej gospodarki. Osoby borykające się z bezrobociem i ubóstwem doświadczają znacznego obniżenia poziomu życia i wykluczenia społecznego, co wywołuje dalsze koszty natury psychicznej, tj. frustracje, załamania psychiczne, obniżone poczucie wartości, prowadzące nawet do najbardziej skrajnych form, jakimi są samobójstwa. Często następstwem omawianych zdarzeń są koszty społeczne, np. wzrost przestępczości czy zjawisko dziedziczenia bezrobocia i ubóstwa. Straty obserwowane z punktu widzenia państwa i gospodarki wynikają z niewykorzystania czynnika pracy jako czynnika wzrostu, ograniczenia dochodów i zwiększenia wydatków budżetowych na cele socjalne, a także utraty zasobów siły roboczej w wyniku emigracji. W teorii i praktyce polityki regionalnej wyróżnia się dwa zasadnicze jej rodzaje [Szlachta 1996]: – politykę intraregionalną (wewnątrzregionalną), definiowaną jako zespół działań zmierzających do pobudzania i ukierunkowania rozwoju regionalnego, podejmowanych przez regionalne władze publiczne, – politykę interregionalną (międzyregionalną), oznaczającą zespół działań władzy centralnej wobec regionów. W wielu krajach, w tym także w krajach Unii Europejskiej i w Polsce decydujący wpływ na stymulowanie rozwoju ma polityka intraregionalna, realizowana przez władze regionalne. Decentralizacja władzy i upodmiotowienie regionów w Polsce zgodnie z założeniami reformy samorządowej z 1999 r., nadało szeroki zakres władzy i kompetencji regionalnym władzom samorządowym w zakresie prowadzenia samodzielnej polityki rozwojowej regionów. Do ich najważniejszych zadań należą [Ustawa o samorządzie… 1998]: – tworzenie warunków kompleksowego rozwoju gospodarczego i zagospodarowania przestrzennego; – utrzymanie i rozbudowa infrastruktury społecznej i technicznej, a także budowa infrastruktury instytucjonalnej; – wspieranie rozwoju nauki i współpracy między sferą nauki i gospodarki, popieranie postępu technologicznego oraz innowacji, wzmocnienie instytucji badawczych i oświatowych; – kreowanie i restrukturyzacja rynku pracy, wspieranie i prowadzenie działań na rzecz podnoszenia poziomu wykształcenia i kwalifikacji obywateli; – szeroko pojęta restrukturyzacja rolnictwa; 76 Studia 151 - Kudełko 1.indd 76 2013-10-10 08:31:06 – pozyskiwanie i łączenie środków finansowych: publicznych i prywatnych, w celu realizacji zadań z zakresu użyteczności publicznej; – racjonalne wykorzystanie zasobów przyrody oraz prowadzenie działań związanych z ochroną środowiska; – wspieranie rozwoju kultury oraz ochrona dziedzictwa kulturowego; – promocja walorów o możliwościach rozwojowych województwa na rynku kapitałowym, turystycznym i rynku pracy wysoko kwalifikowanej. Współcześnie zwiększa się znaczenie polityki intraregionalnej, której zadaniem jest oddolne stymulowanie warunków do wykorzystania potencjału endogenicznego w procesie rozwoju [Amin 1999]. Dla wykorzystania szans rozwojowych niezbędne jest prowadzenie aktywnej polityki władz regionalnych na podstawie długofalowej regionalnej strategii rozwoju społeczno-gospodarczego. Stanowi ona koncepcję rozwoju, wskazującą na cele, ale i na siły sprawcze, środki, narzędzia, instrumenty i mechanizmy realizacji tych celów (Prusek 1995). U podstaw strategii rozwoju regionu znajdują się [Klasik 2002]: – zewnętrzne i wewnętrzne determinanty rozwoju; – całościowa i zintegrowana wizja rozwoju; – strategiczne wyzwania rozwojowe. Ważne jest, aby zdawać sobie sprawę, że wykorzystanie, uruchamianie, pobudzanie i rozwijanie endogenicznych zasobów regionów realizowane w ramach polityki intraregionalnej wymaga jednoczesnego, znacznego wsparcia zewnętrznego ze strony władz centralnych. W warunkach gospodarki rynkowej polityka regionalna państwa (interregionalna) stanowi bardzo istotne pole jego działalności interwencyjnej. Zasięg polityki regionalnej państwa, a także dobór jej instrumentarium zależą od poziomu rozwoju gospodarczego kraju, kondycji ekonomicznej państwa oraz priorytetów ogólnej polityki makroekonomicznej. Ustanowienie wyraźnych zasad polityki państwa w stosunku do regionów nie stoi w sprzeczności z założeniem, że to samorządy wojewódzkie odgrywają główną rolę w realizacji polityki rozwojowej w regionach, ale zwraca uwagę na potrzebę koordynowania polityki regionalnej z poziomu rządu. Realizacja polityki regionalnej przez państwo jest konieczna wobec ograniczonych możliwości kompetencyjnych, organizacyjnych i finansowych władz regionalnych. Jej rolą jest koordynacja wielu działań sektorowych z działaniami realizowanymi na poziomie regionalnym i udzielanie wsparcia przede wszystkim tym kierunkom rozwoju, które są ważne dla długofalowego rozwoju całego kraju [Kudełko 2010a]. Wysiłki regionów, zwłaszcza słabo rozwiniętych, na rzecz stymulowania procesów rozwoju muszą być wsparte realną pomocą zewnętrzną, dającą pozytywny impuls do przełamania negatywnej tendencji marginalizacji. Takim impulsem może być wsparcie finansowe, technologiczne czy instytucjonalne. Słabo rozwinięte regiony nie są w stanie wygenerować wystarczającego do zmiany biegu ich rozwoju bodźca, do wykreowania samoczynnych warunków do rozwoju. 