Nowotwory wieku dziecięcego Trudności w rozpoznawaniu i leczeniu chorób nowotworowych u dzieci • szybki przebieg choroby • brak swoistych objawów klinicznych • duża wrażliwośd na leczenie przeciwnowotworowe • późne następstwa leczenia • współpraca w wielospecjalistycznym zespole • Tylko 2 % występuje u dzieci; główna przyczyna zgonu w grupie 1-15 lat (zatrucia, urazy) • Nowotwory nienabłonkowe (układ krwiotwórczy, nerwowy, tkanki miękkie) • Niektóre maja charakter wrodzony: neuroblastoma, fibrosarcoma congenitum 1 • • • • • • Białaczki (30%) Nowotwory mózgu (20%) Chłoniaki nieziarnicze i ziarnica złośliwa (12%) Neuroblastoma Mięsaki tkanek miękkich Guz Wilmsa ٭pewne nowotwory są składowymi zespołów genetycznych (WAGR) Neuroblastoma, retinoblastoma, hepatoblastoma, nephroblastoma - blastoma - zarodkowy, niedojrzały, płodowy - nowotwory zbudowane z niedojrzałych komórek, często przypominające niektóre etapy rozwoju embrionalnego narządów - Small round blue cell tumors – nowotwory drobnookrągłokomórkowe Diagnostyka guzów drobnookrągłokomórkowych • • • • • Obraz mikroskopowy Dane kliniczne Badania obrazowe Immunohistochemia Cytogenetyka, genetyka molekularna 2 Diagnostyka różnicowa guzów drobnookrągłokomórkowych • • • • • • Neuroblastoma PNET Rhabdomyosarcoma Chłoniak złośliwy Białaczka Desmoplastyczny guz drobnookragłokmórkowy Objawy kliniczne nieswoiste • Podwyższona ciepłota ciała • Nocne poty • Brak przyrostu masy ciała lub jej utrata powyżej 10% w ciągu 6 m-cy • Osłabienie • Drażliwośd, zmiana usposobienia Objawy kliniczne swoiste • Narastające bóle kostne (niszczenie istoty korowej przez pierwotny guz kości/ rozsadzanie jamy szpikowej przez proliferujące komórki białaczkowe) • Trudności w chodzeniu, utykanie, zaniki mięśniowe • Uwypuklenia/ guzki podczas palpacji kości płaskich (czaszka, łopatki) • Wytrzeszcz gałek ocznych z wylewami okularowymi (zajęcie oczodołów przy neuroblastoma) 3 • Powiększenie obwodu brzucha, uwypuklenie okolicy lędźwiowej, okolicy nadbrzusznej • Bóle związane z krwawieniem do guza i jego gwałtownym powiększaniem • Guzek powiększający się w tkankach miękkich (mięsaki) • Krwiomocz (guz Wilmsa) • Masy groniaste widoczne w ujściu pochwy (sarcoma botryoides) • Koci błysk (białe oko), zez • Bóle głowy, nudności, poranne wymioty, zaburzenia równowagi, porażenie nerwów czaszkowych • Objawy niepokojące – wykluczenie nowotworu w pierwszej kolejności, a następnie diagnostyka w kierunku innych schorzeo! • Diagnostyka i leczenie – przesłanie do ośrodka zajmującego się kompleksową diagnostyką (precyzyjne ustalenie rozpoznania, określenie stadium zaawansowania, czynników prognostycznych) i leczeniem Nerwiak zarodkowy (Neuroblastoma) • Złośliwy nowotwór drobnookragłokomórkowy głównie w nadnerczu (40%) i przykręgosłupowych zwojach współczulnych (50%), zwłaszcza brzuszne • Rozwija się z nerwowej struny grzbietowej i może pojawid się w dowolnym miejscu układu współczulnego (od głowy do miednicy) • 7-8% nowotworów wieku dziecięcego, najczęściej do 3 roku życia; 80-90% poniżej 5 r.