ŁASKA - łac - Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

advertisement
ŁASKA (gr.  [charis], łac. gratia) – dar jakiegoś dobra dany człowiekowi;
akt miłości miłosiernej udzielanej osobie ze względu na jej dobro, a bez
względu na jej zasługi; w chrześcijaństwie: pomoc Boga uzdalniająca
człowieka do życia nadprzyrodzonego.
W literaturze religijnej i świeckiej rzeczownik „łaska” występuje na
oznaczenie
daru,
dobrodziejstwa,
czyniącego
obdarowanego
kimś
godniejszym.
Nadprzyrodzonym dawcą ł. w stosunku do człowieka jest Bóg, stąd ł.
jako dar pochodzący od Boga stanowi naczelny paradygmat rozumienia ł., na
co wskazuje ST i NT.
W literaturze starogr. i rzymskiej natchnienie do poezji i sztuki bywa
uznane jako specjalna ł. ( [manía]) pochodząca od bogów i muz, ponieważ
tylko bogowie posiadają doskonałe poznanie, a muzy sztukę, i tymi
umiejętnościami mogą – w odpowiednich okolicznościach – podzielić się z
ludźmi. Dlatego poeci wzywają na pomoc muzy, prosząc o ł. wzniosłej
twórczości.
W filozofii wczesnochrześcijańskiej św. Justyn zauważył sytuację
osobliwą w tym sensie, że ewangeliczną doktrynę objawioną nazwano jedynie
prawdziwą filozofią w zakresie sposobu życia ludzkiego. W Dialogu z Żydem
Tryfonem (7) św. Justyn napisał: „Aby bramy światłości zostały przed tobą
otwarte – gdyż nikt nie pojmie i nie osiągnie zrozumienia, jeżeli Bóg i jego
Chrystus tego mu nie użyczą”. Prawda może pochodzić jedynie od źródła
prawdy – Logosu, czyli Jezusa Chrystusa: „cokolwiek bowiem filozofowie i
prawodawcy odkryli i ogłosili jako słuszne, odkrycie to i poznanie
wypracowali mozolnie, odpowiednio do swojej cząstki Logosu” (Apologia, II
10). Zatem: „wszystko, co słusznego przez kogokolwiek i kiedykolwiek
zostało wypowiedziane, należy do nas chrześcijan” (tamże, II 13).
Chrześcijańscy myśliciele dobrze znali też naukę z Prologu Ewangelii
św. Jana, przedstawiającą dar światła prawdy pochodzący od Boga: „Była
światłość prawdziwa, która oświeca wszelkiego człowieka na ten świat
przychodzącego” (J I 9); „Łaska i prawda stała się przez Jezusa Chrystusa” (J I
18). Poznanie prawdy jest więc darem, ł. udzielaną człowiekowi. Prawdy tej
docieka także filozofia. Nie ma zatem sprzeczności między prawdą objawioną i
prawdą, która staje się udziałem filozofa. Dar objawionej prawdy można i
Łaska
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
trzeba powiązać – jak to czyniono w szkole aleksandryjskiej – z dociekaniami
filozofów i przez to wzbogacić ludzkie poznanie. Już wczesne chrześcijaństwo
zaakceptowało myśl filozoficzną, przez nią starając się ujaśnić dane
objawienia. Co więcej, w szkole aleksandryjskiej (Orygenes, Klemens
Aleksandryjski) podejmowano próby stworzenia swoistej syntezy danych
objawienia Bożego i filozofii (platonizmu), co jest próbą uzgodnienia ł.
(prawdy objawionej) i natury (w postaci dociekań filozoficznych).
Na początku V w. powstał spór o to, czy nadprzyrodzona pomoc Boga w
postaci ł. jest rzeczywiście konieczna dla osobowego (rozumnego i wolnego)
życia człowieka. Spór ten wstrząsnął chrześcijaństwem, gdy bretoński mnich
Pelagiusz rozprzestrzenił teorię akcentującą wolność człowieka i jego
doskonałość; wg tej teorii to sam człowiek, bez specjalnego daru Boga – ł.,
może się zbawić. Z pelagianizmem jako groźną dla chrześcijan herezją
polemizował św. Augustyn, a synody oraz sobór efeski potępiły pomysły
pelagiańskie, zwracając uwagę, że to realny stan człowieka domaga się ł. ze
strony Boga, będącego ostatecznie jedynym źródłem wszelkiej, w tym i
ludzkiej rzeczywistości.
Św. Augustyn przekonywał, że człowiek jest obdarzony wolnością w
postaci wolnej woli, a użycie tej wolności może być dobre lub złe. Korzystanie
z wolności w celu powiększenia dobra suponuje otrzymanie – od samego
źródła bytowania, a więc od Boga – siły w postaci ł. Tylko przez ł. można
osiągnąć Boga i z Nim się zjednoczyć, tego wymaga bowiem absolutna
transcendencja Boga wobec całego stworzenia.
W świetle wyłonionego sporu i wyjaśnień doktryny soborów oraz
dociekań filozoficznych na temat godności i wolności człowieka wynika, że
ludzki byt osobowy jest czymś specyficznym i jedynym w całej stworzonej
naturze. Byt ludzki jest pochodny od Boga, który w człowieku stwarza duszę,
organizującą sobie ciało do bycia człowiekiem. Człowiek dzięki swej duszy
transcenduje przyrodę, społeczność w której żyje, transcenduje w aktach
poznania i miłości nawet samego siebie. W swych aktach decyzyjnych góruje
nad swym życiem biologicznym, gdyż w swym życiu osobowym (rozumnym i
wolnym) jest przyporządkowany Bogu. Dlatego istnieje w człowieku naturalne
pożądanie widzenia Boga – desiderium naturale ineficax videndi Deum. Ale to
pożądanie nie może być skuteczne na mocy wyłącznie ludzkiej natury. Stąd
Łaska
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
owo naturalne pożądanie – samo z siebie nieskuteczne – może stać się
skuteczne jedynie dzięki ł. danej przez Boga.