77 Studia 151 - Kudełko 1.indd 77 2013-10-10 08:31:06 W koncepcji Rosensteina-Rodana, impuls rozwojowy, który jest w stanie zdynamizować rozwój obszarów opóźnionych w rozwoju nazywa się „wielkim pchnięciem”. Może ono być zainicjowane np. przez inwestycje infrastrukturalne, finansowane ze środków publicznych. Dopiero po przekroczeniu pewnego progu rozwojowego obszary te są w stanie uruchomić potencjał endogeniczny i podtrzymać mechanizm generujący rozwój [Rosentein-Rodan 1957, za Korenik 2011]. Wsparcie regionów słabo rozwiniętych ze środków krajowych czy międzynarodowych, powinno stanowić dla nich pierwszy impuls rozwojowy i tym samym stworzyć szansę do uruchomienia lub przyspieszenia ich dynamiki rozwoju oraz procesu zmian strukturalnych, przez przełamanie barier rozwoju występujących w gospodarkach, układach infrastrukturalnych i instytucjonalnych [Prusek 2009]. Zanim region słabo rozwinięty będzie w stanie uruchomić własne czynniki endogeniczne, najpierw musi być znacznie dofinansowany ze strony podmiotów publicznych (krajowych, międzynarodowych). Dopiero po osiągnięciu pewnej „masy krytycznej” może rozwijać się dalej, na podstawie czynników endogenicznych [Prusek 2009a]. Nakłady finansowe na rozwój regionów opóźnionych, początkowo dają mniejsze korzyści, ale każda kolejna transza wywołuje większe efekty, bo oddziałuje na regiony już coraz silniejsze. Pomoc zewnętrzna nie zastąpi jednak działań polityki intraregionalnej. Wpływa ona na rozwój regionów tylko wtedy, gdy przyjmowaniu jej towarzyszą równolegle działania własne, a endogeniczne uwarunkowania pozwalają na jej wykorzystanie do przyspieszenia zmian strukturalnych [Gorzelak 2009]. Należy zaznaczyć, że władze publiczne w realizacji polityki regionalnej muszą być wsparte odpowiednio wykształconą infrastrukturą instytucjonalną. Korenik [2010a, s. 12] grupuje te instytucje według kryterium funkcji, jakie pełnią. Na tej podstawie wyróżnia grupę instytucji zaangażowanych bezpośrednio w realizację działań dotyczących rozwoju regionalnego, tj. jego sterowanie, promowanie, inicjowanie, kontrolowanie i dokonywanie przekształceń strukturalnych oraz drugą grupę, którą tworzą instytucje, nie będące bezpośrednio ukierunkowane na rozwój regionalny i traktujące go jako jeden z wielu współistniejących celów swojej działalności. Szymla [2000] dzieli instytucje otoczenia biznesowego funkcjonujące w regionie na kilka grup: – instytucje promocyjno-szkoleniowo-doradcze (szkoły wyższe, ośrodki informacji gospodarczej, firmy konsultingowe); – instytucje promocyjno-handlowe (targi, wystawy, giełdy); – izby i stowarzyszenia gospodarcze; – inkubatory przedsiębiorczości i centra wspierania biznesu; – agencje i fundacje rozwoju regionalnego i lokalnego. W systemie gospodarki rynkowej dobrze funkcjonujące instytucje w istotny sposób wpierają rozwój gospodarczy, a ich brak może spowodować niekorzystne konsekwencje. Małecki i Stanek [2009, s. 77] twierdzą, że niedoskonałości w funkcjono- 78 Studia 151 - Kudełko 1.indd 78 2013-10-10 08:31:07 waniu systemu instytucjonalnego przyczyniły się do kryzysu finansowego z 2008 r., przez niewystarczający nadzór nad rynkami finansowymi. Iwanek i Wilkin [1998] wyróżniają trzy główne grupy instytucji formalnych funkcjonujących w gospodarce i społeczeństwie: normy prawne, ustanawiane przez państwo; rynki, na których regulatorem i koordynatorem zachowań ludzkich jest mechanizm rynkowy oraz różnego typu instytucje, tj. rodzinę, oddolnie tworzone organizacje społeczne, przedsiębiorstwa, organizacje państwowe i ponadnarodowe. Instytucje odgrywają ważną rolę w życiu społecznym. Stwarzają ramy i mechanizmy regulujące ludzkie zachowania oraz kształtują relacje międzyludzkie w sferze społecznej, gospodarczej i politycznej [North 1990]. Brak odpowiednio wykształconych rozwiązań instytucjonalnych ogranicza możliwości rozwoju gospodarczego i wdrażania nowych rozwiązań technicznych i organizacyjnych [Aron 2000]. Rolą instytucji jest regulacja życia społecznego i nadanie ram działalności podmiotów na rynku. Szczególne znaczenie wśród różnych typów instytucji ma państwo. W zmieniających się w szybkim tempie uwarunkowaniach gospodarki globalnej rola regionów się zmienia. W związku z tym polityka ukierunkowana na ich rozwój także ulega modyfikacji. Jakkolwiek jej rola nie zmniejsza się, wręcz przeciwnie – jest coraz bardziej istotna. Wobec pogłębiających się zróżnicowań w poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego, realizacja polityki, jako podstawowego instrumentu zmniejszania dysproporcji rozwojowych jest niezbędna. 79 Studia 151 - Kudełko 1.indd 79 2013-10-10 08:31:07