ż możliwa zmiana wrodzona 4 • Spontaniczna remisja • Tendencja do dojrzewania (spontanicznie lub pod wpływem leczenia) Neuroblastoma (nerwiak zarodkowy) → ganglioneuroblastoma (nerwiak zwojowy zarodkowy) → ganglioneuroma (nerwiak zwojowy) Zaburzenia cytogenetyczne: - amplifikacje genu MYCN, w wyniku której oraz regiony o zatartej strukturze prążkowej (homogenous staining regions – HSR) 2,4,9,12 z wieloma kopiami genów - częste delecje chromosomu 1p35-36 Im więcej kopii onkogenu MYCN tym gorsze rokowanie; w około 25%, zwykle zaawansowanych zawierających delecję 1p35-36 Delecja dystalnego odcinka chromosomu 1 – złe rokowanie Morfologia • Neuroblastoma in situ • Neuroblastoma (ubogopodścieliskowy, ubogi w schwannowskie podścielisko) • Ganglineuroblastoma, wymieszany (bogaty w schwannowskie podścielisko) • Ganglioneuroblastoma, guzkowy (złożony) • Ganglioneuroma (z przewagą schwannowskiego podścieliska) 5 • Rdzeo nadnerczy, przykręgosłupowe zwoje współczulne jamy brzusznej i śródpiersia tylnego • Mózg, szyja, miednica mała • Wielkośd: od zmian widocznych mikroskopowy do guzów o masie powyżej 1000g; wypełniających jamę brzuszną • Miękki, kruchy, z ogniskami martwicy, ogniskami krwotocznymi, zwapnieniami, zmianami torbielowatymi • Dobrze odgraniczony, ale może naciekad m. in. nerkę, wątrobę i trzustkę, żyłę nerkową, żyłę główną dolną • Małe, okrągłe/ owalne komórki, nieco większe od limfocytu komórki, hiperchromatyczne jądro, skąpa cytoplazma – typowy small blue cell tumor o niezróżnicowanym wyglądzie • Ziarnista chromatyna = pieprz i sól • Mitozy i ciałka apoptotyczne liczne • Lite pola z rzadka pooddzielane przez skąpe pasemka łącznotkankowe z naczyniami i nielicznymi komórkami Shwanna • Rozetki Homera-Wrighta – komórki skupiają się wokół pilśni neuronalnej • IHC: synaptofizyna, NSE, neurofilamenty, chromogranina, Ujemne CD99 i wimentyna 3 podtypy neuroblastoma: niezróżnicowany, niskozróżnicowany różnicujący się (obfita pilśo neuronalna i 5% lub więcej neuroblastów różnicujących się w kierunku komórek zwojowych) 6 Nerwiak zwojowy (ganglioneuroma) – najlepiej zróżnicowany, najlepiej dojrzały Łagodny nowotwór zwykle powyżej 10 roku życia Głównie śródpiersie tylne i przestrzeo zaotrzewnowa W najlepiej zróżnicowanym komórki zwojowe w podścielisku z komórek Schwanna Typ dojrzewający (dojrzewające neuroblasty i komórki zwojowe wraz z dojrzałymi komórkami zwojowymi wśród schannowskiego podścieliska) i typ dojrzały (dojrzałe komórki zwojowe wśród schwannowskiego podścieliska) Klasyfikacja Shimady • Charakter podścieliska • Odsetek komórek różnicujących się w kierunku komórek zwojowych • Indeks mitotyczno-kariorektyczny (liczba mitoz + liczba jąder piknotycznych i apoptotycznych z cechami karryorhexis w 5000 komórkach; niski < 100, średni < 200, wysoki > 200 • Wiek pacjenta (poniżej 1,5 r; 1,5 – 5 lat, powyżej 5 lat) Nowotwory bogatopodścieliskowe • Duża ilośc schwannowskiego podścieliska, podobne do neurofibroma lub Schwannoma 1. Typ dobrze zróżnicowany: w podścielisku równomiernie rozproszone izolowane neuroblasty 2. Typ mieszany: neuroblasty tworzą w podścielisku nieotorebkowane gniazda 3. Typ guzkowy: makroskopowo widoczny jest jeden lub kilka dobrze odgraniczonych guzków ubogopodścieliskowego neuroblastoma 7 Nowotwory ubogopodścieliskowe 1. Typ niedojrzały, niezróżnicowany: mniej niż 5% neuroblastów dojrzewających do komórek zwojowych 2. Typ dojrzewający, różnicujących się 5% lub więcej neuroblastów dojrzewających do komórek zwojowych Klinika • Naciekanie okolicznych tkanek i przerzuty do węzłów chłonnych, kości (czaszki), szpiku, skóry (drogą naczyo chłonnych i krwionośnych) • Katecholaminy, ale nadciśnienie rzadziej niż w guzach chromochłonnych Czynniki rokownicze • Wiek dziecka – dzieci poniżej 1 r.