W kręgu kultury chrześcijańskiej filozofia człowieka, licząc się z
realnym kontekstem życia ludzkiego transcendującego w swym osobowym
działaniu przyrodę, społeczność, a także biorąc pod uwagę dane Bożego
objawienia, nie mogła nie uwzględnić tego kontekstu. Wszyscy myśliciele
kręgu chrześcijańskiego sięgali do danych objawienia w wyjaśnianiu
ostatecznym bytu ludzkiego. Szczególnie wyraźnie uczynił to papież Jan Paweł
II w przemówieniu w Warszawie w 1979, zwracając uwagę, że współczesnego
człowieka nie można do końca zrozumieć bez Chrystusa, który jest
Zbawicielem człowieka i dawcą ł. Stosunek Boga do człowieka pojmuje się
jako ł., która jest podstawą usensowienia osobowego życia człowieka,
powołanego do zjednoczenia się z Bogiem w wieczności i uczestniczenia w
szczęśliwości samego Boga.
Filozofia wyjaśnia ludzką naturę, a nie jej nadprzyrodzone stany, jednak
mając na uwadze to, że porządek nadprzyrodzony spełnia się w ludzkiej
osobowej naturze, a tym samym porządek nadprzyrodzony staje się źródłem
ludzkiego działania – przeto domaga się on także filozoficznego racjonalnego
rozumienia i wyjaśnienia. Ludzkie działanie z racji nadprzyrodzonych
dostrzegalne jest w kulturze i stanowi o kulturze chrześcijańskiej, której nie
można zrozumieć bez odwołania się do porządku ł.
Rozumienie ł. w teologii dokonuje się na tle sformułowań oficjalnych,
dokonanych na soborach i w zwyczajnym nauczaniu Kościoła (Enchiridion
symbolorum et definitionum et declarationum de rebus fidei et morum). W
nauczaniu Kościoła ł. jawi się jako tzw. łaska uczynkowa (gratia actualis) i
łaska habitualna uświęcająca (gratia habitualis sanctificans). W każdej postaci
ł. jest nadprzyrodzonym (tzn. nie na mocy działania natury), niezasłużonym
przez człowieka darem Boga danym człowiekowi do osiągnięcia wiecznego
szczęścia, jakim jest życie wieczne, tj. bezpośrednie uczestniczenie w
wewnętrznym życiu Boga.
Ł. uczynkowa wyzwala i pomaga w wykonywaniu dobrych czynów
osobowych, poprzez natchnienie ku dobru w decyzjach woli. Wszelka
inicjatywa i skuteczność działania płynie od Boga w udzielonej przez Niego ł.
jako dobru współmiernym do nadprzyrodzonych skutków, tzn. ostatecznym
Łaska
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
osiągnięciu Boga, niedosiężonego przez działanie natury stworzonej,
niewspółmiernej do absolutnej transcendencji Boga. Działanie ł. uczynkowej –
jako Bożego działania na ludzką osobę – wywołuje w duszy człowieka swoiste
stałe podobieństwo do Chrystusa jako Boga Wcielonego. Owo nadprzyrodzone
podobieństwo do Wcielonego Słowa jako Zbawiciela jest w ludzkiej duszy
trwałą dyspozycją – ł. uświęcającą, uzdalniającą ludzką osobę do życia
szczęśliwego w łonie Boga, wg sposobu – miary miłości – jaki Bóg udziela
zbawionemu człowiekowi.
Ł. uczynkowa i uświęcająca stanowi istotny składnik sensu ludzkiego
życia, a także, w pewnym stopniu – przedmiot filozoficznych dociekań
związanych z rozumieniem ludzkiego bytu jako bytu transcendującego
przyrodę, społeczność, samego siebie (własną podmiotowość) przez wyłonione
akty intelektualnego poznania, wolnej decyzji i osobowej twórczości.
Enchiridion symbolorum et definitionum et declarationum de rebus fidei
et morum (wyd. H. Denzinger), Fr 190810, 197636; św. Justyn, Apologia. Dialog
z Żydem Tryfonem (oprac. A. Lisiecki), Pz 1926; Ph. Böhner, É. Gilson, Die
Geschichte der christlichen Philosophie von ihrer Anfängen bis Nikolaus von
Cues, Pa 1937, 19542 (Historia filozofii chrześcijańskiej od Justyna do
Mikołaja Kuzańczyka, Wwa 1962); S. Thomae Aquinatis, Summa theologiae
(cura et studio P. Caramello), Tn 1963, I–II, q. 109–113; W. Granat,
Dogmatyka katolicka. Synteza, Lb 1964, 19672; św. Augustyn, O państwie
Bożym (tłum. W. Kornatowski), I–II, Wwa 1977; tenże, Wyznania (tłum. Z.
Kubiak), Wwa 1978, 19924; tenże, O wolnej woli, w: tenże, Dialogi
filozoficzne, Kr 1999, 487–649.
Mieczysław A. Krąpiec
Łaska
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
Download