ż lepiej rokują niż starsze na porównywalnym etapie choroby • Stadium zaawansowania klinicznego • Budowa mikroskopowa guza oceniona według jednej z klasyfikacji prognostycznych • Amplifikacja MYCN • Delecja dystalnego odcinka krótkiego ramienia chromosomu pierwszego • Nadekspresja TrkA (receptor nerwowego czynnika wzrostu) • Trisomia chromosomu 17q • Ploidia guza • Brak lub niska ekpresja telomerazy • Ekspresja Cd44 • Wzrost stężenia ferrytyny • Stosunek kwasy wanilinomigdałowego do homowanilinowego 8 Obwodowy niedojrzały guz neuroektodermalny Peripheral primitive neuroectodermal tumor PNET • Guz Askina (small cell tumor of thoracopulmonary region) • Pozaszkieletowy guz Ewinga 70-80% przed lub około 20 roku życia Charakterystyczna cecha – zrównoważona translokacja t(11;22)(q24;12) EWS-FLI1- fuzyjny gen pełniący funkcję onkogenu kodujący czynniki transkrypcyjne Cechy różnicowania neuroektodermalnego • Bolesny w większości umiejscowiony głęboko w tkankach miękkich tułowia (obszar okołokręgosłupowy lub kooczyny dolnej • Szybko rosnący guz • Klatka piersiowa (żebra, opłucna, płuca) guz Askina • Wrażliwy na chemioterapię (najlepsze wyniki skojarzenie leczenia chirurgicznego, chemio- i radioterapii); 5-letnie przeżycie 20-30% • Przerzuty do płuc, kości, węzłów (obecne u 25-50% chorych w momencie rozpoznania) Morfologia • Lite pola lub zraziki otoczone uciśniętymi cienkościennymi naczyniami ze skąpa ilości tkanki łącznej (barwienie na obecnośd włókien retilkulinowych) • Monotonne małe komórki o skąpej cytoplazmie; jądro komórkowe z wyraźną błoną jądrową drobnoziarnista rozproszona cytoplazmą i jednym małym jąderkiem • Glikogen w cytoplazmie • Martwica filigranowa • Mitozy nie tak liczne (kontrast do niezróżnicowanego obrazu) 9 • Drugie spektrum zróżnicowania neuroendokrynnego: • W guzach typu neuroepithelioma cytoplazma komórek jest bardziej eozynochłonna , większy polimorfizm jąder z kilkoma jąderkami; chromatyna bardziej gruboziarnista • Często rozetki Homera-Wrighta lub FlexneraWintersteinera Mięsak Ewinga • Pierwotny złośliwy drobnookrągłokomórkowy nowotwór kości wieku dziecięcego • Zwykle w drugiej dekadzie zycia, rzadko przed 5 r. ż, wyjątkowo u dorosłych • Częściej u chłopców • Trzony kości długich (często kośd udowa), kości płaskie miednicy i żeber Klinika • Obrzmienie i ból danej okolicy • Gorączka, leukocytoza, podwyższone OB., spadek wagi ciała (mylne rozpoznanie osteomyelitis) • Złamanie patologiczne • W obrazie rtg – ognisko destrukcji + warstwowe odkładanie się okostnej nowej kości na kształt łusek cebuli 10 Morfologia • Białawy miękki guz ze zmianami martwiczymi i krwotocznymi • Nacieka jamę szpikową, kośd, okostną • Małe komórki, nieco większe od limfocytu, o niewielkim polimorfizmie; w jądrach małe jąderka • Mitozy nieliczne • Wodniczki w skąpej cytoplazmie po wypłukanym glikogenie • Rozetki Homera-Wrighta przemawiają za neuroendokrynnym różnicowaniem • Lite pola poprzedzielane skąpym podścieliskiem Siatkówczak • Złośliwy nowotwór wewnątrzgałkowy powstający z komórek siatkówki oka lub komórek prekursorowych, w których nastapiła mutacja lub delecja obydwu alleli genu RB1 • Postad dziedziczna, rodzinna (20-30%) • Postad sporadyczna (70-80%) • Ponad 90% rozpoznawanych przed 7r.ż • Znajomośd molekularno-genetycznych podstaw onkogenezy umożliwiło objęcie badaniami przesiewowymi odpowiedniej populacji • Postęp w diagnostyce oftalmologicznej i terapiiwyleczalnośd siatkówczaków ograniczonych do gałki ocznej wynosi ponad 90% • Nosicielstwo zmutowanego odziedziczonego genu RB zwiększa ryzyko innych nowotworów: osteosarcoma, melanoma malignum, carcinoma microcellulare • badania profilaktyczne, molekularno-genetyczne 11 Morfologia • Makroskopowo – różowy lub białawy guzek siatkówki z nawapnieniami o wzroście egzo- lub endofitycznym lub rozlanym; możliwe spontaniczne regresje; możliwe zmiany wieloogniskowe • Small blue cell tumor; (komórki przypominające niezróżnicowane retinoblasty okresu embrionalnego) • Cechy różnicowania pod postacią rozetek Flexnera-Wintersteinera – światło ograniczone wydłużoną i nieco bardziej obfitą cytoplazmą komórek nowotworowych; jądra u podstawy komórek w części obwodowej rozetki • Rzadziej rozetki Homera-Wrighta: w centrum wypełnione kłębowiskiem wypustek cytoplazmatycznych w postaci drobnych włókienek • Ogniska martwicy, mitozy • Możliwe komórki z bardziej obfitą cytoplazmą różnicujące się w kierunku fotoreceptorów Klinika • Rozsiew przez naczynia błony naczyniowej, naciekanie nerwu wzrokowego i przestrzeni podpajeczynówkowej • Naciekanie twardówki i rozrastanie się w oczodole • Przerzuty do węzłów chłonnych szyjnych i przedusznych, mózg, kości w tym czaszka • Białawy odblask źrenicy i zez • Bolesnośd i tkliwośd gałki ocznej • Obecnośd nawapnieo prawie patognomoniczne • Czynniki rokownicze: naciekanie nerwu wzrokowego i oczodołu • Guz wewnątrzgałkowy – wskaźnik przeżycia ponad 90%; przy nacieczeniu granicy cięcia chirurgicznego – spada do 30%) • Opisane rzadkie przypadki regresji guza 12 Guz Wilmsa (Nephroblastoma) • Między 2 i 5 rokiem życia (nieco częściej u dziewczynek), rzadko po 6 r.ż i przed 6 m.ż • Najczęstszy pierwotny złośliwy nowotwór nerki u dzieci; rzadko u dorosłych • 90% - sporadyczny jednostronny • 5% - postacie rodzinne (obustronne, w młodszym wielu) • 5% - w zespołach genetycznych 1. Zespół WAGR: Wilms tumor – aniridia – genitourinary anomalies – mental retardation syndrome 2. Zespół Beckwith-Wiedemanna: hipoglikemia, powiększenie narządów wewnętrznych, przerost języka, hemihipertrofia, przepuklina pępkowa, torbiele trdzenia nerki, powiększenie komórek kory nadnerczy 3. Zespół Denys-Drasha: dysgenezja gonad (obojnactwo rzekome męskie, nefropatia z następczą niewydolnością nerek patogeneza • Gen WT1 koduje czynnik transkrypcyjny biorący udział w rozwoju nerki i gonad (m.in.mezenchymy metanephros, komórek nabłonkowych kanalików) • Gen WT1 jest regulatorem transkrypcyjnym innych genów kodujących m.in.. PDGF i IGF-2 • Loci 11p13 i 11p15 13 morfologia • Duży guz (średnica ponad 10 cm, masa ponad 500g) • Lity, miękki, dobrze odgraniczony, szarobrunatny • Ogniska krwotoczne, martwica, torbiele • Pseudotorebka • Możliwe guzy wieloogniskowe w tym obustronne morfologia • Obraz mikroskopowy heterogenny – trójskładnikowy (wszystkie składniki złośliwe) • Blastema • Niedojrzałe elementy nabłonkowe • Podścielisko Architektura odtwarza do pewnego stopnia etapy nefrogenezy Blastema – najbardziej niezróżnicowany element • Małe komórki o skąpej cytoplazmie i hiperchromatycznym jądrze tak jak w innych guzach drobnookrągłokomórkowych • Liczne mitozy • Typ wzrostu rozlany – utrata kohezji komórek na obwodzie guza i naciekanie przyległych struktur • Typ wzrostu organoidny z odmianą guzkową (okrągłe odgraniczone skupiska blastemy) i serpentynowatą (blastema tworzy układy wstęgowate) 14 Niedojrzałe elementy nabłonkowe • Poronne cewki, niedojrzałe kłębki • Rzadko różnicowanie w kierunku nabłonka płaskiego lub śluzotwórczego podścielisko • Niedojrzała myksoidalna tkanka mezenchymalna • Przypomina mezenchymę płodową i wrzecionowate niezróżnicowane komórki częściowo różnicujące się w kierunku fibroblastów lub rzadziej mięśni poprzecznie prążkowanych • Sporadycznie utkanie tkanki kostnej, chrzęstnej, tłuszczowej, nerwowej Anaplazja • Cecha obrazu mikroskopowego o znaczeniu rokowniczym • Komórki z dużym hiperchromatycznym jądrem przeciętnie 3 razy większe od jądra przeciętnej komórki blastemy • Wielobiegunowe hiperdiploidalne mitozy • Guzy o korzystnej (bez anaplazji) i niekorzystnej histologii (z anaplazją) 15 Rhabdomyosarcoma (RMS) • Różnicowanie w kierunku mięśni poprzecznie prążkowanych • Najczęstszy mięsak tkanek miękkich dzieci i młodzieży • 80% przypadków poniżej 20 r.ż., większośd poniżej 5 r.ż. • 5-10% u niemowląt (w tym 1-2% jako guzy wrodzone) Lokalizacja DZIECI • Okolica głowy i szyi Oczodół Powieki Nosogardło Zatoki przynosowe • Układ moczowopłciowy • Przestrzen zaotrzewnowa DOROŚLI • Mięśnie szkieletowe tułowia i kooczyn Objawy kliniczne • Zależne od lokalizacji bezbolesnego guza • Krwawienie/ niedrożnośd w układzie moczowo-płciowym • Rzadko łącznie z zepołami wad wrodzonych LiFraumeni lub nerwiakowłókniakowatością 16 • Zarodkowy (RMS embryonale) 50-60% Groniasty – najlepsze rokowanie • Pęcherzykowy 20% • Wielokształtnokomórkowy 5% Rabdomioblast • Diagnostyczna komórka niezależnie od typu histologicznego • Okrągłe lub wydłużone (rakietowate, kijankowate) o intensywnie eozynochłonnej cytoplazmie ziarnistej/ włókienkowej • Jądro centralnie lub ekscentrycznie • Duże jąderka • W cytoplazmie poprzeczne prążkowania • Wodniczki z glikogenem rabdomioblast • • • • Desmina Wimentyna Aktyna Mioglobina 17 RMS embryonale • Odtwarzane różne etapy rozwoju mięsni szkieletowych • Różnorodny obraz histologiczny od guzów niskozróżnicowanych aż do guzów o wysokim stopniu zróżnicowania z komórkami kijankowatymi z poprzecznym prążkowaniem • Luźne pola myksoidne z litymi polami gęsto ułożonych komórek (małe hiperchromatyczne okrągłe komórki z rabdomioblastami) RMS botryoides • Pod błoną śluzową narządów jamistych: Pęcherz moczowy, jama nosowo-gardłowa, przewody żółciowe Polipowaty groniasty (jak winogrono) guz WARSTWA KAMBIALNA: - widoczne tuż pod nabłonkiem gęsto ułożone niezróżnicowane komórki, pod którymi znajduje się luźne myksoidne podścielisko RMS alveolare • Nieco większe niż w typie zarodkowym komórki niezróżnicowane przemieszane z dojrzałymi rabdomioblastami i nowotworowymi komórkami olbrzymimi • Pola komórek nowotworowych otaczają grube pasma tkanki łącznej często z zmianami szklistymi • Komórki na obwodzie pół przylegają do pasm łącznotkankowych, w części centralnej tracą kohezje – obraz przypomina pęcherzyki płucne 18 I RMS o bardzo dobrym rokowaniu: RMS botryoides et fusiforme) II RMS o pośrednim rokowaniu (RMS embryonale) III RMS o złym rokowaniu (RMS alveolare) IV RMS o nieznanym rokowaniu (RMA with rhabdoid features) Czynniki rokownicze • Wiek (lepsze rokowanie u młodszych) • Umiejscowienie zmiany (najlepiej rokuje guz w oczodole i układzie moczowo-płciowym, gorsze w guzach kooczyn, najgorsze w przestrzeni zaotrzewnowej Nowotwory centralnego układu nerwowego 1. a. b. c. d. e. f. Nadnamiotowe – rozwijają się powyżej namiotu móżdżku, obejmując półkule mózgowe oraz tzw. guzy linii środkowej wywodzące się z przysadki mózgowej, podwzgórza, jąder podkorowych i okolicy szyszynki; najczęściej są nimi: Glejaki Wyściółczaki PNET Guzy okolicy szyszynki (PNET, guzy zarodkowe, szyszyniak) Guzy dróg wzrokowych lub podwzgórza (glejaki) Czaszkogardlak i guzy zarodkowe okolicy nadsiodłowej 19 Podnamiotowe – obejmują tylną jamę czaszki, która zawiera pieo mózgu i móżdżek a. Medulloblastoma (móżdżek) b. Glejaki (pieo mózgu) Medulloblastoma • Rdzeniak, rdzeniak zarodkowy • Złośliwy niskozróżnicowany nowotwór występujący w móżdżku, głównie u dzieci (szczyt zachorowania w 7 r.ż.; u dorosłych w 24 dekadzie życia • Przerzuty drogą płynu mózgowo-rdzeniowego obecne u 1/3 pacjentów w chwili rozpoznania • U dzieci 75% guzów zlokalizowanych w robaku móżdżku • Im starszy wiek , tym większe prawdopodobieostwo wystąpienia zmiany w półkulach • Częściej u chłopców • Bóle głowy, poranne wymioty (efekt wzmożonego ciśnienia śródczaszkowego) 20 morfologia • Kruchy miękki guz, chociaż może mied wzmożoną spoistośd • Na przekroju zmiany krwotoczne i ogniska martwicy • Zwykle wypełnia świtało komory IV, może naciekad pieo i oponę miękką Obraz mikroskopowy • Drobnookrogłąkomórkowy, • Cytologiczne cechy złośliwości + wysoki indeks mitotyczny • Rozetki (podobne do neuroblastoma) • Medulloblastoma desmoplasticum – pomiędzy gęstym naciekiem komórek nowotworowych siec włókien retikulinowych i kolagenowych • Medulloblastoma magnocellulare – komórki z obfitsza cytoplazmą, o większym polimorfizmie Hepatoblastoma (wątrobiak płodowy) • Wczesnodziecięcy nowotwór typu zarodkowego • 60-70% przed drugim rokiem życia • AFP, anemia, trombocytopenia, hipoglikemia • Guz pojedynczy lub o policyklicznym obrysie (średnica 5-20cm) 21 1. Typ nabłonkowy – małe wieloboczne komórki tworzące zraziki cewki lub struktury brodawkowate (odzwierciedlające rozwój wątroby) 2. Typ mieszany nabłonkowy i mezenchymalny – oprócz elementu nabłonkowego zawiera także element różnicowania w tkankę chrzęstną, włóknistą, kostną